Чувашско-русский словарь (1982)

кӳт

1.
коченеть, дрогнуть, мерзнуть
кӳтсе кайнă пӳрнесем — закоченелые пальцы
сивĕпе кӳтсе кайрăм — я продрог от холода

2. перен.
озлобляться, ожесточаться
кӳтсе çит — ожесточиться, дойти до исступления
ăш кӳтсе çитрĕ — зло взяло

кӳте

то же, что кӳт 2.

Словарь чувашского языка

кӳт

(_кӳ_т), коченеть (от холода). Рак. Çын хытă шăнсан: пĕтĕмпе кӳтсе кайнă, теççĕ. Ст. Чек. Кӳтес = шăнса кăяс. ТММ. Кӳт, замерзнуть до боли, до полуомертвения. КС. Ал, хыт шăнсан, кӳтет. СПВВ. Шăнса ал кӳтрĕ; çиленсе кӳтсе çӳрет (т. е. не говоря ни слова, со злобой). ЧС. Хальхи çур çанталăка хăвăр та пĕлетĕр: хăшĕ пилĕк таран путса ларнă, хăшин атти тĕпĕ тухса ӳкнĕ, хăшин ури шăннă, хăшин алли кӳтнĕ. (Вирĕм). Хурамал. Хĕлле алă сивĕ шыв ăшне чиксен, алă кӳтсе каять. Шибач. Кӳтсе кайрĕ (озябли руки). Шел. 26. Тĕнсе, кӳтсе, шапарса... пырать сĕнксе Ессепе. Альш. Эпĕ чыстиех кӳтрĕм ĕнтĕ (продрог). Ib. † Шăпăр-шăпăр çумăр çăвать, кӳтмеç(çĕ) иккен пăлан тьыхисем. СПВВ. МС. Манăн алă кӳтрĕ, теççĕ; тата: манăн ăш-чик кӳтсе çитрĕ. || Об исступлении. Йӳç. такăнт. 71. Чунĕ кӳтсе çитнипе, сĕтел çине ӳкет те, ĕсĕклесе улама тытăнать. Н. Тингешево. Чон кӳтсе çитрĕ (когда хочется плакать). Кан. Чунтанах кӳтсе çитрĕм. Кильд. Ку тăлăх ача нимĕн калама та пĕлейман, чунĕ кӳтсе килнипе вăл тата ытларах ĕсĕклесе йĕнĕ. N. Хăвăра кураймасăр пурăннине кура сирĕн чĕрӳсем кӳтсе çӳремеççĕ-и? Беседы. Хăшĕ (иные) çилĕ килсе, ăшĕ кӳтнипе çиллине шăнараймасăр йĕреççĕ. НЧ. Хуйхăпа ăш ӳтнĕ çынсене хăтарса ил. || «Быть в дурном настроении, в молчании». Б. Крышки. || Ожесточаться. N. Атăл таврашĕнче пурăнакан халăхсем пурте тарăхса кӳтсе çитнĕ. Утăм № 1, 29. Çимĕкелле çав кĕриччен тавлашăва татасах, терĕç, çук çын ытла пит кӳтнĕрен пуянсем чарасах, терĕç. Çутт. Укахви кĕтесре пĕр чĕнмесĕр... кӳтсе ларать (молчит, не двигается). N. Çилĕпе кӳтсе (вне себя, от гнева, trausportes de rage). N. Чон хорланса килчĕ, шчик (= ăшчик) кӳтсе тăчĕ çыру çырнă чухне. N. Эпĕ санран письмо час илеймасан, ман чунăм питĕ кӳтсе пурнатm. Йерк. 130. Чун кӳтнипе ун туйне хатĕр паян вăл пăсма (расстроить). N. Утне çитмен туртине. (тенĕ пек), чун кӳтнипе чун хутрăм. N. Пурин те çил-хаяр та пур, кĕвĕçӳ-кӳренӳ те пур... кӳтесси- пăтранасси те пур, вăрçасси-хирĕçесси. П. И. Орл. Çаккăн (его) ачи (сынишка) унччен темшĕн яланах макăрса (кӳтсе) çуренĕ, тет.

Русско-чувашский словарь

застыть

глаг. сов.
1. 1 и 2 л. не употр. (син. отвердеть) хыт, хытса кай, хытса лар, типсе хыт; цемент застыл цемент хытса ларнă
2. (син. озябнуть) шăн, шăнса кай, шăнса кӳт, кӳтсе кай; дети застыли на ветру ачасем çилпе шăнса кайнă
3. (син. замереть) хытса кай, хытса тăр; застыть от удивления тĕлĕннипе хытса тăр

коченеть

глаг. несов.
ĕнтĕрке, кӳт, шăнса хыт; руки коченеют от холода алăсем сивĕпе ĕнтĕркеççĕ

мерзнуть

глаг. несов.
1. шăн, шăнса лар, шăнса хыт; вода в ведре мёрзнет витрери шыв шăнса ларать
2. (син. зябнуть) шăн, кӳт, ĕнтĕрке, шăнса кай, шăнса кӳт; руки мёрзнут без варежек алсишсĕр алă шăнать; мёрзнуть на ветру çил çинче ĕнтĕрке

Русско-чувашский словарь (1971)

закоченеть

сов. шăнса хыт, шăнса кӳт, кӳтсе кай; руки закоченели алăсем кӳтсе кайрĕç.

заледенеть

сов. 1. (оледенеть) пăрлан; снег заледенел юр пăрланнă; 2. (стать холодным, закоченеть) пар пек шăнса кай, шăнса хыт, шăнса кӳт.

замёрзнуть

сов. 1. (оледенеть) шăн, шăнса лар (е хыт), шăнса пăрлан, пăрпа витĕн; озеро замёрзнуло кӳлĕ шăнса ларнă; 2. (сильно озябнуть) шăнса кай; шăнса кӳт, кӳтсе кай; 3. (погибнуть от мороза) шăнса вил.

застыть

сов. 1. (загустеть при охлаждении) хыт, хытса лар; клей застыл çилĕм хытса ларнă; 2. разг. (подмёрзнуть) шăн, шанса пăрлан (шыв); 3. разг. (закоченеть; замёрзнуть) шăнса кай, шăнса кӳт, кӳтсе кай (сăм. алăсем); шăнса хыт, хытса кай, шăнса вил; (стать холодным — о трупе) сивĕн, хыт, сивĕнсе кай, хытса кай (вилг); 4. (замереть) хыт, хытса лар (е кай, тăр); застыть от ужаса хăранипе хытса кай.

костенеть

несов. 1. (о трупе) сивĕн, хыт, сивĕнсе хыт; 2. (от холода — о человеке, частях тела) шăнса хыт, кӳт; 3. перен. (от смущения, замешательства, напряжения) хыт, хытса лар (е тăр).

коченеть

несов. 1. кӳт, шăнса кӳт, кӳтсе кай; от холода коченели ноги сивĕпе урасем кӳтсе кайрĕç; 2. (о трупе) хыт, сивĕн, сивĕнсе хыт (виле).

мёрзнуть

несов. 1. шăн, пăрлан, пăр пул; 2. (зябнуть) шăн, шăнса кӳт; руки мёрзнут алăсем шăнаççĕ.

окоченеть

сов. кӳтсе (е хытса) кай, шанса кӳт, туйми пул.

оледенеть

сов. 1. (покрыться льдом) пăрлан, пăрпа витĕн; река оледенела çырма пăрланнă (е шăннă); 2. (окоченеть) кӳтсе кай, шăнса кӳт, тĕн.

отмёрзнуть

сов. 1. (погибнуть от холода) сивĕпе пĕт, шăнса хăр; молодые побеги отмёрзнули çамрăк туратсем сивĕпе пĕтнĕ; 2. разг. кӳт, туйми пул; пальцы отмёрзнули пӳрнесем кӳтсе кайнă.

оцепенеть

сов. хытса кай, ĕнтĕрке, кӳт, шак хытса тăр.

продрогяуть

сов. кӳт, шăн, кӳтсе (е шанса) кай.

Этимологический словарь чувашского языка (1964)

кĕт

«ждать», «ожидать»; др. тюрк., кирг., уйг., казах. кӳт, к. калп., узб. кут, ног. куьт, башк., тат. көт, туркм. гӳйт, якут. кэтээ «ждать»; казах. кӳтпеген жерден, чув. кĕтмен çĕртен «неожиданно».

кĕт

«пасти», в текстах Х-ХIII вв. из Вост. Туркестана кӳтӓ, алт. И кӳт, кӳтке, кӳзе, ойр., карач. кӳт, башк., тат. кӧт, тур. гӳт «пасти»; якут. кэтэ «сторожить», «наблюдать»; Замахш. кӳткӳчи, алт. кӳдучи, тат. кӧтӳче, чув. кĕтӳçĕ «пастух». По-видимому, кĕт I и кĕт II одного происхождения: пасти — значит ждать, пока скот пасётся, пока он не насытится; ср. полов. кӳт «оберегать», «охранять»; «пасти скот».

кут

«зад», «ягодица», «седалище», nates, podexкут шăтăкĕ «задний проход»: МК, Замахш., кирг., казах. (Ильминский), полов., чаг. кӧт, башк., тат. кӳт, к. калп. кот, узб. кет, узб. кут, азерб. (Будагов), тур. гӧт «седалище», natesкӧтен төшиги, к. калп. котен тесиги «задний проход».

См. также: