Чувашско-русский словарь (1982)

акар

акар йытти — уст. борзая
Акар йытти ашса пырать, аякки витĕр хĕвел пăхать. (Çара çуна). — загадка Борзая бежит рысью, сквозь ее бока светит солнце. (Дровни).

Словарь чувашского языка

тиха

(_тиhа, т’иhа), жеребенок (обоего пола). См. тыха, тăйха. СПВВ. Тиха, тьыха. С.-Устье. Упăшки арăмне ускăн тиха çине лартса, акар йăттине хыççăн ярса: виçĕ çухрăма çитиччен татса-хыпса пĕтернĕ пултăр, тесе ячĕ, тет! (Описание древней Казани в сказке). ЧII. Хура, ула тиха. N. Тихаран çитĕнтерни çитмĕ.

хып

(хып), брать в рот, хватать, схватывать. N. Çăвара чĕлĕм хыпса. N. Чĕлĕмне пĕр енне хыпнă. П. Патт. 2З. Эсир (кăвакалсем) çăварăрсемпе патака иккĕн икĕ вĕçĕнчен хыпса пырăр. Орау. Шăнкăрч çăварне темскер хыпса килчĕ. Юрк. Çăварăма пĕр пăрçа анчах хыпсаттăм, шăлсем çук пирки çăварта пăртак шӳтĕрсе çемçетсен çийĕп, тесеттĕм, вăл та пулин çăвартан тухса ӳкрĕ. Буинск. Ача ĕмеймес, хыпаймас. Çутт. 26. Аллине çăвара хыпса çӳремест. N. Амăшĕ ăна, çăварĕпе хыпса, карташне илсе тухнă. Лап-к. Шалта пĕр çăртан çăмартине хыпнă çăварне. Юрк. Шап-шурă мĕн, шурă кайăк çурисем чечек пуçне хыпса выляççĕ. О сохр. здор. Ыратнипе тапкаланать, йăнăшать, çăварне тăпра хыпа-хыпа илет. К.-Кушки. † Пĕрчĕ, пĕрчĕ юр çăвать, хыпса юлăр ачисем. Çутт. 157. Икĕ йĕп-тăррине пулă тытса хыпнă, иккĕшне шапа хыпнă. Н. Лебеж. Çисе яма кашкăр мар, хыпса çăтма упа мар. Чаду-к. Вăл килсенех пире пӳрчĕ-мĕнпех хыпса ярать. С.-Устье. Акар йăттийĕ татса хыпах çиса ячĕ (разорвала ее), тет. А.-п. й. 57. Чее тилĕ йăвана кап! анчах хыпса çăтрĕ. || Есть, кушать. КС. Значение хып зависит от кушанья и тона: или значит кушай или жри. ПТТ. Унта вара пысăккисем çăмартасене валеçсе параççĕ. Ачасем кĕлĕ-мĕн тумаççĕ, парсассăнах курак пек тӳрех хыпса яраççĕ. (Сĕрен). Б. Олг. Хыпат, тет, тăранимест, тет, кормани эс мĕн-и тет, капла çăтасшăн, тет. Сред. Юм. Хыпса яр çав татăка. Съешь этот кусок. Хăр. Паль. 12. Ăна та (çăкăр татăкне) хыпса янă. Йӳç. такăнт. Т. Ларăр хыпма, йĕпе сăмсасем. Актай. Чавсан-чавсан, ку вилнĕ çынна кăларчĕ, тет те, хыпса ячĕ, тет. || Клевать (о птице, о рыбе). Янтик. † Шĕлещен кайăк чĕппи мĕн çиет? Тулă пĕрчи хыпать, сĕт сыпать; пирĕн аппа-йысна мĕн çиет? Кулаçне хыпать, пыл сыпать. Хурамал. Пулă хыпать-и? Клюет ли рыба? Б. Олг. Ан кăчкăр, полă хыпат, кăчкăрса ан ворăр! Альш. Пĕр-пĕр хыпакан тĕлĕрех (где рыба клюет) пырса ларать те, ларать кунĕпе çавăнта турта-турта кăларса. Байгул. Шур Атăла вăлта ятăм, вăлта Ятăм, хыпмарĕ. || В перен. значении (заливать берега). Йем.-Таяпи. Çырмара шыв нумай, çыранне хыпса тăрать (как бы держит в губах, т. е. захватывает берега, и их не видно. || Хĕн-хур. Итле мана, Якку: ырантан вара хамăр патăмра Анушăн тĕсне ан курам! Мĕн хыпма илсе килтĕн эсĕ ăна? (на что, к чему). N. Мĕн тума килнĕ вăл кунта? — Хыпма килнĕ! (сдуру). ГТТ. çта хыпатăн? Куда ты торопишься? (в еде). Орау. Мĕн хыпса каям эп унта? Сятра. Мĕн хыпса ларатăн? Что ты тут торчишь?

нӳрĕк

сырой, влажный. Питушк. КС. Паян çанталăк нӳрĕкрех (сыроватая). Ib. Çĕр нӳрĕк чух акар тырра. Зап. ВНО. Нӳрĕк, сырая погода, нӳрĕк çанталăк. || Сырость, влажность; влага. Орау. Маç аванни ленкрĕ, нӳрĕке витермест. Ib. Пĕртте нӳрĕк çук. Ib. Пĕртте нӳрĕк пулмарĕ; ырашне акасне акасчĕ те, вахăт та çитнĕ те, кĕл çине епле акан? Çутт. 44. Ăçта нӳрĕк, шыв пур, çавăнта пăс пулать. Чĕр. чун. йап. й.-к. пур. 9. Теприсем тен темиçе кун пурăнĕçĕ, анчах вĕсем те, апатпа нӳрĕк сахалран типсе лараççĕ. || Вялый. Кр.- Чет.

ахар

(аhар), i. q. (то же, — что) акар. N. Ахар йытти = касмăкри йăтă. Ст. Чек. Юпах тьыха хӳри çумне çыхса, ахар йыттине тулаттарса янă.

ашак

v. ign., quae in aenigmate invenitur, встречается лишь в загадке. Т. II. Загадки. Ашак йыттăм ашша пырат, аякки виттĕр хĕвел пăхса пырать. (Çара çуна). Альш. Ашак йыттăм ашша пырат, аяк-пĕрчи витĕр хĕвел пăхса пырат. (Çара çуна). Моя... собачка бежит рысью, сквозь ее ребра светит солнышко. (Дровни). V. акар.

ашкар

(ашкар leg. esse puto), v. ign., quae in aenigmate posita est, неизв. слово в одной загадке. Абыз. Ашкар йăтти ашша пырать, виттĕр-виттĕр хĕвел пăхать. (Лаша çара çонапа пыни). См. акар.

акар

(агар), vox obsoleta, quae vertragum significare videlur, устарелое слово, повид., озн. борзую собаку. V. Болг. и чув., 113, Paasonen, 2. Ср. н.-гр. Ϛαγάϱι. N. Акар йыттăм ашса пырать, аякки витĕр хĕвел пăхать. (Çара çуна). Т. П. Загад. Акар йыттам ашша пырать, аякки виттĕр хĕвел пăхать. (Çара çуна). Собран. Акар йытти ашша пырат, айăккиичен хĕвел пăхат. (Çара çуна). Н. Карм. Акар йыттăм ашса пырат, аякки витĕр хĕвел пăхат. (Çара çуна). Альш. Акар йытта ашса пырать, аякки витĕр хĕвел пăхать. (Çара çуна). Тай. Т. Акар йытти ашса пырат, аякки витĕр хĕвел пăхат. (Çара суна). (Моя) борзая собачка бежит рысью, сквозь ея бока светит солнышко. (Загадка: дровни. Aenigma traheam sine capso significans, qua ligna advehi solent).

акка

(акка), soror germana aelate me praecurrens. Hoc vocabulo, praeposito plerumque nomine, alias quoque cognatas appello aeiate me antecedentes, in his amitas, materteras, sorores patrueles, amitinas et consobrinas, iis exceptis, quae мăн-акка appellantur. Eadem appellatione vicinorum filias atque eas, quae in propinquorum meorum vicinia habitant, puellas significo aliasque mulieres natu maiores in vico, ubi ipse genitus sum, natas. De hoc numero eae excipiuntur, quarum parentes mihi хăта-тăхлачă appellandi sunt. V. мăн акка, асанне, кукамай. Ст. Чек. Словом „акка“ обозначают: 1) родных сестер, которые старше говорящего; 2) двоюродных, троюродных сестер и вообще родственниц или со стороны отца или со стороны матери, и притом тех, которые старше говорящего летами; З) дочерей соседей, дочерей соседей родственииков и вообще всех женщин из родной деревни, исключая только тех, родители которых приходятся говорящему „хăта“ и „тăхлача“, а также тех, кого он называет мăн акка. Следов. именем „акка“ называются также сестры отца (или матери), которые моложе его (ее). Если слово „акка“ не означает родной сестры говорящего, то обыкновенно перед ним ставят личное имя. Ст. Чек. Асатте акăшĕ — мăнакка; асатте йăмăкĕ — мăнакка, аттерен кĕçĕн пусан акка. Асанне акăшĕ — мăнакка; асанне йăмăкĕ — мăнакка, аттерен çамрăкки акка. Кукамай акăшĕ — мăнакка; кукамай йăмăкĕ — мăнакка, аннерен çамрăкки — акка. Ad varias personas referendo hoc modo dicitur с суфф. прит.: аккам, аккамăр; акку (Тай. Т. ), аку (агу, КС. , Л. Кошк., Череп., Абаш.), аккăр (Тай. Т. ), акăр (агы̆р, КС. , Л. Кошк., Череп.); аккăшĕ (Тай. Т. ), акăшĕ, акăш (агы̆_жэ̆, агы̆_ш, Л. Кошк., Череп., Абаш.). V. аки, аппа. Ст. Чек. Иван, акусем патне кайса ки (i. q. кил)-халĕ. Иван, сходи-ка в дом твоей старшей сестры. Ib. Акăшсем патне карĕ-ха вăл. Он ушел в дом своей старшей сестры. Ст. Чек. Манăн аннен ĕлĕххи упăшкинчен пĕр тетепе икĕ акка пур. От прежняго мужа моей матери у меня есть один старший брат и две сестры. Собр. 89°. Аккам ашша пырат, айăккинчен хĕвел пăхса пырат. (Çара çуна). Загадка; см. акар. Букв., 1904, 31. Акка! ĕне пăрулама выртнă, кĕвелĕк парса яр-ха мана. Тетенька! (или: сестрица!) корова хочет телиться, дай-ка мне закваски для квашенья молока. (Так обратилась женщина к жене соседа). Т-И.-Шем. Хăй ялĕнче ӳснĕ арăм пулсан: „Эй аккаçăм (ятне калать), акка!“ тет. Если она (невеста) обращается (в плаче) к женщине, выросшей в ее деревне, то она величает ее старшей сестрицей, называя при этом ее имя. || Eodem nomine liberi paganorum novercam appellare solent, si pater eorum mortua uxore quamltbet e propinquis eius veluti sororem, aut soron's fratrisve filiam, aut fratris sui mortui uxorem in matrimonium duxerit. Atque etiam si non propinquam, sed alienam duxerit, aккa appellator, si uxoris mortuae liberi jam puerilitatis annos egressi sint. Н. Алг. „Счет степеней у некрещеных чуваш такой же, как и у нас. В кровном родстве брак дозволяется только в седьмой степени, но в других видах родства он позволителен и в близких степенях. Так, можно жениться на свояченице, на племяннице своей жены и на жене умершего брата. Как говорят они: „Май (secundum naturam) юрат, хирĕç юрамас“... При упомянутых браках дети от первой жены зовут мачеху не „анне“, а „акка“. Также зовут мачеху „акка“ и тогда, когда дети от первой жены большие, хотя она (т. е. мачеха) и не родственница их матери. Такое явление наблюдается только среди некрещеных“. || Eodem vocabulo appellat uxor sororem mariti sui, aetate ilium antecedentem. Также старшая сестра мужа. КС. || In cantilenis puellas significat. В песнях вообще означает девушек. ЧП. Сарă аккасем лайăх чуп тума. Русых девушек хорошо целовать. Ст. Чек. † Майкка акка — девушка Марья (в песне).

аккарей

vox corrupta vocabuli „акар“ loco posita. Думаю, что это позднейшая испорченная форма вм. „акар.“ Салагаево. Аккарей йытти ашша пырать, аякки витĕр хĕвел пăхать. (Çара çуна). V. акар.

алшам

vox incerta in aenigmate posita. Неизв. слово. Собран. 421°. Алшам йытти ашша пырать, виттĕр хĕвел пăхать. (Çара çуна). V. Акар. Перевод см. акар.

арĕ

i. q. ара, аре, ере. Перевод. Тепĕр çулне çынни упине калат: „Атя тăтах пĕрле акар“. — Атя арĕ, халĕ ентĕ эс (scr. ее) хăвăн валли тăррине ил, мана тĕпне пар“, тесе калат, тет, упи. „Юрĕ арĕ!“ тесе калат çынни. На другой год человек говорит медведю: „Давай опять вместе сеять!“ Медведь отвечает: „Что же, давай! Теперь ты бери себе вершки, а мне отдай корешки.“ — „Что же, ладно!“ говорит человек.

какар

то же, что акар. Альш. Хунякам, сана какар йыт хури кирлĕ-и, юпах тьыха хури кирлĕ-и? (Из сказки).

капăрка

(кабы̆рга), могила. Ст. Чек. Капăркана кайсам! Убирайся в могилу! Ib. Унта капăркана каятнам? Куда ты к шуту идешь? Ib. Капăрка (тат.) = масар. Н. Лебеж. Акар йытăм ашса пырĕ, капăрка витĕр хĕвел пăхĕ. (Çуна). || МПП. «Капăрка — парина».

ĕнтĕ

(э̆_ндэ̆, э̆н'д'э̆), теперь. Сред. Юм. Ĕнтĕ, теперь. || Уж, уже К.-Кушки. Унăн асапĕ иртрĕ ĕнтĕ санăн. Заботы об этом для тебя уже миновали. Сред. Юм. Ĕнтĕ ȏна та турăн (сделал и это) пȏлать, ĕлĕкхипе çитмен-чĕ! Еще этого не доставало! Изамб. Т. Анне кайнă та, час таврăнат-и ĕнтĕ. Мать пошла, да не знаю, скоро ли уж вернется. Регули 528. Парсам ĕнтĕ она. Дай уж ему. Ст. Чек. Халĕ ĕнтĕ вĕсем лайăх тăраççĕ. Теперь они уж хорошо живут. N. Эпĕ малалла çакăнти чăвашсен йăлисем çинчен калăп ĕнтĕ. Теперь уж в дальнейшем я расскажу о нравах и обычаях здешних чуваш. СТИК. Шав пӳртре ларса йăлăхтарат та пуль ĕнтĕ. — Ан та кала, чист йăлăхтарчĕ! Уж надоело, небось, сидеть дома? — Не говори уж, совсем надоело! Орау. Тулсам пула пуçларĕç ĕнтĕ. Изамб. Т. Ĕнтĕ эсĕ качча кайма ан шухăшла. Теперь ты уж не думай выходить замуж (говорит умирающий парень). IЬ. Каятăп ĕнтĕ, çитĕ, кун чул ларсан. Я уж пойду, будет — посидел (насиделся). Орау. Сана вăратмасп ĕнтĕ кĕрсе. Я уж не зайду (к тебе) и не буду тебя будить. СТИК. Ӳссе çитĕнчĕ-çке ĕнтĕ, ĕçе тума пултарат. («Говорят с радостью, что у них вырос сын или дочь и уже может работать»). Изамб. Т. Ваççа тете, ыраш парса яр-ха. — Нумай салатнă-ччĕ те ĕнтĕ. Кама кам пулмаст. Парас пуль çав. Дядя Василий, отпусти (в займы) ржи? ― Много уж я роздал... М. Тиуш. Юрри аванах та мар пулĕ те ĕнтĕ, çыратăп. Песня-то и не так хороша, (но) уж (ладно), напишу. IЬ. Атте мана хăвса кăларчĕ, нимĕн те памар(ĕ); çурт çавăраймарăм... Ах, турă!... Çапла ĕнтĕ те... мĕн тăвас тен! Отец меня выгнал, ничего не дал; я не смог выстроить себе дома... Господи!... Так-то уж оно так, но что поделаешь!.. || Я. Турх. Чăваш çапла ĕнтĕ вăл. Таково уж свойство чувашина. Хыпар № 9, 1905. Мĕне кирлĕ ку ĕнтĕ? Тĕлĕнеп эп çынсенчен! К чему уж это? Удивляюсь я людям! || Выражает побуждение, как русск. же. Унтан арăмне çиленнипе: лар ĕнтĕ, шуйтан! терĕ, тет. Потом, рассердившись на жену, он крикнул: «Садись же чорт!» Юрк. Ку çапла каçма хăранăран, тутар арăмĕ: мĕшĕн каçмастăн? каç ĕнтĕ, тет. Ку та ăна, хăй хăраса: каçмастăп, малтан ху каç! тет. Артюшк. Пырат та, лайăхрах чĕнет: часрах ĕнтĕ, тет. || Выражает недоумение, удивление. Сред. Юм. Ĕмĕр тăрăшнех çапла хĕн кȏрса ирттермелле-ши ĕнтĕ ман? Неужели мне придется провести всю жизнь в таких страданиях? Руфь I, 19. Ноеммин пулать-и ĕнтĕ ку? Это Ноемминь? КАЯ. Эпĕ: ха, куçа çӳпĕ кĕч-и ĕнтĕ? тесе, куçа калах хупкала пуçларăм (что, неужели в самом деле в глаз соринка попала?). Тораево. Ку çăвара тĕкĕнмесĕрех анса кайри (= кайрĕ-и) ĕнтĕ? тесе калать, тет. Неужели он проскочил в горло, не задев рта? || Иногда выражает решительное утверждение или отрицание, также и в вопросе. Янтик. N. Каяп-каяпах ĕнтĕ çапах. Все таки я уже поеду, во что бы то ни стало. Хыпар № 45, 1906. Хирте хĕрсе ĕçленĕ вăхăтра тĕрмере ларасси çăмăл мар ĕнтĕ вăл. В то время, когда жаркая работа в поле, сидеть в тюрьме не так уж легко. Ч.С. Эпĕ ăна малтанах: апла пулмĕ ĕнтĕ (не правда, чай), теттĕм, ĕненместĕм. Я сначала не верил этому, полагая, что это не так (здесь ф. буд. вр. придает оттенок сомнения). Алекс. Вара кăвак çӳçлĕскер калар(ĕ), тет: вăт çавă ĕнтĕ, тенĕ. Тогда седоволосый сказал: «Вот он-то самый и есть.» Собр. Ăстарик çавна илтсессĕн, ӳксе макăрса каланă: ку хам пĕлменскерсем çаксем пулнă пулĕ ĕнтĕ! тенĕ. Услыхав это старик с рыданием воскликнул: «Должно быть это (и) были неведомые мне (дети!)». IЬ. Ку кам ачисем? тесе ыйтнă. Карчăкки каланă: ку ачасем пирĕн ĕнтĕ, пире кăсене турă эсĕ килеччен пачĕ, тенĕ. (Он) спросил: «Чьи это дети?» — Старуха ответила: «Эти дети наши, нам их принес, пока тебя не было дома, бог». Цив. Ашшĕ ыйтрĕ, тет: мĕскерле пулчĕ ĕнтĕ? тесе каларĕ, тет. Отец (его) спросил: «Ну, как же было дело?» Торп-к. Пике тухрĕ, тет те: эс, Хăрхăн, манăн кĕпене ма тăхăнтăн? Эп сана хам кĕпене ма парăп ĕнтĕ? — эсĕ кулатни-мĕн манран? тесе каларĕ, тет. С-Устье. Арăмĕ: ускăн тиха пур çинче (раз есть) акар йăттипа мĕн тăвăп ĕнтĕ? тесе калать, тет. || Же. С. Столпник. Ку мĕскер пулать ĕнтĕ? Что же это значит? КАЯ. Эпĕ: мен пулчĕ ĕнтĕ кăсене? тесе, анаталла мĕн пур вăйпа чупма пуçларăм. || Вот (в рассказе). БАБ. Пырса кĕретпĕр ĕнтĕ. Пӳртре туллиех çын ларат. Вот мы входим. В избе полно народу. Цив. Ну, аслă ывăлĕ кайрĕ, тет те, ларат, тет. ĕнтĕ. || В песнях служит для заполнения недостающих слогов. Янтик. † Ĕнтĕ хĕлĕх çинçе, хĕлĕх çинçе, хĕлĕхрен те çинçе çиппĕм пур. N. † Вуниккех те вĕлле, ай, хуртăм пур, анчах пĕри уйăрмантан ĕнтĕ, ай, ӳпкем пур. У меня есть двенадцать ульев пчел, только досадно, что одна семья не роится. Альш. † Ĕнтĕ улма çирĕм, улма çирĕм, хупписене ăçта та хурам-ши? Н. Изамб. † Ĕнтĕ сарă утçăм, сар çилхеçĕм, сарă ука шел мар çитлеме. Альш. † Ĕнтĕ тăванăмсем-çунатăмсем, тата тепре куриччен йĕр те тӳс.

ускăн

шатающийся, шляющийся без дела; шатун, шатуга. И. С. Степ. Ускăн. Бугульм. † Ускăн йыттăн усси çук; вĕрме тăрсан, вĕрни çук. N. † Лайăх хĕрсен ĕмĕрне ускăн каччă ирттерет. || «Человек, который ходит медленно». СПВВ. ТМ. Ĕçлемесĕр сĕтрĕнсе çӳрекен çынна ускăн теççĕ; хуллен çӳрскен çынна та ускăн тесе калаççĕ. || Лентяй. Сред. Юм. Õскăн — лентяй. Изамб. Т. Ускăн, мĕн тăсăлса çӳретĕн? Орау. Ускăн çып уяв кун чĕрĕлет. Куланайпа акцис çинчен. Вĕсем эрех нумай ĕçнипе хăйсем наянран (ускăнран) начар пурăнаççĕ, теççĕ. || Гов. о животных С.-Устье. Киле таврăнсан, упăшки арамн(е): ускăн тиха кирли, акар ятти кирли? тесе калать, тет (предлагает выбрать казнь).

Русско-чувашский словарь (1972)

борзая

вĕшле, вĕшле йытă, пурсуй; акар йытти.

Этимологический словарь чувашского языка (1964)

акар

акар йытти «борзая», «охотничья собака»; башк. игэр «метис от собаки-самки и волка-самца»; алт. И эгер «собака», бараб. Р игăр, шор. ӓгӓр, чаг. игӓр «охотничья собака»; Ср. тур загар в том же значении. Б. Мункачи считает это глово заимствованным из аварского языка (КSz. I, 130). Н. И. Абаев предполагает, что имеющееся в осетинском языке егар „усвоено скорее всего из старочувашского (булгарского) языка“ (ЭСл., 1, 411); ср. венг. аgáг из др. чув. яз.

юхăм

1. «течение»; 2. «движение»; МК акын, азерб. ахын, кирг., тат., башк., ног., тув. агым, туркм. акын, к. калп. ағыc «морское течение», агым «политическое течение», хак. агын, уйг. эким, узб. оким «течение»; КБ акар су, азерб. ахар су «текучая вода»; чув. юхан шыв «проточная вода», «речка». Образовано от юх (см.); ср. аналогичные слова в финнс-угорских языках: коми ю «река», «речка»; мар. йог(аш) «течь», йогын вюд «проточная вода», фин. йоки, хант. йоган «река».

Неологический словарь чувашского языка

акарçă

ç.с. Акар йыттисене тытакан, ĕрчетекен çын. Паттăра [йытă ячĕ] Мускаври паллă акарçă С.Рощина парнеленĕ. ÇХ, 1999, 8 /. 9 с.

См. также: