Поиск: слово

Введите слово для поиска

Область поиска:

Чувашско-русский словарь (1982)

аббревиатура

аббревиатура (кĕскетнĕ хутлă сăмах)
«турбаза» сăмах — аббревиатура — слово «турбаза» — аббревиатура

авăк

вспыльчиво, резко
авăк сăмах — резкое слово
авăк çилĕ — вспышка гнева
авăк çын — вспыльчивый человек

артаклă

ласково, любовно, нежно
артаклă сăмах — ласковое слово

атрибут

атрибутивный
атрибут сăмах — атрибутивное слово, слово-атрибут

ачаш

нежно, ласково
ачаш сăмах — нежное слово
ачаш çил — ласковый ветер

вăрăн

I.
удариться во что-л.
попасть в кого-что-л.
вутă сыппи хӳмене  вăрăнчĕ — полено ударилось в стену
Ывăтма пĕлмен туя пуçа вăрăннă, кала пĕлмен сăмах питĕ вăрăннă. — посл. Неумело брошенная палка в собственную голову попала, некстати сказанное слово против самого себя обернулось.

вырăнлă

уместно, кстати, впопад
вырăнлă сăмах — уместное слово
вырăнлă çĕрте — в подходящем месте
вырăнлă кала — уместно сказать
пулăшу питĕ вырăнлă пулчĕ — помощь оказалась очень кстати

вырăнсăр

неуместно, некстати, невпопад
вырăнсăр сăмах — неуместное слово
калаçăва вырăнсăр хутшăн — некстати вмешаться в разговор

вырнаçуллă

уместно, к месту, кстати
сообразно

вырнаçуллă сăмах — уместное слово
вырнаçуллă каласа хур — сказать к месту

вырнаçуллăн

1.
уместно, кстати
вырнаçуллăн сăмах хуш — к месту вставить слово в разговор

дефис

дефис
сăмаха дефиспа çыр — писать слово через дефис

диалект

диалектный, диалектальный
анатри диалект — низовой диалект (чувашского языка)
тури диалект — верховой диалект (чувашского языка)
диалект сăмахĕ — диалектное слово
диалект уйрăмлăхĕсем — диалектные особенности

жаргон

жаргонный
сутуçăсен жаргонĕ — жаргон торговцев
жаргон сăмахĕ — жаргонное слово

иккĕмĕшле

2. лингв.
производный
иккĕмĕшле сăмах — производное слово

илĕм-тилĕм

4.
необдуманно
илĕм-тилĕм персе янă сăмах — необдуманно сказанное слово

ипсĕр

неуместно, некстати
ипсĕр персе янă сăмах — слово, сказанное некстати

йăнăш

ошибочно, неправильно
асăрхамасăр тунă йăнăш — недосмотр, случайная ошибка
виçе йăнăшĕ — промер
йăнăш сăмах — ошибочное слово
йăнăш çул çине тăр — встать на ложный, неверный путь
йăнăш ту — ошибиться; совершить просчет
йăнăша тӳрлет — исправить ошибку

йăпшака

2.
ласковый, нежный
мягкий

йăпшака кăмăл — мягкий характер
йăпшака сăмах — ласковое слово

йывăр

обидно, оскорбительно
йывăр сăмах — обидное слово
йывăр кала — обидеть словом
йывăра ил — принять за обиду, обидеться

калькăла

2. лингв.
калькировать
калькăласа çĕнĕ сăмах ту — калькировать слово, образовать кальку

кăнттам

грубо
кăнттам сăмах — грубое слово

кĕпçе

2.
стебель, дудка, стрелка
кĕпçе варри — сердцевина (растения)
сухан кĕпçене кайнă — лук пошел в стрелку
Кĕпçе пултăр сыпăклă, сăмах пултăр татăклă. — посл. Пусть стебель будет суставчатым, а слово — решительным.

кĕскетӳ

сокращение, сокращенное слово
йышăннă кĕскетӳсен списокĕ — список условных сокращений

кивĕ

3.
устарелый, отживший
кивĕ сăмах — устарелое слово, архаизм
кивĕ йăласем — старые обычаи, захолустные нравы
кивве юл — устареть, выйти из употребления

манăç

1.
забвение
манăçа тух (юл) —
1) быть забытым, преданным забвению
2) отойти в прошлое, кануть в вечность
3) выскочить из головы, из памяти

манăçа тухнă сăмах — забытое слово
манăçа тухми — незабываемый
манăçа кăлар (хăвар) —
1) забыть, предать забвению
2) положить под сукно, в долгий ящик

манăçа юлнă — забытый, преданный забвению

мехелсĕр

неуместно, несвоевременно, не вовремя, некстати, не к месту
мехелсĕр персе янă сăмах — некстати сказанное слово

намăссăр

2.
постыдный, непристойный
срамной
уст.
намăссăр сăмах — непристойное слово

нимпе

обычно с усил. частицей те
никак
вăл нимпе те ăнланаймасть — он никак не может понять
ку сăмаха нимпе те вулаймастăп — я никак не могу прочесть это слово

падеж

падежный
тĕп падеж — основной падеж
камăнлăх падежĕ — родительный (притяжательный) падеж
пару-тăву падежĕ — дательно-винительный падеж
вырăн падежĕ — местный падеж
туху падежĕ — исходный падеж
пĕрлелĕх падежĕ — творительный падеж
çуклăх падежĕ — лишительный (отрицательный) падеж
сăлтав-тĕллев падежĕ — причинно-целевой падеж
ят мар падежсем — косвенные падежи
падеж пĕлтерĕшĕ — падежное значение
падеж форми — падежная форма
падеж тăрăх вĕçле — склонять по падежам
ку сăмах мĕнле падежра тăрать? — в каком падеже стоит это слово?

пар

14.
в сочет. с сущ. выражает действие по значению данного сущ.:
ăшши пар — поддать пару (в бане)
ят пар — дать выговор
ӳпкев пар — подать жалобу, пожаловаться
канаш пар — дать совет, посоветовать
концерт пар — дать концерт
приказ пар — отдать приказ, приказать
пулăшу пар — оказать помощь, прийти на помощь
сас пар — подать голос, промолвить что-л.
сăмах пар —
1) предоставить кому-л. слово (напр. на собрании)
2) дать слово, пообещать
сигнал пар — дать сигнал, просигналить
телеграмма пар — дать телеграмму, телеграфировать
ыйту пар — задать вопрос, спросить

пехил

напутственный
пехил сăмахĕ — напутственное слово
пехилĕр çиттĕрех! — пусть ваши добрые пожелания сбудутся!

пĕл

2.
знать, обладать знаниями, иметь понятие о ком-чем-л.
математикăна пĕл — знать математику
хут пĕл — знать грамоту, быть грамотным
хут пĕлмен çын — неграмотный человек
ача урок пĕлмест — мальчик не знает урока
Пĕлмен пĕр сăмах, пĕлсен — çĕр сăмах. — посл. Не знаю — одно слово, знаю — сто слов.

пĕлтерĕшлĕ

1.
со значением, в каком-л. значении, имеющий значение
нумай пĕлтерĕшлĕ сăмах — многозначное слово

пĕтĕмлетӳ

обобщающий
юлашкинчен вăл пĕтĕмлетӳ турĕ — в конце он сделал обобщение

пĕтĕмлетӳ сăмахĕ — лингв.
1) обобщающее слово
2) слово с собирательным значением

пĕтĕмлетӳ хисеп ячĕ — грам. собирательное числительное

пил

1.
благословение
напутствие

атте-анне пилĕ — родительское благословение
пил сăмахĕ — напутственное слово
пил ту (пар) — дать благословение, благословить

реестр

реестровый
пурлăх реестрĕ — реестр имущества
словарь реестрĕнчи сăмах — реестровое слово в словаре
реестр кĕнеки — реестровая книга
реестра кĕрт — включить в реестр
реестр ту — составить реестр

ретсĕр

неуместно, бестактно
ретсĕр сăмах — неуместно сказанное слово
ретсĕр каласа хур — сказать не к месту; допустить бестактность

савăшуллă

нежно, ласково, любовно
савăшуллă сăмах чĕре патнех çитет — ласковое слово доходит до самого сердца

саламлă

приветственный
саламлă сăмах — приветственное слово, приветствие
саламлă сăмах кала — выступить с приветствием, произнести приветственную речь

сăмах

1.
слово
словом

сăмах

словесный
словарный

иккĕмĕшле сăмах — производное слово
кивелнĕ сăмах — устарелое слово, архаизм
пулăшу сăмахĕ — служебное слово
çĕнĕ сăмах — неологизм
хăй пĕлтерĕшлĕ сăмахсем — знаменательные слова
хутлă сăмах — сложное слово
кĕскетнĕ хутлă сăмах — сложносокращенное слово
ют чĕлхерен кĕнĕ сăмахсем — заимствованные слова  
сăмах вĕçĕ — окончание слова
сăмах йышĕ — словарный состав
сăмах майлашăвĕ — словосочетание
сăмах пĕлтерĕшĕ — значение слова
сăмах пулăвĕ — словообразование
сăмах тытăмĕ — состав слова
сăмах улшăнăвĕ — словоизменение
сăмах форми — форма слова
сăмахпа усă курни — словоупотребление
сăмах тăвакан аффикссем — словообразовательные аффиксы
сăмахран сăмах куçар — переводить буквально, дословно
пĕр сăмах сиктермесĕр — от слова до слова, слово в слово
Ут вĕçерĕнет — тыттарать, сăмах вĕçерĕнет — тыттармасть. — посл. Конь сорвется — поймаешь, слово сорвется — не поймаешь. (соотв. Слово не воробей, вылетит — не поймаешь).

сăмах

2.
фраза, высказывание, слово, что-л. сказанное
ӳкĕт сăмахĕ — увещевание, уговоры
тавтапуç ырă сăмахшăн — спасибо на добром слове
аннӳ сăмахне итле — слушайся (советов) матери
сăмах чĕн — промолвить слово
сăмах хуш — вмешаться в разговор, подать реплику
сăмах та хушма çук — нельзя и слова промолвить
сăмах хыççăн çӳресе пуçăм шыва юхайрĕ — фольк. поверив чужим словам, я потеряла свою головушку (из причитаний невесты)
Пĕлмен — пĕр сăмах, пĕлтĕн — çĕр сăмах. — погов. Не знаешь — одно слово, знаешь — сто слов. (соотв. Не знаешь — и взятки гладки).

сăмах

3.
слово, обещание, обязательство
сăмах паратăп — даю слово, обещаю
сăмаха тыт — держать свое слово
сăмаха çилпе ан вĕçтер — не бросай слов на ветер

сăмах

5.
слово, право слова
сăмах ирĕклĕхĕ — свобода слова
сăмах ыйт — просить слова

сăмах

7.
речь, слово, выступление
прокурор сăмахĕ — речь прокурора
саламлă сăмах — приветственное слово, приветствие
сăмах кала — выступить с речью
юлашки сăмах — 1) заключительное слово (на собрании) 2) последнее слово (на суде)

сивĕ

холодный, неприветливый, неприязненный
чун сивви — неприязненное отношение
сивĕ сăн-пит — холодное выражение лица
сивĕ куçпа пăх смотреть неприветливо
Ăшă сăмах — çу кунĕ, сивĕ сăмах — хĕл кунĕ. — посл. Ласковое слово — что летний день, неласковое — что зимний день.

сивĕт

4. перен.
отталкивать, отвращать
отваживать

вăл çынсене тӳрккеслĕхĕпе сивĕтет — он отталкивает людей своей грубостью
Сивĕ яшка сивĕтмест, сивĕ сăмах сивĕтет. — посл. Холодный суп не отталкивает (людей), отталкивает неприветливое слово.

сире

1.
вам
сире мĕнле кĕнекесем кирлĕ? — какие вам нужны книги?
сире сăмах паратпăр, Янкилтеев юлташ! — предоставляем слово вам, товарищ Янкилтеев!

справка

справочный
справка бюровĕ — справочное бюро
справка кĕнеки — справочная книга
справка пама сăмах ил — взять слово для справки

сулăмлă

веско, весомо, основательно
сулăмлă сăмах — веское слово

сулмак

веский, весомый, убедительный
сулмак сăмах — веское слово

татуллă

окончательно, твердо, бесповоротно
татуллă сăмах — твердое слово

тĕллĕ

удачно, метко
тĕллĕ сăмах — меткое слово

тĕлсĕр

бесцельно, бессмысленно, бестолково
необдуманно

тĕлсĕр пурнăç — бесцельная жизнь
тĕлсĕр сăмах — необдуманное слово

тĕрĕс

правдиво, истинно
тĕрĕс сăмах — правдивое слово, правда
çыравçă пурнăçа тĕрĕс çырса кăтартнă — писатель правдиво изобразил действительность

тĕрĕслетӳ

уточнение
тĕрĕслетӳ сăмахĕ — уточняющее слово

тĕрт


сăмах тĕрт — замолвить слово за кого-л.

тильда

полигр.
тильда (тильда паллă ~)
сăмах вырăнне тильда ларт — заменить слово тильдой

тупата

вводн. сл.

1.
честное слово
право же, вправду

тупата, пыратăп — честное слово, приду

турă

3.
Турăбог
тав (мухта) Турра! — слава богу
Турра шĕкĕр! — слава богу
тупата турăшăн! — честное слово, клянусь богом!
турăшăн та! — честное слово, клянусь богом!

турт

8.
проводить линию
чертить

тӳрĕ йĕр турт — провести прямую линию
сăмаха аялтан турт — подчеркнуть слово
урлă туртса пăрах — перечеркнуть, зачеркнуть

тух

1.
глагол движения,
обозначает действие, направленное вовне, за пределы чего-л.
— перевод зависит от способа передвижения:

выходить, выезжать, вылезать и т. д.
сыватмăшран тух — выйти, выписаться из больницы
пӳлĕмрен тух — выйти из комнаты
хирĕç тух — выйти навстречу, встретить
вăл тухмасăр пурăнать — он не выходит из дома
машина хуларан тухрĕ — машина выехала из города
Сăмах çăвартан тухсан хапхаран та тухать. — посл. Слово, вылетевшее из уст, выбежит и за ворота. (соотв. Слово — не воробей, вылетит — не поймаешь).

тытăн

10. лингв.
управляться, быть управляемым
тытăнса тăракан сăмах — управляемое слово

тыттар

1.
понуд. от тыт
тупа тыттар — привести к присяге
Лаша вĕçерĕнет — тыттарать, сăмах вĕçерĕнет — тыттармасть. — посл. Лошадь вырвется из рук — даст себя изловить, слово вырвется из уст — не даст себя поймать. (соотв. Слово — не воробей, вылетит — не поймаешь).

унăн

2.
его, ее
унăн пӳрчĕ — его дом
унăн сăмахĕ çирĕп — его слово твердое

хивре

круто, резко, строго
хивре кăмăл — крутой нрав
хивре сăмах — резкое слово
хивре калаç — говорить строго

чыслăн

1.
благородно, достойно
с честью

панă сăмаха чыслăн пурнăçла—  с честью сдержать слово

шăвăнтар

2.
действовать осторожно, осмотрительно
ерипен шăвăнтарса сăмах пуçларĕ — слово за слово, он завязал разговор

шăрпăклă

2. перен.
занозистый, задиристый
шăрпăклă сăмах — колкое слово
шăрпăклă та йĕплĕ ыйту — колючий, язвительный вопрос

шӳтле

шутливо, в шутку
шӳтле сăмах — шутливое слово
шӳтле юрă — шуточная песня

ыраттар

причинять боль, ушибать
урана ыраттартăм — я ушиб ногу
ыраттармалла чыш —  больно ударить (кулаком)
ыраттарнă вырăн — ушиб, ушибленное место
сив сăмах чĕрене ыраттарать — резкое слово ранит сердце

ытла

1.
лишний
ытла сăмах — лишнее слово

эмел

лекарственный
эмелсем — медикаменты
наркăмăшлă эмелсем — ядовитые препараты
сиплĕ эмел — целебное средство
Ырă сăмах эмелтен те лайăх. — посл. Доброе слово лучше всякого лекарства.

юлашки

2.
последний, заключительный
пилĕкçуллăхăн юлашки çулĕ — последний, завершающий год пятилетки
юлашки сăмах — 1) заключительное слово (докладчика) 2) последнее слово (подсудимого)
юлашки экзамен — последний экзамен

юплĕ

2. перен.
двусмысленный, нескромный
юплĕ такмаксем — двусмысленные, вольные частушки
юплĕ сăмах — 1) загадка 2) фривольность, фривольное слово, выражение

çăвар

ротовой
çăвар ăшĕ — анат. ротовая полость
çăвар ăшчикки — ротовая полость
çăвар маччи — небо
çăварĕ хăлха таран — рот до ушей

çăвар кар —
1) разевать рот
çăвар карса итле — слушать с разинутым ртом
2) громко говорить, горланить, орать
3) разбалтывать, разглашать, проговариваться

çăвар уç —
1) раскрывать рот
2) перен. сказать, молвить
çăвар та уçтармасть — он не дает и слова вымолвить

çăвар хуп —
1) закрыть рот  
2) перен. замолчать
хуп çăварна! — закрой рот!, заткнись!

çăвар типсе ларчĕ — во рту пересохло
çăвар тулли çи — набить полон рот
Унпа калаçса çăвар тутине те ямастăп. — погов. С ним говорить — только вкус во рту портить
çăварĕнчен ӳпки курăнать — ирон. изо рта видны легкие (об отощавшем, изголодавшемся человеке)
çăварти татăка кăларса ил — вырвать кусок изо рта
Çăвартан тухсан хапхаран тухать. — посл. Что вырвалось из уст, то вылетит за ворота. (соотв. Слово— не воробей, вылетит — не поймаешь).

çăмах

симах — национальное блюдо типа клецек, галушек или лепешек, сваренных в бульоне
çăмах шăрпăкĕ — вилочка для симаха
çăмах яшки — суп с симахом
çăмах юр — замешать тесто для симаха
Пĕр хуран салма, варринче çăмах. (Уйăхпа çăлтăрсем). — загадка Полон котел лапши, а в середине — симах. (Луна и звезды).
Сăмах çăмах мар, хыпса çăтса яраймăн. — посл. Cлово не симах, губами не поймаешь и не проглотишь. (соотв. Слово — не воробей, вылетит — не поймаешь).

çинчи

находящийся на, над кем-чем-л.
сĕтел çинчи кĕнеке — книга, лежащая на столе
китель çинчи медалĕсем чăнкăртатса пыраççĕ — на его кителе позвякивают медали


сăмах чĕлхе çинчи пек — это слово так и вертится на языке

çирĕп

прочно, твердо, устойчиво
çирĕп дисциплина — крепкая дисциплина
çирĕп пĕлӳ — прочные знания
çирĕп туслăх — крепкая дружба
çирĕп хаксем — твердые цены
çирĕп тăнăçшăн кĕреш — бороться за прочный мир
çирĕп çыхăну тыт — держать тесную связь
сăмаха çирĕп пурнăçла — твердо держать слово

çурат

2. перен.
зарождать, порождать
шанчăк çурат — зародить надежду
Пĕр сăваплă сăмах çĕр те пĕр шухăш çуратать. — посл. Мудрое слово порождает сто мыслей.

ăслă

умно, разумно
понятливо
мудро

ăслă канаш — мудрый совет
ăслă политика — мудрая политика
ăслă сăмах — разумное слово
йытă — ăслă чĕрчун  —  собака — умное животное
пуринчен те ăслăрах — умнее всех

ăссăр

глупый, неумный, неразумный
абсурдный

ăссăр ĕç — неразумный поступок
ăссăр сăмах — глупое слово, глупость
ăссăр çын — 1) сумасшедший 2) глупый человек
ăссăр ыйту — неумный вопрос
ăссăр юрату — слепая любовь
эх, ăссăр! — ах ты, глупец!

ăшă

тепло, ласково, приветливо, сердечно
чун ăшши — душевная теплота
ăшă кăмăл — 1) добрая душа 2) мягкосердечие
ăшă кăмăллă — гостеприимный, душевный, сердечный
ăшă салам — сердечный привет
ăшă сăмах — ласковое слово
ăшă туйăм — теплое чувство
ăшă ыйхă — сладкий сон
Ăшă сăмах ăшаланă ашран та тутлă. — посл. Ласковое слово вкуснее жареного мяса.

ĕретсĕр

неуместно
ĕретсĕр сăмах — неуместное слово

тивĕçсĕр

неуместно, некстати
тивĕçсĕр сăмах хуш — вставить неуместное слово

сăмах

15. уст.
заклинание, наговор, заговор, магическое слово
ăшăтакан сăмах — приворотное заклинание
сăмах вĕр — заклинать, заговаривать

кӳртĕм


кӳртĕм предложениграм. вводное предложение
кӳртĕм сăмахграм. вводное слово

хылчăк


хылчăк сăмах — едкое слово

хуш


сăмах хуш — произнести, молвить слово
çунат хуш — окрыляться, воодушевляться
чечче хушмед. прививать оспу

çыпăç


сăмах вырăна çыпăçрĕ — слово пришлось к месту

урлă


урлă пуртă — мотыга
урлă сăмах — слово, сказанное наперекор, возражение
урлă ура — косолапый
урлă урам — переулок
урлă хăлха — лопоухий
урлă шăл — коренной зуб
урлă пăх — недолюбливать (букв. смотреть косо)
урлă пул — поссориться, повздорить
урлă пурăн — жить в несогласии
урлă пыр — перечить

ил


алла ил — прибрать к рукам
аса ил — вспомнить
ăша ил — 1) проглотить 2) воспринять 3) думать, беспокоиться о ком-л., чем-л.
вăй ил — окрепнуть, набраться сил
куç илмесĕр пăхать — он смотрит, не сводя глаз
мур илесшĕ!бран. черт побери!
сăмах ил — взять слово, выступить
ташша ил — отплясывать, плясать вовсю
ху çине ил — брать на себя (какое-л. дело)
сурана ӳт илнĕ — рана затянулась
куçа шур илнĕ — глаз затянуло бельмом
шыв илнĕ — затопило, залило водой что-л.
чуна ил — выматывать душу
ят ил — прославиться, прослыть кем-чем-л.

тӳрлен

6.
исправляться, избавляться от недостатков
тӳрленмен пуçтах — неисправимый озорник
тӳрленме сăмах пар — дать слово исправиться

пăс

9.
нарушать, не сдерживать, не выполнять (слово, обещание)
преступать (клятву)
тупа пăсакан — клятвопреступник

пуклак


пуклак пуçдиал. головастик
пуклак сăмах — неуместное слово
пуклак чĕлхеллĕ — косноязычный

пулăшу


пулăшу глаголĕграм. вспомогательный глагол
пулăшу сăмахĕграм. вспомогательное слово

кукрашка


кукрашка сăмах — бранное слово
урапа кукрашки — 1) дужка у телеги 2) серединный брусок телеги

Никольскийĕн чăвашла-вырăсла словарĕ

какка

(детское слово)
испражняться
грязно, дрянно, плохой

мемме

(детское слово) пища; мемме ыйтать – просить поесть; мемме пар – дай поесть.

116 стр.

мĕн

1.
что
епĕ хам лашана çуни-мĕнĕпех сутрăм — я продал свою лошадь со всеми принадлежностями
ку сăмах мĕне пĕлтерет — что означает это слово

сăмах

слово
речь
слух
молва
слава

умĕн вуламалли сăмах — предисловие
сăмахран калас — к слову, к примеру сказать
сăмах тат — уговориться
сăмах çавăрăнăçĕпе — к слову
сăмах пар — обещать
сăмах пайĕ — слог
сăмах выльатакан — сплетник
ырă сăмах сарăнлă — слава распространилась
унăн мĕн пур сăмахĕ-йумахĕ те пăрусем, вăкарсем çинче анчах — у него все речи вращаются только около телят и быков
сăмах хуни — сделка
сăмах хуш — сказать, замолвить

Словарь чувашского языка

ивиккĕм

неизв. слово. Сборн. (Козм.). Ивиккĕм тувиккĕм, çавна тупмасăр шанчăксăр. (Загадка: кусар, т.-е. косарь),

ивук

неизв. слово. Каша. Ивук кĕпер айĕнче тарай тутăр вĕл вĕçет.

Ик

(Ик'), неизв. слово; отсюда назв. селений: Ик-касси (каззи), назв. деревень Чеб. у. Ик-касси — виçĕ ял: Шоркка-касси, Колошша-поç, Самок-касси. Вырăсла вăл ялсене «Перво-Икковское общество» теççе. (Русские назв. этих деревень в отдельности): Шоркина, Тохмеева, Самукова. — Чиркӳлĕ Ик-касси, назв. с. Иккова, Чебокс. у. Чиркӳлĕ (или Чиркĕллĕ) Ик-касси (йе) Сившу, вырасла «с. Икково» теççĕ, тата «с. Второе Икково» теççĕ. Милли. Ик-касси (Икково) — чăпта çапаççĕ (ткут кули).

ик

неизв. слово. Вотлан. Ик чак — пĕр чăмăртак. (Йăва, загадка о гнезде). В. Чураль-к. та же загадка относится к замку или ключу («çăраçи», т.-е. çăраççи), а в Байгулове — к банной каменке: ик-чак чăмăрк(к)а=мунча чулĕ. Икково. Ик чак чăмăртак, иккĕн (вдвоём) тытса çимелле (Загадка о брюкве: кушшăм).

ыраш-хуранĕ

слово неизв. значения. Богатырево. Ыраш хуранĕ кĕркунне тулли пулсан, килес çул ыраш çулне ыраш тăкăнать, теççĕ.

саяк

невыясн. сл. [Некоторые пытаются сопоставить его с татар. сӧ̆jӓк, кость, и склонны понимать его в приведенном тексте в значении костяной застежки, костяной пуговицы. А может быть это описка вм. сапак? См. последнне слово и тот же пример, где слово саяк заменено сапак. Ред.]. Юрк. † Йывăçран саяк тунни çук, ырă тумтир çумне хунни çук.

сала

седо, селение, в особенности русское селение. СПВВ. N. Чăвашсем нуммай вырăс ялсене сала теççĕ. КС. Сала — хулана çывăх вырăс ялĕ. Тогашево. Онăн кил-çурчĕ сала пек. П. Яндоуши. Атте килĕ сала пек, кайăк вĕçсе тухаймас, эпĕ епле тухăп-ши. Синерь. † Ати çурчĕ сала пак, сала-кайăк тухас çукчĕ, эпир тухса карăмăр. (Солд. п.). ЧП. Вĕçсе çӳрен сар кайăк, сала çавăрас сасси пур. [Слово „сала“ известно в древнетурецк памятниках в значении города, крепости, поселения и т. п. В чуваш. говорах, в которых слово „сала“ выходит из употребления, часто оно заменяется словом „хула“. Трхбл. † Аслă ялçăм Палтиел, хула çавăрас сасси пур. Ib. Уийн килĕ-çурчĕ хула пек]. См. салатуй. || Выселок. Сред. Юм. Куçса ларнă ялĕсене сала теççĕ (даже и чувашские). || Назв. ряда русских селений, напр.: с. Русское Исенево, Марпос. р.; с. Мордово, в 6 км. от с. Елаура, б. Сенг. У., на берегу Волги; с. Русские Норваши, Янтик. р.; с. Высоковка, Шихазан. р.; с. Беловолжское, Козловск, р. См. Шуршу; с. Чиркова, б. Симб. У.; с. Большая Цыльна, б. Симб. У. (Çĕнĕ сала); с. Ишеевка, б. Симб. У. (Хурăн сала) и др. N. Пăртас сали (пŏрдас саλиы), назв. русск. с., Буртасы.

саламалик

(-л'ик), слово, которым начинается в свадебном церемониале речь (такмак) старшего дружки жениха (мăн-кĕру). Н. Лебеж. Он (мăн-кĕрӳ) встает и говорит: саламалик, тав сире! (Сире искажение вм. сие). Мĕн çиетĕр, мĕн ĕçетĕр! “ Старики отвечают: „Пыл та су“. Мăн-кĕрӳ говорит: „Тав та пулин тавтах! “ Такмак. Саламалик, тавăсйе! “ — говорит мăн кĕрӳ, как только участники свадьбы подъедут к воротам свата. См. Золотч. 210, 211.

самант

то же, что самана (искаженное слово вследствие своеобразного истолкования и анализа ф. местного пад. самантра. И.С. Степ. Самант? Ир. Сывл. З. Кăнтăр шăрăх халь тăрать, хаклă пирĕншĕн пĕр самант. Хастарлăх 24. Такамшăн та хаклă çак çутă самант. Кан. Юлташĕсемпе юлашки самант калаçать.

-сарлăх

сложный аффикс, образовавшийся из двух равнозначащих аффиксов сар+лăх, причем первый из них является архаическим и встречается в чув. языке лишь в топонимических названиях. Напр.: Юмансар, Кайăксар, Вараксар и т. д. В современном чув. языке этот аффикс иногда может быть заменен аффиксом лăх: Юманлăх, Кайăклăх, Вараклăх. Сложный аффикс встречается очень редко. Так, известно слово хырăмсарлăх, подбрюшник См. Это слово.

сыса-кут

бранн. слово. Дрянь. N. Сыса-кут! калаçса тăран çав! Санран килес тата вăл япала!

сыскăлтăк

(-ды̆к), то же, что сыскăлăх. Альш. Череп. Сыскăлтăк, отхожее место (это слово встречается только в речи стариков). Юрк. Халь акă сыскăлтăка тасатма хушрăм.

силхевер

(сил'hэвэр), так обращаются в некоторых местах к женщине иронически. Возможно, что это слово раньше было личным именем женщины. СТИК. Эй, силхевер, ăста чупса çурерĕн?

соя

слово. Пшкрт.

сукка

бранное слово (русск.). В. Олг. † Ох сукка Матронĕ, ларчĕ-карĕ леш каса. Пазух. Ах-ах, сукка ман варли, саппан парса ямарĕ.

сокка-йытă

бранное слово. Сред. Юм. Сокка-йытă тесе пит килĕрен килле çӳрекен çынна калаççĕ.

сомак

слово. Пшкрт: пустоj ман с'инӓн сомак туза с'ӧрӓн! Ты напрасно на меня наговариваешь (сплетничаешь). См. сăмах.

сумах

слово. См. сăмах, сомак. Синерь. Кайăкăç ним сумах та чĕнмерĕ, тет. Сĕт-к. † Çварни та лаши — янт лаша, ларатпăр та чопатпăр, хыççăн сомах килминччĕ (хорошо, если бы нас после не осудили). Ала 89. Вăсем патне кайсассăн, вăсен амăшĕ пĕр сумахсĕрех, тӳрех, хĕнеме е ятлама тытăнатьчĕ.

сопиях

(собиjах), бранное слово. См. супĕйăх, сопиях. Якейк. Ятлаçнă чох, çиленнĕ чох çынсам пĕр-пĕрне: сопях! теççĕ.

сурăх-ури

сорăх-ори, сурхури, сорхори (-h-), букв. — „овечья нога“. Зимний праздник молодежи, сопровождавшийся в недавнем прошлом гаданием, когда впотьмах в хлеве ловили руками за ногу овец. Прежде (по крайней мере в северной части Чувашии) он совершался в З-ю пятницу после Николина дня (6 дек. по ст. ст.), а позднее в одних местах сурхури стали называть ночь под рождество, в других — ночь под новый год, в третьих — ночь под крещенье. Помнили и старое время празднования сур-хури, т. е. З-ю пятницу после Николы. В общем, праздник этот по времени совпадал с русским рождеством и святками с их гаданиями и уже представлял смешение чувашского и русского праздников. На этом основании русский христианский праздник рождество (в чувашской переделке „раштав“) в некоторых местах чуваши назвали словом сурхури или сорхори (сорхори конĕ — 25 декабря по ст. ст.). Последнее название известно в северной части Чувашии, а слово раштав в этом значении там не употребительно. В южных частях, напротив, рождество почти исключительно обозначается словом раштав, а сурхури означает лишь гаданье под новый год (сурхури тытни). Изамб. Т. Хăшĕ-хăшĕ сурăх ури тытаççĕ. Картара, тĕттĕм çĕрте, шур сурăх тытсан, ул арăмĕ сарă пуласса пĕлтерет. Хĕрача тытать пулсан, упăшки сарă пулассине пĕлтерет. Камăн сурăхĕ хура, улă арăмĕ хура пулассине пĕлтерет. Суккăр, уксах сурăх лексен, арăме çуккăр, уксак пулассине пĕлтерет. Бисяр. Çĕнĕ-çул каç тĕттĕм çĕрте сурăх ури тытаççĕ: кама шурă сурăх лекнĕ, унăн арăмĕ шурă пулать, теççĕ, кама хура сурăх лекнĕ, унăн арăмĕ хура пулать, теççĕ. Шарбаш. Сурăх-урисем те, çăварнисем те лайăх иртертĕмĕр, N. Сорăх-орисĕр, раньше святок. Ала 30. Ачасен юри. Çиттĕр, çиттĕр сурăх-ори, сурăх-ори, сурăх-ори терĕмĕр, сорăх-ори çиттĕр, ай, курăнать, атьăр тухăр, ачасем, урам тăрăх кайăпăр, килĕрен киле çӳрĕпĕр, килĕрен кукăль чӳклĕпĕр; мучи пире кӳртетни. Кӳртмесессĕн, каятпăр; кӳртет, кӳртет, ан кайăр; кинемей, пире кукăль пар, паратни та памасни, кукăль парсан, каймаспăр; парать, парать, ан кайăр. Ib. 100. Сорăх-ори йорри. Сорăх-ори Кĕркори, Ваççа хĕрĕ Варвари, Тӳми çохи латтым çок, кĕтĕмĕр те тохрăмăр. Пĕри така, тепĕри пытяк, мекекек, мекекек! Шурăм-п. Сурăх-ури чухнехи вăйăсем. 1. Пуслăх тăратса йăвантараççĕ: арçын пулсан, пуслах йăваннă енчен хĕр илет; хĕр пулсан, çав енне качча каять. 2. Пуçа путалка тăхăнса уçă хапхаран тухаççĕ: ниçта лекмесĕр тухса кайсан, хусах — çак çулта авланать, хĕр — качча каят, тухаймасан — çук. З. Пӳрт умне кайса итлеççĕ. Укçа шутланнине, укçа сасси илтес пулсан, (пуян çĕртен илсе) пуян çĕре кайса, пуян пурăнмалла. 4. Ампар умне кайса итлеççĕ: тырă юхнине илтсен, пуян çĕре каятăн, кушак-кайăк кăштăртатнине илтсен, чухăн çĕре каятăн. 5. Йĕтем çине выртса итлеççĕ: пуртă сасси илтсен, тепĕр çĕн-çулччен вилетĕн. 6. Çăл кайса питреççĕ. Упăшка пулас ача çĕрле тĕлĕкре çăл уççи илме пырать. 7. Таса юр çине кайса выртса, хăйсен кӳлепине хăвараççĕ. Ирччен çавăнта тыр пĕрчи пырса выртас пулсассăн, аван çĕре кайса, пуян пурăнатăн, йытă пăх мĕн тупсан — вилетĕн. 8. Чăх тытаççĕ. Малтан урайне çатмапа шыв, çăкăр, тенкĕ, кăмрăк, кĕл хываççĕ. Вара, чăххисене ярсан, вĕсем мĕн сăхнине пăхаççĕ. Çăкăрпа тенкĕ (украшение из серебояных монет) сахсассăн, пуян çĕре каятăн, кĕлпе камрăк сăхсассан, чухăн çĕре каятăн. Шыв ĕçсессĕн, эрех ĕçекен çынна каятăн; чăхху, урай çине ярсан пăтратса вĕçсе çӳрес пулсассăн, упăшку вĕçкĕн (çăмăл çын) пулать, лăппăн çӳресен, йăваш, лайăх çын пулать. 9. Аслăк çинчен улăм тухса çыртаççĕ. Камăн тырă пĕрчиллĕ лекнĕ, çавă пуян çĕре каять, пушши лекнĕ пулсассăн, чухăн çĕре каятăн. 10. Чашăк çинчи шыв çине çурта ирĕлтерсе яраççĕ. Çурта тăмламĕ шыв çинче путса чашăк тĕпне тивес пулсассăн, качча каятăн; путмасассăн — каймастăн. Çурта тăмламĕ сивĕнсен, çӳле хăпарать. Вара, çак тирĕк тĕлĕнче тăрсассăн, пуян çĕре каятăн, кăмрăкпа кĕл тĕлĕнче тăрсассăн, чухăн çĕре каятăн. 11. Кĕнчелеççи çинчен сус туртса илсе, хуллен йăвалаççĕ те, çунтараççĕ. Кĕлĕ çӳлелле хăпарас пулсассăн, авланатăн, çӳле улăхмасан — авлаймастăн. Кĕл сарă пулсассăн, матку сарă пулать, кĕл хура пулсассăн, матку хура пулать. 12. Шăтăрнак шутлаççĕ. Пĕр хушăра мăшăр тухсассăн, ху та мăшăрланатăн, мăшăр тухмасан — авланаймастăн. 13. Улăм пĕрчисене çатма айне хурса нăриклеттереççĕ. Çав упăшка пулас ачан ятне каласа парать. Улăм пĕрчи миI ми! киI киI тет. Хĕрĕ: манăн упăшка пуласси Микит, тет. N. Хĕрсем сурхурине хăмла парсан: пирĕн те каяс, эпир те сурхурине хăмла панă, теççĕ. N. Эпĕ санăн çыруна илтĕм сорхори тепĕр конне, декабĕрĕн 26-мĕшĕнче. Чертаг. Сôрхори, сôрхори, пĕр вĕç вакра, пĕр вĕç картара. Тораево. Ме, ме, сурхури, çулталăкра пре (= пĕрре) килет, юрлăр, юрлăр, ачасем. Куклĕ парас сасси пур: парать-и, памасть-и? Парать, парать, ан кайăр. (Из „сурхури юрри“). Якейк. Сорхори чопнă чох ачасам кашнă çын панчех коккăль татăксем кăсия чикеççĕ. Каран çав коккăльсене сорăхсене параççĕ. Çапла тусан сорăхсам лайăх порнаççĕ, хонаççĕ, теççĕ. Бгтр. Сурхури ачисем — ребята, бегающие в этот праздник по домам. Пир. Ял. Улахра сурхури кукăли çинĕ чух чухăн ачисемпе пуян ачисем хушшинче тавлашу тухса каять. Абаш. Сорхори чох килтĕм. N. Сорхори кон килтĕм. Пришел (приехал) в день рождества. N. Сорхори витри — симĕс витри, симĕс витри коптăрт! тет, айта, тантăш, киле кас (= каяс). N. Тепĕр эрнерен сорхори салачĕ поçтаратпăр. Бгтр. Сурăх ури. Ӳте кĕнĕ кун (первый день мясоеда, т. е. день рождества) каçпа ачасем урама пуçтарăнса тăраççĕ. Вара такмакпа хутаç тупса тухаççĕ те, урамăн чăн хĕрĕнчи пӳртрен пуçласа, килрен киле кĕрсе çӳреççĕ. Çӳренĕ чух ĕлĕкрех: „сурăх ури, сурăхсам питек туччăр-и, арăмсам ача туччăр-и, хĕрсем хĕсĕр пулччăр-и!“ тесе кăшкăратьчĕç. Халĕ пирĕн апла кăшкăрма пăрахнă. Пӳрт-умне хăпарсан, унта сикеççĕ, тĕпĕртетеççĕ. Вара пӳрте кĕреççĕ те, тропарие кондак юрлаççĕ, ĕлĕкрех апла юрламасчĕç. [Здесь приведено описание сурхури до Октябрьской революции, в переходный период от язычества к христианству, когда старый народный обычай уже стал вытесняться и заменяться обычаем „славления христа“. Ред.]. Юрласа пĕтерсессĕн: „пăрçа çакăн çӳлĕш пултăр“, тесе, пăрçасене чăштăр-чаштăр çӳлелле сапаççĕ. Пӳртре кĕçĕн-çын пулсан, е хăна-хĕр пулсан, ăна та пăрçапа сапаççĕ. Вара: кĕрпе пур-и? çу пур-и? тăвар пур-и? тесе ыйтаççĕ. Вара вăсене пăрçа, кĕрпе, тăвар, тата хăшĕ çу параççĕ. Тухса кайнă чух сурăх-ури ачисем: „сак тулли ачи-пăчи, урай тулли питекки, пĕр вĕçĕ шывра, тепĕр вĕçĕ картара“, теççĕ. Пур çын патне те кĕрсе пĕтерсен, пĕр яракан çын патне килеççĕ те, пăрçапа пăтă пĕçерме тапратаççĕ. Кашни кĕтшер (понемногу) вутă йăтса килеççĕ, тата хăйне валли кашăк илсе килеççĕ. Апат пиçиччен ачасем темĕн тĕрлĕ те выльляççĕ, юрлаççĕ. Пиçсессĕн, çуллă туса çиеççĕ, вара киле тавăрăнаççĕ. Ĕлĕкрех, апат çисен, кĕлетке тума каятьчĕç: юр таса çĕре каятьчĕç те, унта месерле выртса, кĕлетке туса хăваратьчĕç. Тепĕр кунне ирех кайса пăхатьчĕç. Камăн кĕлеткине йытă е кĕрĕк мĕн (= кирек мĕн) таптана, вараланă пулсан, çавă вилет, тетчĕç. Халĕ пирĕн апла тума пăрахнă. Хурамал. Сурăх-урине çĕнĕ çулпа крещение хушшинче тăваççĕ. Хĕрсем нумайăн пухăнса салат пухса сăра тăваççĕ. Сăрана хатĕрлесен тепĕр кун ирхине икерчĕ хураççĕ те, каç икерчине пĕçереççĕ. Унта пасар çăнăхĕнчен (из крупчатки) вĕтĕ йăвасем пĕçереççĕ, вăл йăвасене чепчек теççĕ (тутарла). Каç пулсан ват çынсем пухăнаççĕ. Вăлсем укçа параççĕ те, вăсене хĕрсем сăра ĕçтереççĕ. Ваттисем кайсан, çамрăксем ĕçме тытăнаççĕ, купăс-кĕсле каласа ташлаççĕ, сăра ĕçеççĕ, çупа икерчĕ çиеççĕ, чепчек валеçсе параççĕ. Унтан хĕрсем каяççĕ сурăх-ури тытма. Сурăхсем хупнă витене кĕреççĕ те, камăн аллине мĕлле сурăх лекет, пĕрер сурăх тытса, мăйне паллă япала çыхса яраççĕ. Тепĕр кун кайса паллаççĕ: ватă сурăх лекни, ватă качча каять, теççĕ, çамрăк сурăх лекни çамрăк çынна каять, теççĕ. Унтан анкартине каяççĕ, капантан тырра шăлпа çыртса туртса илеççĕ те, пучахне йăваласа, тĕшшине суса пăхаççĕ: тĕшши ытă (нечет, непарно) тухсассăн, тепĕр çулччен качча каймасть, тĕшши тĕкел (чёт, парно) тухсан, качча каять, теççĕ. Унтан каяççĕ пуян çын çурчĕ патне, кĕлечĕ хыçне тăрса итлеççĕ: пуян пурăнас пулсан, укçа сасси илтĕнет, теççĕ; çавна: тăн итлерĕмĕр, теççĕ. См. Магн. М. 97.

суслан-кайăк

слово это в загадках встречается в значении услан-кайăк. Такое смешение, по-видимому, обьясняется непониманием значения обоих этих слов. Тогач. Икĕ текерлӳк выйĕ выйлĕ, суслан-кайăк шу ĕçĕ. (Лаша шу ĕçни). Т. II. Загадки. Суслан-кайăк шыв ĕçет, икĕ текерлĕ вăйă выляççĕ. (Лаша шыв ĕçни). См. услам, услан_.

сусна

сосна (русск.). Слово это встречается в названии: Кив Сусна, назв. морд. с., Старые-Сосны, б. Бугур. у.

сушнитса

(сушн'ица), расписной? Искаж. русск. слово. Тайба-Т. † Çӳлĕ тусем çинче курнитса, унăн чӳречисем сушнитса.

сӳс

клещ. М. В. Шевле. Сӳс (сӳв? Это слово с вопросом оригинала) кĕнĕ. См. сăвăс.

сăмах

(сы̆мах, сŏмах), слово. Байгул. Пурне те пĕр сăмах хăвармасăрах вулаттăм. Букв. Пĕлмен — пĕр сăмах, пĕлтĕн — çĕр сăмах, теççĕ. Ib. Ут вĕçерĕнет — тыттарать, сăмах вĕçерĕнет — тыттармасть. Ib. Пысăк сăмах каличчен, пысăк чĕлĕ çăкăр тыт. Дик. леб. 43, Чĕлхӳ çинчен ĕçĕрĕннĕ чи малтанхи сăмахăвах пиччӳсен чĕрине хĕç пек витĕр касса тухĕ. Г. А. Отрыв. Тĕплĕнех ыйтса, сăмахран сăмахах (слово за словом) çырса пытăм. Регули 1094. Вăл сăмахсам çине пит çиленчĕ вăл. N. Кунти сăмаха çырма юрамасть. СТИК. Вăл сăмаха пĕр шухăшламасăр персе ярат (необдуманно, опреметчиво говорит). Ib. Сăмаха çăтать. Проглатывает слова. Сред. Юм. Сăмаха тӳр перет: 1) нераспространяется в разговоре, а говорит лаконически; 2) не разборчивый в словах: что придет в голову, то и скажет. КС. Сăмахпа кас, резать на словах. С. Айб. † Эпир тăванпа тăван калаçнă чух сăмах сайран сахăр тути пур. N. Куллен пĕр сăмах вĕренеттĕр калаçма (ребенок). Альш. Вăл кирек епле сăмахăн та майне тупат (знает, куда отнести слово). Ib. Сăмах илемне кӳрет. Красноречиво говорит. Ib. Каланă сăмахне суяна хăвармас. Он исполняет сказанное. N. Çак сăмахсемпе сыв пула тăрăр. (Из письма). Якейк. Сăмах куçа кĕмеçт, тĕтĕм куçа кĕрет. Ст. Чек. Сăмахран тухнă, унтан-кунтан мар. Синьял. † Вăта пурнери кĕмĕл çĕрĕ пурне вĕçне тăрса юлчĕ, чун савнипе пуплесси виç сăмах вĕçне тăрса юлчĕ. Ачач 510. Сăмах чĕлхе вĕçнех тухса тăнăччĕ. Çук. Пулаймарĕ вĕт. N. Çĕнĕ сăмахсем, неологизмы; ют чĕлхерен кĕнĕ сăмахсем, варваризмы. Кивелсе, тухса ӳкнĕ сăмахсем, архаизмы. N. Сăмах вĕçĕнчен (в конце концов) çапла калар N. Вырăс сăмахĕллĕ халап. N. Мĕн сăмаха килет? Что значит, как сказать по-другому? N. Хлеб тенĕ сăмах чăвашла мĕн сăмаха килет? Истор. Вĕсене сăмах уçса калама та паман (не давали вымолвить слово). N. Анчах ĕлĕк чăвашсем шкулĕсем çинчен сăмах та уçтарасшăн пулман (не давали раскрыть рта). Ачач 104. Курсассăн, пĕр сăмах та уçмĕ-ши мана? || Разговор, беседа. Чăв. й. пур. З2. Хăй калаçма, сăмаха пит ăста пулнă (говорить был мастер). N. Сăмахра хăйне йăваш тытатьчĕ. В разговоре был смирен. N. Вăл çын сăмахăн вĕçне-хĕрне пĕлмес (говорит необдуманно, не думая о последствиях). Орау. Кайăр, кайăр часрах, кунта пирĕн сăмах пĕтмĕ (здесь всего не переговорить, конца не будет). Шибач. Сăмах çавăрма пĕлимаçт. Ib. Сăмах çавăрса поплимаçт. Сред. Юм. Сăмаха пит ваклать, говорит много, со всеми подробностями. Ib. Сăмаха сĕрет анчах. Разговаривает бестолково. Ib. Сăмаха тытмастăн (каламалла мар сăмаха та çынна калакана калаççĕ). N. Сăмаха тытмас, пробалтывается. Ст. Чек. Сăмаха тытса пăхса калаç. Говори осторожно. Ib. Пирвай чăваш сăмах пуçламăшĕ — сывлăх çинчен пĕлет: сыв-и, аван-и? Якейк. Эп сăмах ваклакан çын-и-ке, сăмах ваклакан-çын сана тем те топса парĕ. ТХКА 25. Майпе, сăмах çаврăннă майĕпе кăна, мĕншĕн мана ятланине каласа памашкан шутлатăп эпĕ. Ск. и пред. чув. 60. Пăртак ларсассăн, сăмах майĕпе Янтрак мухмăр уçма эрех ыйтрĕ. N. Çавăн урлă сăмах майĕпе эсĕ çта, епле, мĕн ĕçлесе пурăннине ытса пĕлтĕм... N. Çынсем калаçнă чух, вĕсен сăмахне пӳлмен-и? Хора-к. Пирн арăм вониккĕ, воник çĕрĕн олахра, яшă ача хошшинче, пăшă-пăшă сăмахра. Чураль-к. Сăмахран полсан, эп çын айне йолаканни мар вара. Расск. Ку иккĕмĕш тарçи сăмахĕ çинех тата виççĕмĕш тарçи чупса та çитнĕ. КС. Сăмах çине килтĕн. Легок на помине. Сред. Юм. Тин сана тапратнăччĕ-ха, сăмах çинех пôлтăн. Яргуньк. Кам ман(а) хирĕç сăмах хушать? Кто со мною может поговорить (или: поговорит). Ст. Чек. Каяллах сăмах айне пулчĕ, хайхине парччĕ. Мы опять уклонились от главной темы разговора, дай-ка ту вещь, о которой шла речь. Юрк. Сăмах çукран сăмах туса, хайласа пĕр-пĕр ытти япаласем çинчен тапратса калаçа пуçлаççĕ. Ильм. Чипер пурăнăр, килти сăмаха яла кайса ан калăр, ялти сăмаха киле килсе ан калăр. (Из наставления новобрачным, произносимом родителями жениха). Яргейк. Ялти халап ялтах юлтăр, килти сăмаха яла ан кăлар, теççĕ (различие между словами „халап“ и „сăмах“). Ходите во свете. Акă сăмах çине килнĕ чух калам... N. Каласа хурас терĕм те пĕре (хотел задеть его на словах), сăмах айне пулса карĕ (или: пулчĕ т. е. не успел во время сказать), тепре тапратмарăм. Орау. Темскер каласшăнччĕ эп, сăмах айне пулса карĕ. || Пересуды, сплетня. С. Дув. Кĕтӳ хăван арăмсен мĕншĕн сăмах пĕтмест-ши? N. Лайăх утсем юртат — çулсем юлат, пирĕн савни каят — сăмах юлат. Ск. и пред. 8. Халăх шав-шавĕ пĕр вĕçлĕ, шав-шав сăмахĕ çĕр тĕслĕ. Т. VI. 47. Çын сăмах(ĕ) тăрăх ан кай. (Из моленья). Ала 72. † Ырă пике пек хĕрне сăмах хыççăн çухатрăн. (Плач невесты). Байгл. † Сăмах хыççăн çӳресе пуçăм шыва юхайрĕ. (То же). Ст. Шаймурз. † Тусăм! пире кăçал мĕн пулчĕ, хушăмăрта сăмах вылярĕ. || Слух, молва. N. Мĕн сăмах илтĕнет? Çĕнĕрен халапсам мĕн вулаççĕ? Орау. Вăл сăмах пĕтĕм яла сарăлнă. Распустили слух по всей деревне. || Бранное слово, брань. Якейк. Ялти сăмах пире тивет (нас бранят). Ib. † Пирĕн çони çонатлă, çитмен çĕре çитерет, илтмен сăмаха илттерет. С. Айб. † Тусăм, çын сăмахпе ан сивĕн, хамран сăмах илтсен тин сивĕн. Трхбл. † Çын сăмах(х') хыççăн кайса ан сивĕн, хамран сăмах-сăмах илтсен тин сивĕн. (Сăмах-сăмах — это двойное употребление [повторение] выражает упорное повторение чего-либо. Сăмах — неприветливое, враждебное слово). Изамб. Т. Пирĕн ялсем вĕсене сăмахпа пустараççĕ (аптăратаççĕ). N. Е сăмахĕ айне кĕнĕ пулсан. Пазух. Атăксенĕн хĕрĕсем пирĕн сăмах айĕнче. N. Атте мана савмарĕ, сăмахпала çӳретрĕ, анне мана пит саврĕ, пушмакпала çӳретрĕ. Сунчел. † Ăçта çӳресен те лайăх çӳре, сăмах ан ил, тăван, ху çине. N. Ху çын аллинчен пăхакан пулăн, сăмахсăр татăк çăкăр та çиеймĕн. Чăв. к. † Çичĕ ют килне кайсассăн, сăмах айĕнче пурăнатăп. (Хĕр йĕрри). Ib. † Аттепеле анне хушшинче пĕр сăмахсăр пӳме ӳстертĕм. Трхбл. † Çакă атте-анне килĕнче пĕр сăмахсăр пӳме ӳстертĕм. (Сăмахсăр ӳстертĕм — япала, т. ыт. те — означает чистоту, свободную от всяких неприятностей; сăмахлă, спорный, а более всего = ылханлă, кĕвĕçлĕ). Собр. † Çичĕ ютран сăмах килсессĕн, пирĕн хута кĕрес çыннăм çук. Сред. Юм. Сăмах айĕнче порнас полать çав. Приходится терпеть брань, ругань. АПП. † Манăн кăмăл пит çемçе, çичĕ ют сăмахне йăтас çук. || Упрек. Бюрганский. Эпир уншăн кӳршĕ-аршăсенчен темĕн чухлĕ сăмах та илтнĕ пуль та, çапах та тытăнмастăпăр (т. е. не принимаемся за чӳк). N. Сăмах тĕкет. Упрекает. Изамб. Т. Халех сан пирки сăмах илтсе вырт. Уже с столь младых лет ты навлекаешь на нас чужие покоры. N. Çын сăмахĕ айĕнчен кăларăп. || Ссора. Ст. Шаймурз. † Эпир савнисемпе пурăннă чух хушăмăртан сăмах тухминччĕ. || Речь. Кан. Сăмахсем тухса каларĕç. Туй. Кашни кĕмессерен мăн-кĕрӳ сăмах калать: вăл йăнăшас пулмаст, йăнăшсан, ăна пырса хăлхаран тăваççĕ. N. Вăл вăрăм сăмах каларĕ. || Уговор. N. Ку ĕç сăмах çинче тĕрĕс тăмалла пултăр, тесе, пригăвăр тăвас тенĕ. N. Унта вĕсем пуху мĕн шухăшланине çырас терĕç. Пуху хăй сăмахĕ çинче тăрать. || Совет, мнение. Юрк. Унăн сăмахне итлесе, хайхисем ачине ашшĕ патне илсе каяççĕ. N. Эсир аму каланă сăмахсене итлĕр. Кив.-Ял. Эсĕ ман сăмаха итле (слушайся). || Пожелание. Якейк. † Ыр (привольно) çияс та, ыр ĕçес, ыр сăмахсăр каяс мар (ятлаçмасăр-тумасăр). || Дело. N. Орăх сăмахпа килтĕм. Я пришел по другому делу. N. Мĕн сăмахпа (по какому делу) килтĕн тата, Симун? — Мĕн сăмаххи паллах. N. Мĕн тăван унпа? тет.— Сăмах пурччĕ, тетĕп. || Обещание. Ерех 21. Сăмаха каллĕ-маллĕ тума юрамасть (надо держаться данного обещания и пр.). || Заклинание, наговор. Магн. М. 154, 155. Ăшăтакан сăмах, приворотное заклинание; сивĕтекен сăмах, отворотное заклинание. || Загадка. Курм. Сăмах яр.

сăмах пар

позволять говорить, дать слово. || Промолвить слово. N. Ку çамăрк хуçа вара çав тĕрлĕ ырă арăмне те пĕр сăмах та паман (ни слова не сказал). || Причитать над покойником? N. Унта вара тупăка вырттараççĕ те, сăмах параççĕ. || Обещаться, дать обещание. N. Ӳлĕмрен те нихăçан та çын япалине илмессе сăмах панă.

сăр-сăр

усилительное слово к сл. пуян. Янш.-Норв. † Сăр-сăр пуян хĕрĕ эпĕ, сăра хуран укçа пур. Юрк. † Сăр-сăр пуян, хĕр пуян, сăра хуран укçам пур, алăк хыçне ларттартăм. Альш. † Сăр-сăр пуян тиеççĕ, сăра хураньпе мул ларат.

сăрап

отдельно неупотреб. слово. Отсюда: сăрап кĕперри.

сăрнай

(сы̆рнаj, сŏрнаj), назв. музыкального инструмента. Изамб. Т. Сăрнай, 1) волынка, 2) дудка игральная из растения. Смольк. Сăрнай — дудка из камыша. Янгорч. Сăрнай, дудка из липы (коленчатая, одно колено вдвигается в другое). КС. Сăрнай — дудка из вставленных одна в другую трубочек, снятых с липы. Узкий конец во рту бывает с „чĕлĕх“. Ib. Сăрнайпа сĕрлеттерет. Ib. У сăрнай хăмпи делалось из цельной свиной кожи, снятой без разреза, причем оставались 4 ножки. Тюрл. Эй, сăрнай такмакĕ, болтун. СПВВ. ИА. Çармăссем туйра сăрнай каласа ташлаççĕ. || Бранное слово. N. Пирн ялта çав Платтон пак сăрнайсам чыллай. Сятра: ват сы̆рнаj, т. е. старый болтун; так обзывают стариков. Сред. Юм. Пĕчик ачасĕм кирак мĕн аван мар япала тусан: ах ти, сăрнай, тавна ôн пик хытланать, теççĕ. || Прозвище. Кан. Сăмакунçă Сăрнай Çтаппанĕ.

сăрттай

(сôрттаj), бранное слово. М. б. От собств. имени? Чертаг. Сăрттай (дубина), чăскаланса çӳретĕн. См. сăрнаккай.

сăтана

(-да-), бранное слово (от русск. сатана).

сăхсăхап

„ей богу“ (клятвенное слово). Н. Мертли. Ну, Марье, сăхсăхап, çын пуçтарăннă та трактăр патне! Ну, Марья, и собралось же, ей богу, народу к трактору!

слешен кайăк

слешин кайăк, назв. птицы. (М. б. некогда означало рысь? Это слово, по-видимому, искажено из какой-то не дошедшей до нас правильной формы, на что указывает и изобилие его вариантов). Пазух. Улт кĕтеслĕ пӳртсем те çийĕсене симĕспеле кăвак та, ай, виттертĕм. Симĕспеле кăвак та, ай, хушшине слешен кайăк чĕппи те, ай, яртартăм. N. † Слешин кайăк чĕпписем мĕн çиеççĕ? Тулă пĕрчи çăтса сĕт сыпат. Альш. † Çĕр çĕклейми пӳртсем хушшине слешин кайăк чĕпписем яртартăм.

ступкалă

слово неизв. зн. Чебокс.? † Кăвак кăвакарçăн тĕкĕ — ступкалă тĕкĕ.

Çеçтепи

повидимому, первоначально — имя женщины. Теперь так называют девочку или девушку. (Ласковое слово). КС. Корак. Ыр çын хĕр — çеçтепи. (Кăвас калаки).

çыкка

слово, которым кличут или манят собаку. КС. Йытта çыкка тесе йăхăраççĕ, тата анчăк тĕсе.

çыр

(с’ыр, с’ир), писать. Янтик. Атте патне çыру çыртăм. Юрк. Çырса лараканни, ӳсĕрскер, ку çапла, мĕн каласса кĕтсе лараканскер, ларнă çĕртех çывăрса каят. Ib. Апла-капла çырмалла чухне мĕн çырмаллине вăл пӳртре каллĕ-маллĕ уткаласа çӳресе каласа çыртарат. N. Урăх ним çырма та пĕлместĕп. (Конец письма). N. Лашапа ĕнене сутнипе-сутманнине çырман. Орау. Виç уйăхчен кашни кун пĕрер сахат, икшер сахат киле-киле çыратьчĕ. Ib. Алли таçта аялалла çырса каять. Строчки сползали вниз. Ib. Пĕртте çырмасан кĕнеке вуланин нуммаях усси çук, пĕр маях çырнин те, кĕнеке вуламаçан, усси çук. КС. Çыранăнçи пек пулса ларать. Пытается писать. Бес. чув. 13. Акă, Керимулла, мĕн тесе çыраççĕ, терĕ те Микулай, çавăнтах вулама та тытăнчĕ. Турх. Сире те вĕсене çырманнипех çырмастăп (по той же причине). О сохр. здор. Кĕнекесем çине (в сочинениях) çыра-çыра хăварнă (об этом). Ала 2. Урăх нимĕскер те каласа çырма пĕлместĕп, айăп ан тăвăр мана. N. Манăн орăх çырмаллиях та çок. N. Çак пиçмона эсĕ ылтарлă çырнă (намеком, обиняками). N. Кона çыртăм питĕ вĕтĕ. N. Мĕн ыйтмаллине çырса пырас пулать. N. Уйăрса çырса яр (подробней). N. Вăрçă енне пит çырма хушмаççĕ. Баран. 59. Салтак пуçлăхĕсем вăрçăра чапа тухнине каласа çырнă кĕнекесем вулама юратнă. Ст. Чек. „Çырманах“ — выражает сожаление, укор, так как говорящее это слово лицо хочет (ему желательно), чтобы тот написал. N. Кайран малтан çыру-тăву пулмарĕ. || Чертить. Якейк. Йăвăç çине темĕскер çырнă (хăйăр çине çырнă). Шу çине темчол çырас тесен те çырияс çок. || Ткать решето. N. Ала сутна (у др. сутăн) илес çук, хамăр çырма пултаратпăр. || Заниматься канцелярской работой. Орау. Кантурта çырать (или: çырса пурнать). || Записывать. Нюш-к. Куна та çав Çеркей каланипе çырнă. И это я записал со слов Сергея. || Записывать в список. Юрк. Уччилник ачине (в ученики) çырмарĕç пулсан, юрĕ, терĕ (она). || Проводить борозду, пропахать межу. Виçĕ пус. 29. Çу каçиччен темиçе хутчен йăран çырса çумлаçа илеççĕ. ТХКА 15. Тырра йăран урлă каçса выракансем пирĕн ялта та пур çав. Ана пуçне кĕрсе çыраççĕ. || Резать воздух. Кан. Халь вĕсем унта та, кунта та, сывлăша çырса, кайăксем пек çӳреççĕ. || Предопределить (о судьбе). N. Этеме вилме çырнă. ЧП. Эпир те мĕн курасса, мĕн илтессе ларсаях çырнă пулĕ-тĕр туррисем. N. Пире çырнă хĕрĕсем. Юрк. Вăлах (т. е. пӳлĕхçĕ), чун çуралсан, пурăнăç çыраканни пулнă. N. † Пирĕн пуçа мĕн çырнине турăпалан пӳлĕх вăл пĕлĕ. Альш. † (Çавă) ятлă ачана ларчĕ-çырчĕ пĕр турă. N. Поçа мĕн çырнине корас полать. Микушк. Атте-анне чунтан саваймарĕ, турри пуçа ырă çырмарĕ (жалоба на судьбу). Ib. Турă пуçа çырни — çав пырать. Собр. Çиме çырман çăккăра çияймăн, çиме çырнă çăккăра шыв варĕнчен те тухса çийăн, теççĕ. (Послов.). Ст. Ганьк. Чун çуралса, чун ӳстерсе хурлăха çырмăсăнччĕ. Собр. † Аякран куртăм — вут çути, çитсе кураймарăм — хăйă çути. Çуралнă чухне çырнă ырлăхсене, ыйтса пĕлеймерĕм турăран. N. Пирĕн пуçа çырни хура вăрман урлă иртмĕ. Сред. Юм. Тор çырни полĕ-ха. Найдется, с которым судьба судила жить. (Говорят женщины, а также мужчины, не женатые). N. Кăçта ӳтĕм çĕрсе выртмала çырнă-ши? Ст. Шаймурз. † Савни-савни тиеççĕ, çырни-çырни пулмĕ-ха. ГТТ. Хăйне çапла çырнă. Такова его судьба.

çи

(с’и), верх, поверхность. ЧП. Çӳлĕ ту çийĕсем кăлканлă. Хурамал. † Аслă улăх çийĕ сарă хăмăшлăх, сарă хăмăшсем çийĕ сарă-кайăк. N. † Хапха юпи — хырă юпа, пĕр хĕвелсĕр йăлтăртатат; ют ялсенĕн ачисене курсан çийĕм чĕтĕрет. (Хĕр йĕрри). Юрк. † Кӳлмешкĕн пар ут пулинччĕ, çуни çийĕ виттк пулинччĕ. Г. А. Отрыв. † Çийĕм тулли кăвак сăхман, çурхи çăнтан тунăскер. Пазух. Леш айккинче выртать-çке пăлан пăруш, курмастăр-им, çийĕсем пасарнă. || Часто встреч. в сложении. ТХКА 55. Сирĕн ялсем вăрманран тӳрĕ вĕренесене, хурамасене, туйрасене касса, урапа çисем (= çийĕсем) тăваççĕ. || Одеяние, одежда. N. Чăн малтан пур çын та, пур халăх та, тутă пулма, çи питĕрме (тумланма), авантарах пӳртре пурăнма тарăшать. БАБ. Çи те пулмасан, пыр та пулмасан, çырлана анчах кайăттăм, тесе каларĕ, тет, ĕлĕк пĕри. (Поговорка). Пухтел. Çишĕн, ради одежды. Тим. † Йăмăк кĕпине тăхăнсан, кĕрӳ кăмăлĕ уçăлчĕ, хурри çийĕ шуралчĕ, çĕтĕк çийĕ питĕрĕнчĕ. Кĕвĕсем. Ĕнтĕ умăр çутă та, çийĕр хĕрлĕ, вăтанатăп куçăртан пăхмашкăн. || Часто употребляется в значенин послелога, переводимого по-русски предлогами на, над. N. Çия çĕнĕ кĕрĕк тăхăнсан. N. Кам пирĕн çира урипе çӳлелле. (Шăна). N. Çире пĕр типĕ вырăн та юлмарĕ. На нас не осталось сухого места. Альш. † Мăкăр-мăкăр çын сăмах, пирĕн çирĕн мар-ши çав. Шурăм-п. Хĕвел пăхать шăратса; çиран тар шăпăр-шăпăр юхать. Альш. Хăнасем килнĕ тумланса. Хĕп-хĕрлĕ те çап-çутă çире. N. Тахăнса яратпăр йĕпелех: çире типет. Н. Сунар. Ма çийăма шу сапрăн. КС. Сăхманна çийăнтан пăрахмасăр çӳретĕн. N. † Çийĕмĕрте шур кĕпе, арки вăр-вăр тăвать-çке. N. Çийĕнтен тар юхаччен ĕçлетĕн. Орау. Ман çия ан вырт эсĕ. N. Ман çира (надо мною) йĕкел ӳкрĕ. N. Пăшал етрисем (пули) хамăр çирен (над нами) уласа ирте-ирте каяççĕ. Регули 1119. Ман çиран мăн çын (ватă çын) каçса кайрĕ. Михайлов. † Урам хушшинчи ват çăки, пур ял кайĕк ун çинче, яла тухрăм — ман çире, пур усал сăмах ман çире, мана çиман çынĕ çук. Шорп-к. Малтан, тохсанах, çил те пирĕн çиялахчĕ (= çиеллехчĕ), кайран яла орлă çавăрнчĕ те, пирĕн паталла пыримарĕ. Янтик. Ун çийĕнче пур. Она беременна. Н. Сунар. Вăл çăла (источнику) каланă: лайăх юхса кай, санăн çина (= çине) çӳпĕ-çапă ан ӳктĕр, тенĕ, тет. Ст. Чек. Ылттăн кашта çийĕне (= çине) ылттăн арча илсе хур. Бес. чув. 9. Эсĕ, Микулай, ман çине питех ан çилен-ха; эпĕ ăна ахаль кăна. N. Çăварĕсене пĕлĕт çинех янă. N. Эсĕ ман çине ан кӳрен. N. Чыстă çĕнĕ атă çинех те подмётка çаптаратпăр. Рак. † Хура вăрман çине пас тытнă. Толст. Унччен те пулмасть, суккăрри йăран çине такăнса та ӳкрĕ, тет. Никит. Тĕттĕм ял çине хупласа илме пуçларĕ. Деревня стала покрываться мраком. Кан. Сунт. Пăкă çине çапнă тимĕр пăта та тухса ӳкет. М.-Чолл. Улăх ман çине (= çие). Влезь на меня. Пазух. Кирек сахăрна пар, ай, пылна пар, кил шухăшĕ ӳкрĕ пуç çине (я задумался о доме). N. Çӳлĕ тăв çине эпĕ хăпартăм, çăмăр шывĕ çине эп ярăнтăм. К.-Кушки. Унтан Манкăлтăкне михĕ çине вырттарнă та, Атăл хĕрне илсе кайнă. Альш. Тăранттас çине улăхса лартăмăр. Истор. Ачасем, яланах чăн малтан тăшмансем çине хăвăр кĕрĕр. Якейк. Эп сана алăк çине çыртарттарăп (дам писать). Кан. Кашни тавар çине хакне кăтартса хут çыпăçтарса хумалла. Сенг. Ана çине çитрĕмĕр те (пришли на загон), выра пуçларăмăр. N. Кайсан-кайсан, çитрĕç пĕр кĕпер çине (пришли на мост). Б. Яныши. Мана юман çине веххă тытса тăрма хушса хăварчĕç. Меня оставили на дубе, велев держать веху (вешку). Малды-Кукшум. Тарсассăн, вăрмана çитсен, вăсам пит лайăх курăк çине çитрĕç (пришли на место с очень хорошею травою), тет. N. Çаран çине (на луга) çитнĕ те, выртса çывăрнă. Чăв. й. пур. 20. Паттăр çине паттăр тата тупăнат. На богатыря найдется другой богатырь. Ск. и пред. чув. 14. Иртрĕç çимĕк вăййисем, тухрĕ халăх ут çине (на сенокос). Ib. 96. Сетнер амăш ахлатса сĕтел çине пуçтарчĕ. Кан. Хаçатсене улăмран тунă хут çине çапма пуçланă. Газеты стали печатать на бумаге из соломы. ТХКА 105. Шăла çыртса, мĕн пур вăйпа ывăтрăм пурта тикăр çине. Орау. Атăл çине ĕçлеме кайнă. N. Пĕрин çине (в одном письме) вунпилĕк пус укçа янă. Кан. Ĕлекçи çине кил-çурт куçараççĕ (переводят). Тораево. Тинĕс çине çитсен... Кан. Укçине тавар çине ярса пĕтернĕ. Деньги истратили на товар. Пазух. Уйрăлнă чух эпир те уйрăлтăмăр, кантăр çине ӳснĕ те пуса пек. Кан. Ункă шывĕ Çалав (= Çавал) шывĕ çине юхса тухать. Ib. Вакун çине кĕртнĕ чухне 9 лаша вырăнне 11 лаша пулать-тăрать. N. Каçа эпĕ ăна стаккана янă шыв çине ярап. Янтик. † Анне мана çуратрĕ, шур пӳспелен чӳркерĕ, сăпка çине вырттарчĕ. Ала 6. Апат çинă чух апат çине пĕр симĕс шăна пырса укрĕ, тет. Юрк. Кĕрпене сивĕ шыв çине ярса пĕçермеççĕ, тӳрех вĕресе тăракан шыв çине ярса пĕçереççĕ. М.-Чолл. Патшан пуçĕ мăй таран çĕр çине кĕрсе карĕ, тет. Альш. Иван çăпата кантри таран кĕмĕл йĕтем çине анса каят, тет. Скотолеч. 6. Пилĕк стаккан йӳçĕ кăвак çине пĕр стаккан тăвар ирĕлтерсе параççĕ (лошади). N. Пир хутаç çине чиксе çĕлесе яр. Зашей в холщевый мешок. Панклеи. Тоххĕр (= тухрĕ) те, кӳме çине ларса карĕ (солдат). Баран. 107. Ват ама (матка) çинех çамрăкки тухас пулсан, иккĕш çапăçа пуçлаççĕ. N. Такмак çине тултар. Микушк. † Пĕччен тăрна вĕçет улăхалла, хăва çине ӳкет (спускается в тальник) — кăшкăрать. Бгтр. Хĕвел тухса пĕлĕт çине (в облако) ларсан, çав кун çăмăр пулать, теççĕ. Кан. Бедуинсем çине (в бедуинов) тупăсемпе пенĕ. N. Усем çине пертермеççĕ. В них стрелять не позволяют. Сĕт-к. Ку çӳпçе пирн сонаска (салазки) çине вырнаçас çок (не уместится). Баран. 20. Пирĕн çие килсе кĕчĕç ушкăнпа. Ib. 36. Сиен çине сиен курса пынă. || Средн. Альш. † Тăхăр ял хĕрĕ пĕр çĕрте, тăхăр ял хĕрĕ çийĕнче пирĕн ял херĕ илемлĕ. || Относительно, о, об. Бур. † Пăшăл-пăшăл сăмахсем, пирĕн çире мар-ши çав. См. çинчен. || На средства (чьи). Якейк. Эп она хам çиран вĕрентрĕм. Я учил его на свой счет. Вăл она хăй çинчен вĕрентрĕ. Он учил его на свой счет. || Выражает повторение. Бес. чув. 6. Çапла унăн ялан ĕç çине ĕç тупăнса пымалла пулнă. Дик. леб. 48. Вăл усал сăмах çине усал сăмах, темĕн те пĕр каласа тăкнă. Кратк. расск. 19. Эсир мана апла хуйхă çине хуйхă (горе за горем) тăватăр-çке (причиняете), тенĕ. СТИК. Унта çынсем питĕ тачă ларса тухнă: ял çине ял, ял çине ял пырат. N. Хĕрарăмсем ватнă çине ватаççĕ. N. Халĕ пĕтĕмпе туй çине туй, пулать. Теперь все играют свадьбы: свадьба за свадьбой. || Выражает непосредственное следование во времени. N. Çав сăмахсем çине (лишь только были сказаны эти слова) тилĕ чупса çитнĕ. Кратк. расск. 27. Ку иккĕмĕш тарçи сăмахĕ çинех тата виççĕмĕш тарçи чупса та çитнĕ. N. Ача çине (на поминках по умершем ребенке) чăхă анчах пусаççĕ, е çăмарта кăна пĕçереççĕ. N. Вилсен, çын çине выльăх пуссан... N. Ĕç çине çитетпĕр. || В придачу к... N. Кĕсри çине 80 тенкĕ панă (придачи?). N. Эпĕ çине икĕ картăчкă илтĕм. Н. Сунар. Хуняшшĕ хĕр çине (в приданное за дочерью) нумай тавар панă. Торп-к. † Пичи мана йоратать, ола кĕсрине парас, тет, çине тьыха парас, тет. || Употребл. в чувашизмах. Чума. Унтан, тăватă кун çине кайсассăн (на четвертый день) вара ăна пăртак çăмăлтарах пулнă. N. Хăна хурлăх пулас çине вăтанăçлă ан пул. Не будь стыдливым во время... Ст. Чек. Аçу çурчĕ çын çине кĕрĕ. Дом твоего отца достанется чужим. Юрк. † Улма йывăç лартрăм çул çине, савнă тусăм юлчĕ çын çине. Ib. Кун чухлĕ ача-пăчасем çине (на такую уйму детей) епле çын сана качча пырас?! Никам та пырас çук-çке! N. Эсĕ этеме чунне çухатас çине пултарман, Эсĕ ăна хăвăн сăмаху тăрăх пурăнса ĕмĕрхи чĕрĕлĕхе кĕмешкĕн пултарнă. N. Кам выçă, вăл килĕнче çитĕр: айăпа кĕрес çине пуçтарăнмалла ан пултăр. N. Сире вăтантарас çине калатăп. N. Эпир пĕтес çине иккĕленекенсен хисепĕнчисем мар. Качал. Хĕре калать кучĕрĕ: манăн çине кала: çакă çăлчĕ, тесе. Кучер говорит девице: скажи на мени, что я тебя спас. ЧП. Сире савмас çине, те, килместĕн. N. Унăн ачи-пăчисем пĕтес çине анчах пулччăр. Яргуньк. Ваньккă çиттĕрĕ-кĕчĕ, тет, çаксем çине. Сред. Юм. Çын çине тохма вăтанать. Стыдится бывать в обществе людей. Яргуньк. Çав кукша карчăкăн упăшки, ула кайăка çапас тесе, карчăк пуçĕ çине çапрĕ, тет. N. Халăх çине тухма пултарать, хутсем çине алă пусма та пĕлет, тенĕ. N. Çитменни çине (вдобавок) куланайĕпе аптăраса çитрĕмĕр. Вомбу-к. Ăснă сăра çине, пиçнĕ яшка çине ĕçме-çиме аван полтăр. (Сăра ĕçме кайнă чохне çапла каласа яраççĕ). Бугульм. † Ял тавра тытнă укăлча ял çине хула пулинччĕ. Кан. Çавăнта вăл çĕре тавлашакан ялсем çине, çĕр çитменлĕхне шута илсе, ятак пуçне валеçмелле туса панă. Ib. Вăл вăрман виçĕ ял çинĕ юлчĕ. Этот лес остался во владении трех деревень. Ск. и пред. чув. 35. Сăмахĕ çине тăчĕ-тăчех (сдержал свое слово) çамрăкрах вăтам çынĕ. Альш. Хай каллах чăваш тумтирĕ çине тавăрăнар-ха. Опять вернемся к вопросу о чувашском костюме.

çирки

(-ги), неизв. слово в заумной песне. Якейк. Çирки петне, сус петне, пир петне, ола чакак хошшипа сала-кайăк шанчăксăр.

çӳрлчен

(с’ӳрлџ̌эн’), глиста. Беляева. Это слово употребл. старухами; см. шĕвĕрлчен. Б. Олг. çӳрлчен. Этем хырăмăнче, тата пор ут хырăмăнче. См. выше.

çăва

(с’ы̆ва), кладбище. НИП. Çăвара, на кладбище (т. е. в могиле). Яргуньк. Кайнă чухне вăсем пĕр чӳркӳллĕ ял витĕр тухса çăва кĕтессине ларчĕç, тет. Эпир çур. çĕршыв 19. Мăн çырман тепĕр енче çăва выртать. Ĕлĕк çак çăва çине 28 ял виллисене пытарнă. Актай. Кайсан-кайсан, пĕр çăва патне çитрĕ, тет те, çăва пуçĕнчен: кунта паян пы(та)рнă çын пур-и? тет. N. Çăва çине пытар. N. Вара, кăнтăрла çитсен, пурте таса шурă кĕпесем тăхăнса çăва çине каяççĕ. Истор. Анчах унта, çăва çинчи пек, çын та пулман. Собр. Çăва патне кайнă виле каялла килни çук, теççĕ. (Послов.) || Употребляется в бранных выражениях. N. Мĕн çăви тума кирлĕ пулнă эп вĕсене? На кой чорт я им понадобился. Сред. Юм. Мĕн çăвине çапла хытланса çӳрен çак эс. Ib. Мĕн çăвине пĕрмай çапла хĕнесе çурен çак э çав ачасĕне ахалех? Ib. Мĕн йĕре-йĕрех асапланса çĕклен ôна, кам çăвн хôшнă поль сана она тума. Ib. Такам çăви килет ĕнтĕ тăта. Чорт еще кого несет. (Гов., когда в духе). Ib. Таçта çăвана кайса пĕтнĕ, киле пĕри те юлман. Ib. Эй, çăва (гласная „ă“ почти незаметна), çавна та тума астуман. Ах, чорт возьми, и это забыл сделать. Кан. Картисем (изгородь) карăнса лараççĕ-ха вĕсем. Пахчари ĕçĕ вĕрет. Вăхăтра ĕçлес пулать вĕт пахчара. Карти вăл çăва патне. В. Олг. Çăва панчи (брань). Слеп. Çăва патне кайманскер! ЩС. Çăва патĕнчи (ругательное слово). Янтик. Эп, укçа пулсан, çăва патне те (куда угодно) кайса килмелле, анчах укçа çук. Ib. Темле çын у, çăва панчен килнĕ пуль: тем те пĕр калаçать. Орау. Виç тенки çăва патне кайтăр, ĕç пулсан темех мар (или: ĕç пулсан вăл ним те мар). Ib. Çăва патне вăрçу-япалу! Хурамал. Тупрăн-и çав япалана? тесен — тунмарăм, елле çăва патне кайнă, теççĕ (или: елле хăяматра, елле çăва патне кайнă). В. Олг. Эккей, çăва патне кайманскер, ме итлеместĕн (легкая брань, шуточная)? Ib. Эс çăва тĕпĕнчен тохса кисе, этем мар эс! Пшкрт. Эс онта каятни? — Ста çăва патня онта каяс. N. Тырă, тесе, вилеймĕн, вăл çапса та пăрахĕ (солдат), çăва патне. Çентерчĕ 11. Кам çăва вăл? — Çăва мар эпĕ, çын. Шурăм-п. Çăва, киле каяс пулĕ тесе, тулчукран анатăп.

çăвалла

бранное слово. Тюрл. Мĕн çăвалла çавсĕм пĕрмай пăшăлтатаççĕ.

çăва тĕпĕ

преисподняя, тартар. Капк. Апла пулсан çăва тĕпне çитичченех кай (провались ты в тартарары)! Сан пек: çапкаланчăксем кирлĕ мар пире. Мыслец. Çăва тĕпне! Провались в преисподнюю (бранное слово).

çăвар уçтар

позволить вымолвить слово. Орау. Вăл ăна çăвар та уçтармарĕ (не дал рта раскрыть, т. е. сказать слово). Альш. Вăл ăна çăвар уçтармас (не дает слова вымолвить, т. е. забивает его словами; иначе — сăмах хуштармас).

çăпала

(с’ŏбала, сы̆бала), ложка. В. Олг. Çăпала, ложка. (Слово „кашăк“ здесь неизвестно). Пшкрт. Каран вăл окмака ереччĕ (jӓрӓчэ̆), пиччĕшсем пасара амăшня пытарма çăпала (с’ы̆βала) ил, теччĕ, туар, коршшок ил, теччĕ, окçине парсереччĕ (= парса яраççĕ). || Половник, уполовник, разливная ложка. КС. Çăпала-яшка антармалли. Хурамал. Çăпала — яшка антаракан пысăк кашăк. Изамб. Т. Кăймак чустине тӳрех çатма çине çăпалапа яраççĕ. || Маленькнй деревянный ковшик. СПВВ. ЕХ. Çăпала — йывăçран тунă пĕчĕкçĕ курка. || Черпак для сгребания пчел. Порх. || Полица. См. суха çăпали. ХЛБ. Тепĕринпе (сохою) ун хыççăн (вслед за первою сохою) пĕр йĕрпех çăпаласăр аялти тăпрана сухаласа çиелле кăлармасăр çемçетсе анчах пырас пулать. || Часовой маятник.

çăтăх

(сы̆ды̆х , с’ŏдŏх), жадничать, нетерпеливо добиваться еды. N. Çăтăхса çӳрет. Ходит и ищет, как бы украдкой заполучить что-нибудь съедобное. („Слово ругательное“). Сĕт-к. Çăткасси çăтăхнă, арĕм тоти тотăхнă, ачи-пăчи пăчăхнă. Рак. Çăтăхнă тесе нисĕпсĕр çынна калаççĕ. Ямаш. Çăтăхнă çын, жадный человек. СТИК. Çăтăхас = антăхас. Ib. Ан çăтăх ĕнтĕ тек, акă çиме ларăпăр (вот сядем за еду). N. Этем йĕркелĕ умна лартнине çи, кирлинчен ытлашшине çăтăхса çын кăмăлне ан сивĕт. Ib. Шывсăр антăхнă çул пыракан çын мĕн куç тĕлне пулнă шыва епле çăтăхса ĕçет (пьет жадно), çавăн пек вăл та кама тĕл пулнă, çавăн чатăрĕ умне пырса ларать те, уххине илме йĕннине хатĕрлесе тăрать. Изамб. Т. Мĕн çăтăхан? Ĕлкĕрĕн! Зачем торопишься есть? Успеешь?

çĕвек

(с’э̆вэк’), вкус, дающнй ощущенне, получаемое от вкуса масла. (Иногда говорится çăвак, см. это слово). КС. || Пресный. СПВВ. Çĕвек = тăварсăр, пресный. || Сладкий, неприятный запах. См. çăвак. Чĕр. чун. яп. й.-к. пур. 2З. Унта вараланнă тумтиртен икĕ-виçĕ эрне хушши ниме киресĕр çĕвек шăршă кĕрет; çитменннне, çусан та, час сӳрĕлмест. || Нюш-к. Арăмĕнчен çĕвек шăрши кĕрет.

çĕрпӳ

(с’э̆рбӳ), сотник (устарелое слово). См. пинпӳ. || Назв. гор., Цивильск. Шел. II. 55. Çĕрпӳ Мăн Çавалпа Кĕçĕн Çавал шывĕсем пĕр çĕре хутшăннă çĕрте, çатма пек тикĕс вырăнта ларать. Панклеи. † Çĕрпӳ хоçи — çĕр хоçа, çĕр хоçапа мĕн тăвас, пирн Ентип хăва хоçа. Сунч. † Çĕрпӳ çуни — çĕр çуна, çĕр çунара пĕр хĕр çук. ТХКА 91. Çĕрпӳ тияк — çĕр тияк, çĕр тиякпа мĕн тăвас? Тияк майри Веруç пур.

çветкăлла выля

наряжаться на святках. (Это слово на языке „благообразных“ стариков и старух означало — безобразничать, совершать бесовские поступки, грешить, угождать дьяволу).

талĕ

слово неопр. знач., встречающееся в песенном припеве. Ст. Ганьк. † Çӳл ту хыçне шур вир акрăм, вир акрăм, талĕ-талĕ çырлана. Хăмăлĕ пулчĕ, хăмăш пек, хăмăш пек, талĕ-талĕ çырлана, çырлана. Пĕрчи пулчĕ пăрçа пек, пăрçа пек, талĕ-талĕ çырлана, çырлана. (В дальнейшем тексте встр. и „таллĕ-таллĕ çырлана“). Шемурши.

талĕрпи

слово неопр. знач. Ст. Ганьк. Талĕр, талĕр талĕрпи, талĕрсенĕн шерепи. (Припев).

те

(тэ), говорить. Панклеи. Мĕн тетĕн? Что ты говоришь? N. Мĕн терĕ? Что он сказал? Регули 466. Мĕн темеççĕ çынсам! Чего не скажут люди! (т. е. они могут сказать все, многое, их не переслушаешь). N. Ивана мăшкăлласа кулнăшăн, акă мĕн тенĕ. || Вводит прямую речь, как русское „говорить“. N. Каларĕ, тейĕн ак! Вот ты сам убедишься, что я сказал (правду). N. Вилеп, тесех тăрать. Все твердит: „умрет“. N. Эсĕ ан мантăр, тесе. Ст. Шумат. Эсĕ тăват уралă, эпĕ икĕ уралă, тет,— хăшĕ те хăшĕ валтан анĕ (кто из нас раньше сойдет)? тет. Ал. цв. 20. Эсĕ паян ешĕл йывăç пахчине пырса туратсем, чечексем, çулçăсем карнă ху юратнă хушша кĕрсе лар та, акă çапла кала: шанчăклă чурам, калаç-ха манпала, те (скажи), тет. Сред. Юм. Хай ача: эсĕ ман аппа пôлан-çке, эпĕ сан шăлну вит, тесе ячĕ (воскликнул), тет. || Весьма часто вводит предложения, соответствующие русской косвенной речи; при этом вводному предложению нередко предшествуют глаголы думания, говорения и вещания, а глагол „те“ ставится после него. Подлежащее вводного предложения часто заменяется вин. падежом, а самое построение вводного предложения нередко частично изменяется в сторону косвенной речи. Шурăм-п. Тутлă шăршă кĕрет: ăçта та пулин пыл пур, темелле (подумаешь, что...). Регули 476. Поплеççĕ: вăл килмест, тесе (или: вăл килмест, теççĕ). Гаворят, что он не придет. Ib. 1481. Эп пирĕн тесе (или: тесе те, т. е. подумал), пирĕн полмарĕç. Эп пирĕн, терĕм, пирĕнех полчĕç (оказались нашими). Ib. 471. Эп çĕмĕрнĕ, тесе, ятлать. Бранит меня, как будто я разбил. N. Санпа тавлашма тытăнĕ, тетĕн-и, эсĕ ăна? Неужели ты думаешь, что он выступит с тобою в состязание? Ал. цв. 20—21. Эсĕ мана хăвăн сассупа хăратăп, тесе, ан шиклен. Не бойся, что ты испугаешь меня своим голосом. Истор. Вырăссен çарĕ чакма чарăннă, тенине илтсен, хрантсуссем те пит савăннă. N. Эсĕ килет поль, тесе (думая, что ты идешь), алăк уçма тухрăм та, эсĕ пулмарăн? Трень-к. Эп (эпир) пурт çинчен ан антăр, тесе, посмине илчĕç. Они убрали лестницу, чтобы я (мы) не мог (не могли) слезть с крыши. N. Пире... сирĕн пата: пĕрле пурăнар, тесе, калаçса килĕшме ячĕç, пире хăвăр тусăрсемпе, юлташăрсемпе пĕрле çырса хуччăр, тесе, йăлăнма ячĕç, тенĕ. Послали нас к вам, чтобы заключить с вами союз и мир, и чтобы вы вписали нас в число соратников и друзей ваших. Регули 477. Эп паллимарăм, те. Скажи, что ты не узнал. N. Вĕсем мана: çырла ан туптăр, тесе (чтобы я не нашел ягод), кунта исе килнĕ. N. Вĕсем: эпĕ çырла тупам мар, тесе, мана кунта илсе килнĕ. (Странная конструкция, по смыслу с пред. совпадающая). N. Салам кала, тата: тав тăвать сана кĕнекешĕн, те. Передай ему поклон и скажи, что я благодарго его за книгу. N. Кашнийĕ вĕсем (каждый из них) мĕн пысăкăшĕ, мĕн аслăшĕ, вĕсене пурне те вырнаçтарса тăма мĕн чухлĕ вырăн кирлĕ? тетĕн. Регули 472. Эп: вăл, терĕм,— вăл мар, терĕ. Я сказал, что это он, а он сказал, что это не он. Н. Чукалы. Атя чултан шыв кăларар! — Якуркка калат: атя! кăлараймăп, терĕн-ем? Юрĕ кăларса пăхăпăр, чим, кăштă каяр-халь. Регули 473. Эп: кирлĕ мар полĕ, тесе. Я думал, что, вероятно, не надо. Ib. 475. Эп шокшларăм (= шухăшларăм): вăл, тесе. Я думаль что (это) он. Ib. 1447. Эп она: пĕлтĕр, тесе (чтобы он знал), йори каларăм. [Эту фразу можно понять и иначе: „я сказал ему ложно, что (это было) в прошлом годе“]. Кан. Уçсан та (окно): кантăка çĕмĕрмесĕр хупатăп, темелли çук. Нельзя быть уверенным, что затворишь его, не разбив стекла. НТЧ. Хай Елекка виçĕ кунтан: пуç ыратать, тее пуçларĕ. Кан. Çитрĕ, карчăк, пурнăç? теейсе юлтăм. Капк. Атте, мана валли кĕнеке илме сан укçа çук, тетĕн? Урмай. Лешĕ калать, тет: çичĕ куçĕ те çывăрса кайнă, терĕ, тет (у меня). Юрк. Мĕн çинчен? тесе ыйтат чăвашĕ те. Кн. для чт. 10. Усал çынна çыпçăнсан: ырă çул çинче, тесе, ан кала. N. Вĕсем сан çинчен: пусмăрлать, тесе, тата тепĕре каласан: эпир хамăра тивĕçлине тăвăпăр: санпа тинĕс çинче те, çĕр çинче те вăрçăпăр, тесе, çырса ятăмăр. Мы написали ему так... если они еще обратятся с жалобою на тебя, то мы окажем им справедливость и будем воевать против тебя на море и на суше. Якейк. Эпĕ Хосана килет, тенине илтсен, вăлсам пит савăннă. Услышав, что я (ты, он, мы, вы, они) приеду (-ешь, -ем, -ете, -ут) в Казань, они очень обрадовались. (Отметьте здесь употребление глагола З-го лица ед. ч. при подлежащем во всех лицах и числах). N. Эсĕ калан мана: сана çавраймарăм, тен. Ты говоришь, что я тебя не сумел свертеть (т. е. увлечь; замечательная косвенная речь). КС. Платон: сана кăçал килмеçт вăл, терĕ. Платон сказал, что ты в этом году не приедешь. СТИК. Эпĕ кăна, эсĕ кайтăр тесе (чтобы ты ушел или уехал), турăм. Эпĕ ку япалана, эсĕр кайтăр тесе (чтобы вы ушли или уехали), турăм. Регули 718. Вăл манран итрĕ: пичĕш килет-и? тесе (придет ли его старший брат, т, е. брат спрашивающего или брат другого человека; смысл двоякий). Якейк. Эп сан пата мĕн тума пытăм поль, тен? Как ты думаешь, зачем я к тебе приходил? N. Эсĕ, Анна, мана (про меня): карточка теме ямас у ман пата, тесе калат, тет. Про тебя, Анна, говорят, что ты говоришь, что я почему-то не посылаю тебе своей фотографической карточки. Альш. Эсĕ çывăраттăр, тесе (думая, что ты спишь), кĕмерĕм эпĕ. Сана: çывăрат, терĕç те (сказали, что ты спишь), кĕмерĕм вара эпĕ. || В З-ем л. ед., а иногда и мн. числе, употребл. в смысле русского безличного оборота: „говорят“. Альш. Пурăнсан-пурăнсан, вăл ăвăсĕсене пĕри каснă, теççĕ, хăшне-хăшне; унтан вара суккăр пулнă, тет-и, мĕн-и (говерят, что-ли)? Ib. Çилĕмсем çаклансан, ĕçерсе яма анакансем (в воду) пулнă, тет-и-мĕн те, çавсем калаççĕ, тет. Изамб. Т. Энтрипе арăмне уйăрса кăларнă, темест-и? — çапла, тет, çав. N. Ăна вилнĕ темери? Не говорили-ли, что он умер? Регули 478. Поплеççĕ: вăл килмеçт, тет? Говорят, что он не приедет. (Здесь странное соединение мн. ч. с ед.). || Называть. N. Çакна чăвашла мĕн (как) теççĕ-ха? Ăна кунтăк теççĕ. СПВВ. НН. Малтан пыракан тесе укçана калаççĕ. Çавна илесчĕ те, малтан пыраканни çук тени — çавна илесчĕ те, укçа çук тенĕ сăмах пулат (означает). || Думать, предполагать, хотеть, желать (ставится с прич. буд. вр.). N. Антон (Антун) каларĕ вара: Захар (Сахар), епле топас тетĕн утсене? терĕ. Юрк. Эпĕ ĕлĕк те авланас теместĕмччĕ, ун чухне те пĕр шуйттанĕ хĕтĕртнипе анчах авланса ямарăм-и? тет. М. Яльч. † Пĕчĕккĕ лаша, турă лаша, кăçалхи çул кӳлес теменччĕ; ай-хай пуçăм, çамрăк пуçăм, кăçал çул каяс теменччĕ. Регули 556. Ярас тетĕп. Хочу (сообщить) послать. Ib. 559. Эп каяс темĕп он чох. Я тогда откажусь (не захочу) итти (ехать). Якейк. Килес мар тесеччĕ эп паян. Я сегодня не хотел было приходить. Ib. Ăна корасах теттĕмччĕ, коримарăм. Ăна корасах тенĕччĕ, коримарăм. Ăна корапах тесеччĕ, коримарăм. Ăна корас тесех килсеччĕ, коримарăм. Ib. Эп тăвас тенĕ пек полчĕ; эп шохăшланă пак полчĕ (как я желал, так и случилось). Регули 1519. Вăл пĕтерес терĕ те, пĕтеримарĕ (пĕтерчĕ). Сред. Юм. Онпа çитмес тăта, ôна та сотас тет, мĕн ĕнтĕ. Этого не достаточно, еще и это хочет уже продать. || Решать. Якейк. Эп конта йолас терĕм уш (решил уж остаться здесь). ГТТ. Эпĕ: хама тӳрре кăларам, темерĕм çав ĕнтĕ. Я решил не защищаться. || Обещать. Регули 1482. Эс ĕнер килес терĕн те (или: терĕн), килмерĕн. Эп килес терĕм те, килтĕм. Ib. 1520. Вăл мана курас терĕ те, курчĕ. || Употребл. во многих чувашизмах. N. Мorbus тени чир тени пулать. Слово morbus означает болезнь. Альш. „Пулуштух“ тессине „палăштух“ теççĕ. Вместо „пулуштух“ они говорят „палăштух“. Чт. по пчел. № 17. Хурт йĕрки тесе эпĕ „пчеловодство“ тессине калатăп. Термином „хурт йĕрки“ я перевожу слово „пчеловодство“. ТХКА. Эпир, эсир,— теççĕ анатрисем. Сăмаха вир-ял пупленешкел эпир тессине эпĕр, эсир тессине эсĕр, тесе çырма эпĕ шутлатăп та ĕнтĕ. Я. Турх. Ывăл тессине „ул“, анне тессине „апи“ теççĕ. Юрк. Вырăсла тесен, вырăсла мар, чăвашла тесен, чăвашла мар. По-русски — не по-руски, по-чувашски — не по-чувашски, т. е. не разберешь как, не поймешь на какой лад. Шурăм-п. Чăнах та пирĕн паталла, çын тесен, çын мар, упа тесен, упа мар, лап-лап пусса утса килет. Ал. цв. 6. Пӳрт тесен, пӳрт мар, çурт тесен, çурт мар (не то изба, не то дом). Юрк. Илемлĕ темелĕх те пур. Можно сказать, что она и красива. N. Хальхи куланай (подати) куланай темелĕх те çук (т. е. очень малы). Ромс. 30. Ĕçлес тесе (усердно) ĕçлеççĕ. Якейк. Йăван тесе Йăван çынтан кулать! Даже Иван (уж нащто Иван), и тот смеется. N. Пăва тесен, Пăва та пирĕн хуларан илемлĕрех. Уж нашто (на что) Буинск, и тот красивее нашего города. Т. VII. Шухăшларĕ, шухăшларĕ, тет те: пырăм, хăшне çиессӳ килет — пылĕ те, çăвĕ те, ашĕ те, сĕчĕ те, хăйми те — мĕн тенĕ вăл пур (есть все, что хочешь), кала, терĕ, тет. Толст. Бухар патшалăхĕнче мĕн тени вăл пур (есть все, чего хочешь). Орау. Вăт пирĕн Якур, ĕçлет тесен ĕçлет! (работает так работает; уж действительно работает). N. Чухăн хресчен пурăнăçĕ тесен (если говорить о бедняцкой крестьянской жизни), пит лайăххи, матурри сахал вара: пĕрин лаши çук, тепĕрин плукĕ, сухи-сӳри çук. Байгул. Нумай пулать, тет-и, сахал пулать, тет-и (через сколько-то времени), çаксен пӳрт тăррине пĕр хуп-хура кайăк пырса ларнă, тет. Орау. Çывăрса тăранимарăм тетĕн паян! Как ты говоришь, что ты сегодня не выспался? Юрк. Ыран калăм-кун тесен (накануне) чустасем лартаççĕ. ЧС. Пĕр çула (летом), çимĕк çитесси виç кун тенĕ чух (за З дня до семика). Ст. Яха-к. Çăварни пĕр эрне тенĕ чухне (за неделю до масляницы) çынсем сăра тума пуçлаççĕ. СТИК. Мункун тесен иккĕмĕш кун, в пятницу страстной недели. Ib. Раштав тесен виççĕмĕш кун, за три дня до рождества. N. Çапла вăсем мункун пĕр эрне тенĕ чухнех (за неделю) тем пек сĕреншĕн хатĕрленсе, ăна чунтан-вартан кĕтсе тăраççĕ. Яжутк. Ах, килемей! Эпĕ килемей тесен, килемей тесе калăп, кукамай тесен, кукамай тесе калăп (тархаслани). N. Çак ыйтнă кĕнекесемшĕн укçа тесен (если потребуются деньги) укçа та ярăттăмччĕ.

тенĕ

прош. прич. от гл. „те“; употребл. в некоторых. чувашизмах. ГТТ. Ĕне тенĕ сăмах, слово корова. Ib. „Канаш“ тенĕ каçет, газета „Канаш“ (точнее: известная под назв. „Канаш“). Альш. Тутар тенĕ çын кирлĕ. Тутар арăмĕ килет, тутар хĕрĕ килет: „йинки“, тĕртме-авăрлама ĕç пар, тет. Ст. Шаймурз. † Пире тенĕ сарă ача çакă ялта ӳсет вăл.

теркун

(т’эргун), какое-то бранное слово. Икково.

тетте

(т’эт’т’э), игрушка (детск. сл.). Тюрл. Ан макăр, сана акă тетте парам. СТИК. Тетте (чит. т’эт’т’э), игрушка, хорошая красивая вещь. Якейк. Тетте, красивая вещичка, напр., галанец, т. е. красивый черепочек. Нюш-к. Тетте, хорошая вещь, красивая игрушка. Ib. Ме, тетте парам! Чертаг. Тетте (т’эт’т’э) — хитре япала (детск. сл.). СПВВ. ИА. Пĕчĕк ачасем вылямалли япалана тетте теççĕ. || Красиво. КС. Ах, тетте! Ах, красиво! || Genitalia parvulae puellae. КС. Теттине çăвар-ха (cunnulum tuum). || Огонь, детское слово (соответствует русскому „зайка“). СТИК.

тетти

(т’эт’т’и), игрушка (детское слово). КС. Теттине ан пăрах! См. тетте.

тики

(т’иг’и), гусь (детск. ласкат. слово). Бреняши. Тики мана матяк (яичко) пачĕ.

тилĕ шăтăкĕ

лисья нора. Сред. Юм. Тилĕм-тилăм, слово неизв. знач. Кубня. † Тилĕм-тилĕм тил ури.

тимĕр шапа

назв. лягушки крупной породы, похожей по цвету на черепаху. Сред. Юм. Тимĕр шапа çухра пуçларĕ, çур акма (сеять яровое) пуçламалла пуль. Чутеево. Тимĕр шапа не квакает, а точно свистит (улькает; про нее говорят: „шапа кăшкăрнă, купăста акас пулать“). Ст. Чек. „Тимĕр-шапа“ издает звуки, похожие на стуки нескольких колотушек („тукмак“), которыми колотят холсты. N. Тимĕр шапа. Вăл çынна хăвалать, теççĕ. Издает звуки: трин-трин (трин’-трин’), а также крррк! (слово с твердыми согласными). || Черепаха. КС. Толст. III-IV, 50. Тимĕр шапа, черепаха (так!). См. хуранлă шапа.

тиреçе

(т’ирэз’э), скорняк. Это слово образовалось от контаминации двух слов: „тир“ и „ирçе“ (см. это слово). Андр. Базар. Паян тиреçесем тохман. Нынче скорняки не вышли (на базар. Это интересное слово сооощ. мне В. Г. Е.). См. тирĕçĕ.

тит-чĕчĕ

неизв. (искаженное?) слово. N. † Чупрăм-антăм пăр çине, юрĕсене хирса (scr. сырса) вак касрăм. Шывĕсене выртса ĕçнĕ чух тит-чĕчĕ çыпçăнчĕ пит çумне. Шăлса исем, аннеçĕм, шур тутрупа! Çăлса юлсам, аннеçĕм, мулупа! Шăлса илес тесен, шур тутру çук: çалса илес тесен, мулу çук.

токко

слово, соотв. русской частице „ка“, иногда употр. в смысле только. Пшкрт. Тытса, тет, токко. Ib. Кил, токко. Кай токко. Ступай-ка. Ib. Мĕн ĕçлет онта вăл? — Тăрат токко, ним те тумаст. Ib. Килтеччи вăл? — Килтеччĕ токко.

тăваш

неизв. сл. в загадке. Вотлан. Тăваш-тăваш тĕвĕрле, хăна-вĕрле, Кавĕрле. (Тырă авăсни. Интересным является здесь то, что слово хăна-вĕрле вплелось без всякого смысла. Обьяснить можно это только особенностью таких песен, где часто нельзя понять никакого смысла. Здесь, повидимому, эти слова вызваны воображением о будущем: как он сеет хлеб, варит пиво, напечет „çимĕç“, пироги, блины, придут гости и т. д.).

тăмса

(тŏмза), тупой (о человеке). Икково. Сред. Юм. Тăмса, вялый, неповоротливый и глуповатый человек. Хурамал. Тăмса тесе сăмаха час ăнланайман çынна калаççĕ. Çатра-Марка. † Манăн чĕлхе тăмсарах полнă, çанпа йоримарăм халăха. Синъял. Çав хĕр мана: тăмса, тет; кил-ха, хĕрĕм, кунтарах, тăмса аври тыттарам. Шорк. Ачи вĕсен пит тăмса, ним те чĕнмест, такам çине çиленнĕ пекех çӳрет, халаппи те нихçан та вырăнлă пулмасть. КС. Тăмсана тух, отупеть, объидиотиться. N. Тăмса — вообще неразговорчивый человек, который может некстати ляпнуть какое-нибудь слово (сăмахне пат! персе ярат). N. Эх тăмса, вăрăм çӳç, тăну-пуçу пĕтнĕ, хуралса кайнă та, пуç мими те типнĕ.

тăр

слово, которым гонят скотину. Шурăм-п. Патаккисене çĕклесе: тăр! тăрI тесе хăвалаççĕ (скот).

тăр

(ты̆р, тŏр), вставать; стоять. N. Икĕ ура çине тăрса ӳкерттер. Çутт. 70. Икĕ ура тăрне тăрса йĕри-тавра пăхкалать. N. Хăвăр аппусампа портăпа тăрса вăрçнă. N. Чĕнмесĕр тăрать-тăрать те, мĕн те пулсан каласа хурать (вдруг скажет о том, что уже было). Могонин. Çавăн пек йĕрĕх те çынна тытать; йĕрĕх тĕлне тăрсан, е таптасан, е сурсан, вăл вара çав çынна кĕсен-çăпан чирĕпе асаплантарать. Чуратч. Ц. Вăл хапха патне тăчĕ те, каçчен те ниçта та каймарĕ, çантах тăчĕ. Якейк. Ĕçлен, мана кориччен, чăмăртанса выртнăччĕ; мана корсан, тăрса шăтăкне тарса кĕч. || Вставать с постели. N. Пуринчен иртерех тăратăп. Мы встаем с постели раньше всех. N. Вăл халь те çывăрса тăман. Орау. Эсир тăнă-и? Эсир тăтăр-и? Вы встали? Ib. Эсĕ тăнă иккен. Ты, оказывается, встал. Ib. Эс тăним? Разве ты встал уже? Оринино. Çывăрса тăрчĕ, кайса тăрчĕ. Орау. Хăна тăн(ă)-и? Встал ли гость? Регули З57. Эп килнĕ чох вăлсам порте тăнăччĕ. || Стоять (напр., о войске). N. Кайра тăратпăр. Мы стоим в тылу. || Задерживаться; воздерживаться. Шибач. † Лайăх арăм илес терĕм, хак хаклă. Хак хаклăшăн тăрмастăм(ччĕ), яшкĕрĕмрен хăрарăм. Б. Олг. Виç тенкĕшĕн ан тăр. Не спорь из-за трех рублей, не стой, не задерживай. Кореньков. Трапхим пуçĕ ĕçленĕ саплăкшăнах пит тăман (произн. тăмон), толькă онăн сăкмонĕ пиншак майлă чут полман. Яргейк. † Чемей çулĕ лакăмлă, çул усалтан тăрмастпăр, хĕр лайăхшăн тăрмастпăр; Чемей хĕрĕ пур çинче эпир арăмсăр пурăнас çук. N. Килте хĕрсем: питĕ мар-и(?) мĕн çамрăк, тесе, тармасчĕ полмала. || Стоять за кого (за что), заступаться, защищать. КС. Сутра маншăн пит хытă тăчĕ (заступался, защищал). || Происходить. N. Халĕ конта вăрçă выйлах тăрмаç. N. Вăрçă халĕ вуйлах тăрмаст. || Находиться где-либо; находиться в известном состоянии. N. Пĕр эрнерен ачанăн акăшĕ хăмăшлăха кайса пăхат та, шăмăсем çапла тăнинех курат. N. Унта кăкшăмпа (в кувшине) шыв ларнă (или: тăнă). N. Эпĕр вăрçăра ик уйăх тăтăмăр. Альш. Çуркунне шыв тăрат, çула та типмес (в болоте). Бес. чув. 14. Халĕ вăл вырăнта пĕр лачака анчах тăрать. N. Вăрçи-вăрçми тăратпăр. N. Вăл унта яланах пĕр пек, пĕр чарăнмасăр тăрать (холера). Календ. 1906. Унта ир пулнă чухне пирĕн çĕрле тăрать. О сохр. здор. Вара шыв тăми пулса курăксем çĕрмен те, тин сивĕ чир пĕтнĕ. Бугульм. † Хранцусски тутăр виç панулми, эрне тăчĕ арчара. Н. Карм. † Сĕтел çинче тăракан, ай, хăпарту, пăрирен мар-ĕçке, тулăран. Регули 20. Ĕçлемесĕр виç кон тăрать çак кĕпе. || Висеть (о кнуте). || Храниться. N. Клетре тырсем мĕле тăраççĕ? О сохр. здор. Кĕççе (войлок) таса тăтăр тесе, ăна пиртен çĕленĕ пит тăхăнтарас пулать. || Сидеть (об одежде, белье). Якейк. Ман кĕпе лайăх тăрать-и, пăх-ха. || Служить, находиться, состоять в должности. Альш. Вĕсем пĕр çул кăна тăнă. Бес. чув. 4. Малтан вăрман улпучĕ патĕнче виçĕ çул тăрса ирттернĕ. N. Хăшĕ халĕ вĕрентекен пулса тăраççĕ, хăшĕ тата урăх ĕçре тăраççĕ. N. Чиркӳ старастинче тăрасси темĕнех мар. || Быть в ожидании чего-либо. Тюрл. Пирĕн атте аппăшин хĕрне çураçнăччĕ те, туй тăвасшăн тăратьчĕç. || Держаться (в памяти). N. † Ах аттеçĕм, аннеçĕм, нуммай чĕркĕр çинче вылятрăр, халь те тăрат чĕре варринче. || Находиться в чем. ЧП. Мĕн пур кил ун пуçĕнче тăрат. N. Çав кӳкĕрт шăршипе пӳрт ăш-чиккинчи пĕрене çурăксенче тăракан чирсем пĕтеççĕ. || Стоить. N. Унта кайма тенкĕ тăрать. N. Вĕсен пĕр тумтирĕ те хăшшĕн пирĕн çурт хакне тăракан пур. N. Сирĕнпе пĕр сехет курса калаçни пĕр ĕмĕре тăратьчĕ. N. Эсĕ çăкăрăн пĕр пĕрчине тăмастăн, вĕт, теççĕ. N. Укçа пĕр тенки пĕр пуса тăман вăхăт килĕ. N. Пĕр-икĕ сăмах çырсан та, çĕр сăмаха тăрать. N. Ку япала нимĕне те тăмас (ничего не стоит). N. Мĕн чухлĕ тăрат? Перев. Мансăр пуçне эсир ниме те тăмастăр. Регули 104. Çав кĕпе ĕçлесси те пĕр сом тăрать. Ib. 133. Çав кĕпе ĕçлеме пĕр сом тăрать. Хурамал. Кунта этем ячĕ мĕн пурĕ иккĕ, а эсир виççĕн, виçĕ этем те манăн пĕр чурама тăмаç, тет. Чĕр. чун. яп. й.-к. пур. 11. Анчах шыраса вăхăт ирттерме тăрать-и? — Тăмасть. N. Эсир пурсăр та нимĕне тăмастăр. Чинер. Манăн 25 тенкĕ укçа 25 пуса та тамарĕ пулас (не оценили посылки). N. Мана кĕнеке вуласси те мĕн тăрать (= паха). Юрк. Старасти те ăна хирĕç, аллипе умĕнчи çуртисем çине тăсса кăтартса: кăсем акă икшер пус тăраççĕ, кăсем виçшер пус, кăсем пилĕкшер пус, аккусем тата, шултăрараххисем, вуншар пус тăраççĕ, тесе каласа парат. N. Хамăр ăслă, ыттисенчен кая пулмасан, çын мăшкăланни мĕне тăрать вăл? N. Нумаях та пулмаст, вăл 50 миллион кивсен илчĕ. Анчах вăл укçа нимĕн те тăмаст: 2З кĕпĕрне çыннине выçă вилесрен хăтарас тесен, темиçе миллион тенкĕ кирлĕ. ТХКА 48. Пирĕн лаши виççĕ, хăлхи улттă, хӳри виççĕ, виç лаша чунĕ пулин те, пĕр лайăх лашана тăмаççĕ вĕсем, тесе пуплетчĕ пирĕн атте. || Стоять в цене. Кан. Тыр-пул, апат-çимĕç хаксем çапла тăчĕç. || Стоять твердо, настаивать. N. Вăл туртма пăрахас тесен те, час пăрахаймасть. Хăй сăмахĕ çине тăракан çын анчах пăрахма пултарать. N. Эппин сăмахăр çине тăма тăрăшăр (держите слово). || Стоять (о погоде. Здесь „тăр“ иногда не переводится). N. Кун сивĕ тăрат. День холодный. N. Кунсем пĕр май сивĕ тăраççĕ. N. Çанталăк мĕнле тăрат? Какова погода? Якейк. Ай, халь авăн илме çанталăк уяр тăрать (ясная погода). Букв. 1908. Çанталăк ăшă тăнă. Толст. Çĕр çинче çанталăк пур тĕлте те пĕр пек тăмасть (не везде одинаковая погода). || Продолжаться. Панклеи. Тĕтре тăрчĕ (продолжался) тăватă кун. Кан. Çĕр чĕтрени 30 çекунлă тăнине пĕлетпĕр. Ib. Выставккă сентябĕрĕн 29-мĕшĕнче уçăлса октябĕрĕн 1-мĕшĕччен тăрать. Толст. Вăл вырăнта çу виçĕ уйăх анчах пулать, ытти вăхăтра пĕр маях хĕл тăрать. || Держаться на чем. Орау. Пӳрт çийĕ юпасам çинче тăрать те, пит начар, кĕç-вĕç ӳкес пек туйăнать. Крыша держится на столбах плохо. || Удержаться. Бгтр. Пылчăкĕ тăмарĕ, тет те, шыв киле çитиччен пĕтĕмпех юхса тухрĕ, тет. Грязь не удержалась (в решете), и вся вода вытекла. ЙФН. † Ырă çурт çинче юр выртмасть, пирĕн пуç çинче çӳç тăмасть. (Салтак юрри). N. Хăвăнта тăман сăмах çынта тăмасть. (Послов.). Якейк. Эпĕр туйя кайнă чох хĕр аллинче çĕрĕ тăмаçть (т. е. на время отдают парням ехать на свадьбу). || Приниматься, начинать. Скотолеч. 17. Анчах пĕрре сĕрме тăрсанах, пĕтĕм лашана сĕрме юрамасть (нельзя в один прием, сразу протирать всю лошадь). N. Килте хут пĕлекен те çук; писме çыртарма тăрсан та, виçĕ-тăватă киле çитес пулать. N. Письмо çырма тăрсан та, темиçе начальник чĕнеççĕ (зовут, т. е. не дают покоя): Гурянăв та Гурянăв, тесе. N. Çам пек çырма лараччин, çырмали питĕ нăмай пекчĕ, çырма тăрсан.. пурне те манса пĕтрăм. Ачач 25. Кунĕ уяр, ăшă. Хĕвел пăхать Тумла юхма тăрасшăн. Ib. 53. Алăкран кĕнĕ чух такăнма тăчĕ. N. Çисен, пуçах пуçтарма тăнă вăл. || Собираться. Толст. Çуртана сӳнтерес тесе тăраттăм ĕнтĕ, сасартăках темĕскер çыртнине сисех кайрăм. Б. Олг. Эп онтан кайма тăртăм, вăл каларĕ: çарăн-çарăн, паратăп, паратăп, ик кĕренке вонçиччех, тет. Турх. Вĕлерме тăнă вăхăтра... Чăв. й. пур. 9. Хăй çынна япала парса пулăшса тăрсан та, çапах çынсене нимĕнпе те кӳрентермен. || Пытаться (сделать что-либо), намереваться.N. Пурăнма йывăр пирки çак хĕрача темиçе хутчен те çакăнма, çăла сиксе вилме тăнă. Пир. Ял. Çакăнса вилме тăнă. Ст. Шаймурз. Катма тăтăм, шăл витмерĕ (орехи). В. Олг. Салтакне касса пăрахма тăрчĕç: чăсатăн, тесе. Кан. Хăйĕн малтанхи арăмĕ патне револьвĕрпе пырса кĕрсе, арăмĕнчен япаласем илсе тухма тăнă. || Задерживаться. N. Анчах нуммаях ан тăр, часрах тупса кил вăлсене! — Юрĕ, нуммай тăратмăп, тупса килĕп эпĕ. ЧП. Нуммай тăмăпăр, час кайăпăр. Юрк. Нуммай та тăмаст, калле çаврăнса тухат та: кĕтсе тăрăр, час тухĕ, тет. N. Нумай тăмастăп калах яратăп (письмо). О земл. Сӳрене пăртак тăрарах тепĕр хут тусан, эпир усă куратпăр. || Ждать, подождать, потерпеть. N. Тархасшăн пăртак тăр, чăт. N. Вăл ĕлĕкхи пекех, нимĕн те тăваймĕ тесе, тăрса пулмаст. ЧП. Çичĕ кун та ан тăр, килсе тăр. Альш. † Эрнен хушши ултă кун. Эрне ан тăр, тăванăм, пырах тăр. || Относиться к кому. N. Бюрократия тесе чиновниксене пурне те, вĕсем халăха мĕнле тăнине калаççĕ. || Считаться за кем. Капк. Хут çинче унăн хваттерĕ Сĕнтĕр-вăрринче учитĕлницăра пурнакан акăшĕ çийĕнче тăрать. || Иметь желание. О сохр. здор. Унăн ĕçлесси килмест, яланах выртасшăнах тăрать (при лихорадке). N. Нихăçан та ӳпкелешмеççĕ, çынна хирĕç усал сăмах калаçмаççĕ, никама та усал тăвасшăн тăмаççĕ. || Быть готовым. N. Парас пек тăр. Н. Седяк. Тилĕ çăхана тытрĕ, тет те, çиме тăрат, тет. || Побывать. ЧС. Эпĕ пиччесем патĕнче пăртак тăтăм-тăтăм та, ăйхă киле пуçларĕ. || Бывать, находиться. N. Çавăнпа ăсен укçисем темĕн чухлĕ çĕлесен те, алра тăмас, тет. О сохр. здор. Çĕр нӳрлĕ тăмасть (не бывает сырою, на горе). Ст. Ганьк. Çĕлен сăхсан, выльăх та, этем те шыçăнса каят, ун шыççи хытă тăрат. Ходар. Хурал пӳртĕнче хай кăнтăрла çын питех тăмаçть. || Оставаться целым, находиться в целости и сохранности. Пухтел. Çăнăх та тăмас. ЧС. Лаша умĕнчи çиме çаплах тăрат: пĕртте иксĕлмен. N. Хăйсем сывă-и, çӳреççĕ-и, выльăх-чĕрлĕхсем тĕрĕс-тĕкĕл тăраççĕ-и? || Принадлежать. Кан. Эсеккасси ялăн çĕрĕ çинче тăватă ял çинче тăракан халăх вăрманĕ пур. || Взлетать. || Следовать. N. Манăн сăмах çине тăр. || Восстать. N. Хирĕç тăр. || Жить, обитать, здравствовать. N. Вăл ман патра тăрать. Календ. 1904 Праçшкре те кӳрше кайса килетĕп те, вара кунĕпе килте тăратăп, тет. N. Нумаях та тăмăн, çуркунне пулĕ, унтан çу та çитĕ. Алешк.-Сапл. Сыва тăратна? тесе салам яр. Альш. Унтан тата: ят улăштармасан ача тăмас, тенĕ. Çавăнпа улăштарнă (прежние чуваши). Хăшĕ-хăшĕ ачи начар ӳссессĕн: ятне улăштарас, теççĕ. N. Епле шухăшпа тăратăр, мĕн шухăшлатăр, мĕн калаçаççĕ сирĕн ялта? тетĕп. Альш. Çăммисем: ĕлĕк пит аван тăраттăмăр, тет. Бес. чув. З. Сывă тăратăн-и, ачусем мĕнле пурăнаççĕ, выльăхусем мĕнле тăраççĕ, тесе ыйта пуçларĕ. Сборн. по мед. Ачасене туртса илтĕн пиртен, киле пымаççĕ, кунтах тăрасшăн. С. Айб. † Нумай пĕтет, сахал çитет, пĕрле тăнине мĕн çитет. N. Акă нумаях та тăмăпăр — салтак пулăпăр. Кан. Пĕр çынпа. Çавнашкал ĕçпе тăнăскерпе, лав çине ларса тухса вĕçтерет. N. Санран çыру илмесĕр пилĕк уйăх тăтăмăр. || Не переводится при „пек“ N. Тăвансем тăраççĕ йĕрес пек. N. Çăмăр çăвасшăн. Ун чухне çăмăр çăвас пекех тăратьчĕ (собирается дождь). || Употребляется в качестве вспомогат. глагола. N. Кайса тăратпăр, укçа çук. Мы ходили туда, но там (всё) нет денег. N. Эсĕ пирĕн пата кайкаласа тăр. N. Каймасăр-килмесĕр ан тăрăр. Захаживайте почаще. N. Пичче, ан çилен, эпир ярсах тăнă, çитмеç апла сан пата. N. Хĕветĕре эрнере пĕре курах тăрап. В. Олг. Халь çисе тăримест вăл, каймалла. ЧС. Кăнтăрлачченех киле кайса тăраймăпăр-ха, çак керемет çеремне кăшт та пулш сухалар. N. Вăл çапла каласа тăнă чухнех... СЧЧ. Ну, кусем чăнах та пăрахса тăраççĕ ĕнтĕ (совсем вот кажется готовы бросить языческие молитвы). Пĕри-пĕри чирлесенех, хай-ĕскерсем нуккă чӳк тума тапратаççĕ, чăтса кăна тăр. Трень-к. Вĕсем уя тухса тăратьчĕç те, пире кĕтетчĕç. N. Шăтăк алтса тăчĕ те, алтса çитерсен, хатĕрленĕ шăтăкне хăех кĕрсе ӳкрĕ. N. Аттеçĕм, аннеçĕм, хуран тулли аш çакса: пиçе тăтăр, терĕр пуль; хĕрĕре аякка парса: йĕре тăтăр, терĕр пулĕ. Юрк. Эпĕ килте ĕçлемесен те, кашни уйăхра эпĕ сире укçа ярса тăтăм. Истор. Ăна хирĕç янă çар чарса тăрайман, пĕр май чакса пынă. N. Ман короле çын ирĕкне тивес çук, юсах тăрсан, нихăçан та вилес çук. N. Камăн та пулса сасартăк сиен пулса тăрсан анчах хăй тума пулнă ĕçе тăваймасть. N. Ăна курасшăн çĕмĕрт йывăççи çине улăхса тăнă. N. Унччен те пулман, сут тавраш çитсе те тăнă. N. Çав вилнĕ çын ӳчĕ типсе хытса тăнă, ун пек кĕлеткене мумия теççĕ. N. Çак йĕрке тăрăх акă мĕн пулса тăнă. Юрк. Çав сăмаха илтсен, хай çыннăн вăтантарас вырăнне, ирĕксĕрех ăна мулпа пулăшас пулса тăнă. Ивановка. Шкулта эпир пынă çĕре урăх ачасем те нумай пухăнса тăнă. Сред. Юм. Нăмай шохăшласа тăрса полмас. Долго раздумывать нечего (нельзя). Изамб. Т. Салтака кайсан, килтен укçа ыйтас вырăнне, хăй ярса тăчĕ. Алших. И, Сĕве-тĕр, Сĕве-тĕр, Сĕве тăрăх хӳме-тĕр; аршăн-аршăн пĕвĕм-тĕр, ылттăн ука çӳçĕм-тĕр, кĕмĕл черкке куçăм-тăр, йăлтăраса тăрат-тăр; ай-хай чунçăм, вăйçăм, янăраса тăрат-тăр. Чăв. юм. 1919 ç. 11. Ука çӳç тыткаламалла та мар: хускаланса, ваткаланса çеç тăрать. Шăна чир. сар. 18. Çимелли япалисене пĕр маях витсе тăрать. Чураль-к. † Çинçе урама хыпар яртăм, хĕрсем тухса тăрмалла; хĕрсем тухнă, ачисем тухман, ачисем тухнă, эпир мар. Орау. Пĕр-пĕринпе тавлашса тăмастăр-и? Истор. Час-часах тата монахсем тăвас ĕçе вĕсене хушса тăриччен хăй тăва-тăва пăрахнă. N. Çынсемпе çапăçса алли-урисене амантса пăрахаççĕ. || Употребляется в чувашизмах. Букв. 1904. Савăннипе пĕртте туйман, хĕвел каçалана кайнă-тăнă. Ib. Инкек çине инкекех тата: çав вăхăтрах ун ури салтăннă-тăнă. Ib. Унтан хайхи вăрăм-туна эрешмен картине çакланать-тăрать. Альш. Пĕр-пĕр улпут тавраш виç-тăватă лашапа кӳме кӳлсе, хăнкăртаттарса иртсе каят-и, вăкăр кĕтĕвĕсем хăваласа каяççĕ-и, унта мĕн те пулсан курах-тăран: ахаль иртмес пĕртте вăхăт. Ib. Вăрманта çул такăр, тӳрем. Ниçта çырмана-мĕне анса-туса тăмалла мар пирти пек. Сред. Юм. Калах тăран-ха эс она, пăртак тăрсан каллах манса каять. Все ему сказываешь, а он немного погодя опять все забывает. N. Унăн тавлашасси, чĕлхепе çĕнтересси анчах киле тăрать. Собр. Хăни килех тăрат, кĕççи сарлах тăрат. (Пӳрт улăхтарни). N. Каç выртсатăма питĕ кансĕр: çанталăк сивĕ. Яжутк. Пирĕншĕн аттен ма макăрас, тăрас-кӳлес лаши пур. Скотолеч. 27. Тăнă çемĕн хытăрах кӳпĕнсе пырать.

тăри

слово, которым гонят овец. Рак. Тăкăс картаран пĕчĕкçĕ картана тăриях. (Кăвар туртни).

хайяйяй

слово, не имеющее значення и прибавляемое в конце отдельных частей песен. ГФФ. † Хайярайя, хайяйяй.

хайяра

слово, не имеющее значення и прибавляемое в конце отдельных частей песен. ГФФ. † Хайяра, райях, айяях.

хайярайя

слово, не имеющее значения и прибавляемое в конце отдельных частей песен. ГФФ. † Хайярайя, хайяйяй.

хайярах

слово, не имеющее значения и прибавляемое в конпе отдельных частей песен. ГФФ. † Эх, хах, хайярах!

хаяс

искаженное слово в песне. Золотн. 230. Ах хаяссăм, ах хаяс.

хав

(х-едва слышно; а — среднее между а и о; в-неясно артикулировано; все слово произносится громко и отрывисто), так кричит пастух, когда подгоняет скотину. Орау. Кĕтӳç хав! тет те, пушипе шарт! тутарать.

халап

сказка. См. халлап. Ст. Шаймурз. Çĕнĕ çын калать: вăл халап пулат-и, тет, акă сире халлап каласа па-рам, тет. || Рассказ. Икково. Йомах яр та, халап çыр; кил-ха сана пĕр халап калам. Ала 97°. Халапăн вĕçĕ (так написано в конце рассказа. || Речь, разговор, беседа. Абыз. N. Вĕрентекенсем, халăх нумайланнине курсан, хăюлăланса çитсе татах халапсем каланă. N. Халап вĕçтерсе калаçакансем. Ала 90°. Эй тăвансем, хайпăр хăй ачи-пăчине пурте хĕрхенеççĕ, халапра пур, курак калать тет: курак-курак, хура та пулин чĕппĕм хамăнах, тет, теççĕ. Кан. Халапа кĕрсе карăмăр. Мы вступили в разговор. Шарбаш. Калаçсан халап, кассан турпас. (Послов.). Шорк. Халаппи шолтра. Говорят про человека, который говорит громко, не стесняется в выражениях, грубовато, но в то же время все это выходит как-то просто. N. Халап попле, разговаривать (с кем). Кильд. Пĕр-пĕрин халапне килĕштерсе, пĕр-пĕрне юратса пурăнас пулать. || Предложение. N. Пĕр ик-виç-тăват кунтан халапсенчен сăмахсам уйăрса, халапра миçе сăмахне, сăмахра миçе уйрăм сасне пĕлтересшĕн. || Новости. N. Улах халапсене çырса яр, Малишке! N. Ву каласа кăтартрĕ килти халапа пĕтĕмпех. || Слово. ГФФ. † Хоньăм патне килсессĕн поплемессерен ăш халап. Когда приезжаешь к тестю — что ни речь, то приятное слово. || Иногда не переводится. N. Сан мĕн халап пор, хăта? Что скажешь, сват?

халтăра

закоченеть. СТИК. Ăша сивĕ илчĕ, чист халтăраса карăм. Ib. Халтăраса, слово, выражающее внутреннее состояние во время холода, состояние, похожее на состояние во время лихорадки. || Дрожать. С. Дув. Приюм алăк — кĕленче алăк, хупмассерен янăрат, приюме кĕрсессĕн, çамрăк чĕре халтăрат. СПВВ. ВА. Халтăрать, дрожит. || Изнемогать. Юрк. СПВВ. Вăйя тухсан ялтăраççĕ, ĕçе тухсан халтăраççĕ. ЧП. Шывра пулă ялтăрать, типпе тухсан халтăрать. Ст. Шаймурз. † Шывра шапа янтăрат, типпе тухсан халтăрат. || N. Хăрăк йывăç пек халтăраса тăрăн. Будешь стоять, как сухое дерево.

харама кай

пропадать даром; не итти на пользу. Сред. Юм. Он панче ĕçлесе порăнни так харама кайрĕ, иçмаса апатне те пôлса тăраначчин çитермес. СПВВ. ТМ. Çын пĕр-пĕр ĕç ĕçленĕ чухне ĕçĕ пăсăлсан: эх, ку ĕç харама кайрĕ, теççĕ. СПВВ. Ĕçлени харама кайрĕ. Календ. 1911. Ялан вĕренме тăрăшар, вĕренни харама каймĕ. N. Ман пурте пур, калах толькĕ апла харама кайма тумастăм. Хурамал. Манăн укçа харама кайтăр, усса (в пользу) ан юратăр, теççĕ. N. Унтан вара пӳртрисем вăсана хирĕç тухаççĕ те: ĕçĕр харама кайтăр, теççĕ. (Похороны). СПВВ. ЕС. Харам — ахаль, сая кайни. Вăл сăмаха вилнĕ çын патне ĕçлеме кайсан, ыттисем: ĕçĕр харама кайтăр, теççĕ. СПВВ. ГЕ. Акă пĕр çын тепĕр çынна кивçен укçа парать, укçа илекенни кайран тунать те, параканни вара: харама кайтăр-и, унпалах пуяймĕ-ха, тет. Ст. Чек. Усса ан пытăр, харама кайтăр. N. Таврăнакансем пӳртрен тухнă чухне пурте: хуйхăр харама кайтăр, тесе тухса каяççĕ. Мыслец. Харама кайтăр. Провались в трисподню (бранное слово).

хать

(хат’), восклицание при пляске. Сред. Юм. Ташласа сикне чôхне хать! теççĕ. || Слово неопр. знач. СТИК. Хать тесен хать пултăр вара сирĕншĕн. (Говорит напр. взрослый человек, укрощая легкомысленность маленьких, которым было сказано, что поедем туда, и вот они сейчас хотят ехать, т. е. нельзя сразу сделать что-либо, как вздумал, так и сделал.

хать-хать

слово неопред. знач. К.-Кокшик (Сундыр. р.). Тăваттăн тапи-тапи, иккĕн хать-хать, пĕччен вăш-ваш. (Ут: урисем, хăлхи, хӳри). Якейк. Хать-хать Хатила, хăть те мана тем кала, аçу çавах: кĕрӳ, тет, эс ман арăм полмалла.

хах

слово, не имеющее значения и прибавляемое в конце отдельных частей песен. ГФФ. † Эй, хах, хай-яра!

хашар

неизв. слово. (Хасар, хосар, хошар, касар, кашар, кушар).

хиркеленчĕк

упрямый. СТИК. Хиркеленчĕк, çавăнта та каясшăн мар, çак ĕçе те тăвасшăн мар; мĕн хиркеленсе тăратăн, кус! (Говорят мальчику или девочке, не желающим слушаться и как-то выражающим недовольство жестами. Самое слово хиркеленчĕк выражает только внешнее (жестами) проявленне недовольства).

хирлен

шумно. Тюрл. Хирлен вăрçать (шумно). || Назв болезни. N. Шăпăрлан шăлашшĕ, хирлен хирешшĕ, мур кĕрешшĕ. СПВВ. ИТ. Хирлен тесе чире калаççĕ. Вăл чир пит усал, çынна сасартăках вĕлерсе тухса каять. Хурамал. Хирлен = холера, мур, пурне те хирсе, çĕмĕрсе çӳрекен. Ib. Пит паттăр çынна калаççĕ: хирлен пек çĕмĕрсе çӳрет, теççĕ. || Употребляется как бранное слово. ЧС. Эй, хирлен! — тесе вăрçать. Хурамал. Хирлен! эс кăна-им çын?

хуньăм

хоньăм, тесть. Байгул. СТИК. Хуньăм, хуню, унăн хунĕ. ГФФ. † Акă ĕнтĕ, пăх ĕнтĕ, мана хоньăм йоратать. Ну-ка, посмотри-ка, как меня любит тесть! ГФФ. † Хоньăм патне килсессĕн поплемессерен ăш халап. Когда приезжаешь к тестю — что ни речь, то приятное слово. Чертаг. Хуньăм, хуннӳ, хуннĕ, тесть. Сред. Юм. Хуньăм, мой тесть. Пухтел. Унăн хуньăмĕ. Ib. Эпĕ унăн хуньăмне куртăм. Ib. Санăн хуньăмă (или: хуньăму).

хурлан

хорлан, противоположно савăн; печалиться, грустить, горевать, расстраиваться, тревожиться. N. Вăл çын вилнине илтсен, эпĕ питĕ хурлантăм (опечалился). А.-п. й. II. Ман пӳртре кăмака çине тахăшĕ улăхса выртнă та, ниепле те кăлармала мар. Тилĕ те, кашкăр та, упа та кăла-раймарĕç,— хурланса калать, тет, кайăкĕ. ГФФ. † Эпир контан кайсассăн, хоçи йолать хорланса. Когда отсюда мы уедем, хозяину станет грустно. НР. † Манран савни уйăрлать, манăн чунăм хурланать. От меня милый уходит, на душе у меня тяжело. Шарбаш. Сĕм вăрманта ват юман, хумханмалăх хулли çук, хурланмалăх атти (отец) çук. N. Эпĕ те аттенĕн сывлăшсăр ӳтне курсассăн питĕ хурланса макăра пуçларăм. N. Ку пиçмона илсен, кăмăл пит хорланчĕ. N. Чон хорланса килчĕ. N. Эпир кунта çӳретпĕр ерленсе-хурланса. ЧП. Ай-хай ача Петĕр пур, арăм çукран хурланать. Чураль-к. Кайăк каять кушланса, хăви юлать хурланса. Сĕт-к. Анатри чăвашшань йоррисане йорласа ктартрăм та, Пльоккасань амăш хорланса макăрч. Юрк. Хурăнташ ăру хурлăхан пек, эпĕ хурланса çӳремерĕм, çапах салтак туса ячĕç. С. Дув. † Аттерен-аннерен уяралатпăр, чунсем хурланмасăр мĕн тутăр. (Солд. п.). КВИ. Асапланма, хурланма вăл çамрăк чун çĕр çине йăтса пынă аллинче. Он душу младую в об’ятиях нес для мира печали и слез. Бюрг. Ыттах хурланас мар, шухланас мар, пире çынсем калĕç шух тесе. || Обижаться, огорчаться. Е. Орлова. Эпĕ она окçа памарăм та, вăл хорланчĕ. N. Чун хурланчĕ. Обидно стало. Буинск. Аслă çулсем хĕрн те ай хумăшлăх, хумханаç-çке ямшăкăн пушипе, ай-хай çинçе пӳйçĕм, çамрăк пуççăм, хурланаç-çке çичĕ ют сăмахпе. НР. † Апай каларĕ йăвăр сăмах, кули чунăм хурланмасть. Мать сказала мне горькое слово, как мне не огорчиться.

хотила

неизв. слово. Торп-к. † Хоть, хоть, хотила, хăть-те мана мĕн кала, аçу мана кĕрӳ тет, эсĕ полан ман арăм. (Свад. п.).

хуч

слово, не имеющее значения, употребляется в загадках. Собр. Хуч хучала-хучала, хучала хушши мамаллă. (Купăста шурри). Ib. Хуч хучала-хучала, хучала хушши мучала. (Купăста пуç).

хуча

слово, не имеющее значения, употребляется в загадках. Кума-к. Хутлă-хутла хучаран та маларан, хура сăран атипа. (Купăста пуçĕ).

хех

слово, не имеющее значения и прибавляемое в конце отдельных частей песен. ГФФ. † Эх-хох, ойяра райя.

хăй

(хы̆j, хŏj), он сам, себя. N. Вăл хăй, он сам. Самар. Шăлĕ тăкăниччен ларсассăн, калютя, хăй те урçа валли вăл, калютя. Собр. Ухмахăн сучĕ хăйпе пĕрле, теççĕ. (Послов.). Ib. Хăй çулĕпе хăй çӳретĕр. N. Ывăлне хăй юратнă хĕре илсе панă. А.-п. й. 14. Ир пулать те, каç пулать, ула йытă хăйне юлташ тупнăшăн савăннипе вĕрсе кăна пурăнать. Ib. 6. Кушак тус лартнă! Хăй паян сунара карĕ. Ib. Пĕччен пурнăç ăна питĕ йăлăхтарса çитернĕ те, вăл хăйне валли тус шырама шут тытнă. А.-п. й. 77. Ваçлей хăй те хĕрчĕ. Василий и сам опьянел. Сред. Юм. Хăй çиç — иккĕн (говорят про беременную женщину). Ib. Эпир иксĕмĕр кôлса ларатпăр та, ô иртсе каять мĕн ôнта. Эсир манран кôлатăр, тесе иртсе кайрĕ. Эпир онтан та колман, ô ахалех хăй çине илчĕ. N. Хăйне ырă туннне манман çын, благодарный. Рак. † Пирĕн ял хĕрне çитесси тавра ялта хăй те çук. Альш. Хăйне ан кайшăн. Чтобы ему самому не итти. Якейк. Ялтан-йăшран уйăрласси икçĕр тенкĕ хăй тăрать. Чураль-к. † Вĕрене ӳсет, хăй ӳсет, тăррине татсан тата ӳсет, ан мухтанăр, маттур хĕрсем, сирĕнтен маттур тата пур. || Его, свой. N. Вăл хăй укçине çухатнă. N. Хăйĕнчен вĕренес тиекенсем (желающие учиться за свой счет) экзамен тăрăх илĕнеççĕ. А.-п. й. 8. Кушак çав пылпа сурăх тушкине хăй пӳртне илсе каять те, халь те пулин пурăнать, тет. Ib. 14. Акă пĕррехинче вăл хăй шăтăкĕнчен тухрĕ те, кама та пулин хирĕç пулмăп-и-ха тесе, вăрманпала утса çӳрет. N. Уна матку хăй ячĕпе янă. Сред. Юм. Хăй сăмахĕнчен тохмас, сдерживает свое слово. N. † Утрускана кайăк çурă тунă-çке, хăй çурисем хăйне пулас пек. Янтик. Хăй май çавăрасшăн тăрăшат вит-ха вăл! Ib. Хăй майĕн тăвасшăн у ăна (склонить на свою сторону). Ст. Чек. Хăй пуçĕнчен ирттĕр. Пусть терпит свою долю (жалея и опасаясь быть таким). Синерь. Тарья çав пурнене хăй хӳмне чикрĕ, тет. N. Хăй алли çине çитес пулать. Альш. Çăкăр-тăвар хире-хирĕç: вăл пирĕн çавă пулать, ку пулать, лешĕ пире унтан-кунтан хăта тивет; пĕр хăй кассинелле килнĕ чух кĕрсе тухар, терĕм тет. || Иногда не переводится. Изамб. Т. Камран вут пуçланнă? Кĕпитун Иванĕнчен. Тепле пуçланнă, пĕлместĕп. Хăшĕ павартан (лаç) теççĕ хăй. N. Юратаççĕ пулĕ, выляççĕ хăй (о супругах). Ст. Чек. Темĕн тума именетĕп хăй. Не знаю, почему-то стесняюсь. (Почему-то стесняюсь = темĕскер эп именетĕп). Сред. Юм. Паçăр такам чанкатчĕ хăй çавăнта. Ib. Сан сас илтĕнетчĕ хăй çавăнта. Ib. Эсир иккĕн каяттăр хăй çавăнталла. Ib. Эсир иксĕр кайнă пик кôртăм хăй çавăнта. Ib. Çын иртсе кайнă пикех туйĕнчĕ хăй мана. Баран. 91. Тата çӳлерех кайсан, йываç тавраш нимĕн те çук, курăксем, чечексем те пит сахал, сивĕ йĕнчи çĕр хăех,— пĕр мăк анчах ӳсет. Ib. 90. Эсир улăхакан ту ăшă енче пулсан, аялта апельсин, лимон йывăçĕсем сарăлса лараççĕ. Кăшт çӳлерех кайсан, вăхăтлă сивĕ пулакан çĕрти хăех: тирексем, юмансем, çăкасем, вĕренесем, букпа каштан йывăççисем кĕрлесе ӳссе лараççĕ. О сохр. здор. 78. Ӳтрен хăпăнса тăракан кирĕк пирĕн ӳт çинче чи таса мар япала хăех ĕнтĕ.

хăйне хăй

сам себя (ов). Орау. Хăй йĕркесĕрлĕхĕпе вăл хăйне хăй шыраса çӳрет (сам себе ищет вреда). Ала 91°. Çавă катка ăшне кĕрсе ларнă, урисене сăкман аркипе часрах чĕркесе ăшăтнă та, хăйне хăй васкаса шывĕсене çĕклесе килне тавăрăннă. N. Хăйне хăй ӳссе пулнă сӳс пек япала. ТХКА 47. „Пирĕн кĕсре кашни çул хăмласа, хăйне хăй асапланать, начарланать, ĕç патĕнче ывăнать ку“,— тесе калатчĕ пирĕн атте. А.-п. й. 49. Вăл аран-аран юман юппинчен хăтăлса тухрĕ тет те,— урăх нихăçан та тилĕпе çыхланмастăп тесе, хăйне хăй сăмах пачĕ, тет. Он кое-как вырвался из западни и дал себе слово больше не связываться с лисой. Г. А. Отрыв. Урмайри ытла начарах пулман пулмалла, хăйне хăй пурăннă пулмалла. Кама 23. Эс пулмасăр, кам пултăр! Хăйне хăй шартлатса çурăлса кайман вĕт! Кĕççе пит. Çĕмĕрнĕ те каламасть те. || Сам про себя. Кан. Хăйне хăй мăкăртатса пӳртнелле кĕрсе карĕ. || Сам по себе, автоматически. Пир. ял. Хăйне хăй (е: хăй тĕллĕн) ĕçлекен фоттомашшин.

хăямат

(хы̆jамат), конец света, преисподняя. Ск. и пред. чув. 20. Хăямат енчен-и тен, вĕçет килет текерлĕк. Мыслец. Хăямат тĕпне, провались в трисподню (бранное слово). Ст. Чек. Хăямат тĕпне кайса çӳрерĕнем! N. Çанталăкĕ хăямат пек сивĕ тăрать. Бур. Хура пĕлĕтсем тухаççĕ, çăва патĕнчен килеççĕ, хăямата каяççĕ. СПВВ. Х. Таçта хăяматра. Ст. Чек. Хăямата кайса çурерĕнем унта! Где ты у чорта шлялся. Ib. Хăямата кай маншăн, уру йĕрне ан курам. По мве хоть к чорту поди, лучше будет, если я не увижу твоих следов. Ib. Хăяматра çӳрерĕнем халччен! Ib. Атă тăхăнмаллаччĕ, хăямат (чорт возьми-то). Ib. Ку çын хăямăта кайса кĕчĕ (куда-то запропал). Орау. Так çыхланса хăяматпа. Так связался с дрянью. Ib. Мĕн хăямач тăван çав усалпа, вăрманта унтан пуçне йăвăç тупмастнам. Ib. Кам-ши вăл? — Такăш хăямачĕ ку! Чорт знает, кто это (идет). Ib. Темскер хăямат мăккăли ыраттарнă аякка кĕçĕр. Ib. Хăямат пĕлсе çитерет ăна. Ib. Лешĕ таçта хăямата тухса тарнă. Ib. Вутă хатĕрлеме Машавăша каяр, унта питĕ йӳнĕ, тет.— Хăямата вутту-качăку, вутăшăн унта çитех кайма. Ib. Мĕншĕн турттарса килтĕн ăна, хăямата, хăй пулсан, ӳксе вилсен, кай ывăнтăн, атя, лар тесе калас çук. Ib. Мĕн ху килĕнтех мăшкăлаттарса тăран ăна, хăямата (чорта, дурака, жулика и пр.), Ib. Хăямата тухса карĕ ĕнтĕ, кунĕпе ял тăрăх чупать, мур! N. Хăямата чупаттăрам! Куда к чорту побежали! Рак. Ачам-пăчам çимеллине çисе карĕ, таçтан килсе вăрăнчĕ хăямат. Якейк. Ку хотсам вĕçсе ан кайчăр, хăямат. Ib. Ах, хăямат, кормалла помар ăна! Ах, какая досада! N. Те кайса каларттарас ку шăла, хăямат. Хар. Паль. 38. Тĕттĕм хаяр пĕлĕт таçта хăяматах кайса кĕнĕ. Кан. Кам хăямачĕ ман Çĕççе мăкатрĕ? Капк. Пĕр кутамкка сăвăран, хăямата кайманскер пуçне, пĕри те пичете юрăхлă мар пулать вара!Кан. Хăямат, хай те ӳсĕр мĕн. N. Хăямат! Мĕн пур ĕçе пăсрăн! Изванк. Епле те пулсан ăсатса ярас пулĕ, хуть укçи-мĕнĕ хăямата, Микул карчăкне пуççапас пулать, вунпилĕк тенкĕ илсен те парасах. Хурамал. Кам кайса курнă унта! Хăямачĕ кайним! (Никто не ходил). Тюрл. Эй хăямат, эп она пĕлеймерĕм. Питушкин. Хăямата каймалласкер (каясскер)! (Брань). Ib. Ташта хăямат тĕпнех карĕ (исчез). Ib. Ташта хăяматра порăнать вăл, штан она топмалла! Изамб. Т. Хăямат (не знаю что) ĕçлесе тăрать, час тавăрăнмасть! Ib. Хăямат пĕлет эсир каланине? Ib. Тем хăямат пулчĕ çак ачана, йĕрет хăй. Ib. Çĕрле такам хăямачĕ килсе чӳречене шаккарĕ. Ib. Тепле хăяматла Василий салтакран юлчĕ. N. Хăяматăн-хăяматăн çӳресе. Орау. Пасарăн-хăяматăн (на базаре и в других местах) çӳресе ĕç юлса карĕ кăçал, мур! Ib. Ма килнĕ вăл? — Хăяматне килнĕ вăл! Чорт знает, зачем (не знаю)! КС. Пăшала çанта хунăччĕ те, тем хăяматне хăех тухса кайнă. Ib. Кăçал халăх тем хăяматне (почему-то) уличе карти тытмарĕ. Абаш. Ста хăяматне каян! Куда к чорту лезешь! Ib. Килмерĕ, хăяматне! (Чорт возьми!). Шурăм-п. Чăваш арăмĕ, хăямат, мишерле начар пĕлнĕ, тет.

хăкăрăн

неизв. слово.

хăлăч

неизв. слово, встреч. в сложении: улла-хăлăч, значен. не выясн. Кр.-Чет. Эпĕр çавăнта вăрман хăртнинче улла-хăлăч ултă кĕсре çӳренине пĕлетпĕр те утту çынна каламастпăр. (Из сказки).

кут

кот (кут, кот), nates; зад, круп (лошади); cunnus. N. Кĕркуннеччен кунтах пурăнатăп-халĕ, хăнк та тумастăп (и усом не веду): кутра шăлавар пур. Якейк. Паян кот хыçма ерçмесĕр ĕçлерĕм (работал без единой минуты отдыха), вăл тата: ним те туман, тит, (а он говорит, что я ничего не делал). СТИК. Кутне куршанкă çыпçăннă, тесе выляса чупса çӳрекен ачана ĕç кутне (к делу) тăратсан калаççĕ: кутне куршанкă çыпăçрĕ ĕнтĕ, ĕнтĕ тек янкаса çӳреймĕ. Вăл, ĕмĕрлĕхе ача вăййине (детские забавы) хăварса, ĕçе тытăнни пулат. Сред. Юм. Халь хĕлле пôлнă та, пĕчик ачасĕн кочĕсем хĕсĕннĕ (им прижало хвосты-то!), пĕри те орама тохаймаççĕ. Шибач. Онта пычĕ пĕр пăлатньăк, кот хыçне портине чикнĕ (с топором за спиной). Якейк. Шойттанăн сехри хопса тохрĕ. Кота хорт кĕнĕ пек коскалат анчах. Ib. Вăл чĕлĕм тортать-и? — Тортма мар, котран кăларать! (очень много курит). || Основание. Ала 29. Пат-пат-парапан, парапан кучĕ çурăлчĕ. N. Хуран кучĕ. Дно котла. || Пень. Ой-к. † Йăвăç кассан, кут юлать. М. Васильев. О хорама кончен (= котĕнчен) те ыраттара пуçланă çынсене (киреметь). Абыз. † Тăхăр юман пĕр кутра, тураттисем пĕр майлă, çулçисем çил майлă, эпир хамăр çул майлă. Якейк. † Ик шмат-кĕпçи пĕр котран, татрăм çирĕм — тути çок. || Комель. Тайба. † Шыв хĕрринчи кĕпçене кутне кас та, шыва яр. Изамб. Т. Кантăр ĕлкĕрсен, ăна татаççĕ те, кутне касаççĕ. Яргуньк. Çынĕ каланă: кăçăл та тулă акăпăр, эсĕ кутне ил, эпĕ тăррине илетĕп, тенĕ. Чураль-к. Эпир вуниккĕн пĕр тăван, вуник ана тул акрăмăр; кучĕ (хăмăлĕ) пулчĕ хумăш пек, тăрри пулчĕ пăрçа пек. Ала 14°. Çавă йăвăç кутне виçĕ чалăш чавсассăн, унта выртать пĕр тимĕр. || Корень (числительное слово). КС. Çĕр кут палумми йывăççи лартрăмăр. || Употребляется в качестве послелога. Альш. Этемсем вут кутĕнчен (с пожара) тарнă. N. † Çĕнĕ çăпата, шур чăлха, çырма кутне (на речку) ансассăн, йĕпенессĕн туйăнать. N. Çырма кутĕнче (у речки) пĕр тĕлте, нумай пулмас, çерем пурччĕ. N. Çав кӳлĕ кутне (у озера) Сахрун ятлă чăваш йывăç пахчи тунă. Образцы. Кăвак-кăвак кăна кăвакарчăн, йăви кутне (к гнезду) пырсан, савăнать: Ib. Эпир кĕр кайас çук, çур килес çук, атте çумне кил-çурт хушас çук, кĕреки кутне (за его стол) ларса юрлас çук. Т. VI. 46. Шыв кутĕнче ытла сăмах-юмах пулмарĕ-и? Çырлах! Ст. Дув. † Сарă хĕр сана ăçтан курам, кил чӳрече кутнерех. ЩС. Çăл кутне ма пытăн? N. Пĕтĕм ăш çӳле çĕкленсе ухаççĕ те, вара апат кутĕнчен те апат çимесĕрех тухса каятăп. Кан. Пĕр сĕтел кутĕнчен тепĕр сĕтел кутне çӳрерĕм (в присутственном месте). Альш. Эпир хамăр пусă кутнерех пурăнатпăр. СТИК. Вут кутне (к огню) пыма хăрушă. Сред. Юм. Пос котне йолаччин çапах ĕçлеççĕ (кончают полевую работу после других). Ст. Чек. Витре пус кутĕнче ларат. Ib. Алăк питĕркĕччи кĕçналăк кутĕнче выртат. Г. А. Отрыв. † Савни каланă сăмаххи халь те чĕре кутĕнче.

кутăна турт

придираться, привязываться к словам. Орау. Кутăна туртсан, пур сăмаха та киревсĕр халлап çине яма пулать ăна; эсĕ апла кутăна ан турт! Если придираться к словам, то можно каждое слово истолковать как похабщину. Ты так не придирайся. Ib. Нимле сăмах та калама çук вăсене, ытла кутăна туртаççĕ.

куттинкка

(кут'т'иҥкка, с удар. на 1-ом сл.), ласкательное. слово, которое прибавляют к слову «милинкка» (мил'иҥкка)», когда ласкают ребенка.

кӳпешшĕ

(-бэшшэ̆), бранное слово. КС. Кӳпешшĕ! Чтобы тебя раздуло!

кӳпĕнешшĕ

бранное слово. Орау. Ах, кӳпĕнешшĕ! Ăçта кĕрсе кайнă вăл чĕмере! (напр., если корова забралась на гумно).

кӳрĕн

то же, что кӳрен. Ходар. Кӳрĕнмелли сăмах, обидное слово. Описка?

кăлонтой

(чит. почти клондоj), лентяй. Карамыш. Кăлонтой — оболтус (= пысăк, ĕç пĕлмен çын). Ib. Ăй, кăлонтой! Это слово есть и у М. В. Шевле.

кăмăр

(кŏмŏр), валёжник. Орау. Вăсен теленкки (делянка) çинче кăмăр пит нуммай. То же слово у СПВВ. (знач. не указано). Сам. 74. Селтти, хуллен чуптарса, çитрĕ чăтлăх кăмăра. (Кăмăр — урлă-пирлĕ выртакан ӳкнĕ йăвăçсем). Хĕн-хур. 132. Чăмать лавĕпе (с возом) сĕм-хыр хушшине. Нумай та кайман — тул лав пӳлĕнет, — унта та кунта кăмăр, çатрака... || Назв. леса. Старак. || Гнев (= çилĕ). Кӳлкеш. (Сообщ. Н. Р. Романов).

кăмпăс

(кы̆мбы̆с), бранное слово. Шарбаш.

кăн

неизв. слово; встр. в соединении: кăн-тăвай.

кăн

(кŏн, кы̆н), вытянуться, выпрямиться, разогнуться. Н. Седяк. Кăннă = авни чăсăлнă. Тюрл. Пĕкĕ кăнса (кŏнза) каять, чарăлса. Ib. Çона пуç кăнса кайнă. Изамб. Т. Пĕкĕ кăннă (разогнулась). Тускел. Кăннă. Раскрутилась развилась (веревка). Ib. Пăяв вĕçĕ кăннă (конец веревки развился). || Протянуть согнутую руку (а чăс — протянуть опущенную руку). Синерь || Умереть. Н. Седяк. Кăннă = вилнĕ. СПВВ. МА. Ку çын кăнса выртнă. Вилсе выртнă. N. Кăннă — умер или, вернее, окочурился. КС. Вăл кăнчĕ (умер. — Это слово употребляется для выражения иронии, злорадства и безучастнсго отношения говорящего к предмету суждения). ЩС. Иртнĕ пасарта икĕ çын кăннă, тет (отправились на тот свет). СПВВ. Кăнса выртнă (умер). N. Кăнчĕ вĕт (= пĕтрĕ)! || Отвердеть (от усталости, о ногах). Сред. Юм. Пит нăмай ôтсан, кансан, пĕтĕм ôрасĕм кăнса каяççĕ. || Тет. Вар кăннă (кŏннŏ). Овраг прошел? (весною). || Выдыхаться. Сред. Юм. Сăрана, нухрепрен илсе тôхса, çич сакăр сехет лартсан (дать постоять), кăнса (у др. хытса) каять СПВВ. ФВ. Кăннă тесе, сăра е эрех сӳрĕлнине калаççĕ, тата авнă япала тăсăлсан та: кăннă, теççĕ; çуна тупанĕ кăннă, теççĕ. Изамб. Т. Сăра кăннă (= сĕвĕрĕлнĕ). N. Сăра кăннă (говорят про пиво, когда оно долго простоит в теплом месте и потеряет свой приятный вкус).

кăнайсем

чуваши, в говоре которых употребляется слово кăна, «только». Сенг. Кăнайсем килчĕç, приехали к.

кăнтти

(кы̆нττиы), карамель, конфекта, сладкая вещь из сахара. Цив. (Это слово вошло в употребление недавно).

кăпăк

(кы̆бы̆к, кŏбŏк, Пшкрт: кы̆βы̆к), пена. ПВЧ. Шăнкăр-шăнкăр шу йохнă чох кăпăк вăр-вăр, ай, çавăрнать (быстро кружится). Якейк. Утĕнчен кăпăк татăлать. С его лошади падают хлопья пены (от усиленной езды). Изамб. Т. Хăйсен лаши кăпăк кана (вся в пене). Кан. Çăвартан кăпăк кăларсах тупăшнă (спорили). Ск. и пред. 104. Тытрăм, тытрăм! Ăçта вăл? тытрăм — пушă параппан, чĕлхен кăпăк (пустое слово) сăмаххи. || Так обзывают пустого хвальбишку. Орау. Эй, кăпăк! калаçса тăран! Ib. Кăпăк! хăпарса çӳрет!

кăçтан

(кы̆с'тан), обидное, бранное слово, употр. по отношению к обоим полам; м.б. исковерканное шуйттан. Тури Карапаш. Эсĕ кăçтан.— Эсĕ ху (а ты сам) мĕн чуллах вара (что за фря), çынна кăçтан, тетĕн?

кăчăрттăм

подр. звуку ножниц в загадке. Ст. Айб. Кăчăрттăм — курмилч. (Хачă) || Подр. звуку, получающемуся при резании травы серпом или рвании ее руками. Слово употребительно в детской игре. СТИК. Ачасем курăк çăлмалла выляççĕ те, пĕри упа пулат, ыттисем çынсем. Курăк пурте упан, çынсем упан курăкне пыраççĕ те, çăлаççĕ. Çăлнă чухне: кăчăрттăм-кăчăрттăм, упи курмин, юрĕччĕ! теççĕ. (В др. местах вм. этого слова употребляют кăччăртăк, напр., в Трехбалтаеве: «Кăччăртăк, кунта кашкăр йăви çук» (из дет. игры).

кĕвсе

(кэ̆взэ), ругательное слово. Марпос. р. «Кĕвсе — болван». См. кӳсе.

кĕлмĕç

(к'э̆л'мэ̆с'), нищий, попрошайка (обидное слово). КС. Полтава. 53. Хăш чух çĕтĕк кĕлмĕçпе мана манса калаçан. Ск. и пред. 47. Вăрман тупăн-и-ха, кĕлмĕç çӳпçи!

кĕмсĕр

кĕмсĕрр (к'ӧ̆мзӧ̆р, кэ̆мзэ̆р, -рр), подр. отдаленному грохоту. N. † Тумпарласен (назв. сел.) хуп кĕпер кĕмсĕр-кĕмсĕр (удвоение) тăват, ерипе. (Последнее слово — песенное присловье). Рак. Кĕмсĕр тăвать — çĕмĕрет. (Пăшал). СТИК. Аслати кĕмсĕрр! тăват та, унтан тăнкăр-тăнкăрр! туса каят. Ib. Кĕпер урлă каçнă чух кĕпер кĕмсĕрр! туса юлат.

кĕпер

(к'э̆бэр, Пшкрт: кэ̆βӓр), мост. (В Сред. Юм. это слово произносится двояко: кпэр, или кэ̃бэр; в первом случае гласная э̃ совсем не слышится). Зап. ВНО. Алсăр-урасăр шывсем урлă кĕперсем хывать. (Сивĕ). N. Вĕсем кĕпер кутне шыва кĕме анаç. Шемшер. † Пуян çынăн пурăнăçĕ кĕпер урлă каçнă пек; начар çынăн пурнăçĕ тăвайккирен хăпарнă пек. Янорс. Кайсан-кайсан, икĕ çырма урлă каçрăмăр; икĕ çырминче те кĕпер пур. Моштауш. Çав çырмара кĕпер тунă. Çав кĕпер урлă çынсам çоран та, лашапа та каçса çӳреççĕ. Бес. чув. Вăл халĕ, ыттисем пекех, кĕпер урлă чипер каçса кайрĕ; ту çине, çуррине çитиччен, хăпарчĕ те, чарăнчĕ. N. † Вăрман патне кĕпер хурăм (= хыврăм) çырла çеçки нăмайран. Яргуньк. Ир тăчĕç, тит те, ылтăн карлăклă, йĕс кĕперлĕ кĕпер курчĕç, тит. Юрк. Çав вăхăтра Мертлĕ айĕнчи вăрман витĕр çич-сакăр ăлав чикансем тухса, Сĕве кĕпер урлă каçа пуçларĕç. Ib. Кĕпер урлă каçас чухне çав кĕпер умне кăшт пĕр çын пырса тăрат. Якейк. Паянхи çиллĕ çăмăр тырăсене кĕпер пек выртарнă (= çĕр çомнех). Эльборус. Унччен те пулмин, çак кĕпер патне икĕ çын анчĕç. Кан. Кив кĕперĕнне те айккисене (землю с боков) шыв çура (рязмывать) пуçланă. Сюгал-Яуш. Айта леш енне, кĕперпе кайса çавăрăнар, терĕ. || Мостки. Кан. Çыран куçасран кĕпер (мостки) тума тытăннăччĕ. || Помост. В. Олг., Чебокс. † Шыв ăсакан кĕперĕн (у мостков) хăми пуçнех тăтăмăр. Ст. Чек. Урапа çумĕнче кĕпер (у колеса обдирки). || К.-Кушки. Кĕпер панчи ырăсем.

кĕптеке

(-г'э), слово, знач. которого сообщивший не знал. Карамыш.

кĕпчек

(к'ӧ̆пч'эк'), замок. Чертаг. Çак кĕпчекĕн (самокăн) ушшĕ çухалчĕ. (В Шумерле это слово означает только ступицу),

кĕрĕх

искаж. слово. Ала 95°. Пĕрре çакă тăлăх çав кĕрĕх çӳренĕ çĕрте унăн хырĕмĕ выçнă та, çиесси килнĕ; анчах вăл çимелли ниăстан та топайман.

кĕç

(к'э̆с'), слово которым отгоняют телят. Шорк. Кĕç-карта (когда телят гонять в карду) или: кĕç-вите! N. Кĕç! кĕçĕ! (кричат на теленка).

кĕçĕ

(кэ̆з'э̆), чесотка (склон. это слово так: кĕççĕн, кĕççе и пр). СПВВ. ФВ. Кĕçĕ — кăрчанкă, шатра.

кĕççе

(к'э̆с'с'э), слово, которые употреб., когда гоняют телят. Ишек.

кĕтмел

(кэ̆тмэл), брусника. Мыслец. В. Олг. и др. Различаются шолтăра кĕтмел, вĕт кĕтмел, кăвак кĕтмел, хĕрлĕ кĕтмел! (Слово кĕтмел, кĕтмĕл в говорах чуваш. языка употребительно в значении брусники, клюквы и черники. Слово это в литературе сопоставляется с удмуртским кудмульы — черника. Разлагается оно так: куд — болото, мульы — ягода. След., куд мульы, а ровно чувашск. кĕтмел, тĕмĕл значит болотная ягода. Отсюда понятно употребление этого слова в чув. говорах в значении «болотной ягоды», шур çырли, клюквы, и также брусники и черники, растущих в сосновых лесах, в низменных, сырых местах. Любопытны названия этих ягод на чувашском языке в разных местах Чувашии, напр.: Яндашево Чеб. р. кĕтмел — клюква, шор кĕтмел(ĕ) —брусника, мот — черника (мар. модо, мото — черника), хора çырла — ежевика; Идельмес Козл. р. кĕтмел — черника, шур çырли — клюква, хора çырла — ежевика; Трехбалтаево Шемурш. р. кĕтмел — брусника, шур çырли — клюква, хура çырла — черника; Кубасы Татарк. р. кĕтмел — клюква, шор çырли — брусника, хора çырла — черника. ТММ). Букв. 1904. Вăрманта шур çырлисем, кăвак, хĕрлĕ кĕтмелсем ӳсеççĕ. Разум. † Кĕтĕм карăм вăрмана кĕтмел çӳлчи пуçтарма. || Шашкар. Кĕтмел, клюква.

крак

(крак), подр. карканью. N. Крак, крак! Пуçламан капана эп пуçлап, пуçламан купине эп пуçлап. (Песня вороны). Сред. Юм. Крак, крак! — слово, которым подражают грачам. Ib. Крак-крак туни — ачана çурăм хыçне çакса сиктерни пôлать. Крак-крак! ачине тес, папине! Куракне тытса пусăпăр; Ивана парăпăр пыршине, Павăла парăпăр пĕверне, сана парăпăр какайне те çуллă пăттине.

тĕкшăмăçĕ

пух-перо. Алешк. Тĕкшăмăçĕ сложное слово, состоит из слов: тĕк и шăмă, тĕк — пух, шăмă — перо. Ib. Шурă аккăш вĕçет малалла, тĕкшăмăçĕ юлать каялла.

чар

неизв. слово. Отсюда: Чарпуç.

чип-чĕпчек

детское слово в игре. СТИК. Пĕчĕкçĕ ачасем ларнă вырăнтан тăрса тармалла выляççĕ. Çав вăйăра ларнă вырăна вара чип-чĕпчĕк теççĕ.

чуман

чоман, ленивый (о лошади). Н. Карм. Чуман лаша. Б. Олг. Чоман ут, ай-ай пушă пит çĕклет, чоман. СПВВ. ТМ. Кӳлсен пыман лашана чуман лаша теççĕ. Якейк. Чуман лаша, ленивая лошадь, без кнута на такой лошади нельзя никуда выехать. Ск. и пред. чув. 112. Турткалаймасть, тухатмăш, чуман лаша пек чупать. || Мешкотный, вялый. Пшкрт., Тюрл. N. Чуман = мĕшĕлти. N. Чуман = лӳппер. || Нечто вроде салазок для возки мякины (арпа). Ст. Чек. СПВВ. Чуман – вроде салазок из лубков. Ib. Шăвăç чуманпа илсе кайăп (обнадеживают детей). Шел. 41. Чуман сĕтĕрнĕ пекех çын вилли сĕтĕреççĕ. К. Розанова. Чуман – род саней. Ст. Араслан. Атьăр пирĕнпе туя касси камантипе, ут утланан, сăмсапа сывлан, кутпа тĕртен, хырăмпа шăван. Вати-хĕти туяпа, куçĕ куран, хăлхи илтен уксах-чăлах чуманпа. Paas. 188. Чуман = чуман. || Короб. Ильк. N. Чуман, сплетенный из ивовых прутьев кузов небольших саней, употреблялся для возки навоза, доставки с гумна во двор мякины для скота и пр. (Повидимому, слово чуман восходит к форме чулман, чалман, что у скотоводческих турецких народов, напр. у карачайцев, туркмен, означает овец с молодыми ягнятами). Чеменево Б. Чуман, хăваран авса тунă çуна. Çав çунапа навус, арпа, тата ытти япала та турттараççĕ. Çак çатан вырăнне тата шăвăçран (из белой жести) çапса тăваççĕ. Унпа та çавăн пекех турттараççĕ. Ăна шăвăç чуман теççĕ. Вăл çуна пысăках мар. Унăн хыçĕ çуни пуçĕнчен çӳлĕрех. || СПВВ. ФН. Чуман çине лашасене пăтратсан сапса паракан çăнăха хураççĕ.

чăн

истина, правда. N. Чăнпа суя пĕрле пурăнаймаççĕ. Правда и ложь вместе не уживутся. N. Чăн вилĕмрен хăтарать, теççе. Правда спасает от смерти. (Посл.). Калашн. 11. Каламарĕ сана тĕрĕсне — чăнне. Не сказал тебе правды истинной. Образцы 43. † Урам çулĕ çул пултăр, ват çынсем калаçни чăн пултăр. Калашн. 16. Тĕрĕслĕх ячĕпе чăн ĕçшĕн тăрăр. N. Чăн сăмахăн (правдивое слово) суййи çук. А.-п. й. 105. Сутьесем чухăн каланине чăн тенĕ.

чăт

терпеть, переносить, выдерживать. N. Чăт = тӳс. N. Çынтан йывăр сăмах илтсен – чăтасси. Услыхав неприятное слово, тяжело терпеть. Образцы 5. † Вăйя тухман хĕрсенĕн чунĕ епле чăтать-ши? Хĕр йĕрри 5. И юр çурĕ, юр çурĕ, çĕрĕ епле чăтрĕ-ши? Бижб. † Ай-хай, аттеçĕм те аннеçĕм! ытла хытă сăмах ан калăр: кăмăлăм çемçе, чăтас çук. Ах, батюшка и матушка! не убивайте меня суровыми речами: у меня нежное сердце, я не перенесу. Образцы. 11. † Сар хĕр уссе çитнĕ чух тăшман чăтса тăраймасть. Ск. и пред. чув. 45. Çапах та вăл çак тупăша кура чăтса тăраймарĕ. N. Атă пĕр çула чăтрĕ. Сапогн выдержали (носились) год. || Держаться. НР. † Чăт, чăт, кĕпер, чăт, кĕпер. Держись, мосток, держись! || Оправдывать расходы. || Чăтмалла мар, чăтма çук, невыносимый, невыносимо.

-чĕ

ччĕ, частица, присоединяемая к глаголам для образования формы желательности или для смягчения приказания: килинччĕ, килтĕрччĕ, килччĕ, ан çиленччĕ, ярсамăрччĕ, килесчĕ, килсенччĕ. Оп. ис. й. II. Пĕр сăмах та пулин калинччĕ! О если бы он сказал хоть одно слово! Ib. Ава кунта яр-ха: манăн арăм куçсăр аптăрарĕ – тӳрлĕтинччĕ, тенĕ. Пошли его сюда: моя жена больна глазами, пусть бы он ее вылечил. Ib. Манăн укçа çук; укçа пулинччĕ!.. У меня нет денег; кабы были деньги!.. Ib. Эх, атте килнĕ пулинччĕ! Ах, если бы отец уже пришел! Ib. Ах тур-тур! ах тур-тур! Мĕскер чиксе каям-ши? Пăхăр укçа чикем-ши те, шăнкăрт-шăнкăрт! теминччĕ те, унтан намăс пулминччĕ! Ах, боже мой, боже мой! Чего же мне с собою взять? Взять медных денег? – как бы онн не стали звякать, и как бы потом не пришлось краснеть от стыда! Ib. Матьтюк аппа аннене: “Укçишĕн тарам, сип пултăрччĕ-ха“,— терĕ. Тетка Метрена сказала моей матери: „О деньгах нечего беспокоиться, была бы вот польза (облегчение)“. Ib. Вăл ман кĕнекесене илсе ан кайтăрччĕ. Как бы он не увез моих книг! Ib. Пурăнсан-пурăнсан, тилĕ каланă тăрнана: „Эсĕ ман валли çиме тупса илсе килччĕ; манăн çиес килет“,— тенĕ. Через некоторое время лисица сказала журавлю: „Будь добр, найди и принеси мне пиши, мне хочется есть“ Ib. Аккам, ĕне пăрулама выртнă, кĕвелĕх парса ярччĕ мана. Сестрица! у меня корова собирается телиться,— дай мне, пожалуйста, закваски (для квашенья молока). Ib. Эсĕ уншăн ан çиленччĕ мана. Ты за это на меня, пожалуйста, не сердись! Ib. Айăп ан тăвăрсамччĕ эсир пире, тайăла пуçăмăр сирĕн умра. Пожалуйста, извините нас — наша поклонная голова перед вами.

чĕлхе

язык. Образцы 51. † Хура куçсем лайăх хут çырма, çемçе чĕлхе лайăх калаçма. Ib. 55. † Хура чĕкеçрен чĕлхе илтĕм çак тăвансемпе калаçма. Ib. 74. † Çичĕ ютпа тавлашма хурçă чĕлхе хывтартăм. Ib. 47. † Çакăях та киле эп килсессĕн, тухаймарăм урам тайăличчен, каяймарăм чĕлхерен йăнăшиччен. N. Чăваш чĕлхи, чувашский язык. Калашн. 19. Чĕлхи вĕçĕнчи сăмах чарăнчĕ. На раскрытых устах слово замерло. КВИ. Хăйĕн пĕчĕк чĕлхипе пакăлтатать инкĕшпе. Образцы 59. † Халиччен ырă çын умне тăманччĕ, чĕлхем çыхланнине курманччĕ. Ib. 52. † Ĕнтĕ ылттăнăм çук, кĕмĕлĕм çук, услам çуран хывнă чĕлхем çук. Ib. 66. † Сирĕн пек лайăх çынсем умĕнче чĕлхем вĕçĕ хурçă пулинччĕ. Ib. 9. † Йăнăшминччĕ чĕлхеçĕм. Дик. леб. 43. Чĕлхӳ çинчен ĕçĕрĕннĕ чи малтанхи сăмахăвах пиччӳсен чĕрине хĕç пек витĕр касса тухĕ. Первое же слово, которое сорвется у тебя с языка, пронзит сердца твоих братьев как кинжалом. || Речь, наречие, слово. Образцы 45. † Маттур утсем юртать, çулĕ юлать, пирĕн пек айвансенчен мĕн юлать? Мĕн калаçнă чĕлхе, çав юлать. Ib. 53. † Тайăла пуçсене хĕç витмест, тутлăях та чĕлхене пыл витмест. N. † Пирĕн ял ачисен чĕлхи çемçе. N. Сăринчен те ытларах тăрантарать чĕлхипе. Образцы 79. † Йăпатайрĕ чĕлхипе, илĕртейрĕ куçĕпе. || Наговор, заговор, заклинание. Ск. и пред. чув. 100. Ахаль мар çав вунă çул сывлăш чĕлхи вĕрентĕм.

шалтăра

неупотреб. слово. Отсюда: шалтăра курăк.

шаппăрма

слово неизв. знач.

шапшă

неизв. слово. Отсюда: шпашă вути.

шаç

неизв. слово. Отсюда: щаç хортти.

шатап

неизв. слово. Отсюда: Шатап çулĕ.

шатун

(шадун), шатон (шадон), назв. болезни лошади. СПВВ. Т. Шатун тесе лашана вĕлерекен чире калаççĕ. КС. Шатун пулчĕ (лошади). Ст. Ганьк. Шатун, болезнь, котороя часто заражаются лошади. Зап. ВНО. Шатон, лошадиная болезнь, при которой лошади хромают, бегают „бессознательно“, мало едят и в конце концов умирают. Ст. Ганьк. Вĕри шатунĕ таврăн, сивĕ шатунĕ таврăн, чупкăн шатунĕ таврăн, ăншăртлă шатун таврăн, вăпăрлă шатун таврăн, алпастлă шатун тавранă из наговора). || Зап. ВНО. Шатон, бранное слово, относимое большею частью к лошадям. Орау. Шатун! — ругают лошадь. Питушк. Эй шатун! (лошади — тыттармасть). СТИК. Эх, шатун петĕр ку ачана, тем çĕмĕрсе çӳрет. Ст. Чек. Э, ĕнтĕ, шатун, çитĕ сана ĕçме! (Говорят лошади ласково). || Алдиар. Шатун — ăнса пыман (лата ларман) ĕçе калаççĕ.

шахман

некзв. слово. Отсюда: шахман пулă.

шевенкем

неизв. слово, встр. в загадке. Чураль-к. Шевенкем, шинкерем, шыва ятăм, потмарĕ. (Çăв).

шевкен

неизв. слово. Пимĕрсел. Шевкенсем енчен (с юго-западной стороны) çил вĕрет. Альш. Шевкенсем енчен çилсем вĕрет, çил арманин çунатне çав хуçат. Образцы З1. Шевкенсем енчен те çилсем вĕрсессĕн, çил армансен çунатне çав хуçать.

шеле

неизв. слово. Встреч. в сочетаниях: шеле кăмпи.

шелемине

неизв. слово. КС. Взяв в горсть орехов, предлагают угадать число их. Это предложение и выражается словом — шелемине.

шелмă

шельма. В. Олг. Еккей шелмă! Тип-çырма. Пачăшки пӳртне кĕчĕ те калат: ах, шелмă Фомки, мана ахалех суйса ячĕ, тет. (Слово „шелмă“ не придает выражению характер строгости, злобы, напротив, это слово употребляется, когда человек говорит с доброй улыбкой).

шенкерук

неизв. слово, встр. в загадке. Собр. Швилкĕм шенкерук, шыва ятăм путмарĕ, çĕре хутăм çĕрмерĕ.

шенкерти

неизв. слово, встр. в загадке. N. Шĕвиккĕм шенкерти, шыва ятăм путмарĕ, çĕре хутăм çĕрмерĕ. (Кăмрăк).

шенкĕрĕм

неизв. слово, встр. в загадке. N. Шĕвиккĕм шенкĕрĕм, шыва ятăм путмарĕ. (Çу).

шетерик

неизв. слово. Отсюда: Шетерик вар.

шехерек

неизв. слово в загадке. Собр. Хăрах ура çинче шехерек тăрат. (Хур).

шыври

находящийся в воде. То же, что шыв шуйтанĕ, водяной. Альш. Шыври шыва туртса илет, çын шыва кайсан. Шыврисем çакăнаççĕ ăна шыва кĕнĕ чухне, çавăнпа йывăррăн туйăнса, йывăрланса шыва каят çын, теççĕ. М. Сунчел. Чăвашсем чирлесен-тусан: шыв шуйтанĕ тытрĕ, тесе, час-часах шыврине чӳклеççĕ. Шыврине пăтăпа чӳклемеççĕ, вăл çемçе çимене юратат, тет, çавăнпа ăна мимĕрпе чӳклеççĕ. Мимĕр пĕçерсен кĕлетки туса хураççĕ те, хуранĕпех вак кутне илсе кайса, ак çапла чӳклеççĕ: „Е пĕсмĕлле, çырлах, асăнатпăр, витĕнетпĕр. Çак картлă-картлă пашалува паратпăр. Эсĕ курайман кукăр-макăр хурăн вуттипе пĕçернĕ мимĕре паратпăр. Усалли шыв тĕпĕнче вырттăр, ырлăхĕ çак пирĕн чирлĕ çынна çиттĕр“, теççĕ те, мимĕре, пашалăва, чустаран тунă шуйтана шыва ярат та, тӳрех киле чупса таврăнат. Киле таврансан хĕрт-сурта та мимĕр параççĕ. Собр. Шыва кĕнĕ чух талашса кĕрсессĕн, шыври туртса кĕртсе вĕлерет, теççĕ. Ib. Шыва кайса вилнĕ çынсенчен шыври пулать, теççĕ. N. Шыври вăл пит усал теççĕ, вăл çынсене пит хăратать, теççĕ, вăл особенно çынсене каçма çинче курăнать, теççĕ. М. Яуши. Атăлтан шыврисем виççĕн туххăрçĕ, тет те, çак луткă тăрне хăпарса ларчĕçĕ, тет те, шыври асли калать, тет, кĕçĕннисене. N. Хай шыври çитрĕ, тет. Собр. Пӳртре — хĕрт-сурт, шывра-шыври, вăрманта — арçури пур, теççĕ. Сюгал-Яуш. Кайран шывран шыври тухрĕ, тет те, çынна калать, тет: ан хуйхăр, сана хаклă йышши чула илсе тухса ларăп, терĕ, тет. || Бранное слово. Альш. Шыврипе хутăш! теççĕ çынна. Усалтараххине: тип çĕрти пек, теççĕ. Ст. Чек. Ваççинкка арăмĕ унта шыври пек.

шыв шăтăк

(к’), слово, которое употр. при брани. Изамб. Т. Шыв шăтăкне кайса кĕмеллескер.

шывăрха

(?) неизв. слово.

ши

подр. свисту (о протяжном свисте). Якейк. Ши! шăпчăк, ши! шăпчăк, шăпчăк йорри арчара. Коракыш. Ши! шăнкăрч, ши! шăнкăрч, шăнкăрч чĕппи чĕкеçре. СТИК. Тула тухат та ши! шăхăрат. (Выражает пронзительность, чистоту свиста). Коракыш. Арăмĕ тула тухнă та ши! шăхăрнă. Шорк. Ши-и! шăхăрать те, таçта çитех илтĕнет. Панклеи. Ши-и шăхăртать. Сред. Юм. Ши-и! шăхăрчĕ. (Отсюда: шилаттарчĕ. КС.). Сред. Юм. Холара полицейскисем ши-и! шăхăртаççĕ. || Подр. росту растения. Трхбл. Ши-ши — подр. слово; употр., когда говорят о траве и вообще о растениях, которые пошли в рост тонко. Ib. Ши карăм, пи карăм (вар. ви карăм), çӳле карăм, маття турăм. (Загадка о хмеле на тычине). Т. II. Загадки. Ши кайрĕ, пи кайрĕ, çӳле кайрĕ, çăмарта турĕ. (Хăмла). Ст. Чек. Ши кайăп, пи кайăп, çуле кайăп, çăмарта тăвăп. (Хăмла). Собр. Ши каять, пи каять, çӳле каять, çăмарта тăвать. (Хăмла). И. С. Степ. Ши кăйнă. N. Вирĕ çом айĕнче ши (тонкий) юлат = вирĕ çум айĕнче çинçелсе юлат. СТИК. Ку хăвана пĕлтĕр кăна лартнăччĕ, епле ши кайнă. (Выражает впечатление при виде тонкого длинного растения).

шикĕм

неизв. слово, обозначающее образ действия от шик. Чураль-к. Шикĕм-шикĕм шикленĕп, шĕшкĕ кутне куклянăп. (Мăйăр татни).

шиктеш

неизв. слово; отсюда: Шиктеш вар.

шилăрма

неизв. слово; отсюда: шилăрма икерчи.

шукăль

шокăль, щеголь, франт; нарядно, щегольски. Икково. Вăл ача пит шокаль çӳрет (одевается франтом) Пшкрт. Шокаль çын = капăрланса çӳрет (щеголь). Б. Олг. Шокăль капăр çӳрет (форсун). СПВВ. ФВ. Чечен тăхăнакан çынна шукăль теççĕ. N. Шукăль тумланнă юлташĕсене курнă. ЧК. Шукăль Ваççа пек пĕчĕклех капăр тумланасшăн тем таринччен сикĕччĕ, пулать-кам ача! Ядр. Шукăль кантра çырас çук (девушки. Из свадебн. п.). N. Шуртан шукăль юратать, эпир шукăль пулаймарăмăр. || Жулик. N. Ай-ай, сан Ванька пит шукăль: мĕн шăхăлчине улталаса илсе кайнă. В таком смысле это слово употребляет молодежь. Старики же понимают под „шукăль“ красиво одевающихся людей, которые одеваются так, несмотря на бедаость. || Назв. киремети в овраге „Мальăм-хоçа“. Чебокс. Ăна (шокăле) асăнаççĕ нумайĕшĕ чирлесен, йомăçсене кошнă тăрах пăрахаççĕ çортасем, апат татăксем, йĕрĕхсем. Каçартăр вăл тесе мĕн осал ĕçсем тунă он омĕнче чирленĕ çын. || Назв. озера около Красного Яра (близ железнодорожного моста через Суру).

шӳретмĕш

слово неизв. знач. Собр. Кăрт туртмĕш — куклетмĕш, Ентри йытти — шӳретмĕш. (Тилкепе).

шӳтлĕ

шутливый, шуточный. N. Шӳтле сăмах, шуточное слово.

шăпăрлан

назв. болезни. СПВВ. Т. Шăпăрлан тесе чире калаççĕ, вăл чир пит хăруша, çемьене кĕрсессĕн пĕтĕмпех вĕлерсе тухса каять. СПВВ. ЕС. Шăпăрлан — этем мурĕ. Вăл килсен этемсене шăлсах каять, тет. Çавăнпа çынна ылханнă чух: шăпăрлан шăлса кайтăр çав, теççĕ. N. Шăпăрлан шăлашшĕ, хирлен хирешшĕ, мур кĕрешшĕ! СТИК. Шăпăрлан тыттăр (безразличная брань). Ib. Вăт шăпăрлан! Вот прохвост! Ст. Чек. Шăпăрлан — бранное слово, обращенное к лошади. Шăпăрлан хирсе каяшшĕ! (Лошадь ругают). ЧС. Ăна ачашласа тăратăн тата, шăпăрлан шалса каяс япалана, чиперех ыраттарчĕ вĕт çурăма.

шĕкĕртĕк

слово неизв. звач. Шарбаш. Чăнкра-чăнкра — шĕкĕртĕк, йăс том, выс том, вĕл-вĕл-вĕл. (Туй арăмĕ ташлани).

шĕне

слово невыясн. знач. Тури-Карапаш. Сред. Юм. Шĕве ани, лучшая унавоженная земля.

нарат

сосна. Слово это в значении сосны встречается только в загадках, вообще сосна назыв. хырă, реже — яхтă (Шемурш. р.). См. кавлем. Рак. ТММ. Нарат, нарат çинче турат, турат çинче йăви, йăви çинче çăмарти. (Пăрçа). Сенчук. Нарат-нарат, турат-турат, турат çинче йăви-йăви, йăви çинче çăмарти-çăмарти. (Пăрçа).

натăртнай

так некоторые насмех коверкают слово матьăртвай. Орау.

невиталăм

заумное слово (от русск. не видал). Орау. Невиталăм сыв пултăр!

нелет

(н'эл'эт, от араб., тат. lӓђнӓт, проклятье), слово, которым чуваши некоторых местностей выражают досаду. Cт. Чек. Нелет, нелет, сăмахпа сăмах. СПВВ. ФИ. Нимĕн тума та пулмасан: ай нелет, мĕн тăвас, теççĕ.

Неччăм

прозвище мужчины, который при каждом выражении повторяет это слово. Сред. Юм.

нихути

заумное слово (от русск. «не ходи»?). Сала. Çтапан çта хути-нихути.

нохатнар

неизв. сл. Не имеет ли это слово отношения к слову нухăт, т. е. не нохăтнар? См. нухăт.

нăкăртнай

(нŏгŏртнаj), то же, что матьăртвай. Орау. Так некоторые на смех коверкают слово матьăртвай.

няни

(н'ан'и), милый; так назыв. ребенка, который лишь лепечет, учится говорить. (Ласкательное слово). Н. Уз. Халĕ, епле няни, пĕчĕкĕскер, макăрса тăрат, теççĕ, пысăк çын макăрсан. Сред. Юм. Ачине-нянине, паппа тăвас килет поль. N. Кĕпер айĕнчи кăвак чечек: ан тат, няни, тет-и вăл; эпир каччăпа вылянине ан кала, няни, аттене. N. Няни маттур, миленький.

паккути

(паккуδиы), известный период времени (от русск. покуда. Это слово склоняется). N. Манăн паккутие укçа кал-кал-ха (нет пока денег), сана кĕтсе ĕçме çиме хатĕрлерĕм.

пап

слово, которым предостерегают ребенка от опасности. СТИК. Пап, пап! (говорят ребенку, предостерегая его от горячей вещи).

пасса

слово, употребляемое в примыкающих к татарскому языку чувашских диалектах для придания выражению оттенка сожаления, досады, усиления. Оттенок этот по-русски отчасти передается частицами ведь же, даже, конечно. Обычно прибавляется после выражения, кончающегося частицей ĕçке, çке. ТММ. Рак. Пуçăм ĕслет-çке те, укçи çук. — апла-çке пасса, укçа çукки хуплат. Тойси. Хуть вăл та пулин килмĕр-ĕçке пасса. Даже ведь он не пришел. Трхбл. Тăрăшса выртăр та, çапах та йĕпене каяччен вырса пĕтереймерĕмĕр-ĕçке пасса.

пахамат

(паhамат), слово, указывающее на непристойное выражение. К.-Шемяк. Эс вăл пахаматăсене пăрах-ха.

перĕн

коснуться, касаться, прикасаться, соприкасаться. Календ. 1910. Хăмпу çумне пĕчĕк йĕп перĕнсе тăрать. N. Вăрманта йывăçсем пĕр-пĕрин турачĕсемпе перĕнсе тăраççĕ. Вăрманти йывăçсен турачĕсем пĕр-пĕрне перĕнсе тăраççĕ. Деревья в лесу соприкасаются одно с другим ветвями. N. Çамкупа сивĕ кĕленче çумне перĕнсе ан тăр. Не прикладывайся лбом к холодному стеклу. МПП. Ӳлĕм кунта çӳренĕ чухне тумтир арки пернекен пулĕ. (Предсказание). Скотолеч. 6. Лашанăн çыхнă урийĕ (нога) çĕре кăшт кăна перĕнсе тăтăр. Якейк. Мана ан перĕн (или: ан тĕкĕн). Не прикасайся ко мне. Календ. 1906. Çĕр анчах мар, хĕвел, уйăх, мĕн пур çăлтăр — пурте нимĕне перĕнмесĕр тăраççĕ. || Задевать. N. Аллисене каялла тытса, хăрах аллинче патак тытса пырать. Отса пынă çеммĕн патакки атти кĕллисам çомне перĕне-перĕне пырать. N. † Паланлăх виттĕр тухнă чух, палан сапакки перĕнчĕ пулĕ, çавăнпа хĕрлĕ пулнă пулĕ. Аттик. Пĕр перĕнмесĕр çак шыв пек юхса тухса кайтăр çак ача çинчен (порча. Из наговора). || Ткнуть. N. Çав çĕрхине выляма тухрăм та, пĕр пысăк темĕскерле япала перĕнсе куккăр турĕ, тет. || Ударяться, биться. N. Чӳречерен чӳречерен пыра-пыра пернет (воробей). || Подойти. Сред. Юм. Çав пырса перĕнмен полсан, эпир йӳнтерехе илеттĕмĕр ô тавара. || Остановиться. Тоскаево. Туй хапха айне килсе перĕннĕ, тет, кĕрӳ хатри (= хатĕрĕ) çитмен, теççĕ. (Послов.). || Встретиться. Орау. Ак хайхискер килсе перĕнчĕ! Вот встретилось то слово, о котором говорили. || Напасть. ЧС. Пирĕн ялсем: ку мур пирĕн яла та килсе перĕнмин юрĕчĕ, тесе, питĕ хăра пуçларĕçĕ. || Попасть. Хĕн-хур. Эсĕ кам хĕрачи? Çĕрле Çăмьюн тетӳ пӳрчĕ патне ăçтан пырса перĕнтĕн эсĕ (как зашла?). || Обращаться. Юрк. Ку ĕçрен кайран, çими çитмен чух, йăмăкĕсем патне пырса перĕнет (обращался). ||Стреляться. Шурăм-п. Пăшал илнĕ те, перĕнсе вилнĕ. || Наталкиваться. N. Ниçта çитсе перĕнменни те юлмарĕ, тет, кун (всюду он бродил). Шурăм-п. Чылай çĕре перĕнсе çӳренĕ вăл.

-пи

отдельно несуществующее слово; встр. в слитном употреблении. Собр. Йĕттĕр, йĕттĕр пи (йĕттĕрпи), йĕттĕр тăрри шерепи. (Сĕлĕ).

пичче

(пицц'э, пич'ч'э), старший брат отца, дядя по отцу. Его жена назыв. «нинне». СТИК., Городище. МПП. Пичче — мой, наш старший брат; мой, наш дядя (младший брат отца). Н. Карм. Пичче — аттин шăллĕ. СЧЧ. Аттепе пĕр тăван Лукка пичче (дядя Лука). N. Çырла çеçкин тĕпĕ ылттăн, теççĕ, манăн пиччен пĕр сăмаххи пĕр ылттăн. (Из письма). СЧ. Ĕлĕк, эпĕ пĕчĕкçĕ чухне, атте-аннесем Мирон ятлă аслă пиччене çырăва вĕренме панă. || Старший брат. Вомбу-к. Пичче, пичей (старший брат), пичи тесе туралла калаççĕ. СПВВ. ГЕ. Пичче = тете. Сред. Юм. Пиччунтан иртсе каяймăн (пĕчикрех ачасĕне пиччу хôшманине тăваймăн тессине калаççĕ). Ib. Асатте пиччĕшĕ те, шăлнĕ те пичче, ăсĕн арăмĕсĕм инке. Пĕчик ачасĕм, арçынни ватăрах полсан, папай теççĕ, хĕрарăмисĕне, патăрах полсан, эпи теççĕ. || Так обращаются к мужчинам старше себя. N. Хăйĕнчен ватă çынна курсан: эй пиччеçĕм-тăванăм (ятне калат), тет (невеста). Ст. Айб. Хăвăнтан ваттине: пичче, тесе кала, теççĕ. (Послов.). КАЯ. Анне мана лаша тăварнăшăн пиччене (не дядю, а постороннего) сăра ĕçтерме хушрĕ. Трхбл. Мишер пичче! В других случаях здесь слово пичче не употребляется.

пулса лар

появляться. Толст. Чӳлмек çине часах шыв тумламĕсем пула-пула лараççĕ (появляются на горшке). || Обратиться (во что). Шашкар. Ĕлĕк вăл çын ячĕ полнă, онтан сомах полса ларнă (обратилось в нарицательное слово). Сорм-Вар. Ку пурçăн тутăртан варли (-λиы) пулса ларинччĕ. N. Орасăр полса ларат поль. Сунт. Каç пулса ларатĕç (т. е. ларать-ĕç). || Созреть (о хлебах). Баран 27. Ыраш икĕ эрне ешерсе ларать, икĕ эрне пуçах сăхать, икĕ эрне шăркине тăкать, икĕ эрне пĕрчи пулать, икĕ эрне пулса ларать.

понкăр-йош

(понгы̆р-jош), подр. слово. Моркар.

пур

слово, означающее существование, бытие, по-русски переводится: есть, имеется. См. Матер. 338. Регули 852. Он ончол тырă пор. Ib. 29. Онта ĕçме квас пор. Ib. 419. Ман окçа пор, манăн окçа номай пор, номай окçа пор. Ib. 416. Çавăн пак çынсан пор. Ib. 380. Ĕç пор чох эс тума çок, ĕç çок чох эс пор. Ib. 287. Вăл хăнасам портан килмерĕ (от того, что были гости). Ib. 420 Ĕнер çомăр порччĕ. Альш. Шăпчăксем авăтать, çĕр сайралать, епле тул çутăлми çĕрсем пур? М. Васильев. Карчăксĕм, маткасĕм — кĕшши йĕрекени те пор (некоторые плачут). О сохр. здор. Вăл (больной) хăй патĕнче çук çынсемпеле унта пур пек калаçать (в бреду). Сред. Юм. Чирлесе пôрнакан çынна ни ĕçлеймес, ним тумас, пôрĕ-çôкĕ пĕрех ôн, теççĕ (существует он или нет — безразлично). Тоскаево. Пур чухне пунеттей, çук чухне святой, теççĕ. (Стар. поговорка). Чăв. й. пур. ЗО. Пура салатса çука шырасси пит хĕн. Бюрг. Усал хаяр пире мĕн каламĕ çук сăмахсене пур туса (выдавая небылицу за истину). Коракыш. Сарма, эсĕ пур-и (ты здесь)? N. Ан вула кĕнекӳне, пирĕн урăх халап калаçмалли пур (нам нужно поговорить о другом), теççĕ. N. Ача калать, тет: çапăçу пур çинче кĕрешӳпе мĕн тăвас (раз есть возможность подраться, так зачем бороться), тесе калат, тет. Шурăм-п. Пĕвĕ пур — çĕмĕрт пек, пичĕ пур — чечек пек. СТИК. Калас, калас сăмах пур, сана питĕ каласа хăртăттăм та... Ib. Тăвас, тăвас ĕçсем пур (= питĕ кирлĕ, тумалли ĕçсем пур), çук, пушанаймастăн. Ст. Ганьк. † Калас, калас сăмах пур, кăмăлу юлас çĕрсем (места) пур; санăн кăмăлна хăвариччен, хамăн кăмăл юлайтăр. Кан. Мĕн çук япаланах пур тума тăрăшас. N. Тумтир пурскерĕн укçи те пур пулĕ. М. Тиуши. † Вуник кушак пур çинче (раз есть двенадцать кошек) пирĕн кашăк çăвас-и? Çĕнтерчĕ 9. Ах, мĕншĕн пур-ши эп! Мусирм. Анна пур, Иван пур (старинный оборот, встречающийся в народных песнях). Ib. Ай-хай тантăш Анна пур, çич ют кулли пулайчĕ. Ib. Çынсем хăнана çӳреççĕ, эсĕ пур (а ты) ниăçта çитме çук. Альш. † Ĕнтĕ пĕр аттемçем те аннемçем, сирĕнех те сывлăх пурринче кĕçĕн пуçма асла хураймăп. Юрк. Эсĕ пур-тăр, унта куллен кун манран çыру кĕтсе выртатăн пулĕ. Янтик. Тур пур (клянусь богом), эп санне нимĕскер те илмен (или: хĕвел пур, уйăх пур — клятва). ГТТ. Пĕри калать, тет: чăвашла çапла калаçма та пур-ши (неужели по-чувашски есть такие обороты)? тесе калать, тет. В. Олг. Аттин лаши пор çинче перĕн тойран йолас-и? Чаду-к. Тилĕ тус пур-ши, кума-пулма пырать-ши, тет. Ст. Айб. † Кăчăр-кăчăр çын çиет, пур çинчен мар, çук çинчен (не имея к тому оснований). || Имеющий достаток, зажиточный. N. Сыв пул та, пур пул, пуртан çука ан юл. ЧП. Пур çын ывăлĕ (сын богатого) мухтанать ашшĕ-амăшĕ пухнă мулĕпе. N. Сыв пулăр та, пур пулăр, пурте ман пек ан пулăр. (Стар. поговорка). Айдар. † Сывă пулăр, пур пулăр, пурте пирĕн пек ан пулăр. (Солд. п.). Сред. Юм. Пур çын кусси кăçта кусан. («По одежке протягивай ножки»). || Достаток, запас. N. † Ик каччине пăрахса, пĕр каччине тус турĕ, кĕпе турĕ, йĕм турĕ, çулталăка пур турĕ (сделала себе запас на целый год), ывăл турĕ, хĕр турĕ — ĕмĕрлĕхе йыш турĕ. Чăв. й. пур. 32. Кĕрӳшĕ хăй те пур çине пур тума пушкарайман. N. Хăй пур çине пур тăвас тесе пĕртте шухăшламан (не стремился к наживе). СПВВ. Пур çине пур тăвас. Регули 289. Çокпа çӳресси онта, порпа çӳреме лайăх. Орау. Пур чухне путене, çук чухне карăш. Пур чухне пылпа, çук чухне шывпа. || Жив. Юрк. Ашшĕ пур чухнех Карачăм шăллĕ патне хунчăкăш лашипе кайса пăхат. Ib. † Атте-анне пурри — кил илемĕ. N. † Атте-анне пурринче усал-хаяр çĕнеймест. П. Пинер. † Атте-анне пурринче мĕн шухăш пур çамăрăкăн пуçĕнче. Собр. † Аттепеле анне пурринче ырлăхраччĕ пирĕн çамрăк пуç. Çĕнтерчĕ 44. Вăл пур çинче (пока он жив) çын айне кĕмĕп-ха, çын хурĕ пулмăпăр (нас никто не обидит)! Хурамал. Патша пынă, хĕрин алăкĕ умне пырса чĕннĕ: хĕрĕм, эсĕ пур-и (жива ли ты), сана кам хăтарчĕ, епле хăтăлтăн? тенĕ. (Из сказки). М. Тиуши. Атте-анне пур çинчен пире тата мĕн кирлĕ.? Сунт. Атя! Вилмĕн халĕ эпĕ пурринче. || Можно. Нюш-к. Çавăнпа ку карчăк каланине ĕненме пур. Альш. Хĕлле кăна шурта çӳреме пур. Çула çулсем çинче пĕтĕмпе шыв. N. Сурана-юхана чăркаса çыхма пур. || С причастиями входит в состав особых чувашизмов. Орау. Вăл пӳлĕмре çывăрсан, ир вырăна йăтса тухнă чухне те, стаккансене перĕнçе ӳкерсе çĕмĕрес пур, унта выртмастăп та. В. Олг. Манăн коккăль туас пор. Мне надо испечь пироги. N. Ун пек çырас пор, пиçмо та çырас мар. Орау. Çимас пур (раз не хочешь есть), мĕн ларан сĕтел хушшине? Н. Сунар. Мĕн кĕтсе тăрасси пур тата? Ачач 73. Мĕн икĕ ĕмĕр пурăнас пур-им? Ау 181°. Эй ачам! тесе калат, тет, амăшĕ, — хăçан çитерес пур (накормишь), — тесе калат, тет. Толст. Ăна мĕн вĕтесси пур? Чего ее бить. Регули 71. Манăн ĕçлес пор. Ib. 377. Эп тăвас пор, эп килеттĕмччĕ. Ib. 378. Эс тăвас пор, сан килесчĕ. Кан. Мĕн хамăртан пухасси пур унта? СТИК. Мĕн ямалли пурччĕ çавăн патне çыру. Какая была надобность писать ему письмо! Напрасно написал. Сёп-к. Апла килти окçая пĕтерес пор, ма каяс ирĕкпе. ЧП. Чӳречĕрсем çинче виçĕ мерчен, хăçан ярăмланса тăни пур (бывают ли они когда нанизаны на нитку)? Тораево. Эпĕ ăна икĕçĕр тенке сутатăп, кам илекен пур? || Собр. Хĕрт-сурт вăл хăш пур киле кăмака умĕнче ватă карчăк пулса кĕнчеле авăрласа ларат, тет.

пурт

, порт, слово это образовалось из пир + туйи. Отдельно в таком виде не встречается. Входит в составное название. См. пир туйи, портоççи.

арлă-пирлĕ

v. ignota, неизвестное слово в заклинании. Альш. Тĕтĕрни. Е пĕсмĕлле, турă çырлах! Тăвас чӳкĕ çырлахтăр, хывас вилли пиллетĕр. [Адам ятсăр çуралать этем Эй кутĕнче пĕр тĕк çав. Эти слова в рукописи зачеркнуты]. Е пĕсмĕлле, Адам ятсăр çуралмас. Атăл урлă, Сăр урлă лаша патман (чит.: Ашапатман) старик килнĕ — çăварĕнче пĕр шăл, кутĕнче пĕр тĕк; çав вĕрет те сурат та, кăларат та ярат та: ылттăн таканипе авăсса каларат, кĕмĕл шăпăрĕпе шăлса кăларат. Пăлат (булатным) çĕççипе касат та чикет те, кăларат та ярат та. Вĕрӳçе карчăк килте çук, пырса ярăтăм, укçи çук. Куç тух, куç тух! Каç кайса вырттăр, ир выляса лартăр; хăмла пек хăпартăр, çулçă пек саралтăр (надо: сарăлтăр). Сала-кăмпи салатса ярат, юман-кăмпи вĕрсе сурса кăларат. Ип пултăр, сип пултăр, вĕрни-сурни çак пултăр. Суя тени тьăн пултăр, вĕрни-сурни çак пултăр (пусть на этом кончится отчитывание). Кун кунлама кун патăр, çĕр çĕрлеме çĕр патăр, турăран ырлăх пултăр, этемрен сиплĕх (польза) пултăр. Çан (тело) çăмăллăхне, пуç сывлăхне патăр. Арлă-пирлĕ хура куç, юхса пыран юхăм шыв; юхăм шывпа юхса кайтăр, вĕçен çилпе вĕçсе кайтăр. Кун таврăнат (как вновь возвращается день) — таврăнтăр, çĕр таврăнат — таврăнтăр, пĕлĕт сирĕлет — сирĕлтĕр. Пĕвĕнчен-сийĕнчен, ӳтĕнчен-тирĕнчен, шăмминчен-шаккинчен, сăнĕнчен-сăпатĕнчен, чĕринчен, чĕрни вĕçĕнчен тухса кайтăр. Куç тух! Куç тух! Юман-кăмпи çинче вуттăмас, Иван çинче куç тăмас. Куç тух! Куç тух! Тфу! Хура куç, сарă куç, çирă (карий) куç... куç, хура çынта хура куç, сарă çынта сарă куç, çирă çынта çира куç. Кун таврăнат — таврăн, çĕр таврăнат — таврăн, пĕлĕт сирĕлет — сирĕл — ыран та мар, паян та мар, халь, те пулин халех, тет. Куç тух! Тфу!

арман

(арман), molat, moletrina, мельница. Мельницы бывают: ал-арманĕ, аларман, mola manuaria, ручная мельница (см. на своем месте); шыв арманĕ, шыв армань, шыв-арман, molae aquariae, водяная мельница; çил арманĕ, çил армань, çил-арман, molae, quae venti impetu versantur, ветрянка; кĕрпе арманĕ, molae, quibus grana frumenti a tunicis separantur, круподерка; лаша арманĕ, quae iumentis, вут арманĕ, quae vi vaporis versantur, паровая мельница. Тоскаево. Арман виçĕ терлĕ пулать: кĕрпенĕн, шыв арманĕ тата çил арманĕ. N. Пирĕн арман талăкра (= тавлăкра) икçĕр пăт тырă авăртать. Наша мельница мелет 200 пуд. в сутки. {{anchor|DdeLink6182591829761}} N. Эп тырра хамăр армана кăлартăм. Я вывез хлеб на свою мельницу. Альш. Арманта вырăссем вырăсла калаçаççĕ. На мельнице (были) русские, (которые) говорили по-русски. Изамб. Т. Инçе ан кайăр, вырăс арман айне лартма илсе кайĕ (стращают детей). N. Хватлă çилте арман ямаççĕ (не пускают в ход). N. Арманта тырă нумай, халях черет тивес çок. N. Аслатте калани. Етĕрне уесĕнче, Упи вулăсĕнче, Алмач ятлă сала пур. Çав Алмач арманне лартма пуçланă чух, чи малтан, ĕçе пуçличчен, шыв хĕрне вешник умне тăваткăл шăтăк авăлтрĕç, тет. Шăтăк тĕпне çынна лармалăх çĕртен пукан пек хăварчĕç, тет. Шур хăва тĕммисем панче пĕр ача юрăсем юрласа ларать, тет. Вăл ачана Хапăс вăрманĕнчен вăрласа килнĕ, тет. Шăтăкне чавса пĕтерсен, ку ача çине пĕр çăкăр çакрĕç, тет. Тата шăтăка пĕр алтăр шыв хучĕç, тет. Вара çав ачана шăтăка лартрĕç, тет те, çиелтен çĕрпе витсе хучĕç, тет. Ку: шыв арманĕ ан татса кайтăр (scr. кайчĕр), тесе, хураччĕç, тет. Халь çын вырăнне кушак чунĕ е чăхă, чунне хураççĕ, тет. (Çĕн-ял старикки Симян. 3—V—1923 г.). Ст. Чек. Армана шыв илнĕ (или: урапана шыв илнĕ). Мельнаца в подпруде, т. е. подтоплена. О. Захаров. Кĕрпе арманĕ. Кĕрпе арманĕ икĕ пая уйрăлать: 1) лаша çаврăнаканни 2) лаççи. Лаша çаврăнаканнин варрине тăваткăл шăтăк тăваççĕ. Çак шăтăк варрине пысăк вал (1) тăратса хураççĕ. Тăракан валăн аял пуçне, вĕçне пĕр шите яхăн хăварса, шăллă урапа (4) кĕртсе лартаççĕ. Çӳлерех, вăл ăшне турта (2) лаша кăкараканни (3) кĕртсе хураççĕ. Тăваткал шăтăк урлă, валăн лаç енне, йываç хураççĕ, çак йывăçа пуçелĕк (20), теççĕ. Çак пуçелĕк çине вал хураççĕ. Ку валăн тепĕр пуçĕ лаçра тепĕр пуçелĕк çинче выртать. Выртакан валăн лаша çаврăнаканнинчи пуçне, пысăк урапан шăлĕсем тĕлне, ултура, урăхла штĕрнек (5), кĕртсе хураççĕ. Выртакан валăн лаçри пуçне, вĕçне пĕр аршăн хăварса, шăллă урапа (7) тăхăнтарса хураççĕ. Лаçри урапан çурри шăтăкра тăрать. Шăтăк тăрăх, урапан шăлĕсем енне, валăн çӳл енне, йывăç хураççĕ. Ку йывăçăн пĕр пуçĕ (19), чула улăхтарса антараканнине (18) пăркаласан, çĕкленет те, анать те. Çак йывăçăн вăта çĕрне тимĕр йĕке (9) тăратса хураççĕ. Йĕке çине, урапан шăлĕсем тĕлне, ултура (8) тăхăнтарса хураççĕ. Çӳлерех парапан (10) ăшне, йĕке çумне вĕркĕç тăваççĕ. Йĕкен çӳл вĕçне тĕпек тăхăнтараççĕ. Тĕпек çинче çиелти чул выртать (11). Аялти чул шăтăкне, йĕке тавра, сӳспе питĕреççĕ. Çӳлти чулăн шăтăкĕ тĕлне, пĕрме (14) айне, сыпка (13) çакса хураççĕ. Пĕрмене икĕ кашта çине çакса хураççĕ. Тĕш, хывăх саланса ан кайтăр, тесе, чулсем тавра кăшкар (12) тăваççĕ. Кăшкар ашĕнчен валак (15) тухать. Валак хывăх тухаканнин (16) ăшне кĕрсе пĕтет. Хывăх тухаканнине парапан çумне вĕçĕпе çыпаçтарса хураççĕ. Хывăх тухаканни тĕлĕнче парапан уçă. Хывăх тухаканни айĕнче лар (17). Лаша çавранаканнинче пысăк урапана, штĕрнеке, выртакан валăн пайне хăмасемпе витсе хураççĕ. Лашана туртана кӳлсе çавăрсан, тăракан валпа пĕрле пысăк урапа çаврăнать. Пысăк урапа шалĕсемпе штĕрнеке лексе выртакан вала çаврать. Выртакан валпа лаçри урапа çавранать. Лаçри урапа, шăлĕсемпе ултурана лексе, йĕкене çаврать. Йĕкепе пĕрле вĕркĕçпе çиелти чул çаврăнаççĕ. Сыпка çумĕнчи патак, çиелти чул шăтăкин хĕррине лексе чул çаврăннă май чĕтрет те, сыпкана чĕтретсе, пĕрмерен сыпка витĕр пăрие чул шăтăкне юхтарать. Чул шăтăкĕнчен пăри, икĕ чул хушшине пулса, икĕ пая уйрăлать: пĕр пайĕ тĕш пулат, тепĕр пайĕ хывăх пулать. Тĕшпе хывăх, чулсем хушшинчен тухсан, валак тăрăх хывăх тухаканнине юхса анаççĕ. Хывăх тухаканнинчен хывăх, парапан ăшĕнчен вĕркĕç вĕрнипе, хăй çулĕпе лар хыçне вĕçсе тухса каять; тĕш лара сирпĕнет. Кĕрпе тăвас тесен, тĕше тепĕр хут авăртаççĕ. Изамб. Т. 4° Çил арманĕ. Çил арманăн пури ултă пичетнирен ытла пулмас. Хăш-хăш арманăн лаççи пулат. Арманăн çунчĕ тăваттă, улттă, саккăр, вуннă пулат. Çуначĕсем вала çавăраççĕ. Валăн вăта çĕрне пит пысăк урапа тăхăнтартнă. Ул урапан хĕрринче шăлсем пур. Ул шăлсем йĕкенĕн çӳл тăрринчи улт-урапана лекет. Йĕкенĕн аял пуçĕ ухвачĕ чулăн шапине лекет. Çил-арманта пĕрре те иккĕ те чул пулать. Тырра арманта пĕрмене хываççĕ. Унтан тырă, чул айне юхса анса, çăнăх пулса, лара юхса тухать. Чул çĕклекеннипе армана хытă кайсан пусараççĕ. Çаплах çăнăха вĕтĕ те шултăра та тăваççĕ. Армана çиле хирĕç тăвас тесессĕн, хӳрипе пăраççĕ. Арман çулне такçапа тăкаççĕ. Ветряная мельница. Сруб ветряной мельницы бывает не болле шести погонных (печатных) сажен в вышину. У некоторых мельниц бывает амбар (нижний сруб). Крыльев у мельницы бывает четыре, шесть, восемь и десять. Крылья вертят вал. На средину вала надето огромное колесо. На краях колеса зубцы. Эти зубцы задевают за шестерню, находящуюся на верхнем конце веретена. Нижний конец веретена вставлен в порхлицу. Ветряная мельница бывает об одном и о двух поставах. Хлеб на мельнице сыплют в ковш: оттуда хлеб сыплется под жернов, обращается в муку и попадает в ларь. Если мельница мелет чересчур быстро, то, чтобы замедлить ее ход, подымают подлегчину. Ею же пользуются и для того, чтобы смолоть муку помельче или покрупнее. Чтобы поставить, мельницу против ветра, её поворачивают правилом. Жернов насекают насекой. Альш. Арман айне çын тытса янă. Тĕрлемесре пĕр çын виçĕ лаши-мĕнĕпех çухалнă. Елшелсем вăрмана кайма хăранă çавăнтан. Арманта темĕн те пур: армана хăйне усал туса панă, арман мелникĕсем çавăн пек усалпа пĕр майлă çынсем. Самай ăсти чĕлхе пĕлет: çавăнпа усалсемпе килĕштерет. Армана тусанах, айне çын ямасан, авăрмас: усал çын чунĕпе улăштарат; ăна пĕр-пĕр çын чунĕ кирлĕ. Под (вновь построенную) мельницу пускали (в виде жертвы) человека. В с. Тюрлеме один человек пропал (таким образом) вместе с тройкою лошадей. По этой причине альшеевцы боялись ходить в лес. На мельнице можно встретить самые страшные вещи: и самую мельницу устроил чорт, а мельники — это люди, которые действуют заодно с чортом. Наиболее искусные из них знают наговоры (заклинания) и потому и живут в мире с чертями. Если построишь мельницу и тут же не опустишь под нее человека, то она не будет молоть, потому что чорт берет за нее взамен человеческую душу: ему нужна человеческая душа. Чуратч. Çавалта хăш-хăш арман айăнче усалсем пурăнаççĕ. Вăсене çур-кунне, кĕр-кунне тата çула, ялан пĕр вăхăтра, эрех ĕçтермесессĕн, усалсем арман пĕвине татса яраççĕ. Тата хăш-хăш çын арман айне, арманне лартнă чух, ача чĕрĕлех лартаççĕ. Под некоторыми мельницами на р. Цивиле живут черти. Если весною, осенью и летом, всегда в одно и то же время, их не попоят пивом (т. е. не совершат им возлияний), то они прорывают мельничную плотину. Также некоторые люди при постройке мельницы опускали под нее живого ребенка. Н. Седяк. Араан кĕлетĕнче сăра курки пек пĕр куçлă шуйттан пур, теççĕ; арман шуйттанлă пулать, теççĕ. Çĕрле чарнă армана авăртать, теççĕ. Говорят, что в здании мельницы обитает одноглазый чорт, с глазом величиною с пивной ковш, и что таким образом на мельницах бывают черти. Говорят, что он (т. е. одноглазый чорт) мелет ночью, пустив в ход остановленную (мельником) мельницу. Мшушк. Чăвашсем арманта шуйттан нумай пуранать, теççĕ, ăна çĕрле авăртакансем кураççĕ, тет. Пĕр çын çĕрле арман авăртнă, тет; вăл вăхăтра арман хуçи Хĕлип ятлă пулнă, тет. Арман авăртакан çур-çĕр çитес чух армана çăнăх катма кĕнĕ, тет. Арман чул çинче пĕчиккĕ, шур сухаллă старик ларать, тет; арман чулĕ тапах чарăннă, тет. Ку çын хăранипе арман хуçине калама чупса кĕрсе кайнă. Хĕлипĕ, вăл сăмаха илтсен, пĕрре те хăрамасăр, мăкăртатса тухать, тет: татах тухса ларнă пуха (i. q. пулĕ-ха), çапла ларакан-ха вăл, тесе. Иккĕш те юнашар утса пыраççĕ, тет, анчах хăйсем пынă чух чул çинче нимĕскер те çук, тет, чулĕ типерех авăрса ларать, тет. Чуваши говорят, что на мельнице живет много чертей. Это видят те, кому приходится молоть ночью. Один человек молол ночью хлеб; хозяином мельницы тогда был некто Филипп. Когда помольщик пошел около полночи на мельницу, молоть муку, он увидал там маленького белобородого старичка, сидевшего на жернове, который вдруг перестал вертеться. В страхе помольщик побежал в избу, чтобы сообщить хозяину мельницы о том, что он увидел. Выслушав его, Филипп ничуть не смутился и только пробормотал, выходя из избы: «Опять, поди, он вышел; он всё так выходит и садится (на жернов)». Тут они пошли на мельницу, идя рядом и не отставая один от другого, но когда они пришли, то на камне уже никого не было, и он молол (versabatur), как надо быть, по прежнему. Курм. Уй варринче ухмах арам ташлĕ. (Арман). Среди поля пляшет сумасшедшая баба. (Загадка: ветряная мельница). Собр. 278°. Арман патне вĕреннĕ йытă унтах вилет, теççĕ. Собака, привадившаяся к мельнице, там и околеет. (Послов.). Альш. † Çил арманĕ пурасан, ыраш пулмас, тиеççĕ. Говорят, что если срубить ветряную мельницу, то не будет родиться рожь. (Отклик старнного предразсудка). || Имен. Вăл пуш армана-кăна авăрат = тăвас çук япала çинчен калаçат. Он попусту мелет (болтает). || His sequuntur appellationes partium , per litteras digestae, ipsius vocabuli арман nulla ratione habita. Adduntur numeri, qui ad simulacra peryimemt, quae extremo libro adiicintur. Notis etiam quibusdam usas sum: pro шыв арманĕ Ш. posui, pro кĕрпе арманĕ К, pro çил армане А. Omnes quae hic desidersbuntur voces alio loco quaerendae sunt. Ниже следуют в азбучном порядке названия отдельных частей арман и относящихся сюда предметов. В составных названиях слово арман при распределении слов во внимание не принимается. Номера при названиях и в тексте указывают на соответствующие части чертежей, которые будут помещены в конце выпуска. Номенклатура, не вошедшая в настоящую статью, будет приведена в соответствующих местах Словаря. Сокращення: Ш — вод. мельн., К — обдирка, А — ветрянка. Неизбежные неточности и неполнота объясняются малою ознакомленностью составителя с мукомольным делом, а также недостаточностью материала.

лар

(лар), area lignea, quo farina sese effundit. Ларь, в который сыплется по течке смолотая мука. || Вута-б. Также ларь на крупообдирочной конной мельнице. То же слово в Череп., Ст. Чек. и др.

параппан

или хывлăх уйăракани, machina, qua frumenti grana a vaginulis separantur. Аппарат для сортировки крупы и очистки ее от хывлăх. Его наружный вид напоминает кузнечные мехи; внутреннее устройство такое: в барабане находится веретено с лубочными крыльями, от которых, при вращении, происходит в аппарате движение воздуха; от барабана идут к ларю два корридора, из которых выбрасываются крупа и хывлăх. Шевле. То же слово и Вута-б.

хул сакки

(ц’ул с̚акки, ч’ул с̚акки, ч’ол с̚акки), locus pistrini excelsior, ubi collocatae sunt molae. Кровать (сруб для камней). А. Турх. Чул сакки çинче чул тăрать. На кровати находится камень (на круподерке). Якейк. Чол сакки — он çинче чол ларать. Кровать — на ней находится камень. То же слово во мн. говорах. П. И. Орлов. Чул саккине (53а) чул сакки кашти çине хурса тăваççĕ. Сакки хăмисем пĕр пуçĕ кашта çинче тепĕр пуçĕ кĕлет пĕренине перĕнсе тăраççĕ.

хӳре

sive арман хӳри, gubernaculi genus, trabes longiores ab ima parte inter se connexae, tres numero, quibus circumagitur арман тăрри. Хвост мельницы. Шевле. То же слово в Асан. Якейк. Арман хӳри виçĕ каштаран тунă, вăл арман тăррине çаврать. Хвост мельницы устроен из трех лесин, он поворачивает арман тăрри. Тоскаево. Арман хӳрине виçĕ каштаран тăваççĕ. Варринчи каштине «чăн хӳре» теççĕ, вăл «хӳре пăрăсне» лексе тăрать. Чăн хӳренĕн аяккинчи пĕренисене «хӳренĕн тевĕшсем» теççĕ. Тевĕшшем çӳлте тевĕш хăлхисене çыпçăнса тăраççĕ, аялта «чăн хӳрепе» виççĕш пĕрле çыпçăнса тăраççĕ. Хвост мельницы делается из трех лесин; среднюю из них называют «настоящим хвостом», — она укреплена в хӳре пăрăсĕ, — а две боковых — «тяжами». «Тяжи» прикреплены в керху к «тевĕш хăлхисем», а внизу соединены с «чăн хӳре». Сред. Юм. Арман хӳри. Арман тăррине çавăрма тунă виç каштана (scr: патака) калаççĕ. Хвост мельницы. Так называют три лесины, устроенные для поворачивания армани тăрри. || Sunt qui hoc vocabulo mediam tantum trabem appell ant. Главный стержень хвоста. На чертеже Ст. Чек. боковые брусья арман хӳри прикреплены к концам «красного бруса».

арман хăлхи

арман холхи (х’ы̆лhи), loca ilia, ubi aggeris partes extremae ipsam ripam contingunt. Завалка, то место, где плотина соединяется с настоящим берегом или упирающиеся в берега края мельничной плотины. СТИК. Кăçалхи çул арман хуçисене нумай сиен пулчĕ, пур армана та хăлхи-мĕнĕпе татса карĕ. В этом году владельцы мельниц потерпели большие убытки, так как водою снесло все плотины, даже с завалками. То же слово в Ст. Чек. и др.

шапа

(шаба), subscus ferrea, quae aliter тĕпек appellaiur. Порхлица (иначе тĕпек). Аялти шапа, nonnulla pistrina duas subscudes habent, quarum altera inferius collpcata hoc nomine appellatur. Порхлица (в некоторых мельницах), которая, будучи короче диаметра отверстия верхнего жернова, имеет в себе три отверстия: в одно из них, среднее, проходит верхний конец веретена, а в два крайних — концы ухвата. Ст. Чек. Верхняя порхлица (шапа) неподвижна; нижняя — короче диаметра вечеи бегуна. Если снять верхний камень, то верхняя порхлица останется на верхнем жернове, а нижняя — на веретене. || Шапа. Ferrum quadratum, media parte excavata, cui incumbit axis ferreus, qui йĕке sive кот йĕки appellatur. Подпятник. Якейк. Шапа тесе, тăват кĕтеслĕ, варĕнче шăтăклă чукуна калаççĕ; шапа çинче йĕке тăрăнса тăрать. Так называют четырехугольную чугунную плитку с углублением в середине; в шапа упирается отвесно (железное) веретено. То же слово, с тем же значением, и в Мочеях.

арпукли

(арбукл’и?), i. q. арпалăх. Торай. Хĕле мăнтăрланать, çула начарланать. (Арпукли). Зимою жиреет, летом худеет. (Загадка: мякинница). Ib. † Икĕ хĕр пухха кайнă, тет; каяла таврăнăçла арпуклине кĕнĕ, тет. Первай арпа çинă, тет, каран (scr. каран) пренĕк çинă, тет. Пĕр хĕр-арăм курнă, тет, хăраса сăкă-сăкнă (т. е. сăх-сăхнă), тет. Тим.-к. † Тĕклĕ-тура (чит. тĕклĕ ура?) тăмана арпуклинче чăх сыхлать; чăххи чее, тыттармасть. Мохноногая (?) сова подкарауливает в мякиннице кур; но куры хитры, и не дают себя поймать. То же слово в Зап. ВНО.

арпӳкли

(арбӳк’л’и), i. q. арпалăх. Актай. Хĕлле тутă, çулла выçă. Зимою сыто, летом голодно. (Загадка: арпӳкли, мякиннипа). То же слово в Зап. ВНО.

артакан

v. ign., неизв. слово. Тим.-к. (Алик. вол. Ядр. у.). Артакан капан айăнче утă туртан. (Кăнчала арлани). Под стогом... тереблю сено. (Загадка: прядение).

арха

v. mihi ignota, неизв. мне слово. СПВВ. ТА. «Архакан кăраплья = пир архакани» (т. е. то же, что сӳретке?).

астар

(астар), fallere, decipere, in errorem inducere, обманывать (заставить поверить тому, чего нет, или застав. совершить что-либо неблагоразумное, необдуманное). Якейк. Эс мана: кĕнеке пор, тесе, астарса исе килтĕн, хăвăн кĕнекӳ çок. Ты обманул меня, сказав, что здесь есть книга, и приведши меня сюда: у тебя нет книги. Собр. 72. Çынна ырă тăваччен çыран хĕрнелле астарса пыр та, çыран хĕрне çитсессĕн, тĕк-яр, теççĕ. Чем делать человеку добро, лучше уведи его на обрыв и, когда дойдешь до края обрыва, столкни его вниз. (Послов.). Ала. 16°. Тавай эпир ăна луткă çине астарса кӳртер. Давай заманим её в лодку (обманом). Яргуньк. Хусан каччи сар каччă ӳпне (scr. упмс) выртса астарать. (Мăйăр хуппи). || Pellicere, corrumpere, соблазнять. Собр. 383°. Ах, сукка Алюна! — пирĕн ачая астарса, астарса та чуптарса, хăйĕн йĕринех пустарса. Ах, курва Олёна (Алёна)! — соблазнила нашего парня, заставила следовать за собою (т. е., будучи распутной, сделала его таким же). Шибач. † Илмесен те, астарар, ора-вурăнне постарар (соблазним и заставим следовать за собою). Якейк. † Çакă ялăн хĕрĕсем, шталла астарнă, онталла. Девушек этой деревни очень легко соблазнить (или: прельстить, увлечь). Ст. Шаймурз. † Сыссах хурам пуçĕ çине, ман кăмăла астарчĕ. Соблазнила она меня — чтобы черти ее подрали! N. † Çакă куштан хĕр хыççăн çӳре-çӳре çамрăках кăмăлăма астартăм. [Сюда толкование: Ст. Чек. Ман кăмăла астарчĕ = ăса вылятма тытăнчĕ; хĕр-арăм (кут) шухăшĕ кĕчĕ, ĕç таврашне пырас килми пуçларĕ]. Ib. Çак куштан хĕр хыççăн çӳре-çӳре, çамрăк кăмăлăма астартăм (= ăсăм вылья пуçларĕ: ĕç еннеле пăхас килми пулчĕ, хĕр-арăм çинчен яланах шухăшла пуçларăм)]. Ухаживая за этой бойкой (и нехорошего поведения) девушкой, я настроился блудно. Торган. Ун чухне вĕсем хăйсем сассипа ваттине те, яшшине те астараççĕ. Своим голосом они настраивают блудно в старых и молодых. Посл. 85,9. Анчах, хăйсене тытма пултараймасан, анти мăшăрланччăр; мĕшĕн тесен шухăша астарнинчен мăшăрланни аван. Череп. Леш кас хĕрĕсене пĕтĕмпе астарчĕ = 1) настроил блудно, 2) довел до блуда, З) кирлĕ-кирлĕ мара калаçакан турĕ (приучил к разным беспумым разговорам). || Allicere, манить. Якейк. Пĕчĕк ача отма пуçланă чох, она пĕри, ора çине тăратса, он умăнче: вăл валалла оттăр, тесе, аллипе астарса (у др. илĕртсе) пырать. Когда ребенок станет ходить, то его ставят на ноги и, чтобы он шел вперед, идут впереди его, маня его рукою. Ib. Йăтта астарса (= илĕртсе) исе карĕ. Уманил за собою собаку (напр., показывая ей кусок хлеба). || Oblectare, забавлять. V. йăпат. Чăв. Ист. 5. Е тата хăйне астармалăх праçниксем тăвать. || Irritare, lacessere, дразнить. Янтик. Если кто едет на красивой лошади и очень быстро, то обыкновенно говорят: «Ай-ай, астарса пырать!» Ст. Чек. Лашине çăварăхлат та, вĕçсе, ташлатса, хуçкалантарса пыракан çын çинчен: «Ай-ай, астарса пырат лашине!» теççĕ. И. С. Степ. обьясн. здесь это слово глаголом «вылятса».

асамăç

(азамы̆с), magus, maga, волшебник(-ница). Магн. М. 194. «По мнению чуваш, девочка, родившаяся в сорочке асамăç полать — знахаркой (колдуньей) будет». Ст. Асамăç нимĕн тума пĕлмен. Волхв не знал, что ему делать. Бгтр. Вара вăл асамăçа вĕренчĕ. Тогда он научился волшебству. Истор. Вещий тени вăл чăвашла асамăç, чĕлхе пĕлекен çын тени пулать. Слово «вещий» означает кудесника, знахаря. || Ars magica, волшебство.

асамат

(азамат), vox ign., unde venit. слово неизв. знач., откуда: асамат-кĕперĕ.

асăмçах

(азы̆мз’ах), i. q. асамçах. Слепой. Асăмçах — тохатмăш, çынна асăнтарать, питĕ макăртать. Асăмçах — колдун, который мстит человеку и заставляет его проливать слезы. [Из этого определения видно, что говорящий производит это слово от одного корня с ас, асăн, асăм (народная этимология?)].

аслатте

(аслат’т’э), patris mei pater, отец моего отца. Изванк.? Ну, ачасем! халăх ĕречпе, аслатте-асланне тивлечпе, чипер туй туса, хĕр илсе килтĕмĕр, Ну, ребята! благодаря дедушке и бабушке, мы, по общепринятому порядку, сыграли, как следовало, свадьбу и привезли сюда невесту. (То же слово в Ст. Чек.). Вомбу-к. Аслатте (аттен ашшĕ), маçак, тятя. || Tonitruum deus, бог грома. Собр. Аслатте усала çапсассăн, усалăн юнĕ ăçта çитеччен сирпĕнет, çавăн таран çунтарать, теççĕ. Говорят, что когда бог грома поразит чорта, то сжигает все на таком пространстве, на какое разбрызнется кровь пораженного молниею чорта. См. асатте.

аслăк

(аслы̆к), tabulatum sub tccto aedificii, quod ампар айĕ appellatur, ex longuriis factum, ubi foenum stramentaque reponuntur. Tabulatum ex eadem materia sub divo factum atque quattuor columnis ligneis suffultum, ubi foenumet stramenta reponuntur. Aedificium ампар айĕ. Locus spatiosus, qui est sub tecto aedificii, quod ампар айĕ appellatur. Сенница, настилка из жердей под крышею сарая, на которую кладут сено и солому. Чертаг., Якейк. || Настилка из жердей, положенная на четырех столбах и ничем не прикрытая сверху; служит для складывания сена и соломы. КС., Альш. и Нюш-к. || Здание сарая. Ст. Чек. || Самое помещение под сараем. Альш. Хыçра, карташĕнче, сурăх картисем, ĕне картисем, ампар айĕсем (кунта сарай темеççĕ); ампар айĕсем çумĕнче, аслăк çийĕсем. Вăл аслăксем çине утă-улăм иле-иле хураççĕ: выльăхсене пама алă айĕнче пултăр, тесе. Сзади, во дворе, хлева для овец и для коров и помещения под сараями (слово «сарай» здесь не употребительно); а около сараев настилки на столбах, на которые кладут сено и солому, чтобы иметь под рукою корм для скота. Чув. прим. о пог. 318. Хĕлле аслăк айне пас тытсан, вăл çул пăрçа пит аван пулать. Если зимою иней ляжет на испод сеновала, то в этом году хорошо уродится горох. Ст. Чек. Урапасене, çунасене аслăк айне лартаççĕ. Телеги и сани ставят под сарай. Ала 290. † Аслăк ай тулли кăтра хĕр; шатах пире юраллă, пирĕн пиччене юрас çук. Под сараем полно кудрявых девушек; все они для нас подходящи, но нашему старшему братцу не подойдут. Собр. Пĕр шĕлепке айĕнче тăваттăн пĕр тăван хутшăнимасăр тăрăççĕ. (Капан хумалли аслăк). Под одною шляпкою стоят четыре брата и не могут сойтись вместе. (Загадка: настилка на столбах, на которой ставится стог?) N. Аслăк çинче вĕт чулсем выртаççĕ. (Çăлтăрсем). Зап. ВПО. Аслăк — поветь, сушила, навес. Аслăк çинче çур çăкăр выртать. (Уйăх). Над поветью лежит полкоровая хлеба. (Месяц). Чертаг. Аслăк — сайхалăх, õлăмсам хопартмашкăн (ампарайне саратпăр).

асламса шыв

асламса шывĕ, v. incerta, quae in dialecto quadam praef. Simb. inveniri perhibetur, какое-то слово, которое будто бы есть в диал. с. Алгашей, Симб. у.

аспати

(аспади), v. parvulorum, quae significat deum, детское слово, соотв. русск. «боженька». Ст. Чек., СТИК. Аспати каяс. Надо итти в церковь. Ib. Аспати яй-яй тăват! Б. будет сердиться (говорят маленьким детям). || Item a feminis, cum in metu sunt, dici solet. То же сл. употр. и женщинами, когда они испугаются. Ст. Чек. Аспати! Аспати! Ст. Чек. Аспати! Аспати! Аспати! тесе-кăна тăрап, тет.

аçа кăшман

(к̚ы̆шман), raphani genus, v. ама кăшман. Редька; об отличии от ама кăшман см. это. слово. Череп.

аçа-çурри

(с̚’урриы), vitricus, отчим, вотчим. Ст. Чек. Ачасене аçа-çурринчен тулаттараччен, луччĕ улпута ярас. Чем мучить ребят, держа их у отчима, лучше послать их работать на барский двор. Череп. Аçа-çурри мана хĕнерĕ. Отчим прибил меня. Ib. Аçа-çуррипе мĕшĕн пурăнатăн? Зачем ты живешь с отчимом? || Когда это слово имеет при себе определения: мой, твой, его и пр., то иногда заменяется другими выражениями, а именно: атте-çурри, аçу-çурри, ашшĕ-çурри и т. д.

аçам

(аз’ам), genus vestimenti longioris excrassiore panno confecti, quo frigidioribus temporibus utuntur, чапан. См. чаппан. Янт.-Норв. Унтан авалхи йăлапа хура аçам тăхăнат, тата хул айне хура хăрпуллă калпак хĕстерет те хуран умне чăркуçланса ларат. Потом (старик Пимулла) надевает по старинному обычаю черный чапан, засовывает подмышку шапку с черным околышем и встает на колени перед котлом. (Из обряда «уй чӳк туни»). То же слово и в Орау.

аçăшĕ

(аз’ы̆жэ̆), vox parvulorum (детское слово), i. q. ашшĕ. Городище. Аçăшĕ ăна, эй, хĕнерĕ-çке! Ах, как побил его отец!

атапи

v. ignota, слово неизв. зн., встречающееcя в загадке. Альш. Атапи-катапи картишĕнче. (Хăяр).

атас

v. ign., неизв. мне слово (м. б. прич. буд. вр. от гл. ат?).

атиккĕм

(ад'к'к'э̆?), v. ign., quae in aenigmate invenitur. Это слово, точное произношение и начертание которого неизвестны, встречается в одной загадке. Собр. З°. Атикĕм пытиккĕм, ури чалăш. (Пыйтă). Я почти уверен, что надо читать: «Атиккĕм-пытиккĕм» etc.; срв. 2. атьăк.

атă сăмси

(с̚ŏмᴣиы, с̚ы̆мᴣиы, с̚ы̃мᴣиы), ea pars calceamenti, qua digiti operiuntur, носок сапога. Пшкрт. Ады̆ с̚ы̆мᴣиы орлы̆ хордармалла. Надо обсоюзить сапоги. Якейк. Манăн атă сăмси шăтрĕ. У меня прорвался носок сапога (или: носки сапог)... То же слово в Череп., Ст. Чек. N. Вăл ăна атти сăмсипе тапса ячĕ. Он пнул его носком своего сапога.

аткă-курăкĕ

(lege: аткы̆ курэ̆к’), aspidium filix mas. У Паас. аткă-курăк, id. (То же слово в Шатьме и Абызове).

атлаик

vox incerta, quae in aenigmatis invenitur, неизв. слово, ветречающееея в загадках. Атлаик чатлаик шăнкăр кайĕк ташлаик. (Хушпу). Собр. Атлаик, чатлаик, шăнкăртаик ташлаик. (Хушпу тенки, монеты, которыми увешано хушпу).

атятте

(адаттэ), vox parvulorum, quae idem significat, quod асатте, детское слово, имеющее то же зн., что и асатте. Ст. Чек., Череп. См. атитте.

атьăк

(ад’ы̆к Iеg. еssе vid.), vox ign., in aenigmate inventa, слово неизв. значения, встречающееся в загадке. Собр. З61. Атьăк пăтьăк ури чалăш. (Пыйтă). Ад’ы̆к-пы̆д’ы̆к, кривые ноги. (Загадка: вошь, pediculus). V. Атиккĕм. Так как вторая часть речения атьăк-пăтьăк, очевидно, намекает на сущ. пыйтă, пăйтă, пытьă «вошь», где т, ть произносятся звонко, то едва ли можно сомневаться в том, что одиночное «ть» этой части написано вполне правильно и не является ошибочным написанием вм. «тьть». Отсюда я заключаю и о правильности начертания одиночного «ть» в первой части слова, так как в чув. двойных словах, обе части которых схожи по звуковому составу, наблюдается одинаковость количества средней согласной как в той, так и в другой части (ср. кукар-макăр, коккăр-маккăр, асар-писер, хăппăл-хаппăл).

атьăк

(ады̆к), vox, qua olim simia manus suas appellasse traditur, ручка, ручонка (слово, которре, по преданню, некогда употребила обезьяна). Череп. Юк-ел кĕтĕвĕнчи лашасене упăте утланса çӳресе ывăнтарнă, хăй ялан та пĕр лашана утланса çӳренĕ. Хуçи лаши çурăмне тикĕт сĕрсе янă. Упăте утланнă та, кучĕ çыпăççа ларнă. Туртăнат, аллипе пусса, çĕкленет — алли çыпăçат; кучĕ çине ларса, аллине туртат — кучĕ çыпăçат. Вăл вара каланă: атьăкки хăпат — кутьăкки çыпăçат, кутьăкки хăпат — атьăкки çыпăçат, тенĕ. Çапла лаша упăтене ялах исе пынă. Ăна вара пуш пурана хупса çунтарнă. Вăл, вĕсене ылханса, кăшкăрнă: Юк-ел юхăнтăр, Пухтел пухăнтăр! тенĕ. Çавăнта Юк-ел ялĕ пĕртте ӳсмес, Пухтел ялан ӳссе пырат, теççĕ.

атьтю

(атту), vox eorum, qui cum parvulis loquuntur, casum significans, падение (слово, употребляемое в разговоро с маленькими). СТИК.

атьтю

(атту), i. q. аçу, v. parvulorum, детское слово. Городище. Атьтю пур-и? Есть ли у тебя тятя?

ача-ваçка

(вас’ка), hoc vocabulo adolescentuli inter se appellare solent, так называют друг друга молодые парни. Сред. Юм. Çамрăк ачасĕм пĕр-пĕрне ача-ваçка тесе чĕнеççĕ. (Срв. ib. Ваçка тесе, Василий ятлă çынна калаççĕ. Слово «Ваçка» соответствует русскому имени Василий).

ача кӳпчĕкĕ

(к̚ӳпц’э̆гэ̆), secundae, Nachgeburt, послед. Чăвашем 2. Вара ачана çапла тирпейлесе хурсан, ача кӳпчĕкне илсе, çăпата çине хураççĕ те, ăна картана ут кункăри айне кайса лартаççĕ те, ăна пĕр-пĕр япала витсе хураççĕ. Вăл ача кӳпчĕкне пĕр çын, та курминччĕ, тесе, пит хытă пытараççĕ; ăна пĕр-пĕр курайман çын илсе, çав çăпатана ӳпĕне çавăрса хурат, тет; ăна ӳпĕнтерсен, вăл ача вилет, тет; вăл ача амăшийĕн вара урăх ача пулсан та, пĕри те пурăнмасть, тет. Уклав таким образом ребенка, берут послед, кладут его в лапоть, относят в хлев, ставят его под колоду, в которой месят лощадям, и сверху чем-нибудь покрывают. Послед прячут очень тщательно, — так, чтобы его никто не увидал. Говорят, что если какой-нибудь ненавистник перевернет этот лапоть низом вверх, то ребенок умрет, а сделующие дети его матери не будут жить, хотя бы они и рождались. То же слово есть ив Череп.

ача-кĕлти

(к̚э̆л’ди), ovaria (?), яичники (?)- Альш. Нумай арçынпа чупакан хĕр-арăмăн ача кĕлти саланать, тет, çавăнпа ача-пулмасть, тет. Говорят, что у женщины, которая имеет сношение со многими мужчинами, растрачивается запас зародышей, и у нее не бывает детей. То же слово есть и в Сред. Юм., но значения его чувашин не знал.

ача çулĕ

(с’ул’э̆), pars muliebrium, quae hodie vagina app., влагалище. Сборн. по мед. 49. Ача çулĕ тăрăх шала пылчăк е чир кĕрсен, ача çулĕ çавăлтех шыçса хĕрелсе каять. Если во влагалище попадает грязь или какая-либо болезнь, то оно тут же воспаляется. (Это слово употр. и в народном яз.). || Pueriiia, детские годы. Ст. Чек. Эпĕ ача çулĕнчен тухнă ĕнтĕ. Я уже не мальчик.

ачаш

(аζ'аш, аџ̌аш), indulgentia corruptus, delicatus, изнеженный, избалованный. Собр. 201°. Ачаш ача ашшĕ пуçне çапса çĕмĕрнĕ, тет. Избалованный ребенок разобьет голову своему отцу. (Послов.). Сред. Юм. Ачаш хĕр ача, тăвать, ачаш ывăл вăрă тăвать. Избалованная дочь родит в девицах, избалованный сын становится вором. (Послов.). || Etiam in iaudem dici potest. Иногда имеет и положительное значение. Альш. † Аннен ачаш чунĕ эп (что вполне соответствует словам русской песни: «Я у матушки моей дитя неженое, дитя неженое, избалованое»). || indulgentia (in Iiberos), bianditiae, нега, баловство. СПВВ. ИА. Ачана ачаша вĕрентсен, вăл, ӳссен те, çавнах пăхать. Если приучишь ребенка к неге, то он и после будет гнаться за тем же. О сохр. здор. Ачаша вĕренсе ӳснĕ çынсем, люди, привыкшие с детства к неге, выросшие в неге. Алик. † Апу панчи ачашна милке шăтăкне пăрахса хăвар. Негу, которую ты видела у матери, забрось в ямку, выдолбленную для помела, т. е. брось и думать об этой неге. (Обращ. к невесте в свад. песнях). || De pueris puellisve deiicatis. Неженка. Ст. Чек. Алăран каймас, йĕрет; çапма-вăрçма çук кăштă та, туххăмра йĕрет. С рук не идет, плачет; нельзя даже чуточку побить или побранить — сейчас расплачется. (О баловне, ачаш). || Etiam adverbn loco ponitur. Также употр. в смысле наречия. Чăв. й. п. 11. Ăна ĕлĕк ашшĕ пит ачаш усрарĕ. Отец воспитал его в баловстве, в неге. Так и в Якейк. || Vox blandientis. Также употребл. в разговоре с маленькими детьми, в смысле: мой миленький ребеночек. Шорк. Ачаш (lege: аџаш) — говорят, когда ласкают ребенка. Ib. О-ой, ачашне! Ах ты, мой малюточка! Так говорят, чтобы успокоить ребенка, когда он ушибется. В. Олг. Ачашне, улине (ул’ин’э). Аçу килет, апу килет, паппа! То же выражение и в Череп., Сред. Юм. Ачашне пõль (i. q. пулĕ)! Пĕчик ачасĕне йăпатнă чõхне калаççĕ. Ведь ты мой милёночек! Так утешают маленьках детей. (То же выр. и в Череп.). || Cum terminatione tertiae personae positum significat dunes infantis. С суфф. З-го л. (ачашĕ) означает детскую задницу (ласкат. слово). Сред. Юм. Кам çапрĕ-ха сана ачашĕнчен? Кто это ударил тебя по заднюшке? (или, как говорят некоторые «по попке». В Череп. скажут: «куттинчен»). Можно предподагать, что слово «ачаш» есть не что иное, как ачаш суфр. притяж. З-го лица, который употреблен здесь для выражения нежности и ласки (срав. Ачине, улине, кутти, кутакки и др.); тогда первоначальное значение «ачаш» будеш мой ребеночек, а все остальные значения этого слова будут объясняться расширением его основного значения.

ачăлташ

(аζ'ы̆лдаш), alumen, квасцы. СПВВ. ПВ. Тоже слово есть и в Череп., Изамб. Т., Н. Карм. Н. Карм. Ачăлташ — нашатăр пек япала (шап-шар). Квасцы — совсем белое вещество, похожее на нашатырь.

ахăнча

v. ignota, quae in cantilena quadam puerorum invenitur, неизв. слово, употр. в одной детской песне. Сорм-Вар. Ахăнча, ахăнча, ахăнча алăк хыçĕнче лăпсăр-лăпсăр (sic!) хĕр ташлать.

ахăр

(аhыр), veri simile est, veri simillimum est. Autabsolute ponitur, aut cum aliis coniungitur verbis, quae probabilitatem aliquam designant. In sermone Latino etiam aliis modis reddi potest, velut videtur, vercor ne, вероятно, наверно, по всей вероятности, должно быть; надо думать (предполагать), что. Иногда ставится отдельно, но часто соединяется и с другими речениями, выражающими уверенность или предположение. СПВВ. N. Ахăр — пур тенĕ сăмах пулат. Слово «ахăр» означает есть (sic!). Ст. Чек. Ахăр ĕç çук. Вероятно, нет дела (работы). Сред. Юм. Ахăр килтисĕм пит чĕнеç (i. q. ченеççĕ) пõлмалла, ытла пит киле каясшĕн хыпаланать. Должно быть, его очень зовут домашние, уж очень он спешит домой. Ib. Ахăр çăмăр пõлать пõл, паян. Вероятно, сегодня будет дождь. Ч. П. Ахăр паян эпир пурте пĕтетпĕр пулĕ. Наверно, сегодня мы все погибнем. Чăв. й. пур. 19. Кĕркка! эсĕ унта каятăн та, ахăр сана ырă пулмĕ, эпĕ кĕçĕр пит усал тĕлĕк куртăм. Хотя ты идешь туда, но, должно быть, тебе не сдобровать, потому что в нынешнюю ночь я видела очень нехороший сон. Изамб. Т. 57°. Пăятам тепле вара, пăянам хуш сăмаха-йăмаха пит вичĕкĕн япала. Хăй час-часах ятлакалать çемьене. Ахăр хаяр пуль. Пăй-атамма хăй пăхăнтарса пурăнать. Не знаю, каков (мой) свекор, а уж свекровь очень остра на язык. Частенько ругает семью. Должно быть, лютая. Свекра она держит у себя под башмаком. Ib. 58. Çапла калаççа, ĕçе-ĕçе, ахăр эпир нумай та ĕçнĕ пулат: ул та чипер хĕрчĕ, манăн та пуçа кайрĕ. Беседуя таким образом и попивая, мы, должно быть, выпили с ним не мало: и он порядком захмелел, и у меня в голову ударило. Баран. 93. Манпа пĕрле пыракан çын: çанталăк пăсăлĕ, тесеччĕ; анчах ун сăмахĕ тӳрре килмерĕ ахăр: çанталăк уяртса кайрĕ, тӳлек кун пулассăнах туйăнать. N. Ахăр ун чухне хăранипе ăсăм çитеймерĕ, курнĕ. Тогда у меня, от страха, видно, не хватило догадки. N. Ахăр упăшкăна юратмастăн пулĕ. Ты, должно быть, не любишь своего мужа. Ib. 67. Ахăр турăш патне пит аслă çын пычĕ пулĕ. По всей вероятности, к иконе подошел очень важный человек. Изамб. Т. 4. Елим! ахăр параймастăп пулĕ! Елим, должно быть, я не смогу дать! Альш. Ытла питех хутшăнсах каймаççĕ ахăр вăл икĕ ял. Должно быть, эти две деревни, не очень-то сообщаются между собою. Сказки и пред. чув. 82. Тăрса юлчĕ кăлăхах Сетнер çавтер чун савни — турă çырни ахăрах, çаплатăр çав самани. Ib. 7. Ахăр тылă кăтăрнă: çĕр çĕмĕрсе таврăнать. Ib. 30. Вăрçма-çапăçма хатĕрленнĕ ахăр. Должно быть, приготовились к бою. Кн. для чт. 21. Çын вĕрентекене хăй патне пит ăшă кăмăлпах кӳртмен ахăр, мĕншĕн пынине сиснĕ курăнать. Ib. 30. Эй тăванăм, ахăр атă-пăри те пулаймасть пулĕ! || Tandem, наконец-то. Альш. † Юна-юна хĕрсене ахăр алла ӳкертĕм.

Ахмит

(Ахмит), nom. pr. tatari, личн. имя татарина. Б. Бур. Ахмит куçне шур илнĕ. (Кантăк). У Ахмеда бельмо на глазу. (Загадка: замерзшее окно). То же слово в Ст. Чек.

Ахмит

eadem v. est, то же слово. Personati, замаскированные, святочники (чит. святошники). Бугурусл. у.

ашапатман

(Ажабатман), а v. [...] et [...] nom. sagae cuiusdam commenticiae, cuius carmina contra effascinationes auxiliari creduntur. Non invenitur nisi in compositione. От ’Aiшӓ и Фâтиымӓ, имен жены и дочери Магомета. Это слово встречается только в сложении: Ашапатман карчăк (к̚арζ'ы̆к, к̚арџ̌ы̆к), т. е. старуха Ажабатман; имя этой старухи часто упоминается в наговорах против сглаза. Т. IV. 22. Е пĕсмĕлле, Турă çырлах! Атăл йăлминчен (i. q. йăлăмĕнчен), Сăр йăлминчен Ашапатман (scr. аша-патман) карчăк килет; çав тĕтĕрет, çав татса кăларса ярат. Ырă вут ами вĕрсе кăларат, шăтăклă кăмпи тĕтĕрсе кăларат. (Из куç чĕлхи). Ib. 65. Ашапатман карчăк килнĕ, Атăл урлă, тинĕс урлă, уй урлă, вăрман урлă; вĕретĕп-суратăп: тух куç! Бюрг. Тĕтĕрни. Е пĕсмĕлле! Атăл йăлăмĕнчен Ашапатман карчăк килнĕ, ылттăн шăллă, кĕмĕл çӳçлĕ; çавă тĕтĕрсе кăларат çитмĕл те çичĕ тĕслĕ юман кăмпипе. || De re praegrandi, immani magnitudine. Об огромной вещи. Сред. Юм. Ытла пит Ашапатман (scr. ашапатман) пикех (i. q. пекех) пысăк ку сирĕн çуна! Эти ваши сани уж чересчур велики!

ашкар

(ашкар leg. esse puto), v. ign., quae in aenigmate posita est, неизв. слово в одной загадке. Абыз. Ашкар йăтти ашша пырать, виттĕр-виттĕр хĕвел пăхать. (Лаша çара çонапа пыни). См. акар.

пусман

бранное слово. Пшкрт.

пустав

повидимому, слово это раньше имело смысл статности, красоты. Отсюда: пуставлă.

путь

неизв. слово, встреч. в выражении: путь, тĕрне! (так кричат летящим журавлям). М. б. от русск. путь?

пӳ

теперь отдельно не употребл. слово, соответствующее турецк. бий, бей, бек, пек, князь, господин, чиновник и пр.; встреч. в сложении: ĕмпӳ, мăнпӳ, пинпӳ, çĕрпӳ и др.

пӳсĕр карчăки

знахарка, которая лечит от грыжи. Абыз. Пĕр вăрмана кĕчĕç, тит те, пӳсĕр карчăкин пӳрт ларать, тит. Это слово (пӳсĕр карчăки) повторяется несколько раз; оно написано: пӳсĕр (со знаком смягчения у буквы р).

пăккăс

(пы̆ккы̆с, первое ă очень кратко), слово, которым гонят кошку. Сред. Юм.

пăлтăр

(пы̆лды̆р, из пăл + тăрри), дуплянка, которая ставится на конце деревянной трубы (пăл в курных избах выше крыши). См. пăл. Альмени. Пăл çине лартнă хăвăла (уйран çӳпçи пекскер) пирĕн пăлтăр теççĕ. || Покрышка у кровельного железа на кирпичной или железной трубе в современной избе. Мочары. Пăлтăрлă труба, кирпичная труба с покрышкой из кровельного железа. || Колпачек горелки лампы. Мочары. Асламас. Лампă пăлтăрĕ, колпачек горелки лампы, на который ставится стекло. || Верхняя крышка кадила, поднимающаяся на цепочках. Мочары. Кадилăн пăлтăрĕ пор. || Медная крышка курительной трубки. Мочары. Чĕлĕмĕн пăлтăрне пăхăртан тăваççĕ. || Примитивный навес на двух столбиках около двери избы (примитивные сени) там, где находится пăл, дымоход. Чура-к. СПВВ. ГЕ. Пăлтăр — ăна пӳрт умне тăваççĕ: пӳрт умне икĕ айккине пӳлсе, çине витеççĕ. N. Хӳш пек пăлтăрна курăп. || Передбанник. Изамб. Т. || Сени избы. Трхбл. Альш. Пайтахăшин икĕ пӳрт, хутлăхра ăшă пăлтăр вара. СПВВ. КМ. Пăлтăр — çелних. Баран. 127. Темиçе çĕртен шăтара-шăтара пăлтăр пеккисем туса пĕтерет (речь идет о норе крота). Ib. Вăл ун чух ывăлĕпе пăлтăр пусми çинче тăнă. Ib. Хăй çавăнтах пăлтăрне чупса кĕнĕ те, пĕр алăкне чарак лартса хунă. N. Пăлтăр алăкĕ уçăлчĕ: те çын кĕчĕ, те йытă кĕчĕ. Тайба Б. † Çĕнĕ-ах та пӳртĕн пăлтăрĕнче сăмаварсем вĕрет те, хай, кăмрăксăр. Ст. Шаймурз. † Çĕнĕ çурт (вар. пӳртĕн) пăлтăрĕнче сăмавар вĕрет кăмрăксăр. || Чулан в сенях. Урнары. || Клеть, пристроенная к сеням со входом через сени. Чуратч. Ц. Куккăшсем панчен тавăрăнсан, ача пăлтăрне уçса пăхрĕ те, пĕр пăлтăр укçа, тет. N. † Мамăк тӳшек сармашкăн пĕчĕк пăлтăр кирлĕччĕ; пĕчĕк пăлтăр лартмашкăн пĕчĕк çĕршыв кирлĕччĕ. || Верхний этаж двухэтажного амбара со входом через сени. Бичурино. Иные различают: çӳлти пăлтăр, аййи пăлтăр. У др. — айпăлтăр, айри пăлтăр. Последний также назыв. çӳл кĕлет (Трхбл). || Лачуга, летняя кухня (лаç). Тенеево, Янтик. р. || Трехстенный пристрой к лачуге. Бичурино. || Кутник. Малды — Кукшум. || Верхний настил овина у русских крестьян. Мочары. Вырăссен авăнĕсенче пăлтăр полать. || Светелка избы. Мочары. Вырăс ялĕсенче пăлтăрлă пӳртсем пор. [Здесь пăлтăр понимают как помещение, расположенное около пăл, дымохода, пăл тăрри (в знач. крышки). || Тесины с резьбой, которые прибиваются к краю крыши со стороны фасада (козырь избы) или к карнизу. Мочары. Кудаши. Пăлтăр тыт, пăлтăр çап, прибивать эти тесины с резьбой. [Возможно, что здесь сл. пăлтăр употреблено в значении крыши, Косвенное подтверждение этого видно из того, что слово крыша в некоторых местах обозначается термином мăйра тăрри (Ачакас), мăрье тăрри (Бузулук. р.). След. палтăр, пăл тăрри = мăрье тăрри, крыша. Срв. загадки о луне. Альмени. Пăлтăрта çур çăккăр выртать. (Луна). Трхбл. Пӳрт тăрринче çур çăкăр выртать]. || Перила. Хорачка. Перила у крыльца. Ib. Эс посмаран аннă чоня пăлтăра тытса ан.

пăлтти-полтти

(пŏлττиы-п¬олττиы ), то же, что пăлтти-палтти. Б. Олг. Пăлтти-полтти сăмах, ненадежное слово.

пăран

ягненок. Слово это в указан. значении отдельно теперь не употребительно, но встречается в скрещении: путек-пăран, путек-пуран, ягнята вообще. Теперешнее его значение больше: ягненок-выкидыш, ягненок в утробе. См. пуран, пăрам. Шорк. Сорăх таçта хĕсĕнсе хырăмне ыраттарнă пулмалла, пĕр-ик эрне малтан пăран пăрахрĕ.

пăрăм

(пы̆ры̆м), винтообразный предмет, имеющий форму спирали; поворот в замке, в особенности винтовом. Альш., Т.-И.-Шем. Ильм. † Пăрăм-пăрăм çăраççи, пĕр пăрăмĕ ытлашши. N. † Ах, аннеçĕм, аннеçĕм, пăрăм-пăрăм пусмăрсем, эпĕ пусас çук ун çине. Якейк. Çак (ку) сраççин пăрăм нумай-ĕç. Ку сраççия нумай пăрса уçмалла (много надо вертеть, пока не отопрется). || Соломенный жгут; свитая веревкой солома. Юрк. Улăмран пĕр пăрăм туса, çав пăрăмне вут тĕртсе çунтарса яраççĕ. || Назв. нескольких узлов закрученной основы ниток. Сред. Юм. Пир комсан кунчалаççĕ те, онта вара чăмакка-чăмакка полать, çавна пăрăм теççĕ; пĕр пăрăмра олтă-çичĕ куç полать. Шевле. Пăрăм = 3 йăлăм или куç. || Род точеной посуды, часто с такой же крышкой, напр. солоница, копилка и т. п. Трхбл. Пирĕн асатте укçине пăрăмра (в точеной копилке с крышкой) усратчĕ. См. пăр ма. || Запятая. N. Кунта пăрăмсем ытла та нумай (запятые). [Но в знач. термина пунктуации это слово не употребительно].

пĕр

(пэ̆р), один. Сёт-к. Пĕр пукане хĕрĕх хут кĕпе тăхăнать. (Купăста). N. Пĕр кун каймалăх çĕр пулсан, çичĕ кунлăх çăкăр ил, тенĕ. (Послов.). Икково. Мана çак пĕр сорăха (эту одну овцу) пачĕç. КС. Пĕр çăварти çăккăра çиса пурăнтăмăр. (Так говорят о дружной жизни). Орау. Вăсам пĕр çăвартан çăккăр çиса пурăнаççĕ (живут дружно), тиççĕ. Альш. Пĕр вырăнта тăра пĕлмен çын, бойкий, непоседа. Регули 603. Пĕр сăхман поставран ĕçленине (тунине) патăм. IЬ. 916. Пĕр румккă (þумккă эреке) патăм она. Образцы. Пĕрчĕ-пĕрчĕ мерченне пĕр пус парса суйларăм: Изамб. Т. Акă тырă пулманни пĕр хĕн (одна беда), вăрман инçи тата хĕн (опять беда). В. С. Разум. КЧП. Эпĕ пĕр пашалу илсе тухрăм. Я вынес одну лепешку. Альш. † Вуникĕ хĕр, пĕр купăс (скрипка), янăра-çке пĕр сасă (в один голос). Сред. Юм. Пĕр çăварлăх çăкăр, маленький кусок хлеба. IЬ. Пĕр ала (сито, решето) алларăм тессине: пĕр аллăм алларăм, теççĕ. || Один (а не несколько). Собр. Тырă вырса пĕтерсен, ват карчăксем пур çурлана пĕр çĕре тытса, пуç урлă утаççĕ. N. † Вăрмана кайрăм — каç турăм, вуникĕ çулçа пĕр турăм. Орау. Симун вăл Куçмипе пĕр амаранни (от одной матери) вăт. Ст. Шаймурз. † Çырайĕ-ши турă, çыраймĕ-ши, пĕр минтер çине пуçа хумашкăн. N. Ку кĕллисене пĕтерсессĕн, вара пур кĕллине те пĕр çĕре тăваççĕ, вăсене вара кăвакалпа тăваççĕ. N. Пĕр кутăм, пĕр пуçăм. Я одинок (мне тужить не о чем). Сред. Юм. Пĕр пуç, пĕр кот, ниçта кайсан та никам канçĕрлемес. Одинок, куда ни пойду, никто не помешает. N. Пĕр вуннăшне парăр. Дайте мне одну десятишницу (10 руб.). Другой смысл: дайте мне рублей десять, рублей с десять. N. Ултă утăмран пĕр, на каждых пяти саженях. || Один из двух. N. Пĕр çтенаран тепĕр çтенана çитичченех хăма хунă, хăми пуçĕсем кĕмелĕх ыра тунă. || Одна вещь. Календ. 1904. Вăл пĕр пур — хамăр ĕçлеме пĕлменни, пурăнма пĕлменни – тепĕре. Это одно, а... || Один раз, разок. Альш. † Пĕр çӳле пăх, çĕре пăх: савсан пирĕн çие пăх. N. Пĕр çапăп та, пĕр ӳкерĕп. Дам раз и сразу сшибу с ног! (Угроза). N. Ача ку карчăка каланă: мĕн ĕçлен мăн акка? тет. Ку карчăк калат: апла каламан пулсан, пĕр хыпăтăм, пĕр çăтăтăм (сразу схватила бы ртом и сразу бы проглотила), тет. N. Е салам-аликĕм, асанне, темен пулсан, пĕр çăтăтăм, пĕр хыпăтăм (говорит старуха). N. Эсĕ мана авантарах хулă пар-ха, эпĕ ăна пĕр хĕртем (постегаю). N. † Атьăр, тăвансем, эпир те аллăмăра хут тытар та, хут вулар, çанталăк çуттине пĕр (разок, хоть немножко) курар. Пазух. † Шĕшкĕ вутти хутар-и, пĕр (еще разок) ăшăнса ларар-и? (Вставка; приглашает погреться: с удовольствием погреемся). Рак. † Хĕрлĕ чие ларат хĕрелсе, каçса пĕр татăттăм (разок), каçми çук. || Некий (иногда соответствует неопред. члену). Рак. Çав пӳртре пĕр чипер. (Турăш). В этой избе нечто красивое. (Икона). Собр. Пĕр япала (некая вещь) пĕтĕм япалана тиркемест, пĕр шĕвĕ япалана тиркет. (Кăвар). Урмой. Ивансем киле тавăраннă чух, пĕр хăйă çути курăнат, тет (увидали свет в избе). Изамб. Т. Пĕр вырсарникун, однажды, в воскресный день. Орау. Пур пирн пĕр ял йытти, çавна çиса ларап-ха, ĕнертенпе те киле килмер ĕнт (говорит жена о муже). IЬ. Пĕр мурĕ (один чорт, напр. жена ругает мужа) паян киле те килсе пернмерĕ ĕнт. || Выражает противоположность. Якейк. Пĕри пĕр япалая (один любит одно), тепри тепĕр япалая йоратать. || Раз (союз). Орау. Пĕр çынтан тепĕр çынна ленксен, час тупаймастăн вăл япалана, пĕр парса ярсан. N. Вилнĕ çыннăн, хăй пĕр лăпланнăскерĕн (раз он умер), асăмлăхĕ те лăплантăр. N. Пĕр килнĕ чухне курса тухас. Раз пришел, так уж кстати надо зайти и повидаться. Юрк. Санăн ĕçме кирлĕ марччĕ, пăрахас пулатчĕ. Ачу-пăчусем нумай, арăму пур, пĕр шухăшласан (если серьезно обдумать), манăн ăсăмпа пулсан, эсĕ кăлăхах эçетĕн. N. Пĕр вĕреннĕ япала хăй енеллех туртать. К чему (раз) привык, к тому и тянет. Кильд. Эпир час килес çук пĕр кайсассăн. Раз пойдешь, так придешь нескоро. Значенне чув. «пĕр» с русск. «раз» одинаковое. Мусир. † Çинçе çырма, юхăм шыв, сиксе каçса пулмарĕ, пĕр турă-ях çырнинчен иртсе кайса пулмарĕ. (Здесь возможно двоякое толкование: или «пĕр» песенная вставка, или же оно употреблено в смысле «раз»). Орау. Лашана пĕр куçран çухатсан (если уж потеряешь), тупаймастăн вара унта. АПП. † Çӳренĕ пĕр чухне (пока гуляешь) юрласа çӳре. || Случайно. Шурăм-п. Пĕр ăçтан та пулин укçа тупсассăн, ана ĕçсе пĕтермесĕр лăпланмаççĕ. | Целый. Орау. Ман кумпек (= кун пек) юрăсем пĕр тетрать. У меня этаких песен целая тетрадь. IЬ. Сĕт нуммай, пĕр чӳлмек. Пĕр чӳлмек сĕт исе килчĕ. Икĕ чӳлмек сĕт (целых две крынки молока) исе килчĕ. Сёт-к. † Ĕлĕкхи тантăш çор çона, эпĕр хамăр пĕр çона. (Çăварни юрри). СТИК. Пĕр арпус пуçтарса хутăм-ха. Съел один арбуз (в др. гов. — «съел целый арбуз»). N. Пĕр ĕмĕр порнчĕ. Пробыл где-нибудь очень долго, хотя обещал скоро вернуться. N. Çак пĕр уйăх хушшинче ерçӳсĕр пулса нимпе те писме (= çыру) çыраймарăм. Çутт. 81. Ниçта пусма вырăн çукчĕ. Ура пĕр шит (на целую четверть) путатчĕ. || Единый. Т. V. 29. || Единодушный, согласный. Ст. Ганьк. † Ик килĕнтеш пĕр пусан, кил илемне çав кӳрет. (Пĕр пусан = килĕшӳлĕ, вăрçмасăр пурăнсан). || Один только, единственный (каких больше нет), самый первейший. Юрк. Хăйсем ялĕнче пĕр пуян пулса пурăннă (единственный, первейший богач). N. Тата калаççĕ: пĕр ĕнее те каснана илеççĕ, тесе. N. Тата хăшĕ-хăшĕ чăпăркка-туясем илчĕç те, суха-пуçне тавăрса пĕр аçапа амаран пĕрех хĕр çуралнă хĕре тыттарчĕç. N. Тата пĕр ывăлсана хуса карĕç. Орау. Пĕр ывăл ачаш пулать вăл. Собр. † Плуштух кленчи халь аллăмра, савнă пĕр тăванăм умăмра. Ст. Шаймурз. † Ĕнтĕ пĕр тăванăмсем, пĕр чунăмсем, сирĕнпеле пĕрле пурăннине ĕмĕр манмăп тенĕ çĕрсем пур. Алших. Пĕр пуçран икĕ пуçлă тăвас, терĕ, икĕ куçран тăватă куç тăвас, терĕ (вздумал жениться). N. † Ялта пĕр (первейшая) хĕр пулăттăм, ăратнерен тухмăттăм (все время была бы в кругу своих родных). Сред. Юм. Уçса пăхать, тет, виççĕ-мĕш пӳлĕмне — ларать, тет, тĕнчере пĕр илемлĕ хĕр сăнчăрта. Ск. и пред. 13. Унăн ашшĕ Уланки ял пуçĕ те, пĕр пуян, паттăрăн пек кĕлетки çӳренĕ, тет, пĕр капан (как целый стог). N. † Сар кăшăллă витре — пĕр витре (первейшее ведро): кĕтейĕ-ши пире пĕр хитре? N. Алăксене тапрăм — уçăлчĕ, шыв çинчи пĕр (количество) чечек (единственный, или же песенная вставка) çутăлчĕ. Кан. Пĕчĕкçĕ пĕр кантăксене пăрахса, алăк пек пысăк кантăксем касаççĕ. Перестали делать в избах по одному оконцу, начали вырубать большие окна, величиною с дверь. Шарбаш. Ай, пичи Михали, пĕр арăмпе мухтанать! (хвалится одной женой, кроме которой у него ничего нет; по другому толкованию — постоянно хвалится). N. Пĕр ывăла (единственного сына) та илмелле (в солдаты). Рак. И эпирччĕ, эпирччĕ, эпир вуниккĕн пĕр хĕрччĕ; пĕр хăма çине пухăнтăмăр, çутăличчен салантăмăр. (Çăлтăр. Одни объясняют: «нас было двенадцать, и все мы были девицы»; другие понимают в смысле: «нас было двенадцать, и все мы составляли созвездие». Послед. толкование сомн.). Ала 95°. Пĕр кăшкар-ути çисен те (хотя питался лишь одним щавелем)... || Единственно (только). Сред. Юм. Ыттисем — ывăлсĕм, хĕр пĕр эп çиç. Остальные все братья, и одна лишь я — сестра. Ала 95°. Хирте вара вăл пĕр пăрçа çикелесе вăхăтне иртеркелесе анчах çӳренĕ. Альш. Кĕвĕсене каланă чух, сăмахĕсене кашни çĕрех пĕр пĕлнисене калаççĕ: хăшĕ аса килет, хăшне вăхăтне кура калама меллĕ, çавна. || В этом смысле иногда соединяется с наречием анчах. Истор. Вырăссем тутарсенчен пĕр парнесем парса анчах хăтăлайман, тата вĕсене çуллен куланай тӳлесе тăмалла пулнă. ППТ. Атьăр часрах! Вĕçсе кайăттăм та пĕр анчах (так!), çунат çук! || Один и тот же. Собр. Çулла та пĕр, хĕлле те пĕр. (Чăрăш). Артюшк. Эпир унпа пĕр ваконта карăмăр (килтĕмĕр). Баран. 192. Шухăшсем пурийĕн те пĕре килнĕ. || То (—то). N. Хăй хăранипе пĕр малалла, пĕр каялла пăхкаласа пырат, тет. Микушк. Пĕр пуççапат, пĕр тăрат. (Тараса). N. Вĕсем çак тĕлĕнмелле ĕçрен пĕр хăраса, пĕр савăнса çав çĕре иккĕшĕ пĕрле ирттернĕ: N. † Шурă хĕлĕхрен вĕрен яваççĕ: ĕнтĕ пĕр яваççĕ, пĕр сӳтеççĕ. Сборн. по мед. Вăл чир ерри-еррипе арасланать: пĕр йывăрланса, пĕр çăмăлланса темиçе çула пырать. Ёрдово. † Пиçнĕ çырла сăнăм пор: пĕр хоралать-и, пĕр шоралать-и, той илемне çав кӳрет. || Приблизительно. N. Пĕр вунулт-вунçич çулхи хĕрачесем, арçын ачасем... Юрк. Мĕн пурĕ пĕр аллă кĕнеке ытла. N. Ăна уншăн пĕр çирĕм пилĕк çăмарта параççĕ. Ст. Айб. Тата пĕр çĕр тенкĕ пар-ха тырă илме. N. Хăйсене пĕр вунăшар е çирĕмшер пус парсан, тин чармаççĕ. N. Вĕсем каллех çапла пĕрер вунăшар е çирĕмшер пус илсен, часах салтса параççĕ (веревку). О сохр. здор. Пĕр виç кун хушши, в течение трех дней. || Настоящий. N. Çуртра пĕр арçын анчах, вăл та пулин хулара тарçăра пурăнать. Çиме çитменни пĕр инкек. || Одинаковый; одинаково. N. Çынпа çын пĕр мар. Ст. Шаймурз. Манăн пӳрт пур, унăн кĕтессисем пĕр мар. (Вăл пулĕ алă пурнисем). Ст. Айб. Ĕмĕр пĕр килмест, теççĕ. Жизнь течет не гладко. (Послов.). Образцы. Ай-хай уйăх та пĕр, хĕвел те пĕр, вĕсен çутти мĕншĕн тĕрлĕ-ши? IЬ. Тăван эсĕ те пĕр, эпĕ те пĕр (мы с тобой одинаковы), пирĕн телей мĕншĕн тĕрлĕ-ши? IЬ. Улăм ури улт ура, улттăшĕ те пĕр ура (одинаковые). IЬ. Икĕшин сасси пĕр килет. Оба (журавль и журавлиха) кричат враз. Кама 52. Пуринчен те пĕр илме май килмест, мĕншĕн тесен пурин те пурлăхĕ пĕр пек мар. N. Саншăн пур çын та пĕрех. Для тебя все люди одинаковы. N. Кам чунĕ сан чунпа пĕр килет. || Каждый. N. Илтекенĕ пĕр ырăлатчĕ мана, кураканĕ пĕр мухтатчĕ. Юрк. Ăна курнă пĕр çын: ун пек ачасем пурăнмаççĕ, теççĕ. Ст. Чек. Кама хисеп (счёт) çитнине пĕр çапаççĕ. СВТ. Пĕчĕк ачасем, хулĕсене касман пулсан, шатра чирĕпе чирлесессĕн, чирлени пĕр (каждый, кто) вилеççĕ. IЬ. Хулне кассассăн кайран ачанăн кĕпине кунне пĕр (ежедневно) улăштарма кирлĕ. Альш. † Калаçнă пĕр сăмахсем вырăнлă пулсан, шет (может быть) калаçса пулмĕ-ши сăмах-сене? Бур. Ай-хай, тăванăмсем, пĕр чунăмсем, сирĕн пĕр сăмахăрсем (каждое ваше слово) пин ылттăн. Истор. Мĕн куçа курăнакан çынна пĕр чиксе пăрахнă. Туй. Хĕрĕ (невеста) те кама хирĕç пулать, кураканне пĕр асăнса йĕрет. Кого ни увидит, того и называет по имени и плачет. || Всё. N. Лаша пĕртте çăтмас, янине пĕр (все влитое) юхтарса кăларать (лекарство). || В одинаковом количестве. Эпир. çур. çĕршыв 23. Арçынпа хĕрарăм пирĕн вулăсра пĕр йышлах (в равном количестве). || Постоянно. N. Çап-çутă хĕвел пăхать: ăшă парса савăнса, йăл-йăл кулса пĕр тăрать. Ст. Шаймурз. † Çак тăвансемпе пĕр тăрсан, сисмĕп эп ĕмĕр иртнине. || Никакой. N. Санăн патшалăхунта пĕр сылăм та, пĕр çăмăр та çумĕ. Ашшĕ-амăшĕ. Кил-çурта пăхса тăма пĕр вăй та çук ĕнтĕ (совсем нет сил). Никит. Выльăхсем валли пĕр апат та (никакого корма) юлмарĕ (в засуху). || В отрицат. оборотах: ничего не ..., вовсе не ..., совершенно не... N. Урапа çинчен тепле аннă, хам пĕр (ничего) пĕлместĕп, тет. N. Асран пĕр кайми хĕрсем. N. Пĕр йор та çок. N. Авă саранча, шăрчăк, хăш-хăш çул тырра пĕр хăвармиччен çисе ярать. СТИК. Пĕр сасă-чĕвĕсĕрех епле каян унта. Как пойдешь без зову (на свадьбу). N. † Пĕр çук çĕртен (без всякого основания) çын çисен, çав çунтарать чĕрене. N. † Пичен йăмăк полаччен, хăрăк тонката полас мĕн, пĕр чĕнмесĕр (молча, без звука) ларас мĕн. (Хĕр йĕрри). Пахча çим. 3. Унта пĕр çил çуккипе хĕвелпе пахча çимĕçĕ пĕтсе ларать (погибают). Юрк. Леш, çывăрса лараканскер, ку мĕн каланине илтмесĕр, пĕр чĕнмесĕр çывăрса ларат. Толст. Çапла йытă пĕр нимĕнсĕрех тăрса юлчĕ (осталась ни с чем), тет. ХЛБ. Анчах ĕçе пит тĕплĕ, пĕр васкамасăр (нисколько не торопясь) тăвас пулать. Дик. леб. 34. Унăн сăнĕ, ĕлĕк илемлĕскер, халĕ хуп-хура, пĕр илемсĕр. Кильд. † Пĕр (ни разу) анмăтăм эпĕ шыв хĕрне, юрататăп шывăн сассине. Баран. 122. Пĕр кирлĕ мар чух, когда нет никакой надобности. || Какой-то. Ск. и пред. 46. Çурса пĕтернĕ кĕпи вырăнне пĕр хураскерне тăхăнса та янă. Якейк., Хора-к. † Пирн Йăванĕ туракĕ ял ятне те каламаþ, хĕр ятне те каламар, вырăс ялĕ поль тесе, маþа хĕрĕ поль тесе, пĕр хораскер-лотраскер, çак ял хăтне ярнăскер, пирн ял хăтне кӳрес çок. Орау. Пĕр тутаþ (т. е. тутарĕ) тем хăтланать унта, пăх-ха. IЬ. Пĕр мурĕ кунта епретсе хăварнă (испражнился жидким). || Какой-нибудь. Орау. Пĕр усалĕ çаклатса туртин (турδиын')!.. А вдруг, если какой-нибудь негодяй зацепит и отдернет задвижку!.. N. Килте пĕр япалине пăхсан та савăнмалли çук. || Во-первых. Ашшĕ-амăшĕ. Пĕр, вăл ĕнер, вырăнсăр сăмахсем калаçнăшăн, ӳкĕннĕ, ытларах тата Лисахвине вăл (он) хĕрĕнкĕ чухне чĕрене çемçетмелле сăмахсем каламаншĕн çиленнĕ. || С одной стороны. Изамб. Т. Çитменни пĕр хуплат, тата кин: ĕçлеместĕн, тесе, пĕр вăрçат. || Иногда употребл. в смысле «замечательно». Орау. || Иногда является как бы вставкой и не переводится. П. Пинерь. † Вăрман хĕрри каюлă, пĕр ярса утсем транас çук. Кильд. † Пĕр çавăрса илсе пĕр юрлăтăм. Н. Карм. † Кăçалхи пĕр ута, ай, çуласси; çулассинчен питĕрех пухасси. Çак тăвансене пĕр курасси; курассинчен питĕрех уйрăласси. Шибач. † Лаши пĕр йортать, поçне пĕр утать, вăрăм пĕр çолне çитесшĕн. N. † Ах, аннеçĕм, анне, пĕр çуратрăн, ӳстертĕн, пама вырăн тупмарăн. Турх. Ăшра мĕн пуррине каласассăн, пĕр хурланнă чунăм пĕр ĕсĕклĕ (будет всхлипывать). АПП. Ямшăксенĕн пуши — вăрăм пушă, пĕр çавăрса çапасси час пулмасть. Баран. 54. Çитнĕ ялта пĕр Тарас çавăн пек пумилкке туса хăварнă. IЬ. 130. Хăш та хăш чул ытла та нумай пулать; пĕр хăйсенченех тусем, сăртсем пулса тăраççĕ. Абыз. † Килях та пĕр, ывлăм, темерĕ (дуб). N. † Вуник пĕр юман пĕр кутра, турачсемĕр хăй майлă, çулчисемĕр çил майлă. Сунчел. † Кашăк аврисене сăрлама вуниккĕ пĕр мăскал сăр кирлĕ. N. Кĕмĕлтен çĕрĕ хывтартăм, вуникĕ пĕр кĕмĕл укçаран. Образцы 59. Курки аврисене сăр сарлама вуникĕ пĕр тĕслĕ сăр кирлĕ (12 разных красок). N. † Хурăн пĕр айĕнче ик сулă: пĕри ылттăн, пĕри кĕмĕл. Альш. Хамăр пуçа шухăшсем ӳксессĕн, авăнтăмăр хура çĕлен пек, хуçăлтăмăр çĕмĕрт пĕр туя пек. IЬ. Аврăлă куркан аври ылттăн, çавра пĕр куркан тĕпĕ ылттăн. (Здесь можно понять и в см. «единственный»). N. Вуникĕ чĕкеç пĕр кашта (заняли весь шест), юрласа пĕр юрри пĕтмерĕ. Пазух. Сĕтелĕрсем çинчи сĕтел çитти, утмăл та пĕр çитмĕл те, ай, çӳçи пур. Шел. 7. Ылттăнăм та çук ман, кĕмĕлĕм çук, пĕр Мускавран килнĕ те мулăм çук. (Можно понять и в смысле: «ни одного»). Юрк. † Эпир çак тăвансемпе пĕрле пусан, калаçса пĕр сăмахăмсем пĕтме-çке. Альш. † Сатраях та çырла пиçет-çке, тĕрлĕрен пĕр курăкпа варшăнса. Собр. † Ларсам, ларсам, тиеççĕ. Хăш-пĕр енчен ларам-ши? (Здесь можно понимать и как «хăш-хăш», который). || Альш. Пĕр шӳтле вăл (одна комедия), хĕри-пăраç ĕçки. || Выражает любовное отношение. С. Тим. † Икĕ пӳртçĕм, пĕр пӳртçĕм, йĕри-тавра тĕкмеçĕм. Тайба-Т. † Ĕнтĕ хирте тăман çăвать-ĕçке, ял хушшисем те пĕр епле-ши? Янтик. Çаранăн та пуçĕ çырлалăх, çырлалăх, лартăр пĕр Питрав çитиччен: Ачач 110. Килте пĕр аннене каласа парап ĕнтĕ, тесе малтанах шутласа хурать. || Вплоть до. N. † Мамăк минтер, тĕк тӳшек: пĕччен ан вырт, иккĕн вырт. Пĕрех пĕччен (в одиночку) выртсассăн, пĕр вилеччен ӳкĕнĕн.

пĕтĕç

(пӧ̌д'ӧ̌с', пэ̆дэ̆с'), соединяться, сходиться. Чума. Унтан вара çав мăккăльсем пĕр-пĕринпе пĕтĕçсе лараççĕ. Ала 6. Хӳрипе пуçĕ (у змея) пĕтĕçнĕ çĕрте анчах лутрарах пулнă, тет, каçас пулсан, унтан каçмала, тет. N. Хăçан та хăçан çитмĕл те çичĕ вар поçĕ пĕр çĕре пĕтĕçет, çан чох тин çак çынна ĕçлен сăхса витертĕр (ужалит). Панклеи. Çаксам (т. е. тури осалпа анатри осал) кăçкăркаласа пыркаласан, лоткă патĕнче хире-хирĕç пĕтĕççĕрç, тет. Пĕтĕçсенех, лоткă çине хăпарса ларчĕç. N. Хăш-хăш пĕтĕç йĕкрешсем пĕтĕçсе çуралаççĕ. СПВВ. ИА. Пирĕн пасар çулĕ ял çулĕпе пĕтĕçет. Две дороги сливаются в одну. Шибач. Выльăх пĕр çĕре пĕтĕçет (собирается). Хурамал. Этем пĕр çĕре пĕтĕçсе (пухăнса) пурăнать. Сёт-к. Сăмахсене пĕтĕçтерни пĕтĕçмест (построение речи идет негладко, не клеится)? Ib. Пĕтĕçмен сомах. Несуразная речь, слово. || Стать полным. СТИК. Пĕтĕçнĕ сысна: сысна чист пĕтĕçнĕ ĕнтĕ, утса та çӳреймест. Ытлашши мăнтăрланса кайнă сысна çинчен калаççĕ.

пĕтĕçĕ

бранное слово «копун». Ст. Чек. Пĕтĕçĕ! Ним те тăваймастăн!

ау-у

(ау), vox, qua imitamur ululatum luporum, слово, изображающее вой волка. СТИК. Кашкăр: ау-у! тет. Волк издает вой.

аял

(аjал), pars inferior, нижняя часть. Hoc nomen, quod casum nominativura non habet, in aliis tantum casibus usurpatur, qui adverbiorum vicibus funguntur. Это существ. не употребляется в им. пад., другие же падежи его имеют значение наречий. Аяла, in partem aut locum inferiorem, вниз; аялалла, deorsum, по направлению вниз; аялта, in parte aut loco inferiors, внизу; аялтан, ех parte aut loco inferiorе, сназу. КС. Капан тунă чухне аяла ута чăн типпине хураççĕ. Когда мечут стог, то кладут вниз самое сухое сено. Ib. Эп аслăк çине хăпартăм та, юлташа аялалла тĕксе ятăм. Я влез на сушила и столкнул товарища вниз. Альш. Хӳрине аялалла тăснă. Опустила хвост книзу (лисица, от усталости). || Курм. Йытта пĕрене аяла тунă. Бревном придавило собаку. НАК. Выльянă чух хăш ушкăнĕ аяла пулат, унтан е икĕ кил е виçĕ кил туртса илеççĕ. У партии, побежденной в игре, отнимают два или три дома. Истор. Ĕмĕрĕнче вăл таçта-таçта çитсе вăрçнă, хăй пĕрре те аяла пулман. Где он только ни воевал на своем веку, а никогда не был побежден. Якей. Мана аяла тăвашшăн, хăйне çала (= çиеле) кăларашшăн. Хочет меня одолеть (победить, переспорить и пр.). КС. Вĕсем аялта пурăнаççĕ. Они живут внизу (напр., в нижнем этаже). КС. Ытла çӳлтен пăхсассăн, аялта çӳрекен çынсем пĕчеккĕн курăнаççĕ. Если посмотреть с очень большой высоты, то люди, которые ходят внизу, кажутся маленькими. Ib. Çăмăл тĕксем аялтан çӳлелле вĕççĕ хăпараççĕ. Легкие перья взлетают вверх. || Eadem vox nonnunquam adiectivi vim habe. Иногда слово аял имеет значение прилагательного. Аял енĕ, pars inferior, нижняя сторона; аял пуçĕ, extremitas inferior, нижний конец; аял ту, mons minor, низкая гора; аял вĕçĕ, extеmitas iriferior, нижний конец. Рак. Анаткас, тесе, ялăн аял енче ларнăран калаççĕ. Нижняя улица называется так потому, что расположена в нижней части деревни. Изамб. Т. Лашине анин аял пуçне чарчĕçĕ. Поставили лошадь на нижнем конце загона. Раков. Аял ту, аял туран вăта ту, вăта туран çӳлĕ ту, çӳлĕ туран вак хăва, вак хăвара вак кайăк. [Янах, сăмса, çамка, çӳç, пыйтă (scr. пыйту)]. Низкая гора, за низкой горой средняя гора, за средней горой высокая гора, за высокой горой мелкий тальник, в мелком тальнике мелкая дичь. (Загадка: подбородок, нос, лоб, волосы, вши). || A tertio eiusdem nominis casu adj. аялалли (аjалаλλиы) ductuin est, quod sijcnificat deorsum situs. От дат.-вин. пад. того же им. произведено прилагат. аялалли, лежащий по направлению вниз. КС. Унтан аялаллине шыв илет. То, что лежит пониже его, заливается водою. Item a quarto casu adj. аялти (аjалδиы) derivatum est, eadem significatione, atque inferior vel in parte inferiore situs. От местн. пад. того же сущ. происходит прилаг. аялти, находящийся внизу. Черт. Аялти ӳрече, perticae laterales, quibus pars vehiculi superior (capsus) sustinetur, боковые дрожины, на коих лежит кузов экипажа. Аялти кĕлет, cella inferior, нижний этаж клети. Тюрл. Эпĕ, часрах аялти кĕлете кĕрсе, шур кĕпе тăхăна пуçларăм. Я поскорее пошла в нижний этаж клети и стала надевать белую рубашку. || Аялти çанталăк, inferna, подземный мир. Hoc noinen, fabularum proprium, si verbuni pro verbo reddamus, idem significat, atque mundus infenus, cuius incolae reruraque natura eandem fere speciem habent, atque his, in terris. Собран. Çăл патне çитсен, хайхи ачасем: „Илме-тухăр!“ тесе кăшкăрcа каланă. Вара хайхи шыври ăстарик, тухса илсе, аялти çанталăка илсе кайнă. Ачасем, унта пурăнсан-пурăнсан, икĕш те пысăкланнă. Подошедши к колодцу, дети громко сказали: „Идите, берите нас!“ Тогда вышел тот водяной старик и унес их в подземный мир.

ай

(аj), interi., ad rarios affectus exprimendos apta, междометие, выражающее различные душевные движения. Interdum est timentis. Иногда выражает страх. Шорк. Ай! йытти çыртать! Ай! собака кусается! Aut eius, cui dolet aliquid. Или боль. КС. Ай! алла пĕçерет! Ай! жжет руку! Interdum etiam contemnentis aut verba alicuius asperuantis. Иногда презрение или нежелание слушать чьи-либо речи и т. п.; при этом означенное слово произносится средне между aj и ах’. Шорк. Ай, санран килет-и вăл! Куда тебе! Разве ты можешь это сделать! КС. Ай! ун хыççăн кайсан! Ну, разве можно поступать по его советам? Ст. Чек. Ай, вара, ман хăлха клуххуй-и? Да разве я глухой? Б. Хирлеп. † Ай, вупкăн еркĕнĕ! Хăйне çакма саппань çук, мана саппан парса ячĕ! Ах, чтобы шут подрал мою любовницу! У самой нет фартука, чтобы на себя надеть, а она мне фартук дала. (Свад. п). Aut etiam admirantis, non sine stomacbo. Или удивление и досаду. Ст. Чек. Ай! эс паян яшка пĕçермен-и-мĕн? Пит хытă выçнăччĕ. Как, разве ты сегодня ничего не варила? Я сильно проголодался. || Eadem voce in aenigmatis violinae sonitus significatur. В загадках является подражанием звукам скрипки. Раков. Ай тĕм, вай тĕм, чунĕ пур та, юнĕ çук. (Купăс). Загадка, в которой четыре первых слова непереводимы, а смысл остальных таков: „душа у нея есть, а крови нет“. Альш. „Ай!“ тет, „вай!“ тет, чунĕ пур та юнĕ çук. (Купăс). Она говорит: „ай!“ она говорит: „Вай!“ — душа у нее есть, а крови нет. (Загадка о скрипке). || Item in carminibus Tschuvaschorum saepissime usurpatur, varia, ut videtur, significatione, quae ex totius carminis sententia pendet. Иногда это восклицание является особенностью языка народных песен, и его значение определяется общим содержанием песни. ЧП. Ай, чĕвĕл те чĕвĕл хура чĕкеç, кĕр каять те çур килет! Ах, черная ласточка-щебетунья, улетает осенью и возвращается весною! Н. Карм. Ай, выляр-и, тăван, ай, кулар-и, пур тăвансем пурте сыв чухне? Будем, родимый, веселиться, пока живы и здоровы все наши родные? || Interdum producta vocali littera effertur, commiserationis significandae causa. Иногда гласная а в этом междометии произносится протяжно (что я обозначил удвоением буквы), тогда оно выражает сожаление или сочувствие. Шорк. А-ай, ачине! Пипи пулчĕ! Ах ты, мой малюточка! ушибся! Урмай. „А-ай, тытнăскерех ĕçĕрĕнсе тарчĕ-ç! Апатне тата тутлăрах ту-ха, эреке ярса ту“, тесе калать, тет. Он сказал: „Совсем было поймал, а он вырвался и убежал. Ты приготовь обед еще слаше, состряпав его с вином“. || Eadem augetur magnitudo rei designandae. Также служит для усиления. Якей. Ай, чипер-çке ку! Ах, как она красива! Ib. „Ай, йоратап-çке! ай, йоратап-çке!“ тесе, тота тăвать. Целует и говорит: „Ах, как я люблю тебя!“ || Interdum etiam producta consonante enuntiatur, ut summa volnptas ex aliqua re percepta significetur. Hie particulae usis non satis certus est. Также может удлиняться и конечная согласная, тогда междометие выражает удовольетвие, восторг. Шорк. Ай-й, аван! Ах, как хорошо! (сомн.?). || In loquendo npnnunquam geminatar. Междометие ай может удваиваться, образуя сочетание ай-ай. Haec interiectio saepe ab eo usurpatur, qui petit auxilium aut iniuriam sibi illatam conqueritur. При этом им выражается или зов на помощь или жалоба на насилие. Шорк. Ай-ай! вĕлереççĕ! Ай! убивают! КС. Ай-ай! сухала тăпăлтарать! Ай! за бороду теребит! || Interdum superiativi vim habet aut significat admirationem. Иногда имеет значение частицы превосх. степени или служит для выражения удивления. Б. Акса, Якей. Ай-ай тăрăх! Ах, как жарко! Ст. Чек. Ай-ай, аван, чăнах та! Ах, как, в самом деле, хорошо! СТИК. Ай-ай, кăçал тырă йывăр пуçлă иккен! А и тяжелы же в этом году хлебные колосья! Якей. Ай-ай (или: ай-яй), паян авăн çапсан, лайăхчĕ! Ах, как было бы хорошо, если бы сегодня была молотьба! Ib. Ай-ай (или: ай-яй), ыратать! Ах, как болит! Ib. Ай-ай, ку пит лайăх (чипер)! Ах, как она хороша (красива)! Шорк. Ай-ай ку! Ну ай-ай! (удивление при каком либо поступке или указание на его необычайность). В говоре КС в этом случае всегда произносят ай-ай. || Eodein sensu etiam cum irrisione quadam ponitur. Иногда в последнем случае получает оттенок иронии. Сред. Юм. Ай-ай, эс пит чейе! Вишь какой ты хитрый! В говоре КС в этом случае произносят ай-яй. Череп. Ай-ай пит! Больно ты горазд! (т. е. думаешь о невыполнимом).

ай-лю

(аjл’у), prima vox cantilenae, nullam significationem habentis, quae canitur, antequam aliae cantilenae incipiantur. Первое слово песни, не имеющей смысла, с которой начинают пение других песен. Изамб. Т. Ай-лю кинар ай-лим, кайли яй-лю, ай-лю кинар ай-лим, айххай-лим (аjл’у к̚инар аjл’им, каjл’и jаjл’у, аjл’у к̚инар аjл’им, аjххаjл’им). С. Дуван. Ай-лю кăнам иккен, ай-лю кăнам. Cantilenae genus, verba inania, nulla subiecta notione, quae aut aliis carminibus in canendo adiiciuntur, aut prooemii loco usurpantur, aut etiam separatira canuntur. Песня, не имеющая значения, которая или служит припевом, или введением к другой песне, или же поется отдельно.

аяксайран

(аjаксаjран), utrinque, с той и другой стороны. Байгл. Ейпеç-ах-та урам — аслă урам, ик аяк сайран сар чечек. Улицы в Байглычеве — широкие, по обеим сторонам их желтые цветы. Слово „ик“ является здесь плеоназмом.

айкăр

(аjгы̆р), [араб сăмахĕ] vox tatar. admissarium significans, татар. слово, означающее жеребца. Альш.

аймик

vox incertae signiL, in aenigmate posita, слово неизвестного значения, встречающееся только в одной загадке. Собран. 244. Кĕвен, кĕвен, кĕвен ут, кĕвен ут та çӳрен ут, тайки мине таймик, ту хăпарсан аймак. (Çăралçанпа кăткă). Hoc aenigma, quo duo formicarum genera, maius et minus, significantur, alia lingua reddi non potest. Непереводимая загадка о крупной и мелкой породе муравьев. Hoc aenigma a Tataris assumptum esse videtur, qui dicunt: это, повидимому, тат. загадка: Бiллį бiллį џiрӓн ат, бįлį нįчкӓ кӧрӓн (кӧрӓн) ат, тауҕа мįнįб таймас ат, хаста тįjįб ӳлмӓс ат. (Кырмысkа), т. е. „Рыжая лошадь с несколькими перехватами (талиями), игреняя лошадь с тонкою талиею, — лошади, которые не поскользнутся при подъеме на гору и не умрут от болезни“. (Муравьи). См. кн. [араб сăмахĕсем] („Очень интересные загадки“), соч. Гирея Арсланова (Казань, тип. Бр. Каримовых, 1910), З стр., 11.

аймăш-маймăш

vox ignota, in aenigmate posita, неизв. слово, встречающееся в загадке. Ой-к. Аймăш-маймăш тур пачăшки. (Хулха). Aenigma, aures significans, quod alia lingua reddi non potest. Непереводимая загадка об ушах.

Айтар

vox incertae signif., quae forsitan olim nom. pr viri fuerit. Слово неизвестного знач.; может быть, личн. имя мужч. Альш. Айтар капанне айĕнчен туртаççĕ. (Çăм авăрлани). Из Аидарова стога снизу теребят. (Загадка о прядении шерсти). V. айсăр капан. Cf. Айдар, nom viri. in Чув. яз им., 25. Около дер. Авыр-Сирмов, Асакасин. вол. Ядрин. у., есть овраг — Айтар вар (Аjдар), nom. loci voraginosi, qui est prope viculum Авăр-Çырми praef. Iadrinensis. Ср. тат. фамилию [араб сăмахĕ].

айтăр

vox incertae signif., слово неизвестного знач. V. Айтар. Раков. Айтăр капанĕ айĕнчен туртаççĕ. (Çăм авăрлани).

аван

(аван), i. q. лайăх, bonus, probus, integer, abso-lutus, perfectus, conveniens naturae, utilis, iucundus, хороший, честный, добрый, приятный, полезный, удобный, доведенный до высокой степени качества или совершенства. КС. Вăл аван çын. Он хороший человек. Ахаль хăйсем аван çынсем, курсан-тусан, аван калаçаççĕ. Вообще они люди хорошие и при встрече обходятся хорошо. Альш. † Ух! ух! тесе сиктернĕ чух эпĕ аван пултăм-и? Разве я была тебе приятна, когда ты качал меня в колыбели и приговаривал: Ух! ух!“? (Из плача невесты). Альш. Ачам, ку çерем мĕн тума аван? Скажи, дитя мое, на что пригодна эта луговина? Череп. Аван сасса итлеме те лайăх. Хороший голос приятно и слушать. || Etiam absolute usurpatur. Также употребляется и без определяемого имени. Наст. о повед. христ. Авана шухăшласа тухнă иккен те, анчах шухăшланă шухăшĕ çитеймест. Он вышел с хорошим намерением, но намерение его не получает осуществления. || Saepissiine adverbii vim habet. СПВВ. ЛП. Аван тумланнă (= капăрланнă), хорошо, нарядно оделся. Нюш-к. Хусантан аван тавăрăнтăм. Из Казани я вернулся благополучно. Хып., № 26, 06. Аванах лартрăн эсĕ сĕлĕ илекен хуçана! Здорово надул (обманул) ты купца, покупавшего овес! Etiam in salntando usurpatur. Иногда употребляется в формулах вежливости, когда справляются о чьем-либо здоровье. Н. Карм. Аваи-и-ха? — Аван-ха, хăвăр аван-и? или: аван тăраттăр-и ха? — Пурăнатпăр ха. Хăвăр аван пурăнаттăр-и? — Пурăнатпăр-ха хуллен. Как поживаете? — Ничего пока. Как вы? или: как поживаете? — Живем пока. Как вы поживаете? — Живем потихоньку. Ib. Ну, аван-и, салтак? Ну, как поживаешь, солдат? (слово ну здесь лишнее). | Nonnumquam aliquid faciendi facuitatem significat! Иногда выражает возможность сделать что-либо. Альш. Кĕсем çапла пурте пĕр-пĕрне хут татăкĕ параççĕ; вилсен, пĕлме аван пулĕ, тесе. Таким образом они дали друг другу по клочку бумаги, чтобы в случае смерти одного из них можно было о ней узнать другим. || Рraeterea notandum est: Альш., Ст. Чек. Хăйне аваншăн хăтланать. Suis consulit rationibus. Делает так потому, что ему так самому хорошо.

Аварук

(аварук), vox incertae signif., in cantilena posita, слово неизв. значения, встречающиеся в песне. ЧП. Аварук, чиперук, чипер-кăна ташларук.

авă-вăри

Idem esse videtur atque атă-пăри, subula. СПВВ. ТА. Атă-пăри = авă вăри. Слово „атă-пăри“ имеет то же значение, что „авă-вăри“.

авăк

breve temporis spatium, короткий промежуток времени (слово, употребляемое в некоторых выражениях). Н. Карм. Пĕр авăк-сахал вăхăт. Пĕр авăк значит небольшой промежуток времени. Ib., Б. Ара. Пĕр авăка пырĕ-ха. Пока будет ладно и это. Сирах. 239. Вара Иудея çĕрĕ пĕр-авăка канлĕ тăнă. После этого в Иудее некоторое время было спокойно. Hanc vocem a voce tatar. [араб сăмахĕ] derivatam esse verisimillimurn est. Весьма вероятно, что это слово, свойственное низовому наречию, произошло от тат. „аўыk“, некоторое количество.

авăн

vox incerta, unde derivatum esse videtur: неизв. слово, откуда произведено: авăн-уççи.

авăр

(авы̆р), vox ignoue signif. (v, авăрла), quae voci „пир“ adiici solet. Слово неизвестного значения, обыкновенно прибавляемое в виде присловья к существ. „пир“, холст: пар-авăр, lintea varii generis, всякого рода холсты. КАЯ. Эй хĕртсурт! эсĕ пире çула пулсан уй ĕç тума пулăшатăн, хĕлле пулсан килти ĕçе тума пулăшатăн; çур-кунне пулсан пир-авăр тума пулăшатăн. О хĕрт-сурт! летом ты помогаешь нам выполнять полевые работы, зимою — домашние; весною ты помогаешь нам изготовлять холсты. Тюрл. Пир-авăрсене тапратрăн-а? Принялась-ли ты за холсты? Якей. Пир-авăр пĕтертĕмĕр. Мы окончили все работы, относящиеся к изготовлению холстов.

авăр

vox ignotae signif., aenigmatum propria. Cf. авăр. Слово неизв. значения, встречающееся в загадках. Ракова, Альш. Авăр, авăр чечек, авăр кукăр чечек. (Аслати авăтни, aenigma caeli fragorem significans, загадка о громе). Hoc quoque aenigma caeli fragorem significans a tataris assumptum est. Загадка о громе заимствована у Татар. Срав. тат. „Зӓҥгӓр-зӓҥгӓр, зӓҥгӓр чӓчӓк, кӱк, кӱк, кӱк чӓчӓк, кӱрįрӓ кӱзгӓ матур чӓчӓк, кӱтӓрiргӓ ауыр чӓчӓк. (Лампы)“, т. е. „Голубой, голубой, голубой цветок, синий, синий, синий цветок; на взгляд — красивый цветок, поднять — тяжелый цветок. (Лампа)“ См. у Гирея Арсланова, ор. cit, 2 стр., 8. Собран. 245. Тĕр, тĕр, авăр, тĕр авăр, ăна тĕрме мĕн пур? Хуç, хуç авăр, хуç авăр, ăна хуçма мĕн пур? (Тӳшек пуçтарни). Сверли, сверни...., сверни...., что стоит его свернуть? Перегнн, перегни...., перегни...., что стоит его перегнуть? (Загадка о свертывании перины). Aenigma culcitam convolvendam vel complicandam significans. Cf. авăр.

авкум-шавкум

(авгум-ш̚авгум), vox, cuius vera atque propria significatio ignoia est, слово, точное значение которого неизвестно. Ст. Чек. „Авкум-шавкум пек çӳрен (incultus, horridus es)“ тесе лапсăркка çӳрекен çынна калаççĕ. Человеку, который ходит неряшливо, говорят: „Ты ходишь как авкум-шавкум“. verluim forsitan nullum sit. Самое существование этого слова для меня сомнительно. Cf. шавкăн.

аврăлă

(авры̆лы̆), i. q. (то же, что) авăрлă, manubriatns, ansatits, имеющий череп или ручку. Альш. Аврăлă куркан аври ылттăн. У ковша для пива, имеющего ручку, золотая ручка. (То же слово и в Б. Аксе).

авсăн

(авзы̆н), actus iactandi vel sursum deorsum agitandi. Quae vox in hac lantum verborum copulatione usurpatur: авсăн такани (авзы̆н т̚агаνиы), alvens ligneus exigua altitudine qui, imposito frnmcnto, snrsnm deorsum agitatnr, ut eo frumenti grana a pnlvere purgemur. Качание. Это слово употр. лишь в сочетании „авсăн такани“, ночевки для веяния хлеба. Сред. Юм. Кăмакана тыр хывса типĕтсе кăларсан йолашкине авсăн таканипе авăсса тõсанĕнчен тасатаççĕ. Когда высушат хлеб в печке и вынут его оттуда, то остатки его веют и очищают от пыли на особых ночевках. || Eodem sapposito interdum farina cribratur. Иногда эти ночевки употребляются при просеивании муки. (Изамб. Т. ).

ак

idem esse opinor atque v. tatar. ak, albus, candidus. Повидимому, татар. слово: ak, белый. Стюх. † Ак перчетке — хĕрсен саламĕ, Чăвашкас хĕрсен (lege хĕрĕсем?) çăкăр харамĕ. Белые перчатки — подарок девушек; девушки из селения „Чăвашкас“ — дармоедки.

ак

vox ignotae signif., quae in aenigmate legitur. Слово неизв. значения, встречающееся в загадке. Урмай. Ак çик чăмăртак. (Ушшĕ). Aenigma, quo clavis significatur. Загадка о ключе.

ак

vox incerta, quae, cum vocabulo „лаик“ coniuncta, in aenigmate legitur. Слово неизв. значения, встречающееся в загадке. Собран. 266. Ак лаик, чаклаик, шăл таик, таш лаик. (Çăра уçин). Aenigma, quod de iis rebus dicitur, quae clavi reserantur. Загадка об отпиранни замка.

сурпан хăми

(сурбан х̚ы̆ми), сорпан хăми, tabula lignea, annexa aratro, qua terra in arando proscissa submovetur, отвал, полица. Н. Карм. Ака-пуçийĕн касă тавракан хăмине сурпан хăми теççĕ. Доску у плуга, которая отваливает подрезанный пласт, называют полицею. То же слово и в Янгорч., Кумарк., Вута б. || В Имен. видим пысăк сурпан хăми, tabula lignea, annexa aratro a pane dextra, отвал. Ib. Пысăк сурпан хăми тăпрана аяккинелле ытса пырат. Полица отваливает землю в сторону. Ib. __Кĕçĕн сурпан хăми, tabula lignea iis aratri partibus, quae ама турат et çĕçĕ appellantur, a parte sinistra annexa, ne, cum proscindatur in arando terra, aratrum glebis oneretur. Ib. Кĕçĕн сурпан хăми: тăпра туласран çĕççипе ама турат çумне çапса хураççĕ. Малая полица прибивается к левой ручке и „ножу“ (v. çеçĕ) для того, чтобы (на ножки) не набивалась земля.

ака

vox incerta in aenigmate scripta. Непзв. слово. Собран. 245. Алăкран кĕрĕп, ака курăп. (Йĕп). De acu dictum est. Загадка об иголке. V. акам.

акайн

vox corrupta (?) in aenigmate posita, испорченное (?) слово в загадке. Урмай. Алăкран кĕрĕп, акайн курăп. [Хăма çурăкĕ (lege: с̚оры̆к’), щель в доске]. V. акам.

акар

(агар), vox obsoleta, quae vertragum significare videlur, устарелое слово, повид., озн. борзую собаку. V. Болг. и чув., 113, Paasonen, 2. Ср. н.-гр. Ϛαγάϱι. N. Акар йыттăм ашса пырать, аякки витĕр хĕвел пăхать. (Çара çуна). Т. П. Загад. Акар йыттам ашша пырать, аякки виттĕр хĕвел пăхать. (Çара çуна). Собран. Акар йытти ашша пырат, айăккиичен хĕвел пăхат. (Çара çуна). Н. Карм. Акар йыттăм ашса пырат, аякки витĕр хĕвел пăхат. (Çара çуна). Альш. Акар йытта ашса пырать, аякки витĕр хĕвел пăхать. (Çара çуна). Тай. Т. Акар йытти ашса пырат, аякки витĕр хĕвел пăхат. (Çара суна). (Моя) борзая собачка бежит рысью, сквозь ея бока светит солнышко. (Загадка: дровни. Aenigma traheam sine capso significans, qua ligna advehi solent).

акарин

(агарин’, агарин), vox ignota in aenigmatis poslta, неизвестное слово. встречающееся в загадках. Собр. Акарин та макарин, ыран-паян килмесен ӳкетĕп те вилетĕп. (Урпа пучаххи). Норус. Акарин та макарин, ыран та паян килмесен ӳкеп те вилеп. (Урпа). Собр. Акарин та пакарин (nota: пакарин), ыран-паян килмесен ӳкетĕп те вилетĕп. (Урпа).... если ты не придешь сегодня или завтра, то я упаду и умру, т. е. осыплюсь. (Загадка: ячмень. Aenigma, quo hordeum significatur).

акарна

(?),vox ignota, in fabula quadam, mendosissime scriqta, posita. Неизв. слово, встретившееся в одной сказке, написанной без соблюдения правил орфографии. Моляк. Вара ӳлĕпе кинĕ пилĕк утне акарна урапа (урапи?) çумне пĕрине кӳлнĕ [scr. Вара ӳльепе кинье пилек утне акарна урапа (урапи?) сумне перине кулне]. Тогда сын и сноха запрягли одну из пяти лошадей в телегу .

аку

vox ignota, неизв. слово. V. сулуç.

акăлчи

vox ignota, in aenigmate posita. Неизвестное слово, встречающееся в загадке. Собран. 220°. Акăлчи-макăлчи шыçмак кут. (Пушмак)... толстая задница. (Calceus, Башмак).

акăнтăр

vox incerta in hisce versibus posita, qui in canendo. certis intervallis, singulis cantilenae partibus adiiciuntur. Слово неизв. значения, встречающееся в следующем припеве: „Акăнтьăр, акăтьăр, ак çак сумах (i. q. сăмах) суя мар“ Собран. 252. † Пăвăрлă лаши сĕлĕ çимест; çийĕччи та çимĕччи, пур тĕпĕ яка пулĕ. Акăнтьăр, акăнтьăр, ак çак сумах суя мар! Лаççи енне пăхрăм та, çăмарта шарик тухашшăн; тухăччи та тухмăччи... (hie desunt nonnulla, здесь пропуск). Акăнтьăр, акăнтьăр, ак çак сумах суя мар! Бурая лошадь не ест овса. Стала ли бы она его есть, или нет, это неизвестно, но только, наверно, в закромах ничего нет (пусто)..., то, что я говорю, чистейшая правда! Посмотрел я по направлению к лачуге (v. лаç), и увидел, что оттуда хочет появиться яичница. Появилась-ли бы она, или нет, это неизвестно..., то, что я говорю, не ложно.

акăр

vox, quae in copulatione lantum reperitur, слово употребляющееся лишь в соединенни. Сред. Олг. Акăр самани (агы̆р-с̚амаνиы), finis mundi, dies novissima, светопреставление. V. ахăр-саман. А v. [Араб сăмахĕ]. tat. ахыр заман, последние времена.

акка

(акка), soror germana aelate me praecurrens. Hoc vocabulo, praeposito plerumque nomine, alias quoque cognatas appello aeiate me antecedentes, in his amitas, materteras, sorores patrueles, amitinas et consobrinas, iis exceptis, quae мăн-акка appellantur. Eadem appellatione vicinorum filias atque eas, quae in propinquorum meorum vicinia habitant, puellas significo aliasque mulieres natu maiores in vico, ubi ipse genitus sum, natas. De hoc numero eae excipiuntur, quarum parentes mihi хăта-тăхлачă appellandi sunt. V. мăн акка, асанне, кукамай. Ст. Чек. Словом „акка“ обозначают: 1) родных сестер, которые старше говорящего; 2) двоюродных, троюродных сестер и вообще родственниц или со стороны отца или со стороны матери, и притом тех, которые старше говорящего летами; З) дочерей соседей, дочерей соседей родственииков и вообще всех женщин из родной деревни, исключая только тех, родители которых приходятся говорящему „хăта“ и „тăхлача“, а также тех, кого он называет мăн акка. Следов. именем „акка“ называются также сестры отца (или матери), которые моложе его (ее). Если слово „акка“ не означает родной сестры говорящего, то обыкновенно перед ним ставят личное имя. Ст. Чек. Асатте акăшĕ — мăнакка; асатте йăмăкĕ — мăнакка, аттерен кĕçĕн пусан акка. Асанне акăшĕ — мăнакка; асанне йăмăкĕ — мăнакка, аттерен çамрăкки акка. Кукамай акăшĕ — мăнакка; кукамай йăмăкĕ — мăнакка, аннерен çамрăкки — акка. Ad varias personas referendo hoc modo dicitur с суфф. прит.: аккам, аккамăр; акку (Тай. Т. ), аку (агу, КС. , Л. Кошк., Череп., Абаш.), аккăр (Тай. Т. ), акăр (агы̆р, КС. , Л. Кошк., Череп.); аккăшĕ (Тай. Т. ), акăшĕ, акăш (агы̆жэ̆, агы̆ш, Л. Кошк., Череп., Абаш.). V. аки, аппа. Ст. Чек. Иван, акусем патне кайса ки (i. q. кил)-халĕ. Иван, сходи-ка в дом твоей старшей сестры. Ib. Акăшсем патне карĕ-ха вăл. Он ушел в дом своей старшей сестры. Ст. Чек. Манăн аннен ĕлĕххи упăшкинчен пĕр тетепе икĕ акка пур. От прежняго мужа моей матери у меня есть один старший брат и две сестры. Собр. 89°. Аккам ашша пырат, айăккинчен хĕвел пăхса пырат. (Çара çуна). Загадка; см. акар. Букв., 1904, 31. Акка! ĕне пăрулама выртнă, кĕвелĕк парса яр-ха мана. Тетенька! (или: сестрица!) корова хочет телиться, дай-ка мне закваски для квашенья молока. (Так обратилась женщина к жене соседа). Т-И.-Шем. Хăй ялĕнче ӳснĕ арăм пулсан: „Эй аккаçăм (ятне калать), акка!“ тет. Если она (невеста) обращается (в плаче) к женщине, выросшей в ее деревне, то она величает ее старшей сестрицей, называя при этом ее имя. || Eodem nomine liberi paganorum novercam appellare solent, si pater eorum mortua uxore quamltbet e propinquis eius veluti sororem, aut soron's fratrisve filiam, aut fratris sui mortui uxorem in matrimonium duxerit. Atque etiam si non propinquam, sed alienam duxerit, aккa appellator, si uxoris mortuae liberi jam puerilitatis annos egressi sint. Н. Алг. „Счет степеней у некрещеных чуваш такой же, как и у нас. В кровном родстве брак дозволяется только в седьмой степени, но в других видах родства он позволителен и в близких степенях. Так, можно жениться на свояченице, на племяннице своей жены и на жене умершего брата. Как говорят они: „Май (secundum naturam) юрат, хирĕç юрамас“... При упомянутых браках дети от первой жены зовут мачеху не „анне“, а „акка“. Также зовут мачеху „акка“ и тогда, когда дети от первой жены большие, хотя она (т. е. мачеха) и не родственница их матери. Такое явление наблюдается только среди некрещеных“. || Eodem vocabulo appellat uxor sororem mariti sui, aetate ilium antecedentem. Также старшая сестра мужа. КС. || In cantilenis puellas significat. В песнях вообще означает девушек. ЧП. Сарă аккасем лайăх чуп тума. Русых девушек хорошо целовать. Ст. Чек. † Майкка акка — девушка Марья (в песне).

аккаçăм

(акказ’ы̆м), vox blandientis, i. q. „акка“, ласкательное выражение: моя старшая сестрица. ЧП. Аккаçăм, аккасăм, пĕр аккаçăм! ху ларатăн вырăнта, яту çӳрет пикере. Сестричка моя, сестричка! ты сидишь на своем месте, а о тебе ходит слава, как о красавице („тебя считают за барыню-красавицу“). По толкованию Ст. Чек., слово „пĕр“ надо здесь понимать не в собственном смысле, а лишь как выраженое близости.

аклир

(haud scio an аклир-маклир scrib. sit), vox ignota, неизв. слово. Н. Байгул. † Ик чунăм, как чунăм, аклир-маклир сăнчăрта. (Из бессмысл. песни; там же: „Аклир-маклир тимĕр пошмак“).

акрин

(сf. акарин), vox ignota in aenigmate posita, неизв. слово, встречающееся в загадке. Урмай. Акрин кукăрчăк-макăрчăк. (Пăх). Aenigma merdam significans. Загадка о человеческом кале.

акчак

vox ignotae signif. in aenigmate posita, слово неизв. значения, встреч. в загадке. Собран. Акчак чăмăртак. (Самок. Claustrum. Замок). Ср. тат. ачkыч, ключ.

акшар

(акшар), calx (qua addita fila linea aut cannabina in aqua macerari solent, ut candidiora fiant). Известь. Продаетея на базарах и употребляется чувашами для беления пряжи (çип хутма). Абаш. Чеб. у. || N. Çунтарнă акшара кив çарансем çине тăксан аван. Жженою известью хорошо удобрять старые луга. Это слово (в значении „известь“) есть и в дер. Кибенеевой (Амалăх) Цив. у. Тат. аkшар, мел. Ягудар. Акшар шурă сăнлă. Акшара хуларан илеççĕ, кĕрепенки пĕр пус тăрать. Акшара çип пĕçернĕ çĕре яраççĕ. Тăта (i. q. тата) акшарпа мăрья шуратаççĕ. Известь белого цвета; покупают в городе по 1 коп. за фунт; употребляется для беленая („варки“) пряжи, а также идет на побелку дымовых труб.

акшă-макшă

(акшы̆-макшы̆). Haec vox, cuius vera atque propria significatio nunc iam omnino est oblitterata, hodie quidem nonnisi convicii loco adhibetur. Sunt autem qui affirment hoc vocabulo numen illud silvestre, quod ар-çури appellatur, significari, quod ex homine ebrio frigore confecto ortum esse creditur, consentientibus tamen omnibus hac appellatione malum aliquod designari, daemonem malum scilicet, qui occasione oblata hominibus iniuriam facere aut etiam morte afficere posse existimatur. „Чуваши часто употребляют это слово в смысле плохого отзыва о ком-нибудь, но настоящего, т. е. коренного, значения этого слова вовсе не знают. Некоторые из них говорят, что „акшă-макшă“ означает лешего, получившегося от замерзшего в пьяном виде человека; другие же говорят, что „акшă-макшă“ — особая порода нечистых духов, но не от человека получившихся, и т. п. В общем все они согласны с тем, что слово „акшă-макшă“ означает что-то недоброе, какого-то злого духа, могущего, при случае, причинить человеку вред или даже смерть. Примером на слово „акшă-макшă“ могут послужить следующие слова: ар-пир, лăп-лап, им-йом, которые означают вообше нечистых духов, получивщихся от людей, умерших неестественною смертыо, но никак не чертей. Слово „акшă-макшă“ встречается и в наречиях татар, напр. в Богородской вол. Чебоксар. у.; обьяснения о нем дают такие же, что и чуваши“. (Из письма чувашина М. В. Шевле). Тюрлем. „Ан сăмахла, акшă-макшă, илтес килмерĕ“, тет. Не болтай, говорит, слушать противно. Сред. Юм. Акшă-макшă — вăрçнă чõхне калаççĕ. Выражение „акшă-макшă“ употребляют в виде брани. Шевле. Киремет çавăнпа-çих тăранкаласа порнать халь, ватăлмалăх конĕнче. Ĕлĕк ик-виç хут чӳклемесĕр кĕлле кĕмесчĕ, акшă-макшă. Теперь, на старости, Киреметь только этим и живет (скудными подачками старух); а прежде, бывало, никак нельзя было умилостивить его, идола этакого, не совершив ему жертвоприношения два или три раза.

аламине

(аламин’э), verbum inane, quod a pueris in ludo „пĕррĕм-пĕррĕм“ usurpatur, cum dicunt: „Аламине, саламине, ик шăл, виç шăл, евишшăл“. Слово, не имеющее значения и употребляемое детьми в игре „пĕррĕм-пĕррĕм“, в выражении приведенном здесь выше: алама.

алашита

vox ignota in aenigmate posita, слово неизвестного значения, встречающееся в загадке. Ой. Алашита пилешита, вый паттине (scr. питине) клешита. (Чӳлĕк туртни). Загадка: затягивание супони). Aenigma lori vel funiculi constrictionem significans, quo duo helcii unci copulantur. Hoc loco алаши та etqs. Divisim scribenda esse puto, cnm «тa» syllaba particula copulativa (et) esse videatur. Вероятно, надо писать отдельно: «алаши та» и пр. Cf. v. tat. [араб сăмахĕ] (алаша), quae cantherium s. Тат. алаша — мерин.

али

(ал’i), prima vox cantilenae valde obscurae, quam cunarum motrices canere solent. forsitan idem sit, quod 1. Aлi; In vico Шөмөртбаш praef. Laischiensis, quern Tatari incolunt, qui iam ad Christianam religionem transiеrunt, a cunarum motricibus huiuscemodi cantilena cani solet. quam totam quidem litteris consignare mihi non contigit.
Ӓлįj, ӓлįj, ӓлкӓшį,
Ӓлįкӓшį, тӳлкӓшį!
Атасы кiткӓн пįчӓҥга,
Анасы кiткӓн бįлӓмга,
Оj артында бӳрį бар.
Priorum duorum versuum sententia nunc iam obscura est, reliua autem cantilenae verba hoc modo reddenda sunt: .Pater eius qin pratum) profectus est, ut inde fenum apportaret, mater autem nescio ubi otiosa volitat. Post acdes stat lupus". Item in vico Џaлayaj (c. Елово) praef. lelabugen sis hoc modo canitur:
Ӓллiįj; ӓллįj ӓллӧшкӓ (ubi к littera dura est)
Ӓнįiį кiткӓн урысkа;
Урыс бipгӓн башмаҕы,
Тӓҥįpį бipгӓн ташаҕы
I. е. „...mater eius profecta est ad Russos; | calceoli ei (parvulo) a Russis dati sunt, testiculi a Deo“.
Первое слово колыбельной песни. Якей. Али-мали папаки, чăн-чын (lege ч̚’ин) цаиак марсальок, корăс-перĕс пĕкечи, и, папаки! (Ал’и-мал’и пабам, чы̃н-ч̚ин пабак мы̃рзал’ок, коруĕс-пэрэ̆с п̚эџ̌и, и, пабаги). Здесь папак, папаки означают ребенка: мăрсальок — м. б. от марса, мурза, корăс — мочало, пĕкечи — дужка ее (колыбели), и — восклицание; значение остальных слов забыто. Приблизительный перевод песни (теперь уже непонятной) может быть таков: „Баю-баю, мой миленький ребеночек, настоящий (вм. чăн-чăн?) мой князёчек! Дужка колыбели сделана из мочала. Ах ты, мой малюточка!“

алăк

(алы̆к), ianua, porta а, дверь; ворота. Якей. Алăка ан тăр. Не становись в дверях. Ib. Алăкне уç, вăлсам кĕччĕр. Отвори дверь, пусть войдут. Ib. Эп алăк питĕртĕм, вăлсам ан кĕччĕр тесе. Я запер дверь, чтобы они не вошли. Ib. Эп алăк питĕрсе, вăл кĕримĕ. Я запер дверь, он не сможет войти. ЧК. Пире анне алăка уçса ăсатса ячĕ. Мать отворила нам дверь и проводила нас. Истор. Славянсем пӳрчĕсене темиçе алăк кастарнă. Славяне прорубали в своих избах несколько дверей. Собран. 59. Тухсан та кĕрсен те алăка хупса çӳре. И при входе и при выходе всегда затворяй за собою дверь. ЧС. Алăкран тухсан алă тĕслĕ ăс кĕрет. Когда выйдешь из дверей (дома), то мысли (под разными влияниями) изменяются. (Послов.). Изамб. Т. 102. Урай каштинчен пĕр-ик йĕрке çӳлте алăк касаççĕ. Венца на два выше переруба прорубают дверь. Ib. 102°. Чӳрече, алăк янаххисене лартсан, кăмака хыси (хыиы) тусан, сакăсене тусан вара: „Ăста çĕнĕ пӳрте алăкне хупса тухса кайрĕ“, теççĕ. Когда будут вставлены окна и дверные косяки, а также устроен маленький сруб, на котором кладетея печь, и лавки, то говорят; что „мастер (плотник) затворил дверь в новую избу и ушел“ (т. е. изба готова). Чăвашсем, 8. Юмăç алăкне нумай тапратрăмăр. Немало ходили мы к йомзям. Альш. Ĕлĕкрех кĕрӳшне алăк патне чаршав карса лартаччĕç (i. q. лартатьчĕç), теççĕ ватăраххисем. Люди постарше говорят, что прежде жениха сажали у двери, за („повесив там“) занавес. ЧП. Вĕрене курка — сар курка, алăран-алла çӳретĕр, алăк патнелле ан ярăр. Пусть желтый кленовый ковш ходит из рук в руки, но не передавайте его (по направлению) к дверям. Собран. 199°. Хурт-кăпшанкă тапранат, ылттăн алăк уçăлат. (Сĕлĕ шерепи тухни). Начинают шевелиться насекомые (не летающие), отворяется золотая дверь. (Загадка: появление метелки у овса). Актай. Пĕр килемине кăвапинчен туртса кăларап. (Алăк). Одну старушку я вытаскиваю за пупок. (Загадка: дверь). N. Вăл мĕскĕн алăк панчен тĕпелелле пĕре те иртмеçчĕ (т. е. иртместчĕ). Он, бедный, никогда не проходил в перед избы, а все сидел у дверей. Якей. Алăкра ан тăр. Не стой я дверях. Альш. Алăка пырса тăчĕ. Встал в дверном пролете (т. е. на пороге). Ib. Алăкра тăрать. Стоит в дверном проеме (т. е. на пороге). Якей. Çак алăка çӳрене чох хопса çӳрес полать. Надо затворять эту дверь, когда ходишь. Панклеи. Лаша тӳрех хайхи хĕр патне отать. Херĕн молча пак пӳрчĕ патне çитсен алăкĕнче кокальтяма тапратать. Лошадь прямо идет к выщеупомянутой девушке. Подошедши к ее избе, похожей скорее на баню, она начинает рыть копытом у ее дверей. С. Александровское. Алăкăнче (i. q. алăкĕнче) хуралçăсем хурал тăнă. У дверей стоял караул. Шевле. Чӳк тунă чух малтан алăка уççа алăк патнелле пăхса пĕтĕм турра асăннă. Мулла калпакне хул айне хĕстерсе, аллинче çимĕç тытса тăнă; унпа пĕрле ыттисем те хăш чухне мĕн çимĕç те пулин тытса тăнă. Алăк патнелле пăхса кĕл-туса пĕтерсен тин тур кĕтессинелле пăхса сăх-сăхнă, унччен сăх-сăхман. Во время моления сначала отворяли дверь и, обратавшись лицом к двери, молились поименно всем богам. Лицо, произносившее молитвы, затыкало шанку подмышку и держало в руках кушанье; вместе с ним стояли и остальные, иногда также держа в руках какое-нибудь кушанье. Лишь по совершении молитвы лицом к двери, они обращались лицом к красному углу (к тяблу) и крестились; ранее этого они на себя креста не клали. Альш. Пуп алăкран кăна пĕр-ик виçĕ сăмах калатьчĕ, тет, турăшсемпе-мĕнсемпе килсен. Когда священник приходил с иконами и п., то, говорят, ограничивался тем, что скажет слова два-три в дверь и уйдет (т. е. даже и не входил в избу). Альш. † Çак ялсенĕн ачисене алăк хыçне хĕсрĕмĕр. Парней из этой деревни мы вытолкнули за дверь (скорее: прижали за дверью). Якей. Алăк хошшине ан пол. Не попади (рукою или ногою) между дверью и косяком, (т. е. не прищеми их). Ст. Чек. Йăттăн хӳри алăк хушшине пулнă. Собаке прищемило хвост дверью. Ст. Чек. Мĕн алăк виттĕр калаçса тăран? — пӳрте кĕр. Что ты разговариваешь через (приотворенную) дверь? — взойди в избу. Ib. Акка патне хăнана карăм та, алăк виттĕр калаçса тăрат манпа, пӳрте те кер темес. Те хунь-ашшĕнчен хăрăт мана чĕнме. Я пошел в гости к старшей сестре, а она стала у двери и разговаривает со мною через (приотворенную) дверь: даже в избу не зовет. Не знаю, свекра, что-ли, она боится (и потому не решается) позвать меня. КС. Ма алăк виттĕр калаççа тăратăн? Зачем ты разговариваешь через затворенную дверь? Бугурусл. Эпĕ алăк çине улăхрăм. Я залез на ворота (на гумне). Якей. Алăк уççа хопса тăрать. Служит привратником или: временно заменяет его. Ib. Он мĕн пор ĕçĕ те алăк уççа хопасси анчах. Все его дело заключается в том, чтобы отворять и затворять дверь. Eadem vox postpositionibus „урлă“ е! „çи“ coniuncta limen inferum et superum significat. В соединении с послеслогами „урлă“ и „çи“ это слово часто означает порог и притолоку. Шурăм. 26. Алăк урлă шалалла пăхатăп. Смотрю через порог (т. е. через отворенную дверь) внутрь комнаты. Пуп алăк урлă каççанах хай чирлĕ карчăк сиксе тăнă та, пупа мăйкăçпа çаклатса та илнĕ. Как только поп перешагнул через порог, — упомянутая выше больная старуха вскочила и живо захлеснула его за шею удавкой. КС. Ма алăк урлă калаççа тăратăн? — шала кĕрсе калаç. Почему ты говоришь через дверь (или: через порог)? — ты войди для разговора в избу. См. выше „алăк виттĕр“. БАБ. Алăк урлă вырттарса тапмалла. Надо пинать, положивши через порог. Альш. Алăк урлă каçаймас. Не может перешагнуть через порог. КС. Алăк çанче ларать. 1. Сидит на пороге. 2. Сидит на полотне двери. Ib. Ача алăк çине хăпарса ларчĕ. Мальчик залез на полотно двери. Срав. Ib. Алăк тăрăнче (Iеgе: тŏрнџ̌э, ехtrita ŏ littera, i. q. тăрринче) сала-кайăк ларать. На притолоке двери сидит воробей. Турх. Алăк çине пусса кĕрет. При входе ступает на порог. Срав. N. Чир ересрен алăк çине пилеш, тал-пиçен, тимĕр хураççĕ; апла тусан чир ермест, шуйттан та хăрать, т. е. для предупреждения болезни и отогнания чорта кладут на дверь рябину, татарник и железо. Л. Кошки. Алăк çине ан лар, хурт тухса каят. Не садись на порог, пчелы улетят. Череп. Алăк çине ан тăр. Не вставай на порог. (Срав. чӳрече çине, на окно, т. е. на подоконник). Цив. Алăк çинче ларать. Сидит на пороге. Альш. Чăхха алăк çине хурса пусрĕ. Он заколол курицу на пороге. Ib. Мĕн алăк çинче ларан? Что ты сидишь на пороге? Jn dialecto Альш., si G. Timofeievio credimus, „aлăк урлă“ earn rei positionem significat, cum iuxta limen inferum posita est in longitudinem eius porrecta, sin autem in ipso limine transverse sit collocata, non „алăка (алы̆га) урлă“ dici solet. В Альш. „алăк урлă“ говорят о вещи, которая лежит поперек двери, т. е. около порога, но параллельно ему; если же она лежит поперек порога, т. е. пересекая порог, то говорят не „алăк урлă“, а „алăка урлă“.

алăк тай

(таj), operire ostium relicto exiguo intervallo, притворить дверь, но не плотно. Ст. Чек. Алăка тайнă та, калаçса тăрат çавăнта. Притворил дверь и стоит, рассуждает. (Слово çавăнта, тут, выражает недовольство). Ib. Алăка тайса хур-ха, сивĕ кĕрет, тĕтĕм апла та тухĕ. Притвори дверь, а то избу выстудишь („холод идет“); дым и так выйдет.

алăк хăми

(хŏми, хŏмы, хы̆ми), una tabularum, e quibus constat foris. Асан. Алăк хăмисем, дверные доски. Якей. Вăл пирн пата алăк хăми çĕмĕрсе кĕчĕ. Он забрался к нам, выломав в воротах доску. То же слово и в Чинер.

алка

(алга), inaures varii generis, а v. arab. [араб сăмахĕ] cirsulus, inaures. Серьги, от араб. халkа, круг; серьги (Альш.,. Якей., КС. и др.) Якей. Вăсам алка холхара мар, сăмсара та çакса çӳреç. Они носят серьга не только в ушах, но и в носу. Альш. † Ман хăлхамри кĕмĕл алка, çути ӳкрĕ пит çине. У меня в ушах серебряные серьги; блеск от них отражается на моем лице. || Ornamentum quoddam palmae magnitudine e lintei panno factum nummisque argenteis exornatum, quod a mulieribus infra mentum suspendi solet. СПВВ. ИН. Алка — хĕр-арăмсем янах айне тенкĕрен алă-лапти сарлакĕш пир çине çĕлесе çакаççĕ. Алка — украшение из серебр. монет, которое женщины вешают под подбородком; оно нашивается на кусок холста, шириною с ладонь. || Ornamenti muliebris genus, quod in pectore gestatur, lunae decrescentis resupinatae figura, recisis dumtaxat cornibus. Hoc ex corio tiliaeque libro conficitur atque gemmarum vitrearum aliorumque similium lineis transverse porrectis exornatur, additfs etiam nummis aliquot argenteis, transversis ordinibus suspensis. Angulis autem eius superioribus singuiae gemmarum vitrearum lineae sunt annexae in dorso pendentes, quae initio quidem aliquo inter se distant intervalio, deinde paulatim in unum coeunt ita, ut quodam modo trianguli obiongi formam efficiant, cuius basis ad collum sit, vertex ad lumbos. Huius vertici anulus annexus est. ex quo itidem gemmarum vitrearum lineae aliquot pendent brevi fasciculo colligatae. Так назыв. в Ст. Чек. Убор, носимый женщинами на груди и имеющий фигуру части сектора, заключенной между двумя концентрическими окружностями. Остов убора делается из кожи и, частью, из лыка и украшается с наружной стороны рядами бус и серебряных монет. К обоим верхним углам убора, т. е. с той стороны его, которую образует малая дуга фигуры, прикреплено по снизке бус (шерепе), которые спускаются вниз по спине и около поясницы сходятся вместе, образуя таким образом как бы трехугольник, основание которого приходится на шее, а вершина — у поясницы. В месте соединения снизок оне прикреплены к металлическому кольцу, на котором подвешено несколько коротеньких ниток, унизанных бусами и образующих как бы кисточку. Каждая из этих ниток оканчивается внизу тройною шишечкою из бус (чĕмек), а каждая из трех частей шишечки сделана из четырех бусинок. Главная (натрудная) часть убора представляется в следующем виде. Сначала, вдоль верхнего края, пришиты четыре ряда бус, в следующем порядке, если считать сверху вниз: 1) ялтăркка шăрçа (в Л. Кошк. — блестящие золотистые бусы); 2) пĕрлĕхен шăрçа (в Л. Кошк. похожи на ягоды костяники, но темнее и мельче), З) кĕленче шăрçа (в Л. Кошк. стеклянные граненые бусы); 4) мерчен шăрçа (едва-ли настоящие кораллы, скорее — подделка; цветом похожи на полинялый кумач); за ними следуют два ряда маленьких старинных серебряных монет (нухрат), а ниже их — серебряные грикенники, числом десять. (На весьма несовершенном рисунке, доставленном мне И. К. Токмаковым, изображенно 12 гривенников, а сбоку рисунка приписано, что их всего „10 штук“). Ниже гривенников опять идут бусы, но уже отвесно, образуя как бы ряд столбиков, расположенных не сплошь, а на некотором расстоянии один от другого и вверху соединенных тремя бусинками (двумя маленькими, между которыми помещена повыше одна более крупная), образующими некоторое подобие арки. Бусы расположены в столбиках так, что первое место снизу занимают йăлтăркка шăрçа, второе — пĕрлĕхен шăрçа, третье — кĕленче шăрçа, четвертое — опять пĕрлĕхен шăрçа, пятое — (в арке) — какие-то маленькие бусы и шестое (в арке же, между двумя маленькими бусинками) — йăлтăркка шăрçа. Под этим последним рядом бус висит по нижнему краю убора ряд более крупных серебряных монет, в таком порядке: пять пятиалтынных, три двугривенных, два четвертака, три двугривенных и пять пятиалтынных, так что самые крупные монеты приходятся на самой средине ряда. Снизки бус, свешивающиеся на спине, прикрепляются к осто(а)ву алка не прямо, а посредством особых колец [алка унки (уҥги)], согнушх из латунной проволоки (йĕс правулккаран) и соединенных с верхними углами убора ушками из трех коротеньких ниток, унизаниых бусами (к каждому из верхних углов убора прикрепляется по одному ушку и по одному кольцу);. снизки привязываются к кольцу двумя нитками. [На том же рисунке какая-то часть убора названа алка кашти, но определить, к чему надо отнести это название, я не мог. Там же вижу два примечания, которые относятся неизвестно куда: тăватă тăхлан шăрçа“ („четыре оловянных бусинка“) и „кĕленче шăрçа ĕретĕнче виçĕ кăвак шăрçа“ („в ряде стеклянных бус три синих бусинки“)]. Кроме того, у меня есть другая запись того же И. К. Токмакова, где помещен маленький, повидимому — схематический рисунок той же алка, на котором она изображена в виде как бы разорванного кольца а, концы которого должны приходиться на „загривке“; на кольце — монеты, на концах кольца — застежки сс, и от них же тянутся вдоль спины шерепе(h). Под рисунком написано: „Шăрçа: ун çумĕнче укçа (пурте тенкĕсем, т. е. рубли?), хыçĕнче шерепи. Тенкĕсем (рубли?) — пиллĕк, çиччĕ, тăххăр, вунпĕр. а) шăрçа, b) укçисем, сс) çаклатмаллисем (каптăрми, fibula, пряжка, i. q. Тат. [Араб сăмахĕ], dd) каштисем [на риcунке, нет], h) шерепи“. || Ornamentum e globulis vitreis nummisque argenteis confectum, inaurium genus, quae aures ambiendo a parte earum priore pendent. Украшение в роде серег, сделанное из бус, монет и нухрат (старинн. продолговат. монетки); вешается через уши так, что висит с передней их стороны. Б. Ара. [Говорят. что в Сред. Алгашах Симб. у. так называется украшение, сост. из 2 — З рядов мелк. серебр. монет и бус, которые вешаются на уши посредством петелки (петельки). Задние концы толстыми нитками соединяются на загривке (так написано) и висят под ушами.] || Uncus e metallo, quo puellarum сăрка ei хушпу parti annectitur, quae антăрлăх appellatur. Металлический крючек, который сăрка у девиц прицепляется к антăрлăх. (Так, будто-бы, в Альш.). N. Алка — сăрка çумĕнче, антăрлăхран çаклатса яраççĕ (из шăрçа). || Nummi argentei, qui capitis tegumento, quod Tyxfia dicitur, filo aeneo a fronte suspenduntur. Череп. Алка тухьян мал енне йĕс хулăпа çакнă кĕмĕлсем. Алка — серебр. монеты, висящие на латунной проволоке на передней части тухья. || Eodem nomine ornamentorum par appellatur quae a mulieribus tantum, inter collum et iinteum illud collo cir cumvolutum, quod cypuaH dicitur, a parte capitis posteriore utrinque inserta gestantur. Horum utrumque ab altera parte denies habet longos ita curvatos, ut si recte, id est a tergo, intuearis, tamquam pectinis parvi speciem repraesentet, a latere vero spectantibus notae illi simile esse videatur, quam nos Interrogationis signum appellamus. Украшение замужних женщин, пара небольших завитков из белого металла, которые затыкаются за „сурпан“ сзади, с той и другой стороны головы, протав ушей (сурпан хушшине, халха тĕлне хĕстерсе яраççĕ). Девушки этого украшения не носят (Яргуньк.). В Б. Олг. , это украшение уже вышло из-моды. Ib. Арăмсам тăхăначчĕç ĕлĕк алка. Прежде замужние носили „алка“. Ср. А. Ф. Риттих, II, 50.
Вид завитка en face (сильно уменьшен) [Ӳкерчĕк]
Вид сбоку ?
|| In Acan. ita appellatur ornamentum quoddam, quod a puellis in pectore gestatur, ei simile, quod iam supra (152 p.) descripsimus. Также означает наряд, имеющив форму полукруга и носимый на груди девушками, особенно на свадьбах, на „хĕр-сăри“ и пр. Этот наряд дорог, его имеют только богатые. Некоторые обшивают его по краям вышивкою из мишуры (хăшĕ алка хĕррине укапа чĕнтĕр тытать). Асаново V. сăрка. || Item verrucula est, quae capris ovibusque quibusdam collo dependet. Серёжка под шеею коз, овец и ягнят. СТИК. Сурăхсен, путексен мăй айĕнче пĕчĕкçеç мăй пулат; ăна алка теççĕ. Сурăхсен çăмне илнĕ чухне: „Ах, ку путек ман алкалăччĕ няк-ха; касса илес мар алкине“, теççĕ. У овец и ягнят бывает под шеею маленькая шишечка; ее называют сережкою. Когда стригут овец, то говорят: „Ах, этот ягненок, кажется, у меня с сережкою; как бы не срезать ему сережку!“ || Est etiam caro illa versicolor, quae de collo galli Indici dependet, нарост, свешивающиея на грудь пырина (индюа). Ст. Чек., Череп. Кăркка алки, названный здесь нарост. Ст. Чек. Кăрккан аçи-кăна (только самец) алкалă; алки унăн мăй айĕнче пулат; кăрккана çилентерсен алки тулса хĕп-хĕрлĕ хĕрелсе каят, т. е. если раздразнить индюка, то нарост надувается и краснеет. [В том же значевни встречаем слово алка в Яргуньк., Черт., КС. V. сăмса, мерчен].

алла

(алла), [араб сăмахĕ] Deus, vox eorum. qui solemne. quod. серен dicitur, celebrant. V. Магн., 129, ubi parum recte „сюрэнь“ scriptum est. Восклицание участникев обряда сĕрен. || Interiectio leviter admirantis. Также выражает легкое удивление. Ст. Чек. „Алла! ку урана тăват!“ терĕм те: „Аллу хĕсĕнчим (хĕсĕнчĕ-им)? алла! тен“, тесе хăраса-кăшкăрса ячĕ. Я (подошел и) говорю: „Господи! да он телегу делает!“ А он испугался и закричал: „Что ты кричишь: алла? разве руку прищемил?“ (Испугавшийся подумал, что слово алла — вин. пад. от алă, рука). Ib. Алла, ку сăмавар кăмăрăк нуммай çатат! Ах, сколько углей идет на этот самовар!

алпастă

(албасты̆), daemones mail, incuborurn genus, quorum nomina In Jncantationlbus commemorantur. Некоторые злые духи, имена которых упоминаются в наговорах. V. албасты in С. Максимов. Остатки язычества в современ. верованиях крещ. татар Казан. хуб. Казань, 1876 (Отд. оттиск из „Известий по Казан. енарх.“ за 1876 г., №№ 19 — 20), стр. 27 sqq. Ст. Чек. Албастă — çынна усал ерни е аçтаккă ерни. Хĕр патне каччă пулса, каччă патне хĕр пулса пырат, тет; кайнă чухне: „Ан кала никама та!“ тесе хĕнесе хăварат, тет. Албасты̆ — это злой дух или аçтаккă ([араб сăмахĕ])? пристающий к человеку. К юношам он является в образе девушки, а к девушкам — в образе юноши. Когда он уходит, то бьет человека и наказывает не говорить никому. Н. Седяк. „Куйкăрăш, алпастă — бес“. Ст. Ганьк. Усал чĕлхи е алпастă. Çын усалпа чирлесен шăм-шак сурат, алă-урана тапратмалла мар çывăрса каят, каç выртсан тĕлленсе аташса çывăрат. Çавăн пек чире çапла вĕреççĕ: „Çил алпасти, — мул алпасти, шыв алпасти, вутлă алпасти, вутлă хаяр, вутлă сехмет, вутлă усал çулăхнипе таврăнать. Йытă (scr. йытă) алпасти, чăхă алпасти, кайăк алпасти, мунча алпасти, çил вăпри, хĕвел вăпри, шыв вăпри, вил кил (scr. виль киль) кайăк вăпри (в друюм списке читаем: „вилĕ вăпри, кил вăпри, кайăк вăпри“), укçа вăпри, вутлă (scr. Вутлă) вăпăр, вутлă сехмет, вутлă хаяр, вутлă усал çулăхнипеле таврăнать. Питĕрпе Мускав хушшинче 12 çулхи хĕр пур, çавăнта кай; ан тавлаш, ан хирĕç. Наговор против злого духа или алпастă. Если человек захворает от злого духа, то у него ломит все кости; он засыпает так, что не может двивуть ни рукою ни ногою, и по ночам, во сне, бредит. Эту болезнь отчитывают так: „Возвращается назад (болезнь, случавшаяся) от встречи с алпастă ветра, с алпастă богатства, с алпастă воды, с огненным алпастă, с огненным лихом, с огненным недугои, с огнееным злым духом! Возвращается назад [т. е. болезнь, случившаяся] от встречи с собачьим алпастă, с куриным алпастă, с птичьим [или: звериным, т. к. кайăк означает вообще животных и птиц, не прирученных человеком, а в некоторых говорах — зайца] алпастă. с банным алластă, с вăпăр’ом ветра, с вăпăром солнечным, с водяным вăпăр’ом, с вăпăр’ом мертвеца, с птичьим [или: звернным; см. выше] вăпăром, с огненным недугом, с огненным лихом, с огненным нечистым духом. Между Питером и Москвой есть двенадцатилетняя девушка, — туда и ступай. Не спорь, не противься! [т. е. изгнанию]. И. К. Токмаков записал на своей родине ( Ст. Чек.) следующие татар поверья об алпастă. „Алпастă — усал, аçтаккă; йĕкĕт патне хĕр пулса пырат, хĕр патне каччă пулса пырат, тет; кайнă чух: никама та ан кала!“ тесе çапса хăварат, тет. „Эп кайнă чух ман хыçма (на мой зад) ан пăх“, тесе калат, тет. Хыçĕ хăйин ытла та ирсĕр (отвратительный) тет, умĕ (перёд) илемлĕ, тет. Вăл мĕн каланине итлемесен хĕнет, тет. „Другой татарин объяснял так. Албасты — дьявол, пугающий человека, когда он остается один или спит. Борется с сонным человеком: на спящего ложится, и ему бивает тяжело подняться, даже поднять руки: оне его не слушаются; слова молитвы не произносятся, крик никому не слышен. По-чувашски: вăпăр пуснă. Еще обьяснение. Албасты — шайтан, показывающийся людям в виде разнообразных предметов: скирда животных, людей и т. п. После захода (солнца?) албасты может явиться куда ему угодно и делать что ему угодно. После первого петуха уходит. „Шавгым суга“, (т. е.) чир ярат, искалечивает. Человек, одержимый албасты, дрожит. Выздоравливает вĕрсен (т. е. после отчитывания): алпастă вĕрсен каят. Албасты, обьяснение которого находится выше [не албасты, а], аçтаккă, диавол, соблазняющий молодых людей обоего пола половыми соблазнами по ночам: хĕр патне качă пулса пырат, каччă патне хĕр пулса... (см. выше). Аçтаккă пристает к нечистоплотным людям, особенно к невоздержным сладострастникам (-цам), и к очень чистоплотным“. Из этих обьяснений видно, что [араб сăмахĕ] и [араб сăмахĕ] в татарском представлении иногда смешиваются. Ср. „Я. Коблов. Миөология казанских татар“, 18 с, где слово албасты неправильно произведено от эл, рука, и басмаk, давить, или от алд (scr. алт), перед, и того же глагола. Ошаб. и г. Ме́záros, который в одн. сочинении производит это слово от ал, алый, и басты. || Translate de homine spurco, immundo, negligente dicitur. Переносно означает грязного, неряшливого человека. СПВВ. ЕХ. Алпастă — çӳçне-пуçне тирпейлемен çын, т. е. человек. который не приводит в порядок своих волос, растрепа. Уралка. Алпастă — неряха. СПВВ. ТМ. Алпастă — çӳçне турамасăр, питне çумасăр, начар тумтирпе çӳрекен çынна калаççĕ. Алпаста — называют человека, который не чешет головы, не умывается и ходит в плохом платье. || Item de homine stulto et petulanti. Также говорится о глупом, озорном человеке. П. Седяк. Алпастă — ухмах, шух, талпас çынна калаççĕ: „Алпастă пек эсĕ“, теççĕ. „Алпастă — называют глупого, озорного... человека.

алтан

(алдан), gallus gallinaceus, петух. Собран. 131. Кĕрхи чăххăн алтанĕ кăвак çутсăр авăтмаçть. Петушок осеннего выводка поет не раньше, чем забрезжится рассвет. Сред. Юм. „Алтан тӳпелешет“. Икĕ алтан тӳпелешсен те çапла каласан та ăнланаççĕ. „Петух дерется“. Так можно сказать даже в том случае, когда дерутся два петуха, и это будет понятно (т. е. употребив слово „алтан“ в ед. ч.) V. автан, атан. || Metaph. de homine petulanti aut rixoso. Орау. Халăх çинче алтан пек сикет. На сходке прыгает как петух (о крикуне). Ib. Алтан пек вăрççа çӳрет. Драчлив как петух (о мальчике). || Cognomen viri, прозвище мужчины. Сред. Юм || Fistula parva, oblectamentum puerorum, quae inflata sonat. Детская свистулька из листового железа. Чертаг. || Lignum parvum transverse positum, quo chordae violinae sustinentur. Также кобылка у скрипки. Чертаг. || Lignum aratritransversum, quo „купташка“ cum „сурпан хăми“ connectitur. Также означает часть сохи, поперечину, соединяющую рассоху с отвалом. Янгорч. || Pars molarum, V. арман. Также конек, палочка, приводящая в дрожание ковш (курка). V. арман, Торх., Ходар.

Алтакким

(Алдакким), nom. propr. viri, Eudocimus, личн. христ. имя Евдокам (Альш., Н. Седяк., Раков., Ст. Чек.) Н. Седяк. Алтакким-калтакким, калта тирĕ сĕвекен, икĕ пусла паракан. Евдоким-калдаким (непереводимое слово), сдирает шкурки с ящериц и продает их по две копейки. (Насмешка над именем Евдоким). Ракова. Алтакким-калтакким, çĕр сакăр вун çăмарта. (Шултăра урлă-урлă кĕпе). Евдоким-калдаким, сто восемьдесят яиц. (Загадка о рубахе, сшитой из пестряди с крупными клетками).

алтын

(vox incerta in aenigmate posita, неизвестное слово, встречающееся в загадке. Байгул. Алăк умĕнче алтын ташлать. (Тăмла юхни). Перед дверью пляшет... (Загадка: капель). || Parum recte scr. esse vid.

алти

(Iеgе: Ал’ди). i. q. seq. v., Дуня, Череп.. Л. Кошк. Unde: Алтинке (Ал’д’иҥг’э?), i. q. (то же, что) Алти йинке, appellatio mulieris Eudoxiae nomine honorifica, тетя Дуня. Мусирма. Ай йинкеçĕм, Алтинке! Ах тетенька, тетя Дуня! [О значении инке см. это слово]. V. инке.

алтук

vox incerta, in aenigmate posita, неизв. слово, встречающееся в загадке. Собран. Алăк умĕнче Алтук ташлать. (Урай шăлни). В сенях пляшет „Алтук“. (Загадка: метение пола). Ср. Алтын.

алтăм-пик

vox incerta in aenigmate posita, quae forsitan olim nom. fern, fuerit. Неизв. слово в загадке, м. б. жен. имя. Т II. Загадки. Алтăм пик, алтăм пик, çĕр çирĕм çăмарта. (Вир). Алтăм пик, алтăм пик, сто двадцать яиц. (Загадка: просо). Forsitan Алттăм-пик scr. sit. V. Алттăм-пикке.

алтăр

vox incerta in aenigmate posita. Неизвестное слово в загадке. Актай. Алтăр капан айĕнчен утă туртăп. (Кăнчала арлани). Из-под стога... я буду дергать сено. (Загадка: прядение). Лобашкин. Алтăр капан айĕнче вунă сурăх туртĕ. (Кăнчарла арлани). Из-под... стога десять овец будут теребить, т. е. сено (Прядение). Cf. Айтар, Айтăр.

алшам

vox incerta in aenigmate posita. Неизв. слово. Собран. 421°. Алшам йытти ашша пырать, виттĕр хĕвел пăхать. (Çара çуна). V. Акар. Перевод см. акар.

альляк

(ал’л’ак), vox mihi ignota, quam ab incolis vici Kaвал praef. Tetiuschiensis usurpari accipio. Неизвестное мне слово, по слухам, употребляемое в д. Избахтиной, Тет. у.

альпак

(ал’бак), vox mihi ignota, неизв. мне слово. Hinc: отсюда: кăвак альпак.

ам

(ам), vox parvulorum aut eorum, qui cum parvulis loquuntur, comedendi actum significans aut latratum canis. Слово, употребляемое маленькими детьми, а также теми, кто с ними говорит, и выражающее действие (акт) еды или собачий лай. Сред. Юм. Ам, тет, h. e. çиес тет, хочет съесть, comedere vult. СТИК. Ам тăват! Mordebit (canis)! Укусит! (собака). N. † Çапла пирĕн ячасем çырла тата пуçларĕç, пĕрер уçă татсассăн çăваралла ам! хыпрĕç. Таким образом наши ребята стали рвать ягоды; когда они нарвали по горсти, то быстро отправили их в рот. Череп. Ам. ту. Ешь. Череп. Ам-ам тăват. 1. Edit 2. Mordebit 1. Ест. 2. Укусит. Ст. Чек. Ам-ам тăват. 1. Mordebit. 2. Latrat. Лает. Ib. Ав йăтти ам-ам тăват. Вон собачка лает. Ib. Ан пыр йăтти патне, ам-ам тăвĕ. Не подходи к собачке, укусит. Орау. „Амм, амм тăвас ачине“! тет амăшĕ. Ачи вара кулать. Мать (играя с ребенком) говорат (открывая рот): „Надо съесть ребеночка!“ Тогда ребенок смеется.

ам-хам-хам

(lege: âм-hâм-hâм, ubi h littera vix auribus percipi potest, где h едва заметно), vox, qua cum parvulis loquentes canum latratum imitamur, слово, подраж. лаю собаки Череп. Ам-хам-хам! тет. Лает. [Употр. в разговоре с маленькими].

ам

(ам), vox eorum, qui parvulis terrorem obiicere volunt, i. q. амми. Слово неизвестного значения (м. б. собака), которым стращают детей. Нюш-к. Ам тытать. Тебя схватит „ам“. Саvе, nе „ам“ capiat. [Fortasse significat canem].

ам

(ам), unde deductum est: откуда произошли: ам-ам, canis, собака, vox parvulornm atque eorum, qui cum parvulis loquuntur, слово, употребляемое детьми или теми, кто с ними говорит. Альш., СТИК. Сред. Юм., Чертаг. V. мах-мах. Ст. Чек. Ан тух унта, ам-ам пур. Не выходи туда, там есть собачка.

амалă кĕреçе

(к̚э̆рэз’э), pala rimam habens aut nodum, quae in fodiendo facile frangitur. Имен. Амалă кĕреçе — çурăк е турат куçлă кĕреçе, тыткаласан час хуçăлса или (lege: е) уйăрăлса (çурăлса) каякан кĕреçе. Амалă кĕреçе — лопата с трещиной или сучком, которая при употреблении скоро ломается или раскалывается. Vox suspectissima. Весьма сомн. слово.

ама чечек

(ама-ц̚’за’эк), flos femininus. Vox nova. Женский цветок (растения; нов. слово). Хирте. Вăл хупăсен ăшĕнче чечекĕн икĕ чи кирлĕ (здесь к не получает звонкости) япалисем лараççĕ: пĕри аçа чечек, тепĕри ама чечек. В этих покровах заключены две самые важные части цветка: мужской цветок и женский.

ама

(?), i. q. (то же, что) амма, cur? почему? † Эпир вăйя тухнă-çке, эсир ама тухмастăр? Vox suspecta. Сомн. слово.

амаус

(амаус), a v. turc. ам ауыз, i. e. os cunno simile; convicium est. Бранное (непристойное) слово. Раково Б.Ст. Чек. И, амаус! вăл та çапăçасшăн! Тоже лезет, дрянь, драться!

амак

(амак), obsoleta, cuius veram atque propriam significationem nemo est, qui noverit; eandem habet originem, atque v. turc. [араб сăмахĕ] labor, tat. [араб сăмахĕ] debilitatio. Usum eius hodiernum ea, quae infra scripta sunt, docebunt. Устарелое слово, первоначальное значение которого точно неизвестно. Череп. Амак — неопределенная болезнь“ (i. е. morbus incertus). Арс. „Тем амак — чорт знает, что. Амак — боль живота, причиняемая злым духом вопкăн’м. живущим в омуте (ср. тат. упkыи). Он будто бы бегает по ночам в виде черной собаки или кошки“, h. e. амак, ventris dolor, quo homines a daemone quodam, qui вопкăн appellatur, afficiuptur, quern rn loco fluminis profundiore habitare atque nocturnis temporibus in canem nigrum aut In felem conversum hue illuc cursitare credunt. Н. Карм. Амак çапманскер! Ut morbo „амак“ dicto afficiaris! (aut: afficiatur). Чтобы тебя (или: его) поразила болезнь. называемая „амак“! Слепой. Амак çапман пуçна! Чтобы тебя поразила болезнь! Череп. Мĕн амак пулчĕ кăна?! Что с ним стряслось?! (О болезни неопределенной и неясной). Арç. † Те ар-çори, те шойттан, те ыр-осал, те вăр-хорах, те çол маяк, тем амак! Чорт знает, что это такое: не то леший, не то чорт, не то какой-то дух, не то разбойник, не то дорожная веха! Кильд. Ш. Ах, тăвансам! çакă сăмаха калама та çăмăлах мар; ма каланă-ши акă çакă сăмаха: „Аçа-çори ашшĕне Аса-атте (v. аçа) çаптăр, ăма-çори амăшне амак çаптăр“, тенĕ? Ах, братья! не легко и сказать это слово; почему это так говорится изстари: „Пусть отчима разразит громом, а мачеху поразит лихим недугом“? Череп. Амак тыташшĕ! Чтобы (тебе, ему попритчилось! (= çӳрейми пулăсăнччĕ“, т. е. чтобы (тебе, ему) обезножеть!). Л. Кошки. Эх, амаках тыттăр ĕнтĕ! Йĕрки çук пĕртте! Никакого порядка нет! Чтобы вам попритчилось! || Item morbus quidam (tumoris genus), quo boves ovesque afflciuntur. Также болезнь коров и овец. Шибач. „Ман ĕнене амак полчĕ, труках сумар полчĕ“. — Моклашка полать айăкра, она шăлпа çыртса çĕмĕреççĕ. „С моею коровою случилась болезнь амак“ — На боку появляется шишка, которую разминают, стискивая ее зубами. I. q. чĕмере? — Çеçмер. Амак полнă. (У овцы.) сделалась болезнь (от которой лечат кровопусканием. || Spasmi genus, quo vexantur agni, род судорог у ягнят. Хорачка. Под’ак амаҕы̆. Амак ползан тапкаланат, ӳҕӓт, ты̆рат, выдат. Оϱиын’џӓн, хы̆лhин’џӓн хӳрин’џӓн тордаччы̆. Амак у ягнят. Когда случится эта болезнь, то ягненок дрягается, падает, встает, ложится. Лечат тем, что тянут его (крест-на-крест) за ноги, уши и хвост. || Haud raro cum stomacho quodam dicitur aut indignatione, sicut apud Latinos malum. Нередко употребляется в выражениях недовольства, раздражения. Тюрлема. Эй амак! астуман та, тăрса юлнă! Ах, чорт возьми, забыл и не взял! Изамб. Т Эй амак! япалана манса хăвартăм! Чорт возьми! забыл ведь взять вещь-то! ЧС. Тата мĕн амак пулнă пулать? Что там еще стряслось (или: случилось)? Ib. Анне юмăçран тавăрăнсан атте ыйтрĕ: „Тата мĕн амак тумалла?“ терĕ. Когда мать вернулась от йомзи, отец (недовольный) спросил: „Ну, что еще надо сделать?“ Бугульм. Мĕн амак пулчĕ? Что стряслось (т. е. случилось)? Сред. Юм. Кăçта амака каян эс õпта? Куда к чорту ты туда идешь? Ib. Мĕн амака кайса çĕтрĕ çав? Куда это он запропастился, запропал, девался? Изамб. Т. Ах амак! хĕр-арăмсем чей-сахăр илме каланăччĕ тата! Ах ты, чорт возьми! бабы еще велели чаю-сахару купить! Сред. Юм. Тем амак пõлчĕ, çõрăма яшт чике-чике каять хăй! Не знаю, что такое случилось, все в спине покалывает! СПВВ. ЕС. Ача-пăча киле таврăнмасан ашшĕ: „Мĕн амака кайнă-ши çав?“ теççĕ. Когда дети не возвращаются домой, родители говорят: „Куда это они провалились?“ Цив. Ак амак! Вот какая чертовщина! Янтик. Эй, амак! Тем тума кĕрсе кайнă у унта! Ах, чорт возьми! Не знаю, зачем это ее туда занесло (напр., корову в оглобли). V. чир. Л. Кошки. Амакне килеймерĕ ĕнтĕ, темĕн ĕçлесе тăчĕ ĕнтĕ унта! Чорт его знает, почему он не пришел, и что он там делал. V. хура юн.

амалкки

(scr. амалки), vox incerta in carmine quodam inepto posita, неизв. слово в песне без смысла. Алтăр аври амалки, пичке пăкки Петрушки. Кĕптĕрт-кĕптĕрт нӳхрепе, сăри пĕттрĕ нӳхрепре. Туш-туш, туштар-куштар, ял ан колтар. Пошел (lege: пошшол) ларса чӳклеме. Ручка у ковша амалкки, гвоздь от бочки Петрушка. Стук-стук в погреб; в погребе вышло все пиво... не смеши деревню. Сел и поехал на моленье.

ами

(ами), sodalis, tat. inmӓш. Non dicitur nisi in vocativo. Товарищ, „голова“. Употреб. только в обращениях. Изамб. Т. Ами, айта çанта кайса килер-ха. Давай, брат, сходим туда. Череп. Вот, ами, мĕн куртăмăр эпир! (или: мĕн курмалла!) Вот, брат, что мы видели (или: что придется увидеть!) || Mirum caput. В друг. говорах употребляется в смысле чудак. Ракова. Эй ами! вăл апла пулать-и? Эх, чудак! разве это так? [Утверждают, что это слово происходит от амаус].

амутке

(амут’к’э, амуткэ), vox irridentis cum commiseratione: o ineptissime! lis dicitur, quibus obiicitur res aliqua imprudenter facta. Слово, не имеющее определенного значения и употребляющееся для обзывания тех, к кому обращаются с насмешливым сожалением и как бы укоризной. По-рус. в подобных случаях употребляют выражения: голова садовая (т. е. чучело огородное); чудак, ваше благородие, и т. п. В некотор. говорах имеет непристойное значение. КС. Эй амутке! мĕн аппаланатăн çампа (i. q. çавăнпа)? Эх ты, голова садовая! и стоит тебе возиться с такими пустяками! СТИК. Эх, амутке! Мĕн туса хутăн вара? пăсрăн вĕт япалана! Эх ты, голова садовая! Что ты наделал? ведь испортил вещь-то! Альш. Ку чăваш калат: „Эй амутке! авăсса тиеме!.. Арăмпа иксĕмĕр алласа тиемерĕмĕр-и?“ тет. Чувашин отвечает: „Эх ты, чудак! Да зачем же мне было его (овес) веять-то („насыпать на воз, провеяв на на(о)чевках“)?... Чай, мы с женой его просеяли!“. In Череп. maledictum est, quod proprie significare videtur os simile cunno. В Череп. им. неприлич. значение, подобно амаус или тат. бӓтӓк ауыз («os simile cunno»). Череп. Эй, амутке! çапла тума юрат-и?! Эх ты,......! Разве так делать можно?! || Sodalis (vocat.). В Б. Ара. служит обращением к товарищу. Б. Ара. Амутке! Атя çанта кайса килер. Идем, брат, сходим туда.

амма

(амма), vox parvulorum, qui malum aut solanii bulbum ita appellant., детское слово: картофелина, яблоко. Сред. Юм. Пĕчик ачасĕм õлмана амма теççĕ. Маленькие называют яблоко амма. СПВВ. id. Ст. Чек. Атте! йывăç çинчен амма татса пар-ха! Тятя! сорви-ка мне с яблони яблочко. Ib. Анне! хуранран (или: хураннăран) амма исе пар-ха. Мама! вынь-ка мне из котла картошечку. Ср. тат. алма, яблоко.

амма

(амма), vox parvulorum: omnia esculenta, liquids exceptis, детское слово: все съедобное, исключая жидкостей. Череп.

ампарăшки ярăшки

vox incerta in aenigmate posita, неизвестное слово, встречающееся в загадке. Альш. Ампарăшки-ярăшки, кулса выртать упăшки. (Уйăхпа хĕвел).... муж ее лежит и смеется. (Солнце и месяц).

анла

(анла), verbum textorum: pannum ex lana confectum quodam modo extendere, ut latior fiat., растягивать домашнее сукно, чтобы сделать его шире. Б. Олг. Ыран тăла посма тапратаччĕ. Хайхи арăм лаççа вот чĕртет, хорампала шу çакат (пĕр олт-çипĕ витре кĕрекен хорампа), каран тапратаччĕ, тăраччĕ пилĕкĕн-олттăн кисĕппипе, тăрăс-тăрăс-тăрăс! тӳсе тăраччĕ, килĕ йĕри-тара тăрса. Каран вара, тӳсессĕн, вăл типет. Онтан тохсассăн тата анлаччĕ: чĕрес çинче анлат, сăптăрат ик енне тăршшăпах. Анласа пĕтерет, каран тата поçтарса çыхат кантăрапа, хораншне кайса ярат, вĕретет. Каран тата исе килет, тата тӳечче çапла, пилĕк-олттă анлаччĕ çапла. Завтра начнут валять сукно. Названная выше женщина зажигает в лачуге огонь и вешает на огонь воду в котле, в который входит 6 или 7 ведер. После этого пятеро или шестеро встанут вокруг ступы и начинают толочь сукно вестами. После толчения оно сохнет, а потом его растягивают на черясе (кадке из липового ствола), разглаживая по всей длине в ту и другую сторону. Кончив эту работу, она собирает сукно, связывает его веревкой и кипятит в котле. Потом принесет опять, и опять толкут, и так раз до шести. Ст. Чек. Тăлана тӳсессĕн-тӳсессĕн тĕвекенсем тăла хĕрринчен аллисемпе хире-хирĕç тытса тухаççĕ те, харăс-харăс туртаççĕ; тăлана çапла сарлакалатасшăн туртаççĕ, урăхла каласан — анлаççĕ. После толчения сукна несколько человек берут его руками за края, встав друг против друга, и несколько раз дергают его все враз; это делают длятого, чтобы сукно сделать шире, иначе говоря расширяют его. То же слово и в Череп.

ан

(ан), i. q. tat. įjįн, humerus, unde derivatum est ан-пуççи (п̚ус’с’и), quod idem valet. Слово, встречающееся лишь в соединении: ан-пуççи (ан-п̚ус’с’и), плечо. N. Вырăс пупа ан-пуççи çине хурса йăтса тухса кайнă çырманалла. Русский взвалил попа на плечи, вынес его и понес в овраг.

ан

(ан), vox ignota, quae non invenitur nisi in compositione, слово, встречающееся лишь в следующем обороте. Сред. Юм. Анне-тĕлне (lege: анн’э, priore consonante non emollita) пĕлмес, stupidus est, hebes est, не имеет смекалки, бестолков. Ib. Анне-тĕлне пĕлмес õ, çынсĕм мĕнле хõшнă, çавăн пик тăвать: „хĕне“, тесен хĕнет, „çап“, тесен çапать. Он бестолков, делает то, что ему велят другие. Если ему скажут: „бей“, он будет бить, если скажут: „ударь“, — ударит.

ан çĕмелĕ

(с̚’ӧ̆мэл’э̆), res mihi ignota, неизв. слово. V. çĕмел. В. Олг.

ан

vox incerta. in carmine quodam inepto posita, слово, встречающееся в одной песне, не имеющей смысла. Собран. † Паккăл, паккăл пала чукка, илри (алри?) пулла виç виçелле пит вырăс. Салимка (надо: салимкка?) ан салимка пучунка (надо: путункка?).

ана-палли

(-п̚аλλиы), signum in ipso margine agri humi irnpressum, ex quo sciri potest, cuius sit ager на загоне, указывающая на его владельца. По сообщению М. А. Андреева, уроженца с. Лесных Кошек, Буин. у., в прежнее время, когда кошкинские чуваша ставила на могиле умершего или умершей! „юпа“ (намогильный столб), то“ на нем вырезывали „ана-палли“ покойника, чтобы после, когда придется поминать покойников, не перемешать их могил. То же Ст. Чек. и Черец. Сред. Юм. Ана-палли. Тĕллеймелле мар анасĕне сõха-пуçпе паллă туса хăвараççĕ. Тамга на загоне — знак, делаемый сохою [аногда и топором] на тех загонах, которые трудно заприметить. Ст. Чек. Ананăн пĕр пуçне, хăш чухне икĕ пуçне те, палă туса хăвараççĕ. На одном конце загона, а иногда и на обоих, вырезывают тамги. Янтик. Ку çур-пилĕк çине ана-палли тивас пулат, кăна ахаль шыраса тупас çук ытла тӳрем çĕрте. На этом çур-пилĕк надо сделать тамгу, а то на очень ровном месте его так не отыщешь. (Слово ана-палли есть и в Бюрг.).

Аник

(scr. аник), vox ignota in carmine quodam inepto posita; fortasse ita vitiose dictum est pro вуник (ХII). Неизв. слово в песне без смысла. Собран. Çичу çирĕм çулхи сăрка сăрка (сначала было написано: çăрка çăрка) сăрка касси аник салма мачча касси çилути, çилути çилĕм çеçки çарăк пек ан чуп пустирек маматирек ма тирек.

анăш

(Аны̆ш), vox incerta, unde accepit nomen: неизв. слово, откуда: Анăшкасси.

анĕр

vox incerta in aenigmate posita, неизв. слово, встречающееся в одной загадке. Синер. Анĕр капанĕ (scr. капане) айăнчен туртап. (Кăнчала ту(р)тни). Я тяну из под... стога. (Прядение). V. Антер.

антăр

(анды̆р), vox incerta, quae nunc quidem in lingua Tschuvaschorum nusquam reperitur; hinc ducta sunt: слово неизв. значения. в чув. яз. Уже не встречающееся, от которого произошли: антăрлă.

аншăрт

(анжы̆рт), morbus quidam, quo afficitur, qui maledicta alicuius audiverit aut homini irato, a rixa recenti obviam fuerit. Ст. Чек. Аншăрт = çилĕ ӳкни. Вăрçă сăмаха илтсен, вăрçнă çынна хирĕç пулсан. Вăл пӳрте кĕрсен ача çине çилĕ ӳкет. Ăна шăрта шывпа чӳкесе ĕçтерсен вăл тӳрленет. Аншăрт — болезнь, происходящая оттого, что на человека „падает гнев“. (Это бывает, если) услышишь бранное слово или встретишься с человеком, (только что) поссорившимся. Если такой человек войдет в избу, то болезнь поражает ребенка. Если ребенка напоить водою, которою сполоснут резец (плуга), то ребенок выздоровеет.

Аньня

(ан’н’а), vox parvulorum eorumque, qui cum parvulis loquuntur, aguam significans, слово детское или употребляемое в разговоре с детьми: вода. (Шибач).

апа

(аба), mater, vox inusitata, unde derivatum est vocabulum: моя мать, неупотребительное слово, откуда происходит: аппаçăм.

апа

(аба), interj. dolorem corporis significans, quae dicitur a parvulis vel iis, qui parvulorum sermonem imitantur, слово, употребляемое детьми или теми, кто с ними говорит, и выражающее боль; соответствует русскому бобо. СТИК. Тяппи апа-им? у тебя ножка бобо? т. е. У тебя болит ножка? (спрашивают ребенка). Ib. Апа! Кăшт тăр-ха, сивентĕр. Бобо. Погоди немножко, пусть остынет (говорят ребенку, хватающемуся за посуду с горячею пищею). То же и в Ст. Чек. Череп. Апа тăват! (Смотри, это сделает тебе) бобо! т. е. ты обожжешься или уколешься и т. п. V. пипи.

апай

(абаj), mater mea, моямать. Non invenitur nisi apud вир-ял. V. апи. Это слово встречается только у вир-ял. In dial. Curmysch. accipitur pro vocativo. В некоторых говорах Курм. у. имеет значение зв. пад. V. Матер. || Vox eius, cui aliquid Improvisum atque inopinatum accident. Vox admirantis. Междом. неожиданности или удивления. Иногда имеет значение междометия, выражающего испуг. КС. Апай! ман çулĕ ку пулмарĕ пулĕ! Матушки! я, видно, иду не по той дороге, где мне надо! Апай! çĕлен пор! Матушки мои! здесь змея! Ст. Чек. Апай! çĕлен пур кунта! Матушки! здесь змея! (неожиданность). N. Апай (scr. абай)! тесе кăшкăрса ярать, тет. „Матушки!“ заорал он (будучи уколот жогалом в задницу). Ст. Чек. Апай-апай-апай! мĕн пулчĕ кăна, халĕ те килмес! Господи! что же это с ним случилось, что он так долго не идет? Орау. Апай! ку лайăх япала-çке! Да смотри-ка, это, оказывается, славная штука! (т. е. вещь).

апайăм

(абаjы̆м), mater mea, vox blandientis, матушка моя. Качалов. † Ик кикирик, шак, шак! Шупашкар хуçи ати пур, Мускав хуçи Елекçи, Иля тиякĕ Иля, Иля майри матка. Лăпсăр-лапсăр апайăм пур........ У меня есть батюшка, чебоксарский купец. Московский купец Алексей; у Ильи писарь Илья; у Ильи жена („русская баба“, v. майра) чувашка. У меня есть матушка, которая ходит распустихой (т. е. неряшливо). (Из „Сăвă“, песни, имеющей очень мало смысла. Может быть, здесь апайăм скорее надо обьяснить из апай? Слово „матка“ означает то же, что __ „арăм“ (жена), но употребл. лишь кое-где, у чув. Чебокс. и Цив. у. у.).

апай

(абаj; proprie idem est, atque 1. Anaй), uxoris meae mater, моя тёща. СТИК. Апай, uxoris meae mater, моя, наша теща; апайă (абаjы̆), uxoris tuae mater, твоя теща; апайĕ (абаjэ̆), uxoris ejus mater, его теща. V. хуньăм. Абыз. † Эй хуньньăм! эй апай! эп сан хĕрне хĕсес çук. Тестюшка и тёщенька, я не буду притеснять вашу дочку. (Из застольной песни). Тороп-к. Упăшки арăмин ашшĕне хуннĕм тет, амăшне апай тет. Муж называет отца своей жены тестем, а мать ее тёщею. То же значение имеет это слово и в Карсун. у. Ст. Чек. Хуньăм-апайăм! тӳрĕ сăмах каланăшăн ан çиленĕр. Тестюшка и тещенька! не прогневайтесь заправдивое слово. Ib. Апайăмăр вилсе карĕ кăçал. Теща у нас в этом году умерла. || Mariti mei mater, также моя свекровь. Карсун., Çеçмер, Чертаг. Апай — моя свекровь (cf. хонеме, хонеме карчăк). || В остальных формах (мн. ч.): апайăмăр, апайăр.

апалу

vox incerta, quae in cantilena quadam inepta legitur. Неизвестное слово, встречающееся в одной песне без смысла. Собран. † Шак, шак, шака пука (fortasse шакка пукка, legendum est) чӳкке пӳкке шемекке. Эй улаттай, улаттай. Улатимĕр кĕлетки! Çармăс çинче çичĕ çырма, вуник салма апалу.

апап

(абап?), vox incerta, quae in cantilena quadam legitur, неизвестное слово, встречающееся в песне (сăвă), не поддающейся обьяснению. Собран. † Апапап, апапап, апап каси вут пуçи (quo loco equidem „апап-касси, вут-пуççи“ leg. putaverim, вместо чего я прочел бы здесь: „апапкасси, вут-пуççи“), хура чипчип куç тулли. i. q. апап?

апарăшки

vox incerta, quam in aenigmate quodam inveni. Неизвествое слово в загадке. Раков. Апарăшки ярăшки кулса выртат упăшки. (Уйăхпа хĕвел)..... ее муж лежит и смеется. (Загадка: солнце и месяц). V. ампарăшки.

апаçом

(абаз’ом: proprie idem valere videtur, atque, апаçăм, qua voce olim Tschuvaschos matrem carissimam significasse suspicari licet), v. admirantis, межд. Удивления. Мал. Туваны (Ядр. У ). Апаçом! Майри аки пĕтĕмпех ватăлса кайнă, пичĕсем пĕркеленсе пĕтнĕ! Матушки! тетка Марья совсем состарилась, все лицо в морщинах! (Слово „пит“ поставлено здесь во мн. ч. для обозначения различных частей лица). Зап. ВНО. Апаçом! Мĕн турăнах эсĕ? Матушки мои, что ты наделал!

апус

(абус), vehiculorum onustorum ordo, quae continuato agmine proficiscuntur, обоз. Стар. Шайм. † Аслă çулпа апус, ай, килет-ĕçке. Поболыпой дороге приближается обоз. ЧП. † Аслă çулпа пыран апуссем – улма-чăпар учĕ çул-пуçĕ. У обоза, идущего по большой дороге, передняя лошадь вся в яблоках (так назыв. особая масть, железо-сивая с пятнами). ЧП. Аслă çул синçи апуссем. Обозы, находящиеся на большой дороге. То же слово есть в Череп. и Ст. Чек.

апăрша

(абы̆ржа), miser, infelix, Слово, выражающее сожаление: бедный, жалкий, несчастный. КС., СПВВХ. КС. Эй апăрша! Ах ты, бедный! Ib. Çав апăрша вăй татăличчен ĕçлесе те пурнăçне çитереймеçт. Этот несчастный работает до изнеможения и все-таки не может хорошо обставить свою жизнь. N. Хĕрлĕ туна апăрша. (Кăвакарчăн). Красноногий бедняжка. (Загадка: голубь). || Homo dissolutus, sine lare. В Сред. Юм. так называют людей бесприютных и плохого поведения. || Homo harrulus, болтун. Янтик. Апăрша пуль эсĕ, курмасăрах лăкăртататăн пуль. Ты, должно быть, болтун, и болтаешь о том, чего не видал. Ср. [араб сăмахĕ]

апăршша

(абы̆ршша), i. q. апăрша. СПВВ. Полтав. 61. Чӳречерен пĕлт çине пăхса ларать апăршша. Сидит, несчастный, и смотрит в окно на небо. Ib. Апăршша Кочубей, Несчастный Кочубей. То же слово и в Завражной.

апăсла

(абы̆сла), perverse (induere vestem, h. e. Ita, ut introrsus obversa sit), наизнанку (говорится лишь об одежде). СПВВ. Апăсла = тӳнтерле. Турх. Кĕпене апăсла тăхăнтăм. Я надел рубаху наизнанку. То же и в Череп. Hanc vocem a sacerdotum aut obstetricum more originem traxisse arbitror, qui ad caerimonias suas peragendas inversam vestem induere soliti esse videntur. Повидамому, жрецы или повитухи иногда надевали одежду наизнанку; отсюда и это слово.

аппальчук

vox ignota in carmine quodam posita, неизвестное слово, встречающееся в песне. † Аппалюк, аппалюк.

аптăра

(апты̆ра, brevissima ы̆ littera, с очень коротким ы̆), a mente deseri, perturbari; quid agas, nescire; in discrimen adduci; animo concidere; in angustias adduci; obstupere, не знать, что делать; растеряться; почувствовать себя в критическом положении; оробеть; одуреть; прийти в совершенное недоумение. Тоскай. Аптăранă кăвакал кутăн чăмнă, теççĕ. Не зная, что делать, утка нырнула задом. Ст. Чек. Аптаранă амăшне тапăннă. Qui in summas angustias adductus est, matrem salit. (Prov.) Ст. Чек. Аптăранă кăвакал амăшне тапăннă. Anas masubi ad incitas redactus est (h. e. feminarum inopia), matrem salit. (Prov.). Вино-яд. Инкек-сиен е хуйхă-мĕн килсен эсĕ аптăраса ӳкместĕнччĕ. В горе и несчастии ты не терял головы. Панклеи. Тепĕр холара çичĕ çол шусăр аптăраса порнаççĕ. В другом городе (жители) семь лет страдают от отсутствия воды (или: маются без воды). Кильд. Я. Йăлтах аптăрарăмăр, нимĕн тума та çук. Мы просто потеряли голову — не знаем, что нам делать. Изамб. Т. Эпĕ укçаçăр аптăрарăм. Я испытываю крайнюю нужду в деньгах. Аөин. 1904, 99. Çав енче пит йывăр выçлăх пулнă, ку аптăра пуçланă. В этой стороне был голод, и его положение сделалось весьма тяжелым (критическим). Орау. Аптăранипе = нимĕн тума çуккипе, çуклăхпа еtc. Якей. Эп сорхори тĕлĕнче тырăсăр аптрасах çитсеччĕ; Микколай вонă пăт пач (= пачĕ) те, сӳлĕш (= сывлăш) çавăртăм вара. Около Рождества („овечьей ноги“) я, не имея хлеба, попал было в крайне затруднительное положение, но Николай дал мне 10 пудов, и я вздохнул (свободнее). Чăвйпур. 17. Вăл „мукка“ тени мĕн-ши? тесе шат аптăранă. Он никак не мог понять (точнее: был в совершенном недоумении), что означает (русское) слово „мукá“ (farina). || Cum excessivo. С исх. пад. Пурте йăлтах аптăрарĕç, анчах Г. çыннисем шывран аптăрамарĕç. Все очутились в критическом положении, только жители Г. не испытывали недостатка в воде. Якей. Валтан акнă калчасам (кал’џ̌азам) аптрамаççĕ те, каран акнисем япăх. Более ранние посевы в хорошем состоянии, но более поздние плохи. || Tentari (corripi, implicari) morbo; frangi dolore, succumbere dolori; exanimari. Также страдать от болезни; заболеть; лишиться сознания. ЧС. Ахаль пуç ыратнипе аптăраççĕ пулĕ те, ăна вара çын çилли çакăнчĕ, тесе калаççĕ пулĕ, теттĕм. Я думал, что они просто страдают от головной боли, но объясняют ее тем, что их поразил чей-либо гнев (по мнению чуваш, встреча с сердитым или злобным человеком может причинить болезнь). Вăсен асламăш час-часах пуçпа аптрать. Их бабушка (мать отца) часто страдает головною болью. Ib. Çтаппан пичче çăпанпа аптранă. Дядя Степан замучился с чирьем. Ib. Эп пĕлтĕр çăпанпа аптранăччĕ. В прошлом годе я замаялся с чирьем. ЧС. Каçпала киле таврăнтăм та, анне ĕлĕкхинчен те хытăрах аптăранă. Вечером я вернулся домой (и увидал, что) матери стало еще хуже, т. е. ее болезненное состояние ухудшилось. Шибач. Вара амăшĕ те аптăраса çитнĕ: вилес патне çитет ĕнтĕ. Потом и мать его стала совсем плоха, так что уже была почти при смерти. О сохр. зд. Кĕрсессĕн çын кӳкĕрт шăршипе (пăчланса) аптраса кайса вилет. Если человек войдет в избу, то от запаха серы лишится сознания и умрет. Календ. 06. Сĕрĕмпе аптăранă çын, человек, который угорел. Ib. Чĕрепе аптăракан çын, человек, страдающий от сердцебиения или болезни сердца. Орау. Паян Якур арăмĕ аптăранă, тет. Ывăл тăвать-и, хĕр тăвать-и ĕнт? Сегодня у жены Егора говорят, начались сильные схватки. (Не знаю) уж, сына-ли родит или дочь. || Заметим еще своеобразные обороты: аптăранă енне, реrturbato animo etc. будучи в растерянности, не зная что делать и т. п.; нимĕн тума аптранă енне, id.; нимĕн тума та аптăра, nescire, quid sit agendum, не знать, что делать; растеряться и т. п.; нимĕн калама та аптăра, nescire, quid dicas, не знать, что сказать; ниçтан тупма та аптăра, nescire, unde petas, не знать, где найти, и т. д. Истор. 78. Хăраса нимĕн тума аптăранă енне Владимирти аслă княç патне ярса çарă ыйттарнă. От страха, не зная, что делать, он послал (послов) к великому князю владимирскому просить войска. Орау. Вара аптăранă енне ун патне кайнă. Тогда, не зная, что делать, он отправился к нему. Нимĕн калама та аптăрарĕ. Не знал (был в недоумении, не мог), что сказать. ЧС. Вара эпĕ нимĕн калама та аптăраттăм. Тогда я был (точнее: бывал) не в состоянви что-либо ответить или: не знал, что сказать. Орау. Никама яма аптрарăм. Не мог найти, кого послать. СЧЧ. Çемьесем вăл ачана нимĕн тума та аптрарĕçĕ. Семейные не знали, что делать с (заболевшим) ребенком. ЧС. Мĕн тăвас ĕнтĕ? ним тума та аптăранă. Что делать? положение было безвыходное. Сред. Юм. Ашшĕпе амăшĕ хавасланнипе ним тума та аптăранă. Их родители от радости не знали, что делать, т. е. страшно обрадовались. Собран. Халăха пухсассăн (çăмартине) никама та памасăр аптрарĕ, тет, мĕшĕн тесен Йӳрĕкĕ килте пулнă. Когда он собрал народ, то не знал, кому дать яйцо, так как Юрик (тогда) был дома. № 47 Истор. 13. Салтакĕсем нимĕн çиме аптăраса çывăхри ялсене çаратма çӳре пуçланă. Солдаты, не имея, что есть, стали грабить ближние селения. || Также заметим обороты: ĕççĕр аптăраса, ad tempus fallendum, от скуки (точнее: не зная, что предпринять от безделья), ним тума аптăраса, languens (-tes) otio; otii consumendi causa; ad tempus fallendum; impatientia morae; urgente moerore, томясь от безделья; для провождения времени; в нетерпении; от тоски и т. п. Юрк. Чисти ĕççĕр (ĕçсĕр) аптăраса тăнă чухне. В часы томительного безделья. Орау. Ним тума аптраса тухса суллантăм вара ăрам тăрăх. Не зная, что делать (или: не зная, как убить время, или: не зная, чем заглушить тоску), я вышел и поплелся по улице. N. Вара пит аптăраса туя каймах пухăнаççĕ каяллах каччă патне. Тогда, горя нетерпением, они снова собираются у жениха, чтобы уже отправиться за невестой.

ар-çын

sive арçын (арз’ын), vir, мужчина. Это слово употребляется в повседневной речи гораздо чаще, чем „ар“. СТИК. Арçынна мĕн? — арçынна çăмах тимес, хĕре тивет. Мужчине что? — мужчину не осудят, а осудят девушку. Так разсуждают по поводу интимных отношений между юношей и девушкой. Н. Карм. Мун-кун кунĕ малтан арçын килсен чăхсем çăмарта сахал тăвать, теççĕ. Говорят что если в первый день Пасхи первым придет мужчина, то не будут нестись куры. Изамб. Т. Пире, арçынна, кăна мар, хĕр-арăмĕ, ачи-менĕпе хĕн килĕ. Будет тяжело не только нам, мужчинам, но и женщинам и детям. || Maritus. Также означает мужа. КС. Эп арçынсăр çывăримастăп, хăратăп. Я боюсь спать одна без мужа. Ст. Чек. Манăн арçын, мой муж. Череп. Сирĕн арçынсем килте-и? 1. Дома-ли ваши мужчины? 2. Дома-ли твой муж? V. упăшка.

арават

(арават), vox incerta, unde derivata est altera, non minus ignota араватлă, quae in aenigmate quodam invenitur. Слово неизвеетного значения, откуда произведено араватлă (араватлы̆), также непонятное слово, встречающееся в загадке. С. Шинкус. Т. (Собран.). Араватлă-теветлĕ, кĕпи арки хуйăклă. (Асамат-кĕперри). Украшено.... и перевязью, называемою „тевет“; полы его рубахи.... (Загадка: радуга). V. ĕреветлĕ.

араç

(арас’), non est; deest (vox mordvinica, quae aTschuvaschis quoque per iocum usurpatur), нет, „тютю“. СПВВ. ТМ. Араç — пĕтрĕ тени пулат. Слово „араç“ ознчает „больше нет“ Ст. Чек. Маната пар-ха кишĕрне! — Араç! çисе ятăм. Дай и мне морковку! — Тютю! я сьел.

арат

v. ignota, неизвестное слово. V. Нарат. С. Тим. Арат, арат çинче турат, турат çинче йăви, йăви çинче çăмарти. (Пăрçа). Арат, на арат ветви, на ветвях гнездо, в гнезде яйца. (Загадка: горох).

Ари

(Аϱиы), v. ignota, неизв. слово. Хорачка. Аϱиы с’рли,. nom. loci cuiusdam voraginosi, назв. оврага.

арăк

(ары̆к), v. ignota, неизв. слово. Собран. С. Карм. Арăк мар, çарăк мар, çулçи ешĕл, милкĕ мар. (Сухан.). Не... и не репа; листья зеленые, а не веник. (Загадка: лук). Арăк мар, çарăк мар, çулçи йĕтпĕл, милĕк мар. (Сухан). Т. II. Загад. Арăк мар, çарăк мар, тăрри ешĕл, милĕк мар. (Сухан)..

арăсăр

vox ignota, неизв. слово. СПВВ.

аркаш

v. ignota, неизв. слово. Качал. Алтын аркаш, алтын аркаш талт сиктермĕш кăнт-кăнт-кăнт. (Шапа)... попрыгунья.... (Загадка: лягушка).

арлаççи

(арлас’с’и), i. е. авра лаççи, авра лупасси. Сиyерь. Хĕлле мăнтăр, çула начар. (Арлаççи). Зимою жирное, летом тощее. (Мякиннипа). То же слово и в Якейк.

каяннăй

(каjанны̆j), окаянный (руг. слово). Шорк.

кайăк

(каjы̆к), дикое животное; дикая птица; дичь; дикий. N. Чӳклемелле кун çунатлă кайăк пусаççĕ: хур ел кăвакал. (Во время моленья гов: «çунатлă кайăкăмпа» Вероятно, прежде приносили в жертву дикого гуся, почему и называют «кайăк»). N. † Çичĕ çунатлă кайăк çитнĕ çĕре çитет пулĕ салтакăн нушисем. СПВВ. ТА. Кайăк юн = кайăк йăви, гнездо. N. Ир тăракан кайăкăн сăмси шорă. Альш. † Шур каякăн çуначĕ çук: çавăнпа варманăн илем çук. N. Çунатлă кайăк вĕçнĕ пек аялалла юр вĕçтерет, саранча ушкăнĕ пек юр хĕвĕнçе анат. Чураль-к. Вĕт хăвара вĕт кайăк. (Пыйтă). || Зверь вообще. И. Седяк. Кайăк, зверь. Макка 22. Аслă вăрман хĕрне пытăр-а? Хура кăтра кайăксене куртăр-а? || Заяц. Юрк. Кайăк — мулкаç. Макка 21°. † Аслă вăрман хĕрне кĕрт хӳнĕ, шур кайăк тухса йĕр тунă. Альш. Çул урлă кайăк каçса кайсан, çул ăнмас (будет неудача). Юрк. † Кайăксем шуралса килнĕ чух, пурсуйăрсене ертсе ан тухăр. || Мышь. Шарбаш. Кайăк. Кошак шаши çынине корсан: кошак шăши тытнă, теме йорамаç, — каяк тытнă, тес полать. Ахальăн кошак шăши тытма пăрахать. (В данном случае мы имеем табу, т. е. словесный запрет названий животных. Слово «кайăк» является «падставным», вместо запретного «шăши»). «Кашкăра корсан: токмак те. (Здесь лежит идея замены запретного слова «подставным», с целью воздействовать на природу называемого зверя, ибо «токмак тесен кашкăрăн хӳри токмак пак йăварланать, тет»). || Дичь, как предмет охоты. Тараево. Старик кайăкра çӳренĕ чух пĕр ылтăн кайăк тĕк тупрĕ, тет. Панклеи. Ачин (парню), кайăкран (с охоты) тавăрнсан, молча кĕрмелле полат. Ib. Эп йăлăмра çичĕ çол кайăк патне çӳрерĕм (ходил на охоту), пĕр кайăк та тытмарăм. НАК. Кайăк хыççĕн çӳре (ходить за дичью). Пшкрт. Каjы̆к хыс’с’ы̆н с’ӧрӓ (охотигься). Ib. Каjы̆к пан’џан кизӓссэ̆н. Iв. Мана да изӓкаjы̆р каjы̆к патн’а (на охоту). || Насекомое. См. уй пăрçи. Сред. Юм. Кайăк — также насекомое (вообще). V.S. Кайăк — букашка. || Общее название, обьединяющее несколько схожих предметов. N. Сӳс тесе йĕтĕне те калаççĕ, кантăра та калаççĕ, сӳс — кайăк вал. || В переносном значении. Якейк. Пирĕн ялта кайăк порнать-ха, епле те полин тытса пĕтересчĕ она (вор, очень хитрый и ловкий, которого поймать трудно). СТИК. Хайхи кайăк сирĕн патăртах-и-ха? (напр. беглый и пр.) IЬ. Сирĕн çĕнĕ кайăк пур, темеççи? (о новорожденном «Выражает вообще что-то тайное, о чем не говорят открыто»).

какка

кал, нечистота (детск. сл.). ГТТ. Какка тухайманнипе аптăрарăм, какка хытса ларакан пулчĕ. Сред. Юм. Какка ту, испражняться (детск. выраж.). Изамб. Т. Çавăнпа вăл (она) ачасене, какка тусан, хĕнет. Якейк. Ачам, какка тохмаç-и? Не хочешь-ли а-а? (Так говорят ребенку). Б. Олг. Чăмай-ха, эп какка туса килем! Ib. Какка тохат-ха. Мне хочется испражняться. Сред. Юм. Какка кôтти (кот’т’и) тесе аллăри ачасĕне савнă йоратнă чôхне калаççĕ. || Гадкая вещь. Пшкрт: какка = т’ут’т’у мар, т. е. бяка (детск. сл). Учите детей. Пур паман япалана какка, тет (ребенок). Магн. М. 193. Пĕсмĕлле! Пĕр турă ан пăрахтăр! Тетти йолтăр, какки кайтăр. СТИК. Какка, замаранная вещь, грязная вещь (детск. сл. Это слово усвоено и взрослыми).

кантăр шăнчи

пугало, чучело. Курм. Употр. и как бранное слово: олух.

каплантар

понуд. ф. от каплан. Ст. Чек. Майлă мар туса каплантартăн! Нечего сказать, обрадовал ты своею работою! («сделал на банный угол», т. е. плохо). Сĕт-к. Сăмахпа (ятлаçса) каплантарас, забросать словами. Яргуньк. Ку нумаях каплантарияс çук. От него много не дождешься. (Гов. о человеке и о предмете). Он çомăнче нумаях капланса порăнаймăн. У него многим не поживишься, многого не увидишь. N. Каплантарчĕ ухмах, всадил меня (ирония). Якейк. Но, Михал, эс плотнă каплантартăн Йăвана! (здорово отчитал, пробрал). Альш. Эх вăл ăна сăмахпалан каплантарма тытăнчĕ (начал «резать», так что тот ничего не мог возразить). Ib. Епле сăмахсем каплантара пуçларĕ! Какие он (скверные) слова стал отворачивать! (стал «пускать с верхней полки», так что и отвечать нельзя). Ib. Кунтан епле тутлă шăршă каплантарать (воняет)! Орау. Ан кала, ĕç туса каплантартăн! И не говори, многое ты сделал! (говорят хвастуну). Ib. Эх ача, намăс сăмахпа каплантарса хучĕ-çке! Ну, и выпалил штуку! (напр. произнес некстати непристойное слово). Ib. Пĕри-пĕри намăс сăмах каланă пулсан: каплантарчĕ (или: каплантарса хучĕ), теççĕ.

карма-çăвар

(с’ы̆вар), горлодёр; сквернослов; пустомеля. Якейк. Карма-çăвар, 1) зевло, зевластый; 2) крикун. Изамб. Т. Карма-çăвар — крикун. Ib. Карма-çăварлисем паллă тăрăх хушаматнĕ калаççĕ. Тайба. † Сирĕн яшкăр, тăванăм, тăварлă иккен, эсир пурте карма-çăвар иккен. Янтик. Карма-çăвар (так!), человек, который то и дело ругается матерски, и вообще говорит неприличные вещи. Сред. Юм. Карма-çăвар (пит çохракан çын; «так называют человека, который не может держать слово в секрете, а также и крикуна»). Ст. Чек. Карма-çăвар, человек, который много кричит и говорит неприличные вещи.

карта пăтти

(поăττиы, пы̆ττиы), назв. моленья. Коракыш. Тата карта пăттисем тунă; пĕçерсен, хăйсем çиеччен, хĕрт-сурта парас тесе, кăмака çине (так!) пăрахнă. С. Алг. Спасибо Шĕкĕр турра, выльăха-чĕрлĕхе лайăх алла илтĕмĕр; виçĕ выльăх-чĕрлĕхшĕн карта пăтти чӳклетпĕр. Çырлах, амин! Кĕсри хыççăн тихи чуптăр, ĕни хыççăн пăрушĕ чуптăр, сурăх хыççăн путекки чуптăр. Çырлах, амин! (Моленье). КАХ. Пирĕн выльăхсем пыйтланнăран, тата чипер тĕрĕс-тĕкел пурăнччăр тесе, çӳллен выльăхсемшĕн карта пăтти чӳклеççĕ. Т. VI. 46. Кĕрхи сăра иртсен, карта пăтти чӳклеççĕ. Карта пăтти хыççăн вута мимĕр килĕшпе чӳклеççĕ; унтан шыва икĕ мимĕр чӳклеççĕ те, вăл йĕрке пĕтет вара. ЧС. Пĕрре анне карта пăтти пĕçерчĕ. Пăтта антарса куç хыврĕ. Ib. Вĕсем карта пăттине: выльăхсем вилсе ан пĕтчĕр, тесе, чӳклеççĕ. N. Тата карта пăтă (siс!) чӳклеççĕ: виçĕ тĕслĕ выльăхшăн картара чӳклеççĕ. Картана вут хураççĕ, пăттине лартаççĕ, виçĕ пашулу (так!) хураççĕ, виçĕ çӳхӳ хураççĕ. Унтан ĕçлĕкне хул-хушшине тытат, турра кĕлĕ тума тапратат: виçĕ тĕслĕ выльăха виçĕ картана хупма пар, турă. Тĕкĕнчен-çӳçĕнчен тӳлĕтĕр (чит. тӳлеттер), пăхăнчен самăрт. Пĕр вĕçĕ картара пултăр, тепĕр вĕçĕ шăв хĕрĕнче пултăр. (Неясное слово) тур пар уна та. Вара пăттине ларса çеççĕ. Ст. Шаймурз. Карта пăтти те параттăмăр (приносили в жертву).

картлаç

(картлас’), ступенька; лестница. Ашшĕ-амăшне. Кĕркури вара пĕр чĕнмесĕр пусма картлаçĕ çине ларнă та пичĕсене аллисемпе хупласа илнĕ. N. Картлаç çинчен анса, уткаласа çӳрере. Цив. † Вĕт-вĕт картлаç, вĕт картлаç, эпĕ пусмасăр, кам пусас? О Японии. Çав çурт патне сарлака çӳлĕ картлаçсемпе хăпарса каймалла. Изамб. Т. Пусма картлаç — ступенька. Янтик. Картлаç — ступенька лестницы или крыльца. || Бранное слово.

кăсăл

(казы̆л), быть разрезываемым и пр. N. Çак вутă касăлса, ăлав çине тиенсе, çыхăнса, киле çитинччĕ. N. Касăлнă чикĕннĕ, шыва путакан çынсем. Люди, изрубленные, проткнутые копьями и тонущие в воде. Сред. Юм. Каслашшĕ (каслашшэ̆), ругательное слово: «чтобы тебе заколоть самого себя!» Ib. Каслашшĕ (пит çиленнĕ çынна: ăмма касăлса вилмес-ши? тессине калаççĕ) || В перен. знач. Стюх. Касăлтăм. Измаялся. Ib. Апатсăр касăлчĕ. Измаялся без еды. КС. Паян эпĕ иртенпех çиман, чĕре касăлчĕ. Иетор. Вырăссем выçă касăлнă хрантсуссене хыçалтан та, аяккисенчен те аптăратнă. Якейк. Выççа аптраса, чĕри касăлнă та, вилнĕ çав; вилмесĕр тата! N. Ан çинĕ пултăр паян, хуть çанта кăт касăл! терĕ. Не смей сегодня есть, хоть околевай! (Угроза). Ск. и пред. 20. Шурут çырми лакăмне пирĕн утсем тăрăннă, типĕ çырма тĕпĕнче выçă пирки касăлнă. Баран. 31. Çакăнтан кайран Йăкăнат укçашăн касăла пуçланă (нуждался в деньгах). Ст. Чек. Касăлса тăр, голодать [хытă тăрса (скупясь), çиес тыра çимесĕр тăрса]. Ib. Ку лаша тулли! — Тулли пулмасăр, пирĕнни пек касăлса тăман вĕт!

катать ту

упасть (детск. сл.) Сред. Юм. Катать турăн-а-мĕн? Упал, что-ли? (Детское слово; показывает стук при падении). Ib. Катат ту-ха ак (упади-ка еще, т. е. ты упадешь), сак хĕрне пырса! (Говорят маленьким детям, когда они подходят к краю лавки).

кач

(кач), межд., которым манят коз. Тюрл. Кач, кач, кач, кач! (манят коз). Сред. Юм. Кач-кач! Качакана çапла каласа йăхраççĕ. || То же слово употребл., когда вгоняют (или прогоняют) коз.

качча

(кац’ц’а, кач’ч’а), слово которым гонят коз. Тюрл. Сред. Юм. Качча! (качакана çапла каласа хăвалаççĕ). КС. Качакана: качча! тесе хăвалаççĕ. Ст. Чек. К(а)чча! — гонят коз (первое а — краткое). Шорк. Каччă! или качча! так гонят коз, козлов, козлят. || «Коза». ПВИ. 93. Вăник качча усрарăм, купăста касас хойхи çук. Ib. Качча — качака.

кил

(к’ил’), итти, ехать, прийти, приехать, прилетать (сюда, в направлении сюда). Альш. Килтĕмĕр, килтĕмĕр те, уччилние çитрĕмĕр хайхи çавăрăнса (шли, шли, и, наконец, вернулись к школе). Ib. † Хуçи: кил, кил! тесессĕн, сĕтел умĕнчи çын эпир; хуçи: килех (прошу пожаловать)! темесен, алăк панчи çын эпир. Ib. Килех, хăта, килехи аван çитрĕн-е (хорошо ли доехал)? тесе калаççĕ. Ib. † Килмесĕр (вар. килмесĕр те) килнĕ çак киле, ытла (вар. ыттах) тĕлĕнтерсе хăварас мар. (Застольн. песня). Бюрг. † Килмесĕр те килтĕм çак тăвансем патне, ухатам килчĕ юрлама. Якейк. Ку карттуса вăл мана сан пата килме анчах пачĕ. Ib. Килĕçин килччĕр (или: килĕç. Если желают, пусть придут... Ib. † Пичи патне килесси (трудно), килессинчен каясси. Ib. Эс Хосана хальччен килмен-и? Халь килнисĕр пуçне эс нихçан та Хосана килмен-и? Ты первый раз в Казани? Ib. Килсен килĕ. Что же, ладно, пусть уж придет, что ли. ГТТ. Маншăн пулсан, вăл кунта пĕртте ан килтĕрччĕ. Я совсем не хотел бы, чтобы он приехал сюда. Изамб. Т. † Ăсатса яр, тăван, ăсатса яр, улма пахчи витĕр кăларса яр. Хăçан килессине каласа яр. Ала 94°. † Кинçĕм те лайăх Хĕвекле, килнĕ те кайнă вăхăтра, хирĕç те чупса тухинччĕ; хирĕç те чупса тухмасан, ăшă та сăмах пулинччĕ. Орау. Пĕр-ик-виççĕ киле-киле кайăп-ха эп (т. е. приеду или приду). Ib. Кашни кун киле киле чӳречĕнтен шаккăп. Буду, приходя каждый день, стучать тебе в окно. Ib. Килме çиле майлă пулчĕ те, аван пулчĕ. Ехать было по направлению ветра, поэтому хорошо. N. Тутар хĕрĕсем, тутар арăмĕсем çуркуннепе киле-киле пир-авăр тĕртмелли иле-иле каяççĕ. Тюрл. Вăл килмелле мар кайнă. Он ушел с тем, чтобы более не возвращаться. N. Килнĕ чухне атă илсе кил. Когда придешь, захвати с собою сапоги. Чув. пр. о пог. 171. Аслати пĕр çĕртен тепĕр çĕре килсе куçсан... Если гром переходит с места на место... Юрк. Куллен уччилнике кил, çырăва вĕренме ан ӳркен. Ib. Килессӳ пулсан (если думаешь приехать), часрах килме тăрăш. Ib. Эпĕ ун патне килсеттĕм, кала халĕ ăна, кунта ман патма тухтăр, тет. Янорс. Пăртак тăрсан тата темиçе пăрохот киле-киле карĕç, хăшĕ темиçе парăш кăкарнă. Шинер-п. Пирĕн пата ан килтĕр, тесе, картисене сӳтсе тăкрăç. Ст. Шаймурз. † Çакăях тăвансем пулмасан, килеймен пулăттăм эпĕ çак киле. Трхбл. Яшкана васкасах ан çак-ха, килерех паччăр (напр. сухаран, вăрмантан). Шурăм-п. № 26. Эпĕ алăкран кĕрсен çĕлĕке илсе, асаттесен йăлипе: ман килес! терĕм. Регули 22. Килмессерен килте çок вăл. Ib. З47. Вăл çомăр çăвиччен килсеччĕ. Ib. 1451. Эп чĕнтĕм она, вăл килчĕ; вăл каламарĕ тума, эп тумарăм. Ib. 17. Исе килмесĕр ма килтĕн? Шорк. Никам та килнĕ палли çук. Нет следов того, чтобы кто нибудь приходил. Ст. Чек. Вĕсем виççĕн килчĕç-и? — Виççĕн кăна-и вĕсем (какое втроем), вунпиллĕк çынна яхăнччĕ! N. Паçăр ман патма пĕр çын килчĕ те: аçу вилчĕ, терĕ (умер отец того, к кому пришел человек). N. Паçăр ман патма пĕр çын килчĕ те, сан аçу вилни çинчен пĕлтерчĕ. N. Паçăр пĕр çын килчĕ те: атте вилчĕ, терĕ (умер его отец). СППВ. ТА. Кил токко = кил халь. Икково. Ача алла килесшĕн. Ребенок просится на руки. Ib. Вăл ача ман алла килмест. Тот ребенок не идет ко мне на руки. N. † Хам тăванçăм килет, асăнса, хура лаши килет ыткăнса, ылттăн пĕкки килет çутăлса, хурама турти килет авăнса, чĕн тилкепи килет туртăнса. Едет нарочно ко мне мой родимый; его вороная лошадь мчится (стрелою), золотая дуга блестит, загибаются вязовые оглобли, (туго) натянуты ременные вожжи. Кан. Эрнере иккĕ килмеллескер, пĕр хут çеç килет. Альш. Сивĕ çĕрсем (ночи) киле пуçларĕç. Ib. † Сарă хăмăш тĕпне шыв килсен, çурккуне пулнине çавăнтан пĕл. N. Мĕн полат-килет! Что будет! (или: что будет, то будет!). || Прийти за... Орау. Кĕрĕкне илме килчĕ. Кĕрĕк ыйтма килчĕ. Пришел за шубой. || Вернуться, возвратиться. Бел. Эпĕ каяс çĕре утрăм, усем килелле килчĕç. Я пошла своей дорогой (в гости, в другую деревню), а они вернулись домой. (Они были из той деревни, что и рассказчица). Альш. Тимĕрçĕн ачи выляма кайнă, тет. Выляса килет, тет те, тимĕрçĕпе арăмĕ йĕрсе лараççĕ, тет. Ib. Киле килме тухрăмăр вăрмантан. Килсен, килсен, çул çинче манăн алса укнĕ-юлнă. Регули 177. Атти киличчен кĕтсе тăтăм. Ib. 318. Вăл киличчен кӳлсеттĕмчĕ. Ib. З51. Эп киличчен тăрнă вăлсам. Ib. 262. Утсам кĕтĕве ярмасăр килмерĕ. N. Атте пасартан киле пырать пулĕ (уже возвращается). || О запахе. Кратк. расск. Çăварĕнчен хăйĕн пит йывăр шăршă килнĕ. || О выигрыше. Яргуньк. Тата çĕр тенкĕ хучĕ, тет те, татах Ивана килчĕ, тет (Иван выиграл) N. Çапла ĕнтĕ хресченсенĕн тупăш çулталăкне З50 — 400 т. яхăн килет. || Зависеть; происходить. ХЛБ. Тырă-пулли пуринчен ытла сухаланинчен килет (зависит). N. Вăл ĕç пĕр пиртен анчах килмест (не от нас только зависит). Малт. шк. вĕр. фиç. 114. Анчах çавăн пек суя ĕнĕнӳсем пирĕн тĕттĕмлĕхрен килет. || Уродиться, удаваться. Çук, тулăсем кăçал килмерĕç (пшеница не уродилась). N. Хĕвел хытă хĕртсе типĕтсе янипе Египетре халĕ те тырă акни нимĕне те килес çук. || Сходиться. Собр. † Санпа манăн сăмах пит килет, те ĕлĕкрен пĕрле тăнăран. || Возникать (о желании). N. Курас килекен пула пуçларĕ (пулчĕ?). Стало хотеться увидать. О сохр. здор. Тăвассу килтĕр; тăвассу килсен, тума пулать ăна (это). Орау. Тул тухасран тухас килет. КС. Нихçан та кун пек ĕçес килсе ĕçмен пулĕ (т. е. эпĕ). N. Çырас килсе çырмастăп. Янорс. Манăн вара хот (грамоте) вĕренме каяс килекен полчĕ (захотелось итти учиться). N. Ку ача çул çинче пĕр утă лавĕ тĕл пулать те, çиес килнĕ майĕпе çăтат-ярать, тет. СЧЧ. Пăтти вара пĕтĕмпе çу кăна пулат (страшно масленая), çиес килмен çĕртен те çимелле (и не хочешь так явится аппетит). Юрк. Вĕренес килекенсем манăн авă вĕренеççĕ, нихăшĕ те ку вăхăтра киле кайма ыйтмаççĕ. N. Вара вĕсем мана: питĕ каясах килсессĕн, каях, ачам, терĕç. Регули 562. Мăнăн исе килес килет (килмеçт) конта. N. Манăн ăна вăл пӳрте пĕртте ларттарас килмес (не хочу, чтобы он строил). Сред. Юм. Чашăк çăвас килмесен, вăник кошак осрас полать. (Поговорка. Вăник кошак пĕр чашăк çулласа тасатаççĕ, тет). N. Укçа паракан çын хăй укçи выçă çынсене çитессине (дойдут ли) пĕлмесен, укçа парасси те килмест. К.-Кушки. Ăна курсанах, çилĕ килсе каят. Когда на него смотришь, зло берет. N. † Икĕ йӳллĕ çул пырат, пĕр юпĕпе хĕр пырат, çавна тытса, чуптусан, çамрăк пуçа вăй килет. || Приходиться, случаться. О земл. Ана çине навус тăкнă пулсан, çав 100 пăт хакне ĕçлесе тупма килмен пулĕччĕ. Толст. Мана пĕр золотника (= мăскала) 5835 пĕрчĕ килнĕччĕ (эпĕ вĕсене юриех суса пăхрăм, т. е. яйца шелкопряда). ЧС. Мĕн тăвас, пĕрре çапла килчĕ те, ларасах пулать çав. ХЛБ. Ана çине тирĕслĕке тăкнă чух епле килнĕ çапла (= кое-как) тăкас пулмасть. Альш. † Мĕскер пулмĕ, мĕскер килмĕ пирĕн çамрăк пуçсене! || Проявить то или другое качество. Ала 99. Хĕл ăшă килсен, çу сивĕ килет, тиççĕ. Изамб. Т. Кăçал çуркунне сиввĕ килчĕ (весна была холодная). ТХКА. З. Çанталăк пĕр килмест çав. N. Чăнах та, ыйтса пăхсан, Кĕркури пичче: самана çапла килчĕ, терĕ. О земл. Пурăнăç (жизнь) йывăртан йывăр килет. || Означать. Трхбл. Аптăранă тени вырăсла мĕн сăмаха килет-ха вăл? Какому русскому слову соответствует слово «аптăранă»? Альш. Вăл сăмахсем мĕне килнине (что означают) пĕлеймеççĕ. ГТТ. Çак сăмах (слово вирт «палы») мĕне-те-пулин килмĕ и тата? (не имеет ли связи с чем-либо). || Заниматься (о заре). N. Çурăмпуç килет. Занимается заря. || Относиться. N. Вĕсем пĕтĕм патшалăха килекен ĕçсене туса тăраççĕ. || Настраиваться (об инструменте). К.-Кушки. Купăс килмен. || О пении. Альш. Каллах пурте калаççĕ (поют) пĕр сасса килсе, пĕтĕм яла янăратса! Ст. Шаймурз. † Тавай, тантăшсем, иккĕн юрлар, ĕнтĕ килет пулсан кĕввĕмĕр. || Быть подходящим, пригодиться. Орау. Сăмаха килмен япала çинчен мĕн калаçса ларан? Ĕçе килмен япалапа, мĕн тăвас унпа, вырттăр хăй вырăнче. N. Апла килмест вăл. (Это выражение) и верно, не идет, не подходит. Батыр. Ташла пĕлмен çынна кĕвĕ килмен, тет. (Послов.). Ашшĕ-амăшне. Килменнине ан калаç. Не говори того, чего не следует. Ст. Чек. Улталани те манăн вĕт килет (т. е. складно, умело обманываю?). О земл. Икĕ хут сухалама килмесен... || Быть принятой (о жертве?). ЧС. Халь çĕнĕрен пĕçерсе чуклемелле, тата çĕнĕрен чӳклесе килмесессĕн, эсĕ пĕтĕм выльăх-чĕрлĕхе вĕлеретĕн вара (будешь виной смерти..). || Быть к лицу (о костюме). Икĕ талир пĕр манир; ăçта çаксан, килĕ-ши? I| Быть привезенным. Тораево. Тата арча килнĕ, арчи ăшăнче хĕç (меч) пулнă. || Вытекать. Орау. Ача умĕ («воды») килчĕ. См. ача умĕ. || Выходить замуж. Образцы 99. Тата пĕр çул кĕтĕттĕм, килмĕ çавă вăл мана. Я подождал бы еще годик, но дело в том, что она за меня не пойдет. || В чувашизмах. Сред. Юм. Онтан нăмай та порнаймарĕ, тет, карчăк ача килсе те çоратрĕ (неожиданно родила), тет. Йӳç. такăнт. 34. Улюн кальт тутине йĕпетсе. Ах, килех, кил, пулмастех! (Здесь кил в значении русск «прими пожалуйста» при вежливом обращении. Так, при угощении, напр., пивом, угощаемый, попив немного, возвращая поданный стакан или ковш угошающему на руки, говорит ему: кил). || В качестве вспомогательного глагола. Кан. Çул çинче ниçта кĕрсе чей ĕçме тупмасăр, çул тăрăшшĕпех юр çисе килтĕмĕр (всю дорогу ели снег). Якейк. Пасара кайса килме кĕрĕк пар-ха. Дай мне шубы, сходить на базар. ЧС. Атăр, çавна курса килер-ха (сходим и посмотрим), терĕç. N. Тилли кунтă тĕпне шăтарат, тет те, пуллисене çул тăрăх тăкса килет, тет. N. Манăн кун-çул кĕскелсе килчĕ ĕнтĕ. N. Пурăнас кун çулă (= кун-çулу) пĕтсе килсессĕн... ЧП. Вăйă иртсе килет-çке, пирĕн ăшсем çунçаçĕ-çке. Сунар. Унта çу çинче пĕр ылтан çыпçăнса килнине курнă (червонец пристал к весам, которые брали в соседи). Альш. Çырмасем типсе килеççĕ (после разлива). Ib. Тырра хиртен пуçтарса килеççĕ. Ib. Чапăрлăсене, халĕ ĕнтĕ вĕсене: тăват пилĕк килĕрен те ытла мар, теççĕ Мертлĕре, пĕтсе килеççĕ, тет, вĕсем. Ib. Чапăрлă çапла кĕçĕн ял пулса тăрат-тăрат та, пĕтĕмпе пекех пĕтсе килет. Ib. Тул çуталса килет (светает), пушара сӳнтерсе килеççĕ (возвращаются, потушив пожар). Ib. Кунсем лайăх тăраççĕ-ха. Çу уйăхĕ çитсе килет. Ib. Каçпа вара çынсем тухса килнĕ чух ӳсĕр выртат Мишка. Ib. Вăл тайлăмра (в ложбине по течению реки) вара ялсем килнĕ ларса. Ib. Килсе килчĕç вуникĕ вăрă. Синерь. Патша ывăлĕ кайăка хӳринчен тытрĕ, тет те, хӳри тухса килчĕ (оторвался), тет. Хора-к. Çанталăк питĕ тĕттĕ(м)ленсе килчĕ. Ib. Мункун çитсе килчĕ, ĕçме-çиме пĕтсе килчĕ. Якейк. Пӳрте кĕрес тесе, алăк хăлăпĕнчен тытрăм та, алăк халăпĕ хуçăлса килчĕ (отломилась). С. Дув. † Çӳлĕ ту çине улăхнă чух пĕр ял килет курăнса. Толст. Уйăх шуралса киле пуçланă, сывлăм ӳкнĕ, тул çутăлса килнĕ. Регули 225. Пол тытса килет; пол тытнă çĕртен килет. Ib. 1272. Копан-копан тияса килтĕм. Капанĕпе (копипе, копипех) тияса килнĕ. Орау. Тĕнче пĕтсе килет; ăйăх пусса килет. Ib. Мункун çитсе килет. — Тул çутăлса килет. — Каç пулса килет. Ib. Кăнтăрла çитсе килет, эпĕр, вырса, ана пуçĕнчен уйăрлман, ялкулли! КС. Аслати алтса килет. N. Суйлав вăхăтĕ çитсе килет.

киремет

(кирэмэт, к’ирэмэт’, Пшкрт: кєр’ємєт), киреметь (как свящ. место; от араб. кирамӓт). Охотн. Разные места около деревни и в самой деревне чуваш усеяны киреметями. Даже люди, близко стоящие к чувашам, часто ошибаются, понимая под слозом «киреметь» самих злых богов. «Киреметь», собственно, есть место, где пребывает злой дух, напр. дух какого-нибудь известного, некогда жившего на этом месте, чувашина, представляющего собою героя. У нас, напр., около деревни лежит прекрасное возвышенное пустсе место, имеющее форму полуострова, так как оно окружено с трех сторон двумя реками, соединяющимися в одну. На этом месте, помню, несколько лет тому назад росла старая, старая береза. Место около березы, а нередко и самую березу чуваши называют «утлас киремечĕ» — киреметь Утласа. По преданию чуваш, всем этим полуостровом владел когда-то богатый мужественный чувашин по именн Утлас. Находясь на высоком месте, откуда виднеется окрестность, и в то же время защищенном реками от нападения неприятелей, и владея домом с подземными кодами, ои умел всегда искусно и мужественно охранять себя и свое имущество от воров и разбойников и держать в страхе и покорности жителей нашей деревни. Утлас сам давным давно умер, но не умер его дух; он живет под березой, посаженной Утласом в своем саду. Дух его и теперь держит чуваш в страхе. Ни один чувашин не осмеливается выразить свою непочтительность к березе, где живет он, в противном случае дух Утласа наказывает его продолжительными телесными болезнями, для избавления от которых существует единственное средство — просить прощение в молении перед березою и зарыть в землю около нее медную монету, двухкопесчного или трехкопеечного достоинства. (Признаки жилища. Утласа до сего времени сохранились). «Киремети» имеют и другое происхождение. Место, где раньше совершали в продолжение столетий общественные моления высшим богам, нередко впоследствии были оставляемы, так как с течением времени условия жизни изменились, и чуваши, находя неудобным молиться на том месте, выбрали другое место для молений. Но уважение к прежнему месту молений сохраняется. Они и после изредка ходят туда молиться. Затем йомзи, затрудненные в обьяснении причины болезни чувашина, обращавшегося к ним за советом, говорили, что болезнь могла произойти лишь от неблагопристойного поведения его около известного места. Так постепенно чуваши приходили к убеждению, что на этом месте обитает злой бог, который и посылает нм болезни. Отсюда произошли новые «киремети» чуваш. Например, в нашей деревне, на берегу речки, есть место, куда собирались некогда для совершения общественных молений; оставлено было оно, по всей вероятности, когда поселились на противоположном берегу русские. Присутствие их мешало им молиться, так как те позволяли себе смеяться над их религиозными обрядами. Чуваши для молений выбрали другое место, а прежнее обратилось в «киреметь» (Авăр-кӳл киремечĕ). Сюда, в день совершения общественных млений, приходит старик, выбранный обществом, подметает небольшое место и, незаметно зарыв в землю медную монетку, отправляется домой. Этим выражается уважение к священному месту и память о молениях в старину своим высшим божествам. Чуваши чрезвычайно боятся киреметей и положительно разоряются на жертвоприношения им, особенно при продолжительной болезни. Дети еще с малолетства запугиваются «киреметью». Я помню, как нам было страшно проходить мимо «киремети»: мы опасались даже говорить между собою, чтобы как-нибудь не проронить оскорбительного для «киремети» слова. Как-то невольно слово застывало на языке. Никит. Киремет место — место, где приносят жертву киреметю. N. Ĕлĕк чăвашсем киремет патне укçа пăрахнă, халь нухрат пăрахаççĕ. Акă вăл мĕшĕн: халь киремет ашшĕ вилнĕ, теççĕ, аслă ывăлĕ уйăрлса тухнă, вăталăхĕ салтак(р)а, кĕçĕнан ухмах, теççĕ; çавăнпа ăна халĕ, укçа вырăнне нухратпа улталаççĕ. Собр. Умма татас вăхăт çитиччен, киремет патне умма татса еçсе пăрахсан, киремете аçа çапса çунтарса ярать, теççĕ. Çапла тусан та тармасан, сысна пуçĕ кайса чикеççĕ, тет те, вара тарать, теççĕ. N. Вăл мăн чӳк тенине киремет ăшăнче тумаççĕ, пĕр таса çерем çине тухса парне кӳреççĕ. Шурăм-п. Кунта ĕлĕк киремет пулнă, тет. N. Вăл киремет тени — йăри-тавра йăвăç; çав йăвăçсан йăри-тавра карта тытнă, çав карта ăшне пĕтĕм ватă çынсен (так!) пуçтарăнса кĕл-тăваççĕ. И. Тахтала. Киреметре ан вăрçăр, унта вăрçакан вилет. Никит. Çав киреметре час-часах çынсене киремет тытать. Начерт. 104. «Киремет» и «киреллĕ», место чувашского богослужения. Бгтр. † Пирĕн ял çине пăхсассăн, Шупашкарăн туйăнат, çак ял çине пăхсассăн, киреметĕн туйăнать. Панкми. Чĕке ту киремет, Мăн киремет, Çĕн киремет. Чăвашсем 13. Чăвашсем, килте пĕр-пĕр çын чирлесен, юмăç патне каяççĕ те, вăл вăсене мĕн-те-пулин каласа ярат. Е пĕр-пĕр ыр сăмах калат (киремете), ырă сăмах каласан вара часрах тума хăтленеççĕ. Хăш киремете, вăл юмăç мĕнпе чӳклеме калат: пăтăпа-и, хур-кăвакалпа-и. Пăтă юсманпа ак çапла тăваççĕ: пилĕк тиркĕлĕх юсман тăваççĕ те, унтан пăтă пĕçереççĕ; пиçсен вара, кайса хăш ырăсем каманине чӳклеççĕ. Пырсан, пăттине юсманне лартат та, асăнат: е пĕсмĕлле, тав тăватăп, пуççапатăп, çырлах, мана хĕнне асапне ан пар, тесе. Хамăр айванлăхне пуççапса каçарттарма килтĕм, çырлах, ан пăрах, тет. Çак сан таврашăнта ытлашши сăмах калаçнă пулин те, вылянă-кулнă пулин те. Çырлах, тунă кĕллĕме хапăл ил, эпĕ хуранлă пăттăмпа, тиркĕлĕ юсманăмпа асăнатăп, витĕнетĕп, мана (чит. ман) айван кĕллине хапăл ил, эпĕ хам айванлăхăмпа йăнăшрăм, çырлах, тунă чӳкĕм-кĕллĕм вырăнлă пултăр, тет. Вара виç хут ӳксе пуççапат та, тата укçа хурат вара, миçе пус та пулин. Ун пек киреметсем пирĕн çĕрте пилĕк тĕлте. Ак ăçта: пĕрремĕш — Шăхран тулĕнчи ырсем, вăл варман хĕрринче, çырмара, Киштек хирĕпе хамăр хир хушшинче; иккĕмĕш — Киштекри ырсем теççĕ, вăл çирма ялта, вăрман хĕрринче; виççĕмĕш киремет вăрмантан пăртак аяккарах, унта ĕлĕк пит шултăра вăрман пулнă, пит вăйлă вăрман пулнă, çĕмĕрт пит нумай пулнă; анчах вăл киремет пит хаярччĕ, тет, вăл; унта никам та пырса кĕреймесчĕ, тет; вăл вăрмана вара уделни вăхăтĕнче кирпĕç тума кастарнă, тет; ăна кастарма килекен старшина вара пĕр уйăхранах вилнĕ, тет. Тата пĕр Киштек вырăсĕ çав киремет тĕлĕнчен иртсе пынă чух, ун тĕлне çитсен, мăшкăлласа, ларса сыснă, тет те, хăй вара пĕр эрнеренех вилнĕ, тет; пит усалччĕ тет, çав киремет. Çавăнпа унтан халĕ те пит хăраççĕ. Халь анчах йывăç сахал юлнă ĕнтĕ: саккăр-и, тăххăр-и анчах юлнă ĕнтĕ. Тăваттăмĕш киремет — Тарăнварта, вăл Салмалав хирĕпе хамăр хир хушшинче. Пиллĕкмĕш киремет — Хула ăшĕнче, Ахтапана кайнă çĕрте, çӳлĕ çыран хĕрринче. Тата тепĕр киремет Кăнна урлă, Таяпа енче, тĕме çинче; унта пĕр хурăн ларат халĕ. Çак киреметсем пурте пĕр пек мар: хăшĕ ытларах та хаяр, хăшĕ аплах мар, тет. Тата хир-йĕнче, Раккассипе Елшел хушшинче, пĕр киремет пур, тет, çавна çитес хаяр киремет çук (такого злого киреметя, как он, нет), тет, вара. Ун тĕлĕнчен иртсе кайнă чух калаçма та юрамаст, тет, кулма та юрамаст, тет. Вăл киремет вырăнĕ çултан инçе мар, çултан çĕр хăлаç анчах, тĕме çинче, таврашĕнче йывăçсем ӳснĕ, çавăн енне çавăрăнса пăхма та юрамаст, тет. Пĕлтĕр пирĕн ялсем улатимир Аçтап(п)анĕ Миххайла праçникĕнче Раккассине йыхрава кайнă. Унта вăл ĕçкеленĕ, каç пулсан тин тухнă, хăй ӳсĕр пулнă; çав киремет тĕлне çитсен, аташнă вара, аташса çаврăнкаласа çӳресе шат супнă вара. Унтан çав киремет тĕми çине пырса кĕнĕ те, унтах лашине тăварса, çуни çумне кăкарса, выртнă вара. Вăл, çывăрсан, пит усал тĕлĕк курнă вара. Тухнă, тет, салтак çарри, пурте пăшалпа, тет, унтан кăна та шурă кĕпе-йĕм тăхăнтарса пăшал парса, салтакла вылятнă, тет. Унтан ирхине, тул çутăлсан, киле тавăрăннă вара; киле тавăрăнсан, мĕн пулнине пурне те каласа кăтартнă вара. Унтан вара хăй пĕр эрнеренех чирленĕ те, тăватă уйăх асапланса(н), вилчĕ вара. Нимскер туса та мая килмерĕ. Хăй виличченех пĕтĕмпе çĕрсе кайнă. Сред. Юм. Кашни киреметĕн хăйăн хуçи пôр, теççĕ. Çав хуçин çитĕнсе хĕр качча кайсан, çав хĕрĕн ô киремете хăйпе пĕрле илсе каяс пôлать, тет; хăйне илсе каймасан, киремет темле чирпе те чирлеттерет, тет, çав хĕре. Чирлесе аптрасан, хĕр вара киремете хăйпе пĕрле илсе каять, тет; ăна илсе каяс пôлсан, ак çапла тăваççĕ, тет: пĕчик пӳкçни (= пукане) тăваç, тет, тôтăр таткисĕнчен чӳркекелесе те: çак пӳкенипе пĕрле киремет пытăр, тесе, хăй качча кайнă яла илсе кайса, орам варрине пăрахса хăварать. Вара çав пӳкени пăрахса хăварнă çĕрте киремет полать, тет; он хуçи вара çав пӳкени илсе пыраканнисĕм полаççĕ, тет. Çапла вара пĕр киреметрен икĕ киремет полать, тет: пĕри çав ĕлĕк полнă çĕрте, тепри пӳкенипе илсе кайнă çĕрте. КАЯ. Хăшĕ-хăшĕ чӳк хыççĕн (после моленья) киле кайма лай(ă)х мар, тесе, киреметсене кайса, укçа парахса кĕл-тусан, тин тавăрнаççĕ. М. Васильев № 3, 4. Çав хорама котне кайса янă çынна чăвашсем киремет тее пуçланă, киремет хăй çих полман-мĕн, онăн çемьи те полнă. Собр. Пуринчен ытла чăвашсем киремете пуççапаççĕ, ăна вăсем хурăнсенче, ăвăссенче, çеремсем çинче, е хурамасенче, юмансенче пурнать, теççĕ. Пĕр пĕр çын халсăр выртсассăн, часрах: е арăмĕ, е амăшĕ, е аппăшĕ, юмăç карчăкĕ патне чупса каять. Вăл пырсассăн, вара юмăç карчăкĕ хăйĕн пĕр тӳмме пек юмăç пăхмаллине енчĕкĕнчен туртса кăларат те, тути патне еçсе, тута тавра çавăркаласа: çав киремет тытман-и? ку киремет тытман-и? тесе, тӳммине ярать те, çиппе сулкалама тытăнать. Тӳмми сулкалансан: çав киремет тытнă, теççĕ; тӳмми сулкаланмасан: урăх киремет тытнă, теççĕ, вара тата пăхма тытăнаççĕ. Çапла вара юмăç пăхтарма пыракана суйса яраççĕ. Юмăç пăхтарса килсессĕн, киремете пăтăпа, юсманпа чӳклеççĕ. Шăматкун пасара пĕр икĕ пăт ыраш е сĕлĕ нухрат илсе парса яраççĕ. Килте вăл вăхăтра тайăн сăра тăваççĕ. Тайăн сăра тусассăн, пасартан нухрат исе килеççĕ те, пăтăпала, юсманпала киремете чӳклеççĕ; чӳкленĕ чухне юсманне пĕртак чĕпĕтсе илеççĕ те, нухратпа пĕрле уя, ăçта киремет пур, çав вырăна, пăрахаççĕ. Вырсарникун çитсессĕн, ир ирех киремет сăрине, ĕстел çине çăкăр хурса, чӳклеççĕ те, пĕрне часавай патне турра çурта лартма яраççĕ. Часавай патне çитсе, кулач исе чӳклесен, пĕр татăк киремете: çытăр, тесе, пăрахаççĕ. Çав пăрахнă кулача пĕр-пĕр ула-курак е çăхан çисассăн, киремет çиленет, теççĕ. Кайран тата халсăр выртсассăн, тата тӳрлетеççĕ. Ib. Чăвашсем киремете туррăн шăллĕ (в ориг. «шăлĕ») теççĕ. Т. VI. 54. Тата ĕçленĕ чухне те: вăрçса те ятлаçса çӳретпĕр пулĕ, киреметсем, çырлахăр, тет, турамăшĕ! НАК. Сырлан киремечĕ, Хура-Кĕсрери киремет, Саланчăкри киремет, тăлăп ăшĕнчи киремет! Пурăр та çырлахăр, пиртен урăх ан ыйтăр; кама мĕн кирли аçăвăртан ыйтар (см. ,,сĕмĕле»), эпир ăна сирĕ(н) тӳпĕре те патăмăр (дали и на вашу долю). БАБ. Ахаль те пирĕн хирте киремет нуммай, мĕн пурĕ пилĕк киремет: Аслă киремет, Кĕçĕн киремет, Пулат киремечĕ, Явка ялĕ, пиллĕкĕмĕшĕ — çичĕ çырма пуçĕ. Ib. Вăл аннен ала тымарне тытрĕ те, калама пуçларĕ: а! сире тăшман киремет ячĕпе пăсса пĕтернĕ. Янш.-Норв. Йĕкĕр-чуллă, аçаллă-амаллă киремет! Карăш пурчĕ (чит. пурчĕ?) киремет, уй пуçĕ киремет, Алăк умĕ киремет, Кивĕ-çурчĕ киремет! пурăр та çырлахар, пиртен ытлашшине ан ыйтăр, мĕн кирлине аçăвăртан ыйтар, эпир ăна сирĕн валли те патăмăр. (Уй чук туни; молитва к киреметям). ЧС. Кăна, сирĕн ĕнене, киремет тытнă; пĕр кавакал памасăр çырлахас çук, тенĕ (сказала старуха-йомзя), N. Вăл туррине те, киреметне те ĕненмест. N. Киремет тытрĕ: алă-ура чист хутланса кĕчĕ (киремет прогневался и послал болезнь). Нюш-к. Вырăслайра пĕлтĕр пăру кĕтӳçне, пĕчик ачана, машшин курăннă, тет. Шуркут Ярмулли (ватă çын) уна илтсен: киремет вырăн шырать пуль, тет. Çавах мана кĕлел тавра иртнĕ çăвла ут кĕтӳ кĕтнĕ чух... (здесь пропуск). Халь киремет пĕр çынна та тытнине каламаççĕ çак, тесен ак çапла каларĕ: халĕ киремет йăвашланчĕ, ĕлĕк питĕ хаярччĕ; эпĕ унтан 2 сум вунă пус парса (пăрахса) аран хăтăлтăм, арăм чут вилсе каятьчĕ. М. Васильев. Киремет тесе, çынна тытса хутлакан турра (так!) каланă. Вăл пит усал пулнă; ăна, тул çăнăхĕнчен сар çупа çăрса, юсман туса панă. Шурăм-п. Атте мана шăппăн каларĕ: ку киремет мар, ку арçури; киремет вăл куçа курăнмаст (терĕ). N. Киремете парнене кӳрекен выльăхсем: хур, путек, така, вăкăр, тына тăваççĕ (приносят в жертву), урăх пĕр япала та тумаççĕ. Чхейп. Вара сымар выртакан çынĕ чĕрĕлсен: киреметсем çырла(х)хăрçĕ ĕнтĕ, тесе хĕпĕртенĕ; сымар çын çаплах чĕрĕлмесен, киреметсене тата ытларах тăрăшса тăва пуçланă. Татах сымар çын чĕрĕлмесен, каланă вара: çук, пирĕн киреметсене кам-та-пулсан пирĕн çиран (на нас) елеклерĕçĕ пуль, тенĕ, çавăнпа çырлахмаççĕ пире киреметсем, тенĕ. Курм. Киремете валли: пашалу, вĕтĕ йăва, пăтă пĕçерсе, турăшсене кутăн тăрса, алăк янаххисем çине, çтенасем çине, йĕркипе, çуртасем çутса, чăркуçланса ларса, пуçĕсене чиксе, темĕскер пăшăлтатса кĕл-тăватчĕç. Ib. Пирĕн аттесем киреметсене салат, хăмла, çпичкă, тата укçа пăрахатчĕç: на сана, киремет, сăра туса, ĕç-çи, савăн; малашне пире ан тив, тетчĕç. Байг. Тата манăн аттепе анне тĕрĕс чăн тĕнпе пурăннă: тĕрлĕрен киремете, хĕрт-сурта чӳк туман, тата юмăç патне те ăс ыйтма çӳремен. Ст. Чек. Киремет вăл аван улталанă, шур сухаллă старик пулса, çынсене курăнса вăл каланă: эсĕр мана çапла-çапла асăнсассăн, хĕн-хур ямăп, тенĕ; чир-чĕр ямăп, тенĕ, выльăх-чĕрлĕх-хĕре айăп тумăп, тенĕ; асăнмасан, хур туса пĕтерĕп, тенĕ. Иванова. Пирĕн ялти тĕне кĕмен чăвашсем: питĕ усал киремет, тесе, çаксене шутлаççĕ: Хăмăл ятлă киремете, çиçтĕпе, тата ял вĕçĕнчи пĕр пысăк хыра. Сюгал-Яуш. Ĕлĕк киремечĕ хут пĕлнĕ. Хут пĕлнĕ те, ăна нимĕнпе те улталайман, укçах (так!) парсах пынă. Вăл аччи-пăччисене (так!) хут вĕрентмен. Çавăн пирки, хĕç тимĕртен касса, тенкĕ пек туса пăрахсах улталаççĕ. Шинар-б. Пирĕн хамăр патра пĕр çыран хĕринче пĕр çӳлĕ ту пур, унта пурте: киремет пур, тесе, пуççапнă, укçасем пăрахнă. Халĕ ĕнтĕ пирĕн вăл киремет сăрчĕсене сухаласа пĕтерчĕç. Ăна пурте сухапама хăранă. Виçе кассинче пĕр Иван Гаврилыч ятлă çын пулнă, вăл вара çав киремет сăрчĕсене, йӳнĕ хакпа илсе, акса пурăннă. Çапла вара пирĕн патра киреметсене пĕтернĕ. Собр. Киремете вĕсем турăран те аслă, теççĕ. Чирлесен, ăна: е хур, е кăвакал памалла, теççĕ; хур та, кăвакал та памасан, вăл вилет, теççĕ, мĕшĕн тесен ăна киремет: нуммай вăхăт иртернĕ, тесе, вĕлерет, теççĕ. Юрк. † Çӳлĕ ту çинчи киремет, начарланнă шеремет; шурă такапа чӳк тусан, самайланнă киремет. Çĕнĕ ялсенĕн хĕрĕсем начарланнă шеремет, Кивĕ-ялăн каччисем, чуп-тусан, самайланнă шеремет. КАЯ. Çавăрăнсан-çавăрăнсан (хлеб при гадании), хай мăн килемей аннене укçа çине кăтартса каларĕ: пăх, кин, пăх, тулĕк сан куçа те курнать тем, укçа çине пĕр пĕчĕк улпут сиксе тухрĕ. Вăл улпут Сурăм киремеч ывăлĕ. Унăн çăварĕ кĕмĕл, чĕлхи ылттăн, кĕçĕн чĕлхи (uvula) пăхăр; вăл икĕ чĕлхе ак мĕн калать: Апрам таврашĕ (пирĕн йăх ячĕ) ĕлĕк ман асаттене, вырăсла пулнă чух, пĕр тиха паман, халь çавăншăн ачине урнă йăтă туллаттартăм, ун ачи урса вилĕ!.. НТЧ. Хĕрлĕ çыр киреметĕнчен... N. Кайри (киремет?). N. Киремет пӳрчĕн никĕсĕ. См. Шĕнер киремечĕ, Рекеев III, 5, Магн. М. 121. || Приносимое в жертву киремети. Макка 53. Пирĕн ял патĕнчех хурăн çул пур, çав хурăн çул çинче киремет прахаççĕ. || Бранное обзывание. Ст. Чек. Ку киремет ста карĕ? Куда это он поехал? || Назв. местностей. НАК. Пĕрре кайăк хыççăн Хура Кĕсрери киреметре çӳренĕ чух, кӳлĕре пĕр кăвакал куртăм. Елаур. Киремет. Вăл Маликасси хыçĕнче, çӳлĕ ту айĕнче. Ĕлĕк унта киремете чӳк тунă. Унта малтан сĕм-тĕттĕм вăрман пулнă. Бел. Гора, Ст. Ганьк. Киремет, назв. урочища. Янших. Б. Пирĕн ял укăлчи тулашĕнче виçĕ хырă йывăççи пур. Çав хырăсем патĕнче ĕлĕк суя тĕнлĕ çынсем ку киремете пуççапнă, çавăнпа вăл вырăна Киремет, тенĕ. || Назв. оврага (тип çырма) около д. Дуваневой, б. Буинск. у. («унта ĕлĕк учук тăваччĕç»). || Назв. горы около д. В. Байгуловой, Козлов. р. Эпитеты «выртакан», «выртан», встречающиеся в названиях духов, повидимому, также свидетельствуют о том, что культ киреметей возник у чуваш из почитания умерших, слившегося впоследствии с культом мусульманских святых, на что указывают и сл. киремет, мăчавăр, мамале. См. Оп. иссл. чув. синт. II, 270.

кулатник

колатник (н’ик’, в Сред. Юм. к тверд.), колодник (бранное слово). Сред. Юм. Ун пек кулатникпе çыпăçаччин!.. (Гов. пренебрежительно). Шурăм-п. № 22. Пăлатник-колатник, апат çиме охотник! (Песня детей о плотниках). N. Ах, колатник ман тӳри! Выç мăйрине çиесшĕн мар, тотă мăйăр тирсеме; ах колатник ман тӳр хĕр! Хăпартнă пĕренĕк çиесшĕн мар, шор пĕренĕк тиркеме.

кун

кон (кун, кон), день. Б. 13. Пĕр-кун каяс тесессĕн, çичĕ кунлăх çăкăр ил, теççĕ. Хурамал. Кунтан кун ырри пар, çĕртен çĕр ырри пар. Пшкрт: ыр ҕон п̚олды̆р! (Говорят при входе в дом). Чуратч. Ц. Ваçкă: виçĕ куна сăрук пар (дай три дня сроку), тесе, каларĕ, тет. Шугур. Ватман кун та иртмесчĕ. Не проходило дня, чтобы не били. Ивановка. Вара уччиттĕл ман ята ыйтса çырчĕ те, çав кунех (в этот же день) молебĕн тунă çĕре пыма хушса, тухса кайрĕ. Чист. Праçник виç кун тесен (за три дня до п.), хатĕрленме тытăнаççĕ. СПВВ. Тепĕр кунчех (вместо «тепĕр кунах»); тепĕр кунче, тепĕр кун, тепĕр кунхине. Ib. Çапла туман кун иртмен. N. Хăш кун хăш-хăш çыннăн килĕшнĕ кунĕ пулат: юмăç калат: сан çав кун телейлĕ, çав кун телейсĕр, тет. Холера 2. Пĕрре касса пилĕк кун иртсен. Через 5 дней после первой прививки. Ала 9З°. Икĕ кун иртсессĕн, виçĕ кун çине кайсассăн, çавă кайранхи ама çори амăшин хĕрĕ пĕр татăк çăкăр ыттисем куриччен (тайком от других) панă. Моркар. Тата пĕр виç кон тапак пураккинче осранă полсан, Есрелĕ вилеччĕ, паян кон та пĕр çын вилмесчĕ. Собр. Юнкун, эрнекун, шамăткун — çăмăл кун, теççĕ. Якейк. Çоха тума, утă çолма тыр вырма тунтикон е йонкон тохаççĕ; ытти консам тохсах каймаççĕ. Кĕтӳ те тунтиконпа йонкон кăлараççĕ. Регули 1207. Ик кон иртсен, кил. Приходи через 2 дня. Альш. † Уйăх тури (= турĕ-и), кун (солнце?) тури, саланас кун тин тури. Саланас кун тăвиччен, пухăнас кун тăвас-мĕн. Пазух. Ăмăрт-кайăк вĕçет шыв тăрăх, çамрăк ĕмĕр иртет кун тăрăх. Скотолеч. 12. Ăна (это) кунне виççĕ (трижды) памалла. N. 9 кон вăрçă тăрчă, 9 коншăнче нимĕч кайăлла чакрĕ. N. Покрав кон (-к̚он) киле çитрĕм. Орау. Пĕр кун урлă, пĕр кун урлă (через день) киче-киле каятьчĕ. Ib. Виç кунтан (через каждые три дня) хурал тăраççĕ. Менча Ч. Пĕр-пĕр пушă кунĕ, е праçник кунĕ (в свободное время, или в праздник). ЧС. Çав кун (при погребении) пит ăшăччĕ, çавăнпа пирĕн аттене (умершего); аван çын, терĕç. Кун усал пулсан: усал çын вилнĕ пулĕ, теççĕ. Ib. Сĕрен кунĕ ачасем ирех хатĕрленеççĕ. Кан. Июнĕн 12-мĕш кунĕсенелле (приблизительно около 12 июня) хăмла пахчисене симĕс хурт ерчĕ. N. Уяр кунсам ероплансам кураппăр. N. Вăрмана кайсан, кашни кунах куратпăр эпĕр ăна. К.-Кушки. Вăл вилес кун ыран тесен, Чĕмпĕре тухса кайрăм. Я выехал накануне его смерти в Симбирск. ЧС . Вара вăл куна кунĕпех ĕçсе çирĕç. N. Пĕр кунтан тепĕр куна хăварса ан пыр. Не откладывай дела в долгий ящик. Карсун. Эпĕ ялта пурăннă чухне, хир ӳчӳкĕ тепĕр кунĕ тесен (накануне полевого моленья), мана асанне каларĕ... В. Олг. При входе в дом (в будни обыкн.) говорят: «Манăн килес, ыр кон полтар!» Отвечают: «Килех конталла, торă полăштăр! Юрк. Çăв уйăхийĕн пилĕккĕш хунĕнче (5-го мая). N. Çапла вăл ана çинче ирхи куна каçчен пуçтарса çӳренĕ (колосья). N. Пĕр кунччен, икĕ кунччен хăй тайăнĕпе макăр уншăн (об умершем). Юрк. Авă çав тĕпне пирĕн чăвашсем çак куна çитернĕ. Ib. Хĕлле кун таврăнат, çула çĕр. N. Вăл ĕç пулни ĕнтĕ паян виççĕмĕш кун. Регули 391. Ик контан холара полăп. Орау. Кунĕсем пăрмаях вăрăмланса пыраççĕ. N. † Атте-анне пире тупман пулсан, ăçтачĕ пире çутă кун. Ашшĕ-амăшне. Ак калаç ĕнтĕ пĕр иртсе кайнă япала çинчен. Иртнĕ кунăн çутти çук. Пазух. Вăрăмах ĕмĕре, кĕске куна, ырлăхпа иртерсе ярар-и? Ст. Яха-к. Çынсем мункун тепĕр кунне те ĕлĕкхи кун (накануне) пекех, ирех килĕнче апатсем çикаласан, пĕлĕштантăшĕсемпе пухăнса сăра ĕçме пуçлаççĕ. N. Пасар контанпа (со дня базара). Çутт. 153. Систермесĕр, тăхтамасăр иртрĕç карĕç çу кунсем, йăвăçсенĕн пĕр чăрлавсăр вĕçрĕç-пĕтрĕç çулçисем. Кан. Ах, те кунĕ килĕшмерĕ! — Характеристику дней недели см. Магн. М. 23, 21. || Погода. N. Кун (çанталăк) ăшăтса карĕ, кун сивĕтсе карĕ. Хурамал. Тĕлĕкре пулă курсан, кун сивĕтет, теççĕ. Юрк. Хĕвел хĕрелсе тухсан, кун пăсăлат. Сред. Юм. Ко яхăнта пĕр те латлă кон полмарĕ. На этих днях хорошей погоды всё не было. Ib. Акнă чохне кон килĕшнĕ. (Пĕр тĕрлĕ тыр ытти çынсĕн аван полсан, пĕрин начар полсан, çапла калаççĕ). Изамб. Т. Эпир тухнă чухне кун аванччĕ. Эпир Елчĕк патне çитерехпе тăман туха пуçларĕ. Ib. Кун ларат. Погода проясняется. N. Эх, паян кун лайăх-çке! N. Ма каяс мар вăрмана, çурхи кунта савăнма? Орау. Çакăн пек кун эпĕр ĕлĕк çичĕ хут шыва кĕнĕ. || В некот. установившихся выражениях афф. З л. в этом сл. опускается: раштав кон, в д. рожд..; мăнкон кон, в первый д. п. || Время. N. Паян анчах мар, кун пур халь! Алла кĕрĕн (попадешься в руки) хăçан-та-пулсан! N. Эсĕ пулăшнипе çакă куна çитиччен аван пурăнтăм. N. † Çаранлăха çул хыврăм çулахи кун çӳреме. N. Ку куна çитрĕм ĕнтĕ, çапах та пĕр сасă-чĕвĕ те çук ун çинчен. Б. Олг. † Тавай каяс, киле каяс, ирхи кона каç турăмăр (= уже вечер) Тим-к. Çак ачан кĕтӳ пăхнă чух нимпе те кун иртермелле мар, тет (скучал, не зная, как провести время). N. Кирлĕ кунта эп те кирлĕ пулăп (когда нибудь и я пригожусь), тесе, калат, тет. || Жизнь, течение жизни. Т. IV. Эрнекун вилнĕ çынна: кунĕ пĕтсе вилнĕ, теççĕ. Изамб. Т. Кунĕ пĕтнĕ пуль çав. БАБ. Усалшăн та кун иртет, ырăшăн та иртет. N. Ыр кон корас. Альш. Çĕмĕрт пиçсен вара кун (наступает веселое житье) Елшелсен. СПВВ. Х. Çамрăк кунтан кун малалла, ватă кунтан кун каялла. (Послов.). N. † Аттĕ панче ырлăх нăмай, кун сахал. Ск. и пред. 5. Каях, каях, йӳтетмĕш, курăн-çке ху кунна! Ст. Чек. Унăн кунĕ те кунта-кăна. 1. Единственно только здесь может он жить. 2. Он только здесь и бывает. (Слово «кунĕ» употреблено здесь в смысле «жизнь»). Ст. Ганьк. Ыр кун пар, ырă çул пар. N. Пӳлĕх суса панă кун пĕтмесен, уйрăлаймăп, тăван, эп сиртен. || Счастье. N. † И, ялăмăр, ялăмăр, ялта пирĕн кунăмăр. Эпир ялтан тухса кайсан, ăçта ырă курăпăр? (Солд. п ). Альш. † Атте анне пиллĕх çитсессĕн, турăпа пӳлĕх пире кун парĕ. || Участь. Судьба. Мошков. † Пире атте-анне çуратнă ăрăскалсем пĕтнĕ вăхăтра, çавăнпалан çак кунсене куратпăр. Ib. † Эпир пĕр каятпăр пит аякка, пирĕн кунсем туртат килелле. N. Эпĕ ырă кон корас çок. N. Çакă куна (горе еtс) курассăн туйăниастьчĕ. Баран. 122. Çапах та çак куна куракан йывăç сахал. Однако лишь немногие деревья подвергаются этой участи.

ӳлексе

(ӳл'эксэ), падаль, дохлятина. Ст. Чек. Ӳлексе, татар. слово; часто употребляется чувашами как бранное выражение (= вилеймен). IЬ. Пĕр ӳлексе арăм исе (= илсе) ячĕ. IЬ. Ӳлексе = вилеймен япала (брань).

ӳлке

неиз. мне слово. Отсюда: ӳлке ӳк.

Ӧм

(с начальным ӧ), вода (детское слово). Пшкрт.

ӳпке

(ӳпкэ, ӳпк'э), в Пшкрт. ӧпкӓ), pulmo(-nes), легкое(-ие). СПВВ. Х. Ӳпке ― легкие. || Обида, жалоба. Собр. † Атте-аннере ӳпке çук, турри çапла çырнăтăр. Я не жалуюсь, не обижаюсь на родителей. С. Тим. † Аттеçĕм те аннеçĕм, пеххил паманран ӳпкем пур! N. Ӳпки нумай. Много недовольства. Ст. Ганьк. † Атте-аннере ӳпке мар, турă çырни çамкара (атте-анне айăплă мар). IЬ. Манра мар ӳпке ― хăнта. Не я виноват, а ты сам. N. † Ай-хай, тăванĕсем, пĕр чунĕсем! Эпирех килтĕмĕр, хăр пымастăр, манăн çавăн-палан ӳпке пур. Ч. П. Сана нимрен те ӳпкем çук. Я ни в чем не обижаюсь на тебя. Сир. 79. Çылăхлă çынна хăйĕнчен çуралнă ачи-пăчинчен ӳпке тивĕ: ун пирки вĕсем усал ят çĕклеççĕ. Собр. † Ялан тулă акаттăмăр, пуçĕ пулманшĕн ӳпкем пур. Альш. † Çӳллĕ тусем çинче çуртçăм пур, вун-икĕ те вĕлле хуртçăм пур; çуллен çур хушмантан ӳпкем пур. Микушк. † Пĕр юманне касрăм, вĕлле турăм, хурт тытмантан ӳпке пур. || В следующ. отрывке то же слово в искаженном начертании? Байгул. Çула тăрăх çур-пилĕк, тырă пулманшăн ӳкĕм пур. Ай аттеçĕм, аннеçĕм, аякка панăшăн ӳкĕм пур!

ӳплес

неизв. слово. СПВВ. См. ӳп, йӳпле.

ӳплентер

опрокинуть. Изамб. Т. Чӳлмеке такам ӳплентернĕ. Кто-то опрокинул горшок. То же слово у СПВВ.

ӳре

неизв. слово. Отсюда: ӳре-ăйăрă.

Ӳрен

(?), неизв. слово (назв. селения?). Самар. † Атьăр каяр Ӳрене лаша хӳри тӳлеме; картаран тытса тухнă чухне, атте лаши тийĕпĕр.

ӳреçе

(ӳрэз'э), неизв. слово. Отсюда: Ӳреçе-касси.

ӳрĕтте

неизв. слово. С.

ӳсел

(ӳзэл), неизв. слово. Отсюда: Çĕнĕ-Ӳсел.'

ӳхлемпи

неизвест. слово (назв. растения?). N. † И, ӳхлемпи, ӳхлемпи, ирхи тăмпа сархайнă!

ăмăр

время, склонное к дождю. Зап. ВНО. Ăмăр ― время, склонное к ненастью. Ib. Ăмăр, хăмăр çанталăк, время к ненастью, пасмурная погода. Çанталăк хăмăрланса тăрать. И. С. Степ. Ăмăр. М. П. Петров. Ăмăр — пасмурный (о погоде). Чертаг. Паян çанталăк ăмăртарах тăрать (пасмурновато). То же слово в Якейк. || Тихий (о погоде после дождя). Нюш-к. Ăмăр çĕр, ăмăр кун тесе, çăмăр çăвса чарăнсан, лăп çанталăк пулать; каçхине пулсан, ăмăр каç, теççĕ; кăнтăрла пулсан, ăмăр кун. СПВВ. Х. Ăмăр каç — пит ăшă каç, очень теплый вечер. Паас. Çанталăк ăмăр тăрать. Погода тихая, довольно теплая и пасмурная.

ăмăши ларăри?

неизв. слово (выражение?). Зап. ВНО. Знак вопроса ― в оригинале.

ăнсăртран

нечаянно, случайно, неожиданно, вдруг. О сохр. здор. 118. Ак хăш чухне тата ăнсăртран ӳксе хул е ура хуçăлать. Вот еще иногда от нечаянного падения ломается рука или нога. СПВВ. ИА. Ăнсăртран, нечаянно. Юрк. Пупĕ те старастийĕн чĕлхи çинчен кирлĕ мар сăмах ăнсăртран ĕçĕрĕннине илтсен: стараста, эпĕ тепĕр хут авланмарăм-çке, мĕшĕн эсĕ мана апла калатăн? тет. И священник, услыхав, что с языка старосты сорвалось нечаянно неприличное слово, сказал ему: «Староста, кажется, я во второй раз еще не женился; почему ты мне так говоришь?» . Пиçнĕ яшка ăнсăртран тăкăнса кайни ĕç ăнмасса систерет. Если сварившееся варево (яшка) нечаянно прольется, то, говорят, это к неудаче. . Пурте вуласа ларнине курсан, ăнсăртран ку юлхав ачине те вĕренмесĕр кăмака умĕнче тăнине курах каят. IЬ. Чипер çынсем урлă, çта арăм ыйтнă пирки, хăш чухне çапла ăнсăртран вырăна-мĕне çаклансан, савăнса, кăшт анчах ĕçсе пăхатăп. Попав, через хороших людей, или через просьбу жены, куда-нибудь на службу, я с радости немного выпиваю. . Йывăç çурт туса парсан, ăнсăртран çунса-туса кайсан, татах вĕсем валли çурт тумалла пулат. IЬ. Вăл ăнсăртран шыва кайсан, эпĕ ун хыççăн каçмăп. Если она вдруг утонет (свалится в воду), я за нею не пойду. Н. Ч. Ăнсăртран, эсĕ мана итлемесен, эпĕ сан çинчен патша турра пуççапса тархаслăп, терĕн. Орау. Ачана ытла ан йăвала (не мни), ăнсăртран (вдруг еще) ача хулне мăкăлтăн тата. N. Ăнсăртран-мĕнтен вĕсем мана ан улталаччăр. СПВВ. КЕ. Ăнсăртран — пĕлмесĕр тунă япала. Сред. Юм. Ăнсăртран шывва ӳке парсан, тесе, çын шыв хĕрĕнче пăртак-çиç тытăнса тăрсан калаççĕ (говорят человеку около воды, когда от неосторожности с ним может случиться несчастье). . Çил вăйлă чȏхне лоткапа Атăл çине ан кĕрĕр, таста ăнсăртран лȏтка çавăрнса ӳкĕ. Во время сильного ветра не выезжайте кататься на лодке на Волгу: случайно может перевернуть лодку. СТИК. Ăнсăртран, очень редко; неожиданно, непоследовательно, случайно. . Таçтан ăнсăртран чир килсе çыпçăнчĕ. Откуда-то неожиданно пристала ко мне болезнь. Шел. 163. Ăнсăртран вĕççе пӳрте кĕрсессĕн, манăн пуçăма сар çу сĕреççĕ: сан çăварна — çу, тутăна — пыл, теççĕ. (Гов. ласточке). В одной рукописи вм. «ăнсăртран» написано: ăнсăр сăртран. N. Ăнсăр сăртран килтен хĕрт-сурт писсен, вара пархатарлă мар, тет (не к добру).

ăнтавăш

(ŏндавы̆ш), неизв. слово. Отсюда: Малти-Ăнтавăш.

ăнтăр

(ы̆нды̆р), неизв. слово. Отсюда: ăнтăрла.

аня

детское слово; то же, что ăна. Альш.

ăпăр-тапăр

всякий хлам, скарб и т. п. В. каз.-тат. ы̆бы̆р-чы̆бы̆р «мелочь». Ст. Чек. Ăпăр(ы̆бы̆р)-тапăр, хлам. И. С. Степ. Ăпăр-тапăр. СТИК. Тĕрлĕрен ăпăр-тапăрсем тукаларăм эпĕ паян. Сегодня я выполнил разные пустячные дела. Н. Лебеж. Çӳпĕ тăкма тухсассăн, çӳпĕ çине чавса пăх: ăпăр-тапăр тухмаç и? Когда вынесешь сор, поройся в нем: не выйдет ли (из него) чего-нибудь? || В значен. прилагат. Сред. Юм. Çавăн пик ăпăр-тапăр лаша та пăрахса тарма хытланать те вара, кули путлĕреххи пăрахса каймĕ! Такая дрянная лошадь и та пытается от него убежать; как же не убежит от него добропорядочная (лошадь)! || Щ. С. Ăпăр-тапăр = лăп-лап (ругательное слово). Тут же приписано: «Лăп-лап лекрĕ пуль — вероятно, поразили духи, которые могут причинить человеку на дороге болезнь».

ăратне

(ы̆ратн'э, с малозаметным ы̆), род, родня по мужской линии. К.-Кушки (здесь-же хурăнташ — р. по женской лин.). Самар. Мĕшĕн шавлат-ши çав халăх? — Çĕнĕрен ăратне ярасшăн. По какой причине шумит тот народ? — Из желания включить в свою среду новую родню. N. Масар çинче ăратни-ăратнипе (целыми родами) хăйсен вилнĕ çыннисене, пытарнă тăприсем патне пырса, хываççĕ. Альш. † Пуян хĕрĕ пулăттăм, ăратнерен тухмăттăм. Хотела бы я быть дочерью богатых родителей и не выходить (замуж) из своего рода. Буин. Ăратне — кровная родня, но хурăнташ ― свойство. М. П. Петр. Ăратне — родство. СПВВ. «Ăратне — родня, —вкоренившееся слово».

ăсан

(ŏзан, ы̆зан), тетерев. Вомбу-к. Якейк. Ăсан — чăхă нушшĕ хора тĕрлĕ кайăк. . Ăсан — чăх пек, вăрманта порнакан кайăк. То же слово в Хир-бось (Тойсинск. вол.). СПВВ. Х. Ăсан, тетерев. . † Хура вăрман хĕрринче тăхăр ăсан йăви пур. Лашман. Тĕм-тĕм хăва хыçĕнче вуникĕ ăсан йăви пур. Пшкрт. Ы̆зан, тетерев. Шибач. ŏзан (кăвакрах, чăхă пак пор). Чертаг. Ăсан алтать (или: кăлтăртатать). Юрк. Вăл çапла тăванĕсемпе те ял-йышĕсемпе те ялан вырăсла калаçнăран, хăйсен ялĕсем, ăсансем, часах ăна, вăл епле çынне курса чухласа, ăна: «вилнĕ çын» тесе, çĕнĕ хушамат панă.

ăш

(ŏш, ы̆ш), нутро, желудок. Якейк. Эп паян ăша яман, эсĕр ик хут çирăр. Я сегодня ничего не ел, а вы уже два раза поели. N. Ăш ыратакан. Побаливает живот. Скотолеч. 26. Ăшран ыратнă чухне епле имлесси çинчен. О том, как лечить во время боли внутри. N. Ăш ыратсан ĕçмеллĕх юлтăр. Пусть останется для приема во время боли живота. Цив. Ăш ыратать = хырăм ыратать. Живот болит. Календ. 1907. Ăш çине вĕри шыв çинче йĕпетнĕ тутăр хурса тăмалла. На живот нужно положить намоченный в горячей воде платок (при поносе). Пазух. Çӳл ту çинчи шур мулкачă курăк çисе вылать-çке; пирĕн пек çамрăк ачасем те ăшне тытса йĕрет-çке. Находящийся на высокой горе белый заяц ест траву и играет; такая, как мы, молодежь плачет, схватившись рукой за живот. Шорк. Ĕнер ĕççе ăш ыратаканах полнă (до того, что даже заболела грудь). || Внутренности (человека, животного). Сред. Юм. Пит шăнсан, ăша сиввĕ витрĕ, теççĕ. Сильно замерзнув, говорят: холод заморозил внутренности. Собр. 335°. Çын ăшне тавăрса пăхма кĕрĕк çанни мар, теççĕ. Внутренность человека нельзя вывернуть, она не рукав шубы. (Послов.) Шурăм-п. № 26. Питĕ сивĕ çил вĕрет, пĕтĕм ăша шăнтать. Дует очень сильный ветер, студит всю внутренность. Ст. Шаймурз. Иван арăмĕ пĕр пичĕ хĕвел, тепĕр пичĕ уйăх икĕ ача çуратат, пĕрне ăшне тытса юлат. Жена Ивана родит двух детей, у которых одна щека ― солнце, другая — месяц; одного оставляет (задерживает) в животе. Чăв. й. пур. 32. Çын ăшне кĕрсе витĕр тухас пек калаçнă. Своей речью он как бы проникал в самое сердце. Хыпар № 1, 1906. Мĕншĕн тесен ĕлĕкхи манахсем ăш хăпарса тухиччен ĕçлесе пурăнакансем... Так как прежние монахи, работавшие до упаду... || Экскременты. Хурамал. Чирлĕ лашанăн ăшĕ тухмасть. У больной лошади не выходит кал. || Начинка. Изамб. Т. Пелĕш ăшĕ, начинка пирожка. || Мякоть (арбуза, дыни, тыквы). Хыпар № 3. 1906. Ман умра, сĕтел çинче, пĕр арпус выртать, пысăк, илемлĕ: ăшĕ те хăйĕн хĕп-хĕрлĕ пулĕ. Передо мной, на столе, лежит арбуз, большой и красивый; вероятно, и мякоть у него красная-раскрасная. || Внутренность. Изамб. Т. Пăртак тăрсан, сасартăк чиркӳ ăшĕ тата ытларах çуталса кайрĕ. Немного погодя, вдруг внутренность церкви осветилась еще ярче. N. Ăш (шал енĕ), внутренность. || Подкладка. Ч.П. Канихвер камсулăн ăшĕ хура. У камзола из «канихвер'а» подкладка черная. Альш. Çĕлĕк ăшĕ; ăшă ăшлă çĕлĕк; карттус ăшĕ. Подкладка шапки; шапка с теплой подкладкой; подкладка фуражки. Ядр. Вăрман ăшпе(=ăшĕпе) вăтăр çухрăм каймалла. Нужно идти (ехать) тридцать верст лесом (внутренностью леса). Пизип. Вот вăлсем вăрман ăшĕпе пыраççĕ. Вот они идут (едут) лесом. || Употребляется в значении послелога. Регули 1109. Сăнăх-шне ӳкерчĕ. Уронил в муку. Торп-к. Çак мăкăра ăста ярас? тесе, итет, тет. Çын калать, тет: лашасам ăшне яр, тесе каларĕ, тет. Куда пустить этого быка? Человек отвечает: «Пусти в табун лошадей (к лошадям)». Ст. Шаймурз. Карап ăшĕнчен тухса, выйдя из корабля. Ал. цв. 2. Вăл чул кĕлет чул ту ăшĕнче. Этот каменный амбар — в каменной скале. В Якейк. гов.: катка-шне шу толтарнă, сĕт ĕшне тăвар янă (а не çине). Там же: корка-шне, чĕрес-ĕшне, хот-ăшне. Регули 1110. Вутă-шне хор. Çав вута хор. Клади в сено. Клади то сено. . 1112. Утсам вите шăнче (витере тăраççĕ). Лошади в конюшне (стоят в конюшне). . 1113. Хоран-шăнче (хоранра) вĕрет. В котле кипит. . 1114. Çак тоттăр-шне чăрка. Заверни в этот платок. . 1028. Виç контан вăрмана кайса. Виç кон иртсен, тăват кон-шăнче вăрмана кайса. Через три дня в лес отправился. По прошествии трех дней, на четвертый, отправился в лес. Ау. 219. † Пур, пур тăван ăшăнче, савнă тăван çавăччĕ. Среди всех родных он был самым милым моему сердцу. Богдашк. † Пурçăн чаршав ăшĕнче, мамăк минтер пулинччĕ. За шелковым занавесом была бы пуховая подушка. Альш. Çăв уйăхĕ çич уйăх, çичĕ уйăхăн ăшĕнче çитмĕл тĕслĕ кун килĕ. Летних месяцев семь; в течение семи месяцев будет семьдесят разных дней. || Ум, мысль, память; сердце. О заступл. Вăл сăмаха санăн виличченех хăвăн ăшăнта тытса çӳрес пулать, пĕр çынна та калас пулмасть. Это слово тебе нужно всю жизнь хранить в сердце (втайне), никому не надо говорить. Шурăм-п. № 3. Ятласа пăрахмасан, юрĕ те-ха, тесе, шухăшлать хăй ăшĕнче. Хорошо, если не обругает, думает (он) про себя. Ч.С. Эпĕ вăл каланă сăмахсене ăшра тытса çӳре пуçларăм. Все, что он говорил, я стал держать в уме. Ягудары. Вăл ман ăшăмра та çок. У меня и на уме-то этого не было. Панклеи. Йăвана кӳме ăша кĕре пуçларĕ. Иван стал вспоминать о повозке. Кĕвĕсем 81. Кĕмĕл çĕрĕ, ылттăн куç, пур-и ара аллăнта? Иксĕмĕр калаçнă сăмахсем пур-и ара ăшăнта? Есть ли у тебя на руке серебряный перстень с золотым щитком? Сохранилось ли у тебя на сердце все, что мы говорили с тобой? Арман-к. Чеб. у. Эп сана окçа памаллаччĕ. — Манса кайнă, вăл ман ăшăмра та çок. Я должен был тебе деньги. — Я совсем забыл об этом, и в памяти у меня нет (совсем запамятовал). || Придача. Абаш. Кона ăшне яр. Это дай на придачу. Йӳç. такăнт. 70. Ĕçкине ăшнех калаçнă ăна! Выпивка была сговорена сверх всего. Орау. Сана аллă хăяр анчах памалла та, аллă пĕр пулч; юрĕ, пĕри ăшне кайтăр (пусть пойдет не в счет). || Цив. Кукша ăшăнчен вилес пек кулса тăрат, тет, у. Плешивый едва удерживается, чтобы не расхохотаться во все горло. || Орау. Ăшне каяш сасси! Кунĕпе улать! Чтобы ему лишиться голоса!― целый день воет.

ăш сисни

чувствование сердцем, предчувствие. Сир. 67. Çаван пекех ăслă çыннăн суя сăмаха ăш сисет. Так же и у умного человека сердце чует ложное слово. Ст. Шаймурз. † Юрлама тытăнсан, йĕрес килет, ăшăм теме сисеет. Как начну петь, так хочется плакать: сердце что-то чует.

ăша

(ы̆жа), вода (детское слово). См. ăнка. Ăша пар. Дай попить.

ăшă

тепло. Т. VI. 7. Ăшă ăмăшĕ, ăшă хаярĕ... Мать тепла, зло тепла (божества). N. Ăшă тăрать, стоит теплая погода. Н. Седяк. † Ял вĕçĕнчен шыв юхать — сивĕ те пулсан, ĕçмеççĕ; ял варринчен шыв юхать — ăшă та пулсан, ĕçеççĕ. У конца деревни течет вода но, хотя, она студеная, ее не пьют; по середине деревни течет вода но, хотя, она теплая, ее пьют. Бгтр. Ăшăпа сивĕ тавлашнă кун (Христоса хирĕç тухса илнĕ кун) ăшă пулсан, малалла ăшă пулать, теççĕ. Если в день, когда борются холод с теплом (в сретенье), будет тепло, то и потом будет тепло. N. Тата хăш вăхăтра, çав хĕвел ăшшинче çывăрнă чух, ăна кашкăр та тытат, тет. Иногда, когда он лежит на солнцепеке его и волк ловит. Шурăм-п. Вăл та ăшăпа аптранă. И он замучился от жары. КС. Ăша ăшă çаппĕр (согрелся). Нюш-к. Ăшша курса, юпăнч ил (тумтир тавраш, пӳркенмелли илме хушать). Глядя на тепло, бери покрывало. (Послов.). N. Нурăс уйăхĕ теççĕ, кун ăшă енне кайса, кун йĕпенсе тăнăран. Месяц нурăс называют так потому, что в этом м-це время идет к теплу, и становится сыро. Альших. † Кайрăм Пăла тăршшине, кĕтĕм вăрман ăшшине. Пошел на Булу (речка), зашел в тепло леса. Янбулат. † Порçăн тотăр поç ăшши, çак ен хĕрсем чон ăшши. Шелковый платок согревает голову, девушки этого края ласкают (согревают) душу. Сред. Юм. Ăшша хĕрĕнсе тохнă. Вышел, рассчитывая на тепло. Ib. Ăшша тохрăмăр. Мы вышли на тепло. т. е. дожили до тепла. Т. М. Матв. Ăшша çĕлен иленнĕ, теççĕ. К теплу привадилась змея. (Послов.). N. Спаççипă турра, ăшша тухрăмăр (дожили до тепла). || Жара. N. Чĕкĕнтĕре самай чечеке ларнă вăхăтра ăшă тиврĕ. Свеклу взяло жаром как раз в то время, когда она расцветала (так говорит хозяин). N. Эпĕ мĕнле ăшша та сивĕтетĕп, пĕр çухрăмран пĕçерекен ăшша та сивĕтетĕп. Я могу какое угодно тепло остудить; за целую версту я могу остудить самую горячую жару. Макка 202. Вĕсене сӳнтермесен, тыррапулла ăшă тивет, теççĕ. Если не потушить (огонь), то, говорят, хлеба возьмет жаром. Сала 305. Çинçере хуралт тăррине хăпарсан, тырра ăшă тивет, теççĕ. Если во время праздника «çинçе» влезешь на постройку, то, говорят, хлеба возьмет жаром. В. Олг. Ăшă (ŏжŏ) тисерчĕ(=тиврĕ). Жаром хватило (о хлебе). Регули 1059. Выльăх ăшăран ништа кайса кĕме пĕлмест. Скотина не знает, куда деться от жары. || Сила, внутренний жар. N. Пĕтнĕ ĕнтĕ (одряхлел), ăшши çук. Нет силы (у старика). || Лупцовка, verberatio. Завражн. Пĕрре, тытса, ăшă пачĕç. Пĕрре ăшă парам-ха! Раз поймали и задали лупцовку. Задам-ка раз лупцовку. || Теплый. Якейк. † Çак коккăрта çил ăшă; çил ăшă мар, хĕр ăшă: чон йоратнă хĕр ăшă. В этом углу теплый ветер; ветер не теплый, а девица теплая: сердечно любимая девица теплая. К.-Кушки. Турăран савăнăç ыйтатпăр, ăшă çумăрне пар, тесе. Просим у бога радости, чтобы он дал (нам) теплого дождя. N. Çуркунне хĕвел çӳлелле хăпарать те, кунсем кунсайранах ăшă та ăшă пулса пыраççĕ. Весной солнце поднимается высоко, и с каждым днем становится все теплее и теплее. О сохр. здор. Ăшă тумтир. Теплая одежда. N. Ăшăрах, тепловатый. Н. Карм. † Çак тăванусем патне салам ярсан, кăнтăрлахи ăшă çилпе яр. Если будешь посылать привет этим родным, то посылай его с теплым полуденным ветром. Орау. Ăшă çăккăра ватă çынăн та шăлĕ витет. Теплый хлеб и у старого человека зуб берет = теплый (свежеиспеченный) хлеб и старику по зубам. Ib. Паян ăшă тăман лаплаттарать анчах. Сегодня идет хлопьями сильный снег. Юрк. Эпĕ унта ăшă çĕрте-кăна çĕлесе ларăтăм; хуралла-мĕне шăнса çӳремĕтĕм. Я бы там сидел в теплом месте и не ходил бы в холод сторожить. || Шибач. Ăшă апат. Горячая пища. || Приветливый, сердечный, теплый, ласковый. Хурамал. † Чĕлхĕрсемех çемçе, питĕр ăшă, калаçассăм кисе(= килсе) тăрать-çке. Беседа ваша мягкая, лицо приветливое, так и хочется говорить (с вами). N. Аллăран курка памасан, ăшă (scr. ăшĕ) сăмахĕ пулинччĕ. Если и не даст из рук чашку, то пусть (у нее) было бы приветливое слово. Такмак. Авалхи йăлапа тухрăм туя. Ăшă питпе (ласково), тутлă чĕлхепе пире хапăл тăватра? По старинному обычаю вышел я на свадьбу. Примите ли вы нас с приветливостью на лице, с сладким словом? Якейк. Ăшă çын нумай та, но Якку амăш пек ăшă çын орăх топас çок (противоположное — сивĕ çын). Ласковых людей много, но ласковее матери Якова не найти. Янш.-Норв. Унпала нихăçан та ятлаçмаççĕ, ялан унпала ăшă сăмахне анчах калаçаççĕ. С ним никогда не ссорятся, всегда говорят с ним ласково. Юрк. Виç хутчен пит ăшă-кăна чуп туса илчĕ. Три раза поцеловала меня так мило. Альш. Ăшă сăмах, приветливое слово. N. Ăшă сăмахсем те кăлаççа илеççĕ. И поговорят приветливо. Якейк. Ырă кăмăллă, ăшă çын, добрый, ласковый человек. || Приятный. Бюрг. Ăшă ыйхăран çынсем вăранччăр. Пусть люди проснутся от сладкого сна. Юрк. Сыв пулса тăр халĕ. Ăшă хыпар кĕтсе юлакан тусă Ив. Юркин. Пока будь здоров. В ожидании доброй вести твой друг Ив. Юркин. Собр. 210. † Иртет ĕмĕр, иртетех ăшă ăйхăра курнă тĕлĕк пек. Проходит век, как приятный сон. N. † Пиртен ăшă хыпар çитсессĕн, çумăнти мăшăрна илех пыр. Получив от нас приятную весть, возьми свою жену и приезжай. || N. Ăшă пăрçа çитер. Угощать свинцовым горохом (ружейным огнем).

ĕмпичче

(э̆мбиц'ц'э), то же, что ĕмпиче. Емельк. В этом говоре обыкновенно гов. пысăк-пичче (см. это слово). || Почтительное обращение к старику. Городище. См. пысăк-пичче. СТИК. Ĕмпичче — старик вообще (не особенно старый); 2) старший брат отца? Ч. С. Ĕмпиччесем часах выртмарĕç, шав ĕлĕкхисем çинчен калаçса ларчĕç.

ĕнеç

(э̆̆н'эс'), неизв. слово. Отсюда: ĕнеç-кĕпçи.

ĕнĕç

неизв. слово: Отсюда: ĕнĕç шывĕ.

ĕнтен

неизв. слово (орфография сомн.). Ст. Айб. Ĕнтен пичче сиксе ташлать. (Загадка: яшка вĕрени).

ĕнтяк

(ĕнтĕ+ак?), слово, выражающее отказ сделать то, что велят. СПВВ. ФИ. Пĕр-пĕр ĕç тума хушсан: тумастăп, тиес вырăнне: ĕнтяк, теççĕ.

ĕревет

неизв. слово. Отсюда: ĕреветлĕ.

ĕревĕç

любящий быть в обществе другого пола («мужчина, который любит быть в обществе женщин, и женщина, любящая общество мужчин; слово не обидное и не выражает никакого дурного поступка»). Сред. Юм. Пит кăтăклă çын ĕревĕç пȏлать, тет. IЬ. Пит ĕревĕç мар-и ȏ! Да ведь он (она) любит быть в компании другого пола!

ĕретне

неупотр. слово. Отсюда: ĕретнелле.

ĕрехет

(э̆рэh'эт), приятность, удобство, приволье. Изамб. Т. Кунта выртма ĕрехет (приятно). То же слово в Альш.

ĕрсе

неизв. слово. Сомн. Отсюда: Ĕрсе ялĕ.

ĕрттĕн

неизвестное слово. Хирле-Сир.

ĕспӳреххĕм

(э̆спӳрэх'х'э̆м), слово в заумной песне. Якейк. Ĕспӳреххĕм, ĕспӳреххĕм, варри(-ρρиы) тирек шолтăрки (шолды̆рги), ичак (иџ̌ак), ачак (аџ̌ак) янавар, янавар окçа окçа мар-и, Яхать(-т') хĕрĕ хĕр мар-и, ола кĕсре ут мар-и, катаччи çăварни(-νиы), ай, катаччи, ай, çăварни! (Сăвă).

ĕççĕн

слово, неясного знач. (описка?). Юрк. Сире пĕр-йĕр лайăх ĕççĕн кам ятлат, вĕрентет? Ун патне ăс ыйтма пырăр.

ĕçкелен

(э̆с'кэл'эн'), «слово, выражающее восхищение». Кондюковка. Çӳрет те, ĕçкелен! IЬ. Юрлат та, ĕçкелен!

ĕçкер

(э̆с'кӓр), белое платье. Хорачка. Сообщивший объяснил это слово марийским пурлы̆к. См. ĕскер.

ĕçкĕрт

(э̆с'кэ̆рт), кладь, скирда (продолгов. копна, телег в 25). Это слово записано и у Юрк. М. П. Петр. Ĕçкĕрт ― кладь, скирда. Альш. Тырă темĕн чухлĕ — ĕçкĕрчĕ-ĕçкĕрчĕпе, капанĕ-капанĕпе ларать анкартисенче.

ĕшкĕрт

(ӧ̌шк'ӧ̌рт'), просить, заставить отчитывать. Хыпар № 12, 1906. Çемьере пĕрерĕш чирлесен-тусан, турра, тăрса, кĕл-тăвас вырăнне, часрах, васкаса, мулла патне ĕшкĕртме чупать. || Подговаривать, науськивать (кого). КС. То же слово у СПВВ. Орау. Ĕшкĕртес (ӧ̌шк'ӧ̌рд'эс), науськивать. Хыпар № 40, 1906. Тата ĕлĕк халăх пĕлменнипе ырă курса пурăнакансем халăха панă ирĕке каялла илме ĕшкĕрте пуçланă.

ĕшше

еще || «Прозвище одного мужчины, потому что он при каждом слове повторяет слово ĕшше». Сред. Юм.

явăрлав

(jавы̆рлав), часть ака-пуç (см. это слово).

яка

, неизв. слово. Отсюда: Яка-ел.

якорт

неупотр. слово. Отсюда: Якортошкăнĕ.

якăлт

(jагы̆лт), подр. мгновенному взгляду. Собр. 191°. † Якăлт (у др. йăлт) пăхрăм çӳлелле, мăйпăран вĕççе килнине куртăм. Далее то же слово написано так: йăкăлт. || Подражание быстрому прыжку. КС. Лаша çатан урлă якăлт! сиксе каçрĕ. (Йăкăлт было бы слабее). Сред. Юм. Кăш-кăш (иная) лаша чипер пынă çĕртех котне якăлт! сиктерет («показывает действие»).

яклич

неизв. слово.

Ялука

(jалуга), личн. яз. имя человека. Разумов. То же слово у Магн.

ян

неизв. слово. Отсюда: ян ту.

яп

(jап), слово неопределенного значения; встреч. в загадке. ТП. Загадки. Яп-яп ярапаллă, писмен кутлă, пăталлă. (Çĕмĕрт çырли).

япартан

(jабардан?), неизв. слово. М. б., -тан здесь афф. исх. падежа? См. йăпăртан. Юрк. † Атăлпа Сĕве хушшинче йăпартан та чăпар кайăк пур, çĕртен çӳлте унăн йăви пур. Ан хуйхăрсам, пуçăм, ан кулянсам, пиртен те çӳлте турă пур. Срв. йăпар.

япсар

неизв. слово в заумной песне. Собр. † Вăрман хĕрри япсари, япсар утти, семсер утти, хура хĕр утти маттурри.

яр

(jар), неизв. слово, употребл. в след. выражении. Сред. Юм. Яр ярсах ларнă. (Так говорят, если (кто) долго сидит у соседей или у кого другого).

Елевĕ

не объясненное слово? Буин. Сомн.

елю

слово, служащее припевом. Ала 58. † Ах, елю-елю шур ути! Ах, елю-елю шур ути!

енти

(jэн'ди), памятник(?), станция(?), истукан(?), идол(?), чучело(?), фигура(?), изображение(?), образ и т. под.(?). [Из фразы «енти курма кайрăм», встречающейся в нижеследующем расскаве Т. М. Матвеева]. Ĕлĕк пĕрре Аслă-Арапуçсем Чĕмпĕре тырă сутма кайнă. Тыррисене сутсан, пурте пĕрле хваттере кĕнĕ. Унтан хула курма, япала илме кайнă. Çӳресен-çӳресен, пурте таврăнаççĕ. Çăпрук ятли-кăна çук. Кĕтсен-кĕтсен, хайхисем: кайма хатĕр пултăр, тесе, хăйсен лашисене те, Çăпрук лашине те кӳлсе хураççĕ; хăшĕ урапа çине хăпарсах та лараççĕ. Çăпрука кĕтсе, ăна ятлакаласа лараççĕ. Ку вăхăтра Çăпрук «чукун кĕлетке» курма кайнă иккен. Çӳресен-çӳресен, вăл Карамçын сатне пырса кĕрет те, нумайччен «чукун кĕлеткене» тĕлĕнсе пăхса тăрать (Карамçын памĕтнĕкне ĕлĕк ялти вырăссем «чугунная баба», чăвашсем — «чукун кĕлетке» теччĕç). Унтан Çăпрук хваттерелле чупать... — Ăçта шуйттанта çапкаланса çӳретĕн? Лар часрах! Кĕтсе ывăнтăмăр! теççĕ кăна юлташĕсем. — Енти курма кайрăм, тесе, персе ярать Çăпрук. Хай Çăпрука юлташĕсем çавăнтах кулса, енти тесе, мăшкăллама пуçлаççĕ. Çавăнтан вара ялта Çăпрук Енти хушаматлă пулса юлать. [Кăна эпĕ Аслă-Арапуçĕне 1908 —10 çулсенче илтнĕ]. Раз когда-то больше-арабузинцы (с. Большие Арабузи, б. Буинского у. Симб. губ.) поехали в Симбирск продавать хлеб. Продав хлеб, все вместе заехали на квартиру. Потом пошли посмотреть город и за покупками. Походили, и все вернулись. Нет только одного, Спиридона. Прождав некоторое время, они запрягли и своих лошадей и лошадь Спиридона, чтобы быть готовыми к выезду; некоторые даже взобрались на телеги. Сидят, ждут и поругивают Спиридона. Оказывается, в это время Спиридон уходил смотреть «чугунную бабу». Походивши (по городу), он забрел в Карамзинский сад и долго с удивлением разглядывал «чугунную бабу». (Раньше Карамзинский памятник деревенские русские называли «чугунной бабой», а чуваши — «чукун кĕлетке» (чугунное изображение). Потом Спиридон побежал по направлению к квартире... — «Где у чорта ты шлялся? Садись скорее! Устали ждать!» — говорят ему товарищи. «Я ходил смотреть енди» — ляпнул им Спиридон. Нашего Спиридона товарищи тут же стали дразнить, обзывая его Енди. С этих пор в деревне Спиридон получил прозвище Енди. (Таким образом, это слово, повидимому, является продуктом индивидуального творчества).

епе

(бэ), как. См. епле. Отсюда происх. слово япала. Тюрл. Епе полса кайрĕ о? Как это случилось?

еренке

(рэҥ'гэ), образ; упорядоченность. N. «Ун еренки те çук. Когда человек спорит, бестолково кипятится, не слушает других, сердится, кричит, тогда про него говорат так; а теперь вместо этого говорят русское слово: тулăксăр».

ешчĕкле

не выясн. слово. ЧП.

йывăр сăмах

оскорбление (словами), обидное слово. || Назв. духа. Т. VI. 42. Йывăр сăмахне килĕшпе така тăваççĕ. Малтан валлене така тăврăм, унтан таса турра така тăврăм, çырлах. Халĕ йывăр сăмахне така тăватăп, çын илнĕ тăрăх турра йывăр сăмахне сир. Кунтан йывăр тивет-и, лерен-и, кăнтăрла-и, каç-и. Çакăнпа йывăр сăмахне сир, чӳк çырлах.

юйкăн

(jуjгы̆н), страстный (вероятно — похотливый). Сообщивший слышал это слово по отношению к женщине. Ольдеева.

юпа

йопа, (jуба, jоба) столб. СТИК. Çак юпана вайкăнтар-ха. Свали-ка этот столб. Изамб. Т. Йăлт çунса кайнă, юпи те юлман. Каша. † Ылттăн юпа пулăттăм, вăйă варринчен тухмăттăм. Чув. прим. о пог. 48. Хĕвел юпа пек тухсан, çăмăр пулать (хĕлле сивĕ). Если солнце восходит столбом, будет дождь (зимою – мороз). Персирл. Тĕлекрам(-грам) йопи, тĕлеххон йопи. Пазух. Вăрман хĕрри юманлăх, çинчен икел суйлар-и те, тĕпне юпа тăвар-и? N. Вăл (моя невеста) вилсен, каллех шăннă юпа пек тăрса юлтăм. Юрк. Хапхаран кĕрсен (по возвращении с кладбища), урапа çинчен ансан, хапха хыçĕнчи юпа йĕри-тавра виçĕ хут çаврăнаççĕ. Сред. Юм. Чохăн çол çинчи правăка юпаран юпана (от столба к столбу) лектерсе пыраççĕ. || Столб, изображающий собою покойника. См. К. Прокоп., Похороны и поминки у чув. Макка 231. Чăн пирвай вĕсем юпа касма каяççĕ. Вил. йăл. Выльăх пуснă вăхăтрах юпа тума тытăнаççĕ. Юпине хырăран тăваççĕ. Авалхи чăвашсем чултан, тăваткал касса, тунă. Халĕ те хăшĕ чултан тăваççĕ. Чулне, хуларан илсе килçе, малтанах хатĕрлесе хураççĕ. Юпине çын евĕрлĕ тăваççĕ: сăмсине тăваççĕ, çăварне. Юпине непременно кутăн тăваççĕ. Макка 191. Унтан, масар çине çитсен, юпине лартсассăн, ун çине пĕр укçа çапса кӳртеççĕ, унтан тата ун çине пĕр çурта çутса лартаççĕ. Çав çапса кӳртнĕ укçине: кун çути пулать; çав укçа çуттипе вилнĕ çын леш тĕнчере çӳрет, теççĕ. Вил. йăл. Юпа çинче лармалли каç. N. Юпа çинче ларнă чух никама та йĕме хушмаççĕ. Тăванĕсем йĕнине курсан, вилнĕ çын та йĕрет, тет. Макка 212 и 215°. Унтан вара каçпа юпине хускатаççĕ; юпа хускатнă чухне купăс каласçĕ, юрлаççĕ, макăракан та пур, пурте пур. Унта тата ташлаççĕ, ташлакан çынни витрене укçа ярать, вăл укçи мĕн чӳлĕ пухăнать, пурте купăççа пулать. Çапла юпине те иртерсе яраççĕ. . 190°. Юпа, тесе, ак мĕне калаççĕ: йăвăçран этем манирлĕ тăваççĕ те, ăна вăрмантан вара исе килеççĕ; çавна, масар çине кайсан, лартса хăвараççĕ. || Поминки. Чхĕйп. Авал вилнĕ çына (sic!) юпа акă мĕле (sic!) тунă: вăлсам уна улт эрнерен тума пĕлмен, çимĕкре тунă, кĕркуне (sic!) тунă, тата çăварнира тунă. Ст. Чек. Юпи иртсен, ултă кунтан, ăрăтнипеле пухăнса, каçалапа хутăштараççĕ, пурне те ĕлĕк вилекен çынсене те пĕрле, çурта çутса, хутăштараççĕ. (На осенних поминках). Макка 190. Унтан вара, юпине çитиччен, кашни-эрне каç хываççĕ. . 192°. Унтан вара çутăлас еннеле (sic!) юпа иртерме каяççĕ. . 214°. Çулталăк иртсен, унăн юпине тăваççĕ. N. Унтан тата тăххăрĕмĕш, çирĕмĕш, хĕрĕхмĕш кунне. Татах çав кунсенче юпа тăваççĕ С. Йопи çинче пусни (на поминках). Беседы на м. г. Çын вилсен-тусан, пумилккине (юпине) чăвашла ирттерсе, вилнĕ çын чунне хуйхăрмалла тăваççĕ: пумилккере, купăс-кĕсле е шăпăр, сăрнай-мĕн каласа, ташлаççĕ, сикеççĕ; юрлаççĕ-кулаççĕ, шăнкравсем çакса, купăспа, сăрапа масар çине лашапа кайса, йĕркерен тухаççĕ: вут чĕртсе, ташласа, юрласа, ашкăнаççĕ; сăра чĕрессисене, куркисене, çапа-çапа çĕмĕрсе, масар çине пăрахса хăварса тавăрăнаççĕ. М. Сунчел. Çиччĕшне туса иртерсессĕн, хĕрĕх кун иртсен, хĕрĕх пĕрмĕш кун каçхине, асăнса, юпа тăваççĕ. Каçпала юпа тума выльăхсем пусса, çимĕççем пĕçерсе хураççĕ; пуянтараххи прик (= пĕр-ик) витре эрех илсе, хатĕрлесе хураççĕ. Пурне те хатĕрлесе пĕтерсен, вăрмана юпа касма каяççĕ. Малтан унта кайма сăрасем, эрехсем, хывма куймаксем хатĕрлесе хураççĕ. Пурне те хатĕрлесе пĕтерсен, лаша кӳлсе, шăнкрав çакаççĕ те, вăрмана юпа касма каяççĕ. Вĕсен хыçĕнчен пĕри юналутпа купăс каласа пырат. Вĕсем унта кайнă чухне çапла юрласа каяççĕ:\nХура пĕлĕт юха-çке,\nПирĕн ĕмĕр ирте-çке;\nХура пĕлĕт юхнă чух,\nХăçан çăмăр çуманни пур?\nПĕр вилнĕ çын юпа тунипе\nХăçан чĕрĕлни пур?\nВĕсем тата нуммай юрлаççĕ, анчах эпĕ пурне те пĕлместĕп. Вăсем, вăрмана çитсен, лашисене тăвараççĕ, вара вут чĕртсе яраççĕ те, вут кутне куймаксене, сăрисене, эрехсене вут кутне лартаççĕ. Вара, пĕр çăка касса илсе, пĕр вĕçне шӳретсе, çĕре çапса лартаççĕ, пĕр пуçне икĕ пуслăх укçа çурса хураççĕ. Тата: вилнĕ çынна çиме, тесе, тенкелсем, сĕтелсем, кĕперсем тăва-тăва хураççĕ. Вучĕ йĕри-тавра юрласа, купăс каласа, ташласа çаврăнаççĕ. Виçĕ хут вут йĕри-тавра ташласа, юрласа çаврăнсан, хываççĕ те, киле таврăнаççĕ. Киле таврăнсанах, сасă кăлармасăр ĕçме-çиме пуçламаççĕ. Пирвой виççĕн е тăваттăн, шыв хĕрне кайса, пĕшкĕнсе лараççĕ те, çапла каласа юрлаççĕ:\nХура чĕкеç чĕкĕлтетсе килет,\nПирĕн (вил. ят.) килет вăхăчĕпе.\nÇула пулмасăр нихçан та чĕкеç килмест,\nВăхăт çитмесĕр никам та вилмест. \nСасă кăларса килсен, пӳртрисем: ăçта кайрăр? тесе, ытаççĕ. Сасă кăларакансем калаççĕ: (вилнĕ çын ятне) чĕнме кайрăмăр, теççĕ. Çапла калаççан-тусан, юпана пуçласа яраççĕ. Вара çĕрĕпех ташласа юрласа ирттереççĕ. Çутăлсан, шыв хĕрне кайса, хывса килеççĕ; унта илсе кайнă савăтсене пĕрне те каялла илсе килмеççĕ, çавăлтех салатса хăвараççĕ. Чăвашсем юпана çапла ирттерсе яраççĕ вара. . Çав çын вăл каç çавсен юпине ирттерет иккен. Он делал в тот вечер по них поминки. . Пăртак хыврĕç те, юпа халăхсем Раман пичче патне кĕрсе кайрĕç. Шел. 22. Юр юрласа, ташласа, тăваччĕçĕ юпасем. В. Олг. Ашшĕ каласа хăварса улне: мана, тет, йопа çине лаша парăр, тет. Изванк. Аннене пытарса килсен, тепĕр кунчех каçхине (пумилккине) юпине иртерчĕç. Ун чух иртермен пулсан, ĕç пĕтмесĕр те иртерес мар тет-чĕç; тата унччен тиркесси, терĕç. Çын вилсен, юпине иртермесĕр ни кĕпе-йĕм, ни тăла тавраш çумаççĕ, ни кăмака шăлмаççĕ. Ват çын вилсен, кирек хăçан та майлă пулсан, тиркемесĕр хăвармаççĕ. Ача-пăча вилсен, аплах тиркемеççĕ, çинчех юпине иртереççĕ. Пирĕн патри çынсем, ват çын вилсен, вăл çамăрăк (sic!) мар, çавăнпа тиркес пулат, теççĕ. Çапла тиркенине вăсем вилнĕ çынна хĕсепленĕ (= хисепленĕ) вырăнне хураççĕ. Чертаг. Йȏпа — поминки (улт эрнерен). || Брань. Хорачка. Изамб. Т. Мĕн юпа пек тăратăн? Что ты стоишь как столб? (То же выраж. и у КС.). || Кол. В. Олг. Тораево. Тата амăшĕ икерчĕ пĕçерчĕ, тет те, карта юписем çине тире-тире çӳрерĕ, тет. Пшкрт. Сидэт пэ̆р карда βи патн'а. мэ̆н э̆с' лэксэ̆р ты̆рады̆н? тэтβаjа. (В зап.-козм. говорах столб, а также и мачта, называется тонката. У др. чув. посл. слово озн. пень). || Рубль. СТИК. Пĕр юпа парас-и, мĕн тăвас? (гов., когда секретничают, при продаже или покупке). || Юпа — король (в картах). К.-Кушки. См. чирку.

юпăнчăк

то же, что пăнч. М. Матв. Уяра кура юпăнчăк илме хунă, тет (Слово это подчеркнуто, и после него поставлен вопр. знак).

ланкăртак

(лаҥгы̆рдак), бранное слово. Тивĕш. Ланкăртак, ругательное слово. (Сообщ. Н. Р. Романов).

лап çĕре!

хлоп в землю! (магическое слово). ПТТ. Вара тепле пĕр пĕлекен çын: ачасем! тухат-ĕçке ере! часрах кашнайĕ: лап çĕре! тесе, улăм пĕрчи пăрахăр, тенĕ. Пурте хăпăл-хапăл: лап çĕре! тесе, улăм пĕрчи татса прахнă та, Питĕркке тухас çĕртен каялла анса кайнă.

лапаланчăк

(-нџ̌ы̆к), пьяница, который говорит бессмыслицу или же повторяет несколько раз одно и то же слово. Сред. Юм.

лаптак хунчав

назв. раст. Рак., Кайсар. Лаптак хунчав. Тăхлань (это слово приписано карандашом). Рак. Лаптак хунчав. Тhlaspi Dill. arvense L. Ярушка полевая (вередник). Ачасене лаптак шатра тухсан, çавăн шывпе хĕвел тухиччен (до восхода с.) шыва кӳртеçççĕ.

лутăр

(луды̆р), лотăр (лоды̆р), слово неизв. зн.; встр. в детском лексиконе при игре, напр., в зайцы. Кто ловит, поймав „зайца“, должен сказать: лутăр! Не произнесение этого слова дает право ловимому („зайцу“) вырваться и убежать. По произнесении же этого слова уже заяц считается пойманным. Трхбл. См. лутăрчак.

лӳппиççе

слово неопр. зн. в загадке. Собр. Лӳп, лӳп лӳппиççе, ĕçлеппиççе куппиççе (scr. Куппиçсе. Хур ури).

лăчăр

(лы̆џ̌ы̆р, лы̆ζ’ы̆р), подр. звуку обильно смазанной телеги. Б. Олг. Ыр çын орапи тикĕт сĕрсе (или: çу сĕрсе) лăчăр, лăчăр, лăчăр, лăчăр! тесе каят. || Подр. звуку расшатанной двери. Кн. для чт. 47. Алăкĕ начар пиркипе уçса хупкаланă чухне лăчар! тукаланă. || Подр! хлюпанью. Орау. Улăм айне шыв кĕнĕ, пĕртте çӳреме çук, ура айĕнче лăчăр-лăчăр! анчах тăвать. || Подр. выжиманию воды. Шорк. Кĕпине пăрнăçеммĕн лăчăр! шыв тохать. Ib. Питĕ вăйлă хăй; йĕпе кĕпене лăчăр-р! пăрать те, типĕтсех ярать. См. МКП 89. || Слово это употреб. в одной детск. игре (зн. неясно). Сред. Юм. Лăчăрр кошак-кайăк! [Шăрпăк чикмелле вылянă чохне пĕлекенни (который узнает, у кого палочка) камра шăрпăк пôррине пĕлмесен, çапла калаççĕ].

ляккăр

(лаккы̆р), лекарь (старое слово). Питеркина.

лях

(-лах), слово, которым гонят собаку. Завражн. Лях, ляхах = алялях.

малтан

(малдан), спереди; прежде, впереди; сначала, раньше. N. Малтан пăхсан, тата илемлĕ. Спереди ещё красивее. СКАЗЗ. 25. Епле эпĕр малтан пырăпăр, эсĕр хăвăр малтан кайăр. Орау. Эпĕр пуринчен малтан çитрĕмĕр. Мы добрались раньше всех. N. Ку эпир чăн малтан хăваласа çитнĕ пăрахут. Орау. Пиртен малтан пыраканни. Тот, который идет впереди нас (впереди, по отношению к нам); „малта“ определяло бы место, а не отношение. N. Унăн малтанах (спервоначала) шкул çурчĕ те пулман, вăл малтан хăваттирте вĕрентнĕ. N. Малтан янă чухне (сперва) 100 кĕнеке ячĕç. М. Карач, Чĕн малтанах-малтан эпĕ пит пĕлместĕмччĕ. N. Ну, ку патша ярать, тет, ку Иван патне малтан аллă салтак. Ст. Шаймурз. Малтанах вырăс ачисем пире мăшкăлатчĕç. Т. Григорьева. Малтан хăрамасан, кайран ан хăра, теççĕ. (Послов.). N. Шăр-шывар (см. это слово) малтан каланă çырма хĕрринче. || Чăв. й. пур. 26. Епле праçник мĕн кун пуласса, теминçе çултан малтан (за несколько лет вперед) пĕлсе тăрать. Изамб. Т. Раштавччен эрне малтан (за неделю до рождества) çапла пирĕн пата йысна килчĕ. Бес. чув. Эпĕ те акă Т. ятлă кӳлле астуса тăратăп; çирĕм çул малтан (20 лет тому назад) вăл тарăн кӳлĕччĕ. К.-Кушки. Вăл шăматкун вилчĕ; эпĕ ӳнччен пĕр кун малтан (или: унтан пĕр кун малтан) Пăвана кайнăччĕ. Çĕр ĕçл. Шăтăка (яму) йывăçа лартмалла чух кăна чавма юрамасть. Çуркунне лартас тесен, кĕркунне чавса хăварас пулать; кĕркунне лартмалла пулсан, çу варринче, йывăçа лартас вăхăтчен ик уйăх малтан чавса хурас пулать. Хăшĕ-хăшĕ çулталăк малтан чавса хуракансем те пур, вăл тата авантарах, мĕшĕн тесен, çапла чавса хурсан, çĕр уçăлать те, çемçелет те. Йывăçа лартас уммĕн шиç эрне малтан шăтăкăн виç пайĕнчен ик пайне тăпра ярса тултарас пулать. Истор. Туйччен малтан, до (раньше) свадьбы.

мамале укçи

см. мамале. Ст. Яха-к. Пĕр-ик кунтан вара, сăрине чӳклесе, хыçалти тăват кĕлле мамале (нухрат) укçисем чӳклесе пăрахрĕç. („Туй таврашĕ тасаттарни“, при болезни снохи). Срв. осм. араб.) муамеlе „рост, проценты, ростовщичество“. М. б. первоначально это чув. слово обозначало предварительную жертdу, за которой должyо было последовать выполнение самого обета (см. мамали).

мамма

бука (детское слово; а, кажется, не очечь открытое). Сахча. || Хлеб (детск. сл.). Шибач. Çеçмер. Мамма (или: мемме), хлеб. См. макка.

минтевле

ослабнуть совсем, в отношении ума и здоровья. Янтик. Минтевленĕ. || СТИК. Çав минтерсене минтевлесе хур тирпелесе, шаккаса, хăпартса хур. („Сомн. слово“). См. митевле.

минче

неправ. образование; см. мин. N. Ăна тамăк минчинчи сӳнми вут ăшне пăч-тĕттĕмĕн сăнчăрĕсемпе çыхса пăрахнă. N. Эй пĕлĕт, итле! Эй çĕр, тăнласа тăр! Çĕр тĕпĕсем тапранччăр, çĕр минчи чĕтресе кайтăр! Других прим. на это слово нет.

мăйракалли

чорт (бранное слово). Сред. Юм. Мăйракалли = лешĕ, шуйттан.

мăни-мăни

слово, которым манят (напр. овец). Орау. Хуçи çăккăрисене: мăни-мăни-мăни! тесе йăхăрать (в игре çăккăрла).

мăнтанкка

ласк. слово от мăнтай. МПП.

мĕлхе

(мэ̆лгэ), изображение, образ, фигура, отражение, тень. М. Ăнтавăш. Мĕлки курăнать. Видно его отражение (напр. дерева в воде). ГТТ. Мĕлке, тень, как изображение на земле. Поэтому это слово не вполне соотв. русскому тепь. Ib. Йывăç мĕлки ӳкнĕ. Ск. и пред. 37. Мĕлке ӳкерсе, кайăк явăнать (отражение в реке?). Сунт. Пăртак тăрсанах, анакан хĕвелĕн хĕрлĕ çуттинче тем пысăкĕш мĕлкесем туса армансем çунаттисене наянăн çавăрма пуçларĕç. Кан. Тата траххом мĕнле пуçланса пынине, вăл куçа мĕнле сиен туса пынине ăвăсран (из воска) тусă мĕлкесем çакса, пасар халăхне кăтартса нумай ăнлантартăмăр. Шел. II. 62. Тĕррисем çинче мĕн-мĕн кăна тĕслĕ чечексемпе курăксен, хурт-кăпшанкăсен мĕлкисем çук-ши! Шел. 58. Пăхсан, мĕлке курăнать лапаткисем, акисем. Ib. 32. Пăхсан, мĕлке курăнать çут кĕленче урайĕ. С. Алг. Йыт сассупа ан çӳре, мĕлке пулса ан хăрат, кăмака çинче йынăшса ан вырт (говорят покойнику). N. † Чĕнтĕрлĕ чиркӳ сăр (= сăрт?) çинче, унăн мĕлки Самар шывĕ çинче. СТИК. Мĕлки пур та, ĕçре темле! Смотреть (лошадь) ничего, да какова будет в работе! КС. Шыв çине çын мĕлки ӳкнĕ. Ib. Шыва ман сăн ӳкнĕ. Уралка. Мĕлке — картина; мĕлкелĕ кĕнеке. N. Ман ĕмĕрĕм мĕлке пек анчах иртсе кайрĕ. Бугульм. Мĕлке — образ? Ib. † Хамăр савни аса, ай, килсессĕн, мĕлки ӳкрĕ хам умма. Собр. † Шыв хĕрринче пилеш пиçет, çупкамĕ мĕлки шыва ӳкет. Н. Лебеж. Умне-хыçне куç кĕски ларттарать, хăй мĕлкине лăйне кăтарттарать. Ib. † Хусан хули ту çинче, ӳкеетĕ-çке мĕлки шыв çине. БАБ. Авăн картине пĕр-пĕр уллахрах çĕре каяççĕ те, юр çине выртса мĕлке тăваççĕ (отпечаток, изображение. Гадание на „çĕнĕ çул каç“). N. Пăлтăри умĕнче, пӳрт кĕтессинче пӳрт çӳлĕшĕ çын мĕлки тăрать, тет. Юрк. Пĕртен пĕр ывăл ачи пурччĕ, вăл та пулин ухмахчĕ, çын мĕлки пулса кăна пурăнчĕ. Ib. † Урампа иртсе пыраттăм, кĕленчене çапнă мĕлкĕрсем. N. † Урамăрсемпе иртнĕ чух курса иртрĕм санăн мĕлкене. С. Тим. † Савни, санăнпа манăн сăн-сăпатсем ик сумлăх куçкăски мĕлки пек. Орау. Шыв çине ту мĕлки ӳкнипе леш енче мĕн пурри курăнмасть. N. Мĕлкӳ путасси! СТИК. Мĕлке тăвас, делать фигуру человека на снегу. (Лягут на мягкий снег на спину, растопырят ноги и руки, тогда получается фигура человека). || Портрет, фотограф, снимок. Ст. Чек. Ун чухне вăлă мана çыру янăччĕ, вăл çырура салам янăччĕ, тата хăй мĕлкине çаптарса янăччĕ. N. Манăн санăн мĕлкуна кураясчĕ. || Чучело. Чураль-к. Мĕлке = милке. МПП. Мĕлке= ĕмĕлке.

мĕн

(мэ̆н, мэ̆н’), что? К.-Кушки. Мĕн çисе ларатăр? Что это вы едите? СПВВ. ТА. Мĕн полтăртататăн? (= мĕн кирлĕ мара калаçатăн). Ib. Мĕн сослан = мĕн шавлан. Синерь. Амăшĕ: мĕн пăхса çӳремелле? тесе каларĕ, тет. Мать сказала: чего тут возиться (проверяя хозяйство, т. е. нет надобности проверить его). СТИК. Мĕн кунта шăнса вилес тетнем,— атя пӳрте. Что ты хочешь замерзнуть? Идём в избу. Ib. Мĕн вара эсĕ мана ун хуçĕнчен пăхса тăмалла тăвасшăн-им? (Возражает так уверевно, и с сознанием своего превосходства). Ст. Чек. Мĕн пур-ши унта кайса, мĕн пур-ши, шав унта кайса ларан? Зачем ты туда повалился, что ты там нашел интересного? Ib. Мĕн тупрăн эс унта? Что в нем хорошего? Ib. Мĕн тупрăн вара ку вăйăра? Какой интерес для тебя в этой игре. Альш. Ĕмĕр тăрăшĕнче мĕн тухса мĕн килмес. Орау. Якур пичĕш патне натьăк (натяг) илме каяп, терĕ; натьăк мĕн-ши вăл? Что бы это такое было? (задумываясь о предмете, и этим заставляя другого высказать, что это такое). Ib. Виçĕ эрне мĕн вăл (какая важность три недели), ак ман пек улт-çич уйăх ларса пăх, вара пĕлĕн. Ib. Мĕнтен пит ăслă вара вăл? Чем же он умен-то? В чем же виден его ум? Юрк. Вырăсла кĕнекене вуласан та, чăвашла вăл мĕнне пĕлместĕм. Ib. Пăшал сассине илтсен, салтакĕсем, ытти улпучĕсем пурте кĕсем патне чупса пырса: мĕн пулчĕ те, мĕн пулчĕ, мĕншĕн пăшал петĕр, теççĕ. Сред. Юм. Мĕн калан ĕнтĕ (или: мĕн каласси пôрччĕ ĕçке те...). Очень хорошо бы было, но .. Ib. Мĕн алласа çӳрен тесе, пĕрмай килĕрен килле кайса йăмахласа ларакан çынна калаççĕ. Ib. Мĕн тăвас-ха? (Пырса кĕрекен çынтан çапла ыйтаççĕ). Никит. Кайсан та мĕнех тăвать мана. Что особенного он мне сделает, если я и уйду. Изамб. Т. Усаллăх çинчен мĕн калатăн. Ĕлĕк пирĕн хамăр хушшăмăрта та, тарçă тытсан, ăна сăмсипе çĕр сухалаттарасса çитнĕ. Байг. † Сăрă чечек мĕн паха! Аппапа йысна пит паха. С. Айб. Çын ачисем пире çиеççĕ, хăйсем мĕн курасса пĕлмеççĕ. N. Мĕнтенех (в каком откошении) пит аван вара сан сĕллӳ? Шурăм-п. Эх, Петĕр, кĕçĕр мĕн курман пулĕ эпĕ, итлессӳ килет-и, каласа парам. Собр. † Леш айăккине юр çунă, ку айăккине мĕн пулнă; ах аппаçăм (çавă пур), качча кайма мĕн пулнă. N. Мĕн-пулса кяйĕ ĕнтĕ. Что будет уж. Баран. 120. Ем-ешĕл ешерсе ларакан йывăçĕ (картинное выделение из ряда деревьев) мĕн тăрать! N. Вăл мĕнтен пуйса кайнă (вилнĕ)? Икково. Мĕн пăруларĕ: тына-и, мăкăр-и? В. С. Разум. КЧП. Вĕсем хăйсем мĕн калассине каласа пĕтерсен, пирĕн Педтехникумра вĕренекенсем тапратрĕç калама. Тяптяево. Мĕн хăрамалла, кам пирĕн хыççăн килмелле? Чего нам бояться? Кто вслед за нами придет? (т. е. никто). Орау. Халь татти-сыпписĕр çăват те, унтан пĕр-ик-виç уйăх çăмăр пулмасан мĕн тумалла (как быть тогда). N. Унта мĕнсем сутаççĕ? N. Кĕсем мĕнсем? N. Мĕн калас-ха? N. Мĕн каласшăнччĕ-ха? N. Эсĕ мĕн ыратса выртатăн? Регули. 131. Вăлсен поплени мĕн пор онта. Ib. Мĕн вăлсам вăрманта шыранине эп килте топрăм. Ib. Мĕн шыраманнине топрăм. N. Эс мĕнне çухатрăн тата? N. Мĕнӳпе мухтанмаллăх пур сан. О сохр. здор. Çавăнпа ăна пирĕн пĕлес пулать; çынсем епле тата мĕнтен сивĕрен пăсăлса чирлеççĕ-ши? Ала. Мĕн тусан шыв тухат унта, тенĕ (в безводной стране). ЧС. Çынсем çавăнта пыраканĕ пĕри: ку мĕн те, ку мĕн? тесе, пĕри пĕринчен ыйтаççĕ. Чăв. й. пур. 26. Якку каланă: эпĕ мĕн пĕлекен çын? Бес. чув. 13. Эсĕ мĕн капла? Эпĕ сан çине пĕрре те çилленместĕп. Изамб. Т. † Туйăн илемĕсене, ай, мĕн кӳрет? Мĕн выляни-кулни, çав кӳрет (все, что веселит). Баран. 88. Асту-ха лерелле, мĕн хури курăнать унта? N. Мĕн ача турĕ: ывăл ача-и, хĕр ача-и? N. Мĕн пăру туса пачĕ? Утăм. Мĕн мура ямшăксем тытатăн? || Что (относит.). Сунт. Мĕн пулса мĕн килĕ ĕнтĕ. Тавай çул çине валли укçа тăвас. N. Мĕн пулсан та пулĕ, что будет, то будет. Синерь. Мĕн пулин пулĕ (что будет, то будет), ати хушмарĕ те, кайса пăхас-ха (попробую пойти). СТИК. Мĕн тесе-ха вăл пит час карĕ! Что ему вздумалось уехать так скоро. Ib. Ун пек чухне вара мĕн каласан та хĕрсем кăна калаççĕ кĕвве. СТИК. Мĕн каланă сăмах вырăнлă пултăр. Все, что сказано, пусть возымеет силу. Чебокс. Мĕн пулни пулать, кĕрес терĕм те. Коракыш. Эпĕ тăта мĕн пĕлеп! Я знаю еще одну вещь! Ст. Айб. Мĕн пасарин пасарĕ, шур пушăт йывăççи пасармасть. (Ĕне мăйракисем). ||Соответ. русск.: что бишь. С. Дув. Мĕн çук манăн: ĕнер пуснă такам пур, паян пуснă мĕнĕм пур. || В знач. вопрос. частицы, соответ. русск.: что ли ли. N. † Алăк ум вĕçĕнчи ват хурăн: кăçаллăха ларнă пулсан, пуртă витмĕ терĕр мĕн? N. Вăл вĕренме кĕчĕ-и мĕн? N. Вăл кайрĕ-и мĕн? Вăл кайрĕ-им, кайрим? || Что за, какой. СТИК. Паян мĕн пăраçник? Какой сегодня праздник? (простой вопрос). Ib. Паян мĕн пăраçникĕ! Какой еще сегодня праздник! (отрицание и удивление). Толст. Ку мĕн сасси? Что это за шум? Пшкрт: шоj ҕэ̆рмӓ сиβэ̆ полы̆;— мэ̆н сиппм? (или: мэ̆нӓшкӓл сирβэ?),— нимдӓ сиβэ̆ мар’. Регули. 935. Мĕн ĕç он? Мĕн кон килĕ. Ib. 934. Эс кам конта? Эс мĕн çын конта? Ib. Эп тытрăм полсан, сан мĕн ĕç? N. Кĕсем мĕн япаласем? Это что за вещи? Синерь. Эпĕр сута каятпăр тенĕ? — Мĕн сутне (на какой суд)? тенĕ. Орау. Мĕн мĕнĕ тата? Что еще за „что“. N. Хутаçра пĕр виçĕ тенкĕ укçа пулас пулатьчĕ-ха. — Мĕн виç тенки пур унта? Орау. Мĕн вăййи вăл? Что за игра? Ib. Мĕн вăййи вăл! Пĕрне пĕри кӳп те кӳп тутараççĕ. Качал. Яхуне çырмине çитрĕм те, тăкăнчĕ карĕ: мĕн сăян? — Какуй сăян, пухрăм та çур пăт пулчĕ. N. Мĕн çăнăхĕ? Мука из какого жита? Ст. Чек. Анне, улма пур-и? — Эй, ухмах! Мĕн улми унта тата! Ib. Мĕн сивви; мĕн нумайĕ мĕн кунта (какое...). Ib. Мĕн аван япала пăссăрĕ (= пăсрĕ)! Средн. Алг. Хурану пĕчĕкçĕ пуль? — Мĕн пĕчĕкçине калан, пĕр кӳлĕ шыв çитмест. АПП. Упа, çак кашкăра тыт, тенĕ. Упа каланă: ăна тытма мĕн ĕçĕм пур. Чуратч. Ц. Кирĕк епле чире çаклансан, вăсем шухăшлаççĕ: мĕн турри çиленчĕ-ши? теççĕ. Сунчел. Качаки каланă: ăна çиме мĕн ĕç пур (= мĕне кирлĕ). Сред. Юм. Мĕн хыпар пôр-ха, или: мĕн сас-хôра пôр? Что нового? Ib. Мĕн çынни, мĕн арчи, мĕн кĕнеки. Ib. Эп выллянинче сан мĕн ĕç пор. В том, что я играю, тебе (вам) какое дело. Ст. Янсит. Вĕсене эпĕ акă мĕн ĕçре час-часах пулăшрăм. Янтик. Мĕн япала ку сан? Якейк. † Он çиленме мĕн ĕç пор, он пыççине çыхмаспăр. N. † Ял варĕнчи сăрлă юпи мĕн нушташăн ларать-ши, аттен хĕрĕ-сарă хĕрĕ, мĕн нушташăн çуралнă-ши? П. Пинер. † Алкумĕнчи улма йывăççин улми пулманни мĕн усси. || Как. Çĕнтерчĕ. 54. Ех! мĕн савăнса пурăнмасть çав Якур. Ib. 52. Ах, мĕн савăнса çӳремеççĕ çав ачасем! || Зачем, почему, по какой причине. Çĕнтерчĕ. 19. Мĕн янрашатăр эсир паян? Орау. Мĕн юпа пек тăран, кил кунта. Ib. Мĕн мĕреленсе (= наянланса) пыран, ут хăтăрах. (Идет вяло, тихо). Юрк. Ку укçăсене мĕн хам алăра тытса тăрам. N. Тавăрнса, мĕн апая ятлаçтарса порнас? || Сколько, почем. Бр. п. водку 8. Анчах уншăн сăмаххи сăмаххийĕ мĕн тăрать. Но как он дорого ценит каждое свое слово! (т. е. он не разговорчив). Баран. 226. Мĕн çӳрес пеккине çӳресе пĕтереççĕ те, пусма тăрăх улăхса çӳлелле тухма пуçлаççĕ. N. Эй мăнтарăн Прăски, мĕн салтак усатрĕ. N. Мĕне илтĕн, почем купил. Трхбл. Мĕн сысна чике-чике пĕтерчĕç, мĕн чăхă пуса-пуса çирĕç. Регули 939. Мĕне патăн? — Сома патăм. N. Пасартан килсен, пĕр кӳрши ун патне пырать, тет те: ырашна мĕне (почем) сутрăн? тесе, ыйтат, тет. Юрк. Сирĕн тухйăр кĕмĕллĕ: мĕне тăрат кĕмĕлĕ? Сред. Юм. Мĕн ĕмĕр порнатăн (долго находился, когда как обещался прийти скоро). N. Лашасене мĕн кайнă таран ятăмăр. N. Мĕн сахал тесен те, 500 тенкĕ кирлĕ. Панклеи. Ачан мĕн пырнăçемĕн çол хĕсĕнсех пырать. Чем дальше идет, тем... Н. Лебеж. † Мĕн вăрăм-хывлăшă м, ай, кĕскелчĕ. Бел. Гора. † Мулла мечĕтĕ мĕн çӳл мечĕт. || Весь. Альш. Çапла мĕн ĕмĕрне чăвашран ирттереç, авланма каяç те, кил курма çӳреç (портные). N. Этем мĕн пурăнас кун-çулăн хисепĕ çук. Чхĕйп. Чăвашсен мĕн пĕлнĕ ĕçĕте ак çакă анчах пулнă (вот все то, что они знали. Далее идет пер ечисление того, что они знали или умели). || Иногда переводится сл. каждый. N. Кукша мĕн хупараканне (каждого, который влезал касса пăрахат, тет. Çапла пурне те касса пĕтерчĕ, тет. Панклеи. Хĕр вăрă-хорахсен хĕçсене илсе мĕн кĕрнĕ вăрă-хорах поçне касса тăнă. Чхĕйп. Вара унта ĕçме-çима мĕн пыракан пурте çапла асăннă (поминали). N. Мĕн турттарса пынă ăлава çавăнтах тăкаççĕ те, салагса пĕтĕреççĕ. N. Мĕн пынă çын çавăнтах ĕçлеме тытăнать. Коракыш. Манăн лашасем селĕм пултăрччĕ, эпĕ вара мĕн çул çӳрекенсене ĕçе-ĕçе хăварăтăм. || Иногда употребл, в знач. самый. Альш. † Çак юрăсене юрлама мĕн кĕçĕнтен пуçтарнă ăс кирлĕ. N. Акă кăçал каллах мĕн çуркуннеренпе çумăр çумасть. N. Мĕн пĕчикçĕренех. Сборн. по мед. Мĕн халичченех. N. Якурпа шăллĕ мĕн каç пуличченех ĕçлерĕç. Кубня. † Эпĕр мĕн кĕçĕнтен туспала, пире çын çимесĕр мĕн тутăр. Ал. цв. 20. Вăл мĕн пурăннăçемĕн шурă мăрамăртан тунă пӳлĕме час-час çӳрет, хăй хуçине лайăх сăмахсем калать. || Оказывается. Т. VII. Ах турă, атте! пылпа кулачĕ пит тутлă мĕн. N. Эсĕ пит усал çын-мĕн. Ачач 71. Хăшпĕр юратнă çынсем, тантăшсем пулмасассăн, чăнахах та Тимуш пӳртрех лармалла мĕн. ЧС. Вăл çуртсем çунас та çук мĕн те, насус час килеймен. Сятра. Вăл чоашла лайăх пĕлет мĕн. Толст. Вăл иккĕре анчах пулнă, утма та тин анчах вĕреннĕ мĕн. Утăм. Тăлăха питрех те мĕн асап çынлăха кĕмешкĕн çĕр çинче. Якейк. Çораличчен çоралманни лайăх мĕн. Урмай. Чипер мĕн те, аки мар, хӳри пур та, шăши мар. (Çарăк). N. Иçăм çырли пахчинче çырла пиçсе ларнă мĕн. N. Юман çинчен пĕр çăхан çапла калать мĕн кăна. N. Пирĕн пуçран нуша иртиччен выртаяс мĕн аннен кăкăринче. НАК. Çавна курсассăн, эпĕ леш йытă чăнахах усал пулнă мĕн-ĕç, терем. Увидев это, я подумал, видно, эта собака была на самом деле нечистый дух. N. Шăналăкра сакăр хĕр, саккăрĕш те сарă мĕн, эпĕ илесси хура мĕн. Орау. Паян пасарта хăма йӳн пулнă, тит. Ăна пĕлнĕ пулсан, пасара каяс мĕн паян. Сборн. по мед. Эх, пулать мĕн çын та: хĕп-хĕрлĕ, нар пек, çапçутă сăн-сăпатлă, вырăс пек. Ну и бывают же люди, румяный как „яблоко“, белый как русский. М. Васильев. Лашисене хайхисем çаран çине яраç те, канма выртаç мĕн хăйсем. Н. Лебеж. † Ешĕл хырă çинче чăпар кукă (кукушка) ян ярать-çке мĕн аслă вăрмана, янра юлат мĕн аслă вăрманĕ. Б. Хирлепы. † Атте ывăль пуличчен шăмат кĕпçи пулас мĕн, пĕр хĕр татса çитăр мĕн. Кан. Ку вăрсене (семена) пирĕн те туянмаллаччĕ мĕн. Лашм. † Тăшмансем килессе пĕлнĕ пулсан, хываяс мĕн (кĕпер) çатăркаран, пусмассерен путса антăр мĕн. N. Йăваланса тăрсассăн, ну чавать мĕн тымарне. Изамб. Т. Упаç: масар çине шыв сапас, тет мĕн. || Употребл. для выражения обобщения. См. Оп. иссл. чув. синт. I. Истор. Арçынни-хĕрарăмĕ мĕнĕпех юланутпа çӳреме лайăх вĕреннĕ. N. Ăшăк сухаланă çĕрте вăйлă çăмăр çусассăнах, шăтса тухман тырра çерем мĕннипех юхтарса каять. Латыш. Навусне ачи мĕннипех шăпăр шăтăкне тăкать Никит. Арчă мĕнсене эпĕ сотса ятăм. N. Эй атту мĕнĕ, ахалех тăхăнтăм, çăпата сырас мен. Байгеева. Вăл пасара кайсан мана валли кулачă мĕн яланах илсе килетчĕ. Чăв. й. пур. 9°. Пухура мĕн те çынсем тепле вăрçа пуçласан та, тӳпелеше пуç ласан та, вăл Микка, унта пулсан, çапах чарнă. Регули 162. Çав кĕпе ĕçлени мĕнĕпе (мĕнпеле) виç сом тăрать. НИП. Хурăнташсем мĕнсем. Альш. Çисен мĕн тусан хĕрсем çурçĕр вăхăтнелле килĕсене таврăнаççĕ. Ib. Тепĕр кун пек, мĕн пек иртсен, каллех хулана тырă тиеççĕ. Шурăм-п. Килях малалла ирт, тесси мĕнни пулмарĕ. N. Вĕт çăмар мар, мĕн те мар, хура халăх куççулĕ. Ала 86°. Тепĕрне (сосну) тăпăлтарса кăларчĕ, тет те, тепĕр çур хули мĕнĕпе ывăтса ячĕ, тет. Чăв. й. пур. 16. Çав Пайтукан хăй патне пупсем мĕнсем пырсан, е пĕр-пĕр вырăс мĕн пырсан, хăй туха-туха тарса арăмне: епле те пулин калаçкаласа ăсат, тесе, хуша-хуша хăварнă. N. Эй анне, епле каяс вутă касма: манăн лаша та çук, мĕн те çук. Юрк. Çапла пайтахчен ĕçсен, хăй татах ӳсĕр те пулат, мĕн те пулат (и пьяным бывает и пр.). Ib. Пуян çын хĕрне илес тесен, авă çавăнне илĕпĕр; епле хĕрне курнă мĕн пур-и? Ib. † Пӳртĕмĕрсем шурă, саккăмăрсем сарă, эпир тухса кайсан пушă юлĕ, пушă та юлĕ, мĕн те пулĕ, кĕре-кĕрсем тулли чш (= шăп) пулĕ. Ib. Каласа пăхасси мĕнĕ, эсир тăрăшăр. Что, что вы поговорите — вы постарайтесь (т. е. не ограничивайтесь одними разговорами с кем-то, а действительно постарайтесь). Ib. Мĕнпе тӳрлетесси мĕн, эрехпех тӳрлететĕп, тет. Сам. 60. Пĕтрĕм эп те... пурнăç путрĕ, уяхран мĕн ӳк те вил!.. Орау. Лаша пăхма мĕн кайсан, йĕвенне ан çухат; тен кунта хăваратни. Ib. Вăл пĕр вăтăр пиллĕке мĕнелле çитнĕ пулĕ ĕнтĕ. Байгеево. Вăл пасара кайсан мана валли кулачă мĕн яланах илсе килетчĕ. Никит. Чăнахах ĕнтĕ морĕ (мор) килес мĕн пулсан нăмайĕшĕн выльăхсене вĕлерсе тухса кать-çке (= каять-çке). Ib. Сборн. по мед. Ялта урама пӳрт çумне мĕне, урам варрине юпа çумне мĕне. Сред. Юм. Канлĕ вăхăт таврашнелле мĕнелле килсе çапăн эс кôнталла (наведайся). Сам. 30. Этем çке мĕн эп те! терĕ вăл хăйне. N. Мĕн тăвасси мĕнĕ (что делать-то мне), акă? вĕрен явса çак пĕтĕм кӳле çакса вĕретес тесе калатăп. N. Вăл хăйăр тĕмисем çинче курăк мĕн нимĕн те ӳсмест пулĕ çав, терĕм эпĕ. Мĕн курăк ӳсессине калатăн (т. е. какой тут расти траве, ничего не растет).

мĕçтен

(мӧ̆стэн), холера на коров. Употребляется как ругательное слово: эй, мĕçтен! Уралка.

йăкăлтаттар

понуд. ф. от гл. йăкăлтат. || Бежать плавно, без толчков (как иноходец). В след. тексте это слово, повидимому, является опиской; см. йăнкăлтаттар «звонить». Тогач. Час кил, иксĕмĕр пытанмалла выляр. Эпĕ сана кĕмĕл шăнкăрав парам; эсĕ йăкăлтаттарса чуп, эпĕ сана тытакан пулăп, тенĕ (медведь).

йăлалăх

йăлаллăх, по обычаю; для формы (pro fоrmа). Ходар. Тата пăртак йăлаллăх кĕрпе-çăнăх авăртса хураççĕ (для «чӳклеме»). Орау. Пĕре-пĕре туртрăр-а хуть йăлалăх? Зачеркнули ли вы хоть одно слово, хотя бы для вида? Ib. Пĕр сăмахне те пулсан хуратрăр-и йăлалăх? (хоть для формы, вульг. «для проформы»).

йăлăм

луговая сторона реки. Нюш-к. Халăх хăвалама йалăма кайнă. N. Йăлăм, пойма. Б. Атăл йăлăмĕ. СПВВ. „Йăлăм — черемисское слово" Ядр. Йăлăм, долина (по словам В. Н. Орлова). В Тет. у. Йăлăм ― низменность. Левая сторона Волги. Сред. Юм. Чебокс. Йăлăм — луговой берег Волги, где луга и леса. М. Олг. Йăлăм енче, за Волгою. Шорк. Йалăм енĕ, луговая сторона Волги. . Атăл орлă каççа, йăлăма кĕрсен... Когда въедешь в хвойный лес за Волгою. Рекеев. «Йăлăм или Атăл йăлăме. Левая, низменная сторона Волги почему-то называется Атăл йăлăмĕ. О переселившихся за Волгу говорят: «Вĕсем Атăл йăлăмне куçнă». Около нас есть два селения с одинавовым названием: одно из них, находящееся на низменном месте, вблизи реки, называется Йăлăм Патăрьелĕ (Пайтар ялĕ sic!), а другое — Тури-Патăрьелĕ». Истор. Пуринчен ытла йăлăмри çармăссем усал пулнă. || Заволжский лес. Панклеи. Пĕре йăлăм хоралçи патне кашкăрсам опана хăваласа пырчĕç, тет. Ягудар. „Йăлăм ― сосновый лес на той (левой) стороне Волги. IЬ. Ку курăксене йăлăмран татса килеççĕ". Моштауш. Хăшĕ-хăшĕ йăлăма пӳртлĕх, мулчалăх, хампарлăх, сарайлăх и вителĕх кăларма каяççĕ. Шарбаш. Йăлăм — хвойный лес. Зап. ВНО. Йăлăм, йăнăм, заволжский лес (Козмод. у.). Янза-к. Йăлăм, хвойный лес (вообще, не только за Волгой). Ягудар. Йăлăм; йăлăмра хыр вăрманĕ, хырлăх. Сказки и пред. чув. 102. Хĕлле пусан, Йăлăмра халăх пӳртлĕх кăларать. Ч.С. Йăлăм хытă çуннăран ял çине çап-çутă ӳкнĕ. || Назв. долины около сел. Илебар, б. Чебокс. у. || Назв. поля около села Елаура, Сенг. у. Макка 49°. || Назв. Сел.: 1) Мочеи, б. Аликов. вол. (Макка 108); 2) Мало-Батырево, б. Батыревской вол. См. Йăлăм-Патĕрьел. || Назв. околотка с. Чуратчиков, б. Цив. у. (на левом берегу реки Тĕрер). См. Золотн. 178. Отн. «Сăр йăлми». См. Ашапатман.

йăлтти-ялтти

(jы̆лττиы-jалττиы), подр. неодинаковым слитным прыжкам одного или многих предметов. См. МКП. 68. Малт. шк. вĕр. фиç. 105. Çапла тусан, хут татăккисем ламппă трупи çумнелле йăлтти-ялтти сиксе ӳкеççĕ. Шел. 62. Путек-сурăх, савăнса, йăлтти-ялтти сиккелет. || В перен. см. СТИК. Питĕ йăлтти-ялтти çӳрет: тем пит хĕпĕртенĕ-хе вăл. («В этом случае это слово не показывает, что человек именно прыгает, а показывает только настроение»). || Подр. искусственной, довольно быстрой, грациозной и кокетливой походке. Сунчел. Йăлтти-ялтти уткаласа çӳрет. Ветреная (о женщине). Сунчел.

йăмăх-хура

(jы̆мы̆х-хура), пречерный. Максимкина. КС. Йăмăх хура — очень черный (по впечатлению на глаз, а хуп-хура ― объективно). То же слово в Стюх.

йăпанчăклă

мешкотный? Образцы 88. Ах, йинкеçĕм; йинке! йăпанчăклă çын пултăм, йăпантартăм эп сире. [Все чуваши, к которым я обращался (кроме одного лица из Городища), объясняли слово «йăпанчăклă» в смысле развлекающий, утешливый, а «йăпантар» ― в смысле утешать; однако, принимая во внимание значение гл. «jуат» в тат. яз., я считаю возможным перевести здесь эти слова русскими: мешкотный, заставлять мешкать, что кажется, подтверждается и текстом песни, в которой, перед напечатанным здесь отрывком, стоят слова, приведенные мною под сл. ĕшенчĕклĕ.

йăртлаттар

(jы̆ртлаттар), быстро бежать. Альш. Пĕчĕкçеççĕ лаши епле йăртлаттарса чупать! (о маленькой лошади). То же слово и в Сред. Юм.

йăстăс

слово, значение которого С. Ивановым не записано. Относится к реке, рыбной ловле? Кубово.

вăхăтрарахах

то же, что слово вăхăтрахах. Чирич-к.

йĕкĕр

(jэ̆гэ̆р, jэ̆г’э̆р), раздвоенный, двойной; парный, смежный. М. П. Петр. Йĕкĕр сасă — парный звук. Йĕкĕр сăмах — парное слово. Собр. † Аслă улăха ут турăмăр, йĕкĕр (два рядом) капан хурса лартрăмăр. Ib. Йĕкĕр çăла кĕрнĕ ярать. (Сăмсана тапак туртни). Ib. Йĕкĕр çуллă лаша килте вилсессĕн, çичĕ çулччен шав лаша вилет, тет. Сред. Юм. † Утмăл та карта утине йĕкĕр те капан ут хыврăм. Йĕкĕр те капан хушшинче сыпăксăр кĕпçе ӳстертĕм. Б. Нигыши. † Симĕс пĕкĕ кăмăлне йĕкĕр шăнкăра çакрăмăр. Макка 108°. Çав хорăнтан айакра мар пĕр йĕкĕр (раздвоенный у корня), кутамас хорама (вяз) пор. Тюрл. Мăйăр йĕкĕр (двойнушка) полат. Ст. Сахча. Йĕкĕр мăйăр — носят вместе с крестом на шее от с глаза. Юрк. Йĕкĕр — двойнишки. Н. Седяк. Йĕкĕр шапа (dе coeuntibus ranis). Альш. † Мертлĕ çырми çич çырма, çич çырмара çич шапа; пĕри йĕкĕр тухсассăн: така, тесе, пусаççĕ. || Близна (при тканье). Шибач. Пир йĕкĕр полчĕ: пĕр çипсĕр пырать, пир, татăлса (т. е. одна нитка основы оборвана). Чертаг. Йĕкĕр пôлнă (çип татăлни, во время тканья). В. Олг. Пир йĕкĕр полат — с пропуском. Начерт. 210. Йĕкĕр — белизна (чит. близна) на холсте, чёт.

йĕпкĕн

(jэ̆пкэ̆н’, jэ̆пк’э̆н’), слово, точное значение которого не извеетно. Альш. † Хура шăрçа хушшине йĕпкĕн мерчен ан тирĕр. СПВВ. † Атăл хĕрĕнчи хура хĕрсем пурĕ те хура, йĕпкĕн куçлă (черноглазыз). Питушк. Йĕпкĕн пек хура, пречерный. Юрк. † Улăхрăм çӳлĕ ту çине, антăм йĕпкĕн хулана. Йĕпкĕн хулара мĕн хаклă? Йĕпкĕн хура (вороная) лаша, çав хаклă. СПВВ. Йĕпкĕн хулă (знач. неизв.) Ч. П. Йĕпкĕн Антри хули. Ib. Йĕпкĕн хура лаша. || Назв. черного узора, вышитого по белову полю. Якейк. Халь йĕпкĕнне туса тохрăм, ханăслама пуçлап ĕнтĕ. Йĕпкĕн тесе, шор сорпан, шор пир çине хора порçăнпа тунине калаççĕ; кĕпе тĕррине те валтан йĕпкĕнне тăваççĕ, онтан ханăслăççĕ. Б. Олг. Сорпан йĕпкĕн туас (предварительный узор черными нитками, после которых шьют шелком). Хорачка. Йĕпкĕн кап (-ҕап) хора, пречерный.

йĕтрепи

неизв. слово в загадке. Орбаш. Йĕтĕр, йĕтĕр йĕтрепи, йĕтрепи тăрăх шерепи. (Сĕлĕ). N. Йĕтĕр-йĕтĕр йĕтрепи, йĕри-тавра шерепи. (Сĕлĕ). Алик. Йĕттĕр, йĕттĕр йĕтрепи, йĕттĕр тăрăх шерепи. (Сĕлĕ).

вак сăмах

кроптанье, придирка. Альш. † Çичĕ-ют сăмахĕ — вак сăмах, эп илтмесен, кам илтес? Ч. К. Çичĕ-ют арсем вак сăмахлă, тиеççĕ. Ст. Чек. Вак сăмахлă: хут-хут час калакан çын (несколько раз повторяет одно и тоже слово); 2) придираюшийся из-за мелочей.

вали

(sсr. вал’и), неизв. слово в загадке. Собр. 292. Ир те чак-чак, каç та чак-чак, вали вак-вак. (Тырă тӳни).

вил

умирать; дохнуть. Чăвашсем. Чăвашсем, çын вилсен, тăвакан йăла. Чăвашсем çын вилсен: ача вилсен те, пысăк çын вилсен те, чунĕ тухсанах, часрах чĕрĕ çăмарта ывăтаççĕ, ăна хĕвел тухăçĕ енелле ывăтаççĕ. Вăл çăмартана ак мĕншĕн ывăтаççĕ: çăмартана, çĕмĕрлесрен хăраса, епле çепĕç тыткалаççĕ, çын чунĕ те çавăн пек çепĕç пурăнмалла çĕре кайтăр, теççĕ. Çав çăмарта пек числанса пурăнмалла пултăр, теççĕ. Унта(н) вара, çăмарта ывăтсан, вилнĕ çын кĕпине çурса кăлараççĕ; ăна ахаль, хывса илмеççĕ, умăнчен çурса, сăкман пек хываççĕ. Ăна: çынăн чунĕ пӳлĕнсе ан тăтăр, уçă çĕрте çӳретĕр, тесе, çапла хываççĕ. Унта(н) çынна çума шыв ăсма каяççĕ; унта виççĕн каяççĕ, пĕри малтан курка тытса пырат, тепĕри вăта çĕртен хуран тытса пырат, (тата) тепĕри кайран витре тытса пырат. Унтан вара çав курка çине те, хуран çине те, витре çине те, шыв тултарса килеççĕ. Вăл шыва хуранпа çакса ăшăтаççĕ те, вара çынна çума тытăнаççĕ. Ăна хăшĕ хăй çемйипех çăват, хăшĕ тытса çутараççĕ. Ăна çăваççĕ супăньпа, пĕри çуса тăрат, унти çынсем пурте пĕрерĕн-пĕрерĕн шыв яраççĕ; ăна, куркана тытса, тӳртĕн яраççĕ. Унтан, çуса пĕтерсен, вара тумлантарма тытăнаççĕ. Малтан тăхăнтараççĕ кĕпе-йĕм, унтан сăкман, пиçиххи çыхаççĕ, алса, калпак тăхăнтараççĕ те, вырттараççĕ вара; унтан пĕри тупăк тăват, пиллĕкĕн-улттăн алтма каяççĕ. Тупăк туса пĕтсен, ăна илсе кĕнĕ чух пӳртри çынсене пурне те тула кăлараççĕ, пӳрте пĕр çын та хăвармаççĕ. Тупăк хыççăн вара пурте кĕреççĕ. Вăл тупăка илсе кĕнĕ чух тула тухмасан, пӳрте юлакан вилет, тет, вара. Унта çынна тупăк çине вырттараççĕ; ăна вырттарнă чух, çынна тупăк тĕлне тытса, виççĕччен: ан хăра, ан хăра! тесе, суллаççĕ те, вырттараççĕ вара. Унтан, пупа илсе килсе, кĕл-тутараççĕ; пуп кĕл-туса кайсан, часрах вут хутаççĕ те, икерчĕ пĕçереççĕ, тата пĕр чăх пусаççĕ; унтан, икерчĕ пиçсен, хывса тăкаççĕ те, тупăк патне пырса, сасă кăлараççĕ: йĕп пек çĕр çурăлчĕ, йĕп тухрĕ, сан тĕлĕнчен кун пĕтрĕ, тесе. Çапла тусан, вара пытарма илсе каяççĕ; пытарма илсе тухиччен, кăмакара чул хĕртеççĕ, ăна вара хапхаран илсе тухсанах, çав хĕрнĕ чула вăсем хыçĕнçен ывăтаççĕ. Вăл чула: ырă усал сирĕлтĕр, кунта ан юлтăр, хăйпе пĕрлех кайтăр, тесе, ывăтаççĕ. Масар çинче, шăтăка янă чух, тупăка шăтăк тĕлне тытса, виççĕччен: ан хăра, ан хăра! тесе суллаççĕ те, вара шăтăка яраççĕ: ярсан малтан çĕр пуçланă чух хăпартса хунă тăприне: пил ту, пил ту, тесе пăрахаççĕ. Унтан вара тăпра ишеççĕ. Тăпра ишсе таптасан, çав шăтăк умне вут чĕртеççĕ, хăйсем пурте, умлă-хыçлă тăрса, шăтăк йĕри-тавра виçĕ хут çавăрăнаççĕ; çавăрăнса çитсен: эпир сана асăнах тăрар, эсĕ пире ан асăн, теççĕ те, вара, каналла пĕртте çавăрăнса пăхмасăр, утаççĕ. Унтан, киле çитсен, алăк умăнче çав пытарма пынисем пурте пичĕсене-куçĕсене çуса кĕреççĕ. Вăсем кĕнĕ тух, пӳртрисем пурте тула тухаççĕ, вара вăсем хыççăн кĕреççĕ. Унтан вара çав çĕр пуçлакана, тупăк тăвакана пĕрер тутăр параççĕ. Хĕр-арăм вилли пулсан, пурне те пĕрер тутăр параççĕ. Çапла парсан, вара икерчĕсем те, хай пуснă чăхха та хыва-хыва çиеççĕ. Çисе тăрансан вара: хуйхăр харам пултăр, тесе, тухса каяççĕ вара. Ун чух хыçалтан ăсатма тухмаççĕ вара. Унтан вара тепĕр каç: çиччĕшне тăватпăр, тесе, пĕр сурăх пусса, тата икерччĕ пĕçерсе хываççĕ. Тата та пумилкке тăвиччен, кашни эрне-каç хывса тăкаççĕ. Пумилкке тăвас уммĕн, эрне-каç, мунчна хутаççĕ те, пур ăратнесемпех мунча кĕреççĕ. Унта çав вилнĕ çынна тухса кăшкăраççĕ: мунча кĕме кил, тесе. Мунчаран ытти çынсем тухсан, пĕри кая юлат та: вилнĕ çынна мунча çапатăп, тесе, милкĕпе лапка çине çапат. Унтан: ак сан шыв, ак милкĕсем, тесе, лапка çине шывпа милкĕсем хурса хăварат. Киле таврăнсан вара, сурăх пусаççĕ, пĕр чăхă пусаççĕ те, тата икерчĕ пĕçереççĕ. Аш пиçсен, икерчĕ пиçсен вара: сан(а) юлашки эрне-каç тăватпăр, тесе, хыва-хыва çиеççĕ вара. Çапла тусан, шăмат-каç пумилкке тăваççĕ, е тунти-каç тăваççĕ. Чăвашсем тирпейсĕр вилнĕ çынна масара чиктермеççĕ; шыва кайса вилни, çакăнса, çапса пăрахни пулат-и унта, вăсене масара чиктермеççĕ, ун пеккисене масарă чиксен, çумăр та çумаст, тырă та пулмаст, теççĕ. Ăнсăртран масара чикнĕ пулсан та, ăна вăрттăн кăларттараççĕ. Пĕлтĕр кукша Кĕркурийĕ çакăнса вилнĕ, тет; ăна çемйисем, çынна систермесĕр, пупа кĕл-тутарттарнă, тет те, масарах çикнĕ, тет. Ăна вара кайран сиссе: çумăр çумаçт тесе, масартан кăларса, çӳле урăх тĕле чикнĕ, тет. Ун пеккисене чикекен вырăн урăх тĕле тунă, унта ĕнтĕ эп астăвасса пилĕк çын чикрĕç. Çав Кукша Кĕркурийĕне масартан кăларса тикме харсăр çынсене пĕр витре эрех те виçĕ тенкĕ укçа панă, тет халăхпа. Зап. ВНО. Хĕрсĕр хирте вилмен, ывалсăр вăрманта вилмен. (Послов.). Т. М. Матв. Вилнĕ, тенине: тăвар сутма кайнă, теççĕ. Вместо того, чтобы сказать: «умер», говорят: „отправился торговать солью“. N. Пĕр çын çĕрле тухнă та тула, чут хăраса вилсе кайман (чуть-чуть не умер). N. Кайран ашшĕ те вилес пулчĕ, тет. Юрк. Ашшĕ виле пуçланнине илтсен... Услыхав что умирает отец. Етрух. Чăваш вилсен, епле тирпейлесе пытарни. Чăваш вилес уммĕн хăйне кам çумаллине каласах хăварат: тупăкне кам-кам тумаллине, тата шăтăкне кам-кам чавмаллине, е малтан юратнă çынна çĕр пуçлама. Унта хай çын вилет; уна çăвакансем шыв ăсма (каяççĕ). Пĕри хуранне çĕклет, тепри витрине илет, тепри алтăрне илет; каяççĕ вара çăл вутне. Унта вара, витрипе ăсса, хуранне тултарать, тата алтăрне тултарать, вара витрипе ăсать. Пурне те тултарсан вара, çăл кутне виçĕ сĕвем çĕлем-çип (= çĕлен-çип) вĕçĕмрен чăсса (= тăсса) пăрахаççĕ; уна пăрахнă чухне калаççĕ: эй, пиллетĕр; çулĕ чипер, канăçлă пултăр; чунĕ çак çип пек тӳр çулпа канлĕ вырăна кайтăр! — Вара çав виçĕ савăчĕпе те шыв ăсса тавăрнаççĕ. Вучаххине пысăк хуран çакса, пур шыва та унта яраççĕ, ăшăтма; çăвма тытăнаççĕ. Вилĕрен кĕпине çурса хываççĕ, вара пĕри шывне ярать вилĕ çине, иккĕшĕ çăваççĕ. Çăвсан, уна таса шурă кĕпе тăхăнтараççĕ, вара тупăкне вырттараççĕ. Вара унта мĕн пур çынна 3 сĕвем çĕлем-çип параççĕ: çулĕ ăнтăр, (тесе). Вара, нумай-и, сахал-и вăхăт иртсен, чиркӳне пӳртрен илсе тухаççĕ; пӳртне пĕр çын та юлмаççĕ, пурте ăсатма кил-картине тухаççĕ. Унтан, ăсатса ярсан, каллех пурте пӳрте кĕре-кĕре тухаççĕ. Хĕр-арăм вилсен, кăмака умне хуран çаккине пыра-пыра пăхаççĕ: сулланмасть-и? Ĕлĕк, хăй пурăннă чуне, хуран çаккине, ир тăрсан та, каç пулсан та, уна тытман кун иртмен те-ха; мĕн тăвăпăр ĕнтĕ? Калаççĕ уна. Виле илсе тухсан, унăн чунĕ хуран çаккинчен усăнать пулать вара; вилесем уна темĕн чухлĕ йышлăн тытса тухаççĕ пулать, вара хуран çакки сулланать пулать, теççĕ. Пурте, çавна пăха-пăха тухса, килĕсене кайса пĕтеççĕ. Арçын вилсен, алăк патĕнче ярхах пулать, çав йăрхахран уснать пулать унăн чунĕ. Унтан вара çапла тата шăтăка янă чухне: ан хăра, ан хăра! теççĕ. Тăприне ярса пĕтерсен, аякка саланнине питĕ тĕплĕ пуçтараççĕ; ун тăприне лайăх пуçтармасан, хăйне пуçтарттарать, теççĕ. Вара, çапла ĕçлесе пĕтерсе, тавăрнаççĕ: калла ан çавăрăнса пăхăр, теççĕ. Калла çавăрнса пăхсан, çав çын хăй çулталăкчен вилет, теççĕ. Унтан таврăнсан, мунча кĕреççĕ. Мунчара ăш памаççĕ; çавăн ĕçне тунисем кăшĕ (= хăшĕ), астумасăр, ăшши чул çине парсан, тепри уна калать: мĕн-ма ăшши патăн? виле лери тĕнчере вĕтелеççĕ, тет, Вара вăл хăй калать: ах, астăвмарăм-çке эпĕ! Часрах пĕр курка сив шыв ăсса, алăкне чашт! сапать; вара виле вĕтеленĕ çĕртен сивĕтрĕç, тет, пулать. Çапла калаçаççĕ ваттисем. Орау. Вăсам кушака чĕррине пуçтараççи, вилнине (так!) пуçтараççи? — Ăна-кăна пăхмаççĕ, чĕррине те виллине (так!) те пуçтараççĕ. N. Ăстан вилен-ке? Макка 187. Вилнĕ çын çулĕ — нитки, бросаемые после смерти человека. Сред. Юм. Пĕрре Атăла кая парса, вилес сĕртен йолнă-ха еп (избавился от смерти); тепĕр кайсан, тôхаймастăл поль вара. Сала 71. Ача калах вилес пек макăрма пуçларĕ, тет. Зап. ВНО. Вилес карчăкпа кайăс хĕр пек (намек на сказку). Истор. Иванăн çар-пуçлăхĕ Курбский, хăй ушкăнĕпе вĕсем патне кайса, вăрçа пуçланă та, лешсем вилекеннисем вилнĕ, мĕн юлнă пеккисем вăрмана тарса пĕтнĕ. N. Вилекен хуралçă, покойный караульщик. Альш. Тата пурăнсан, старикки вилме патне çитет, тет. N. Вилме пуçтарăннă çын, умирающий. N. Вилме каян (каякан) пуйса килнĕ, пуймă каян (каякан) вилсе килнĕ, теççĕ. Юрк. Вилме-кайĕ (= вилин)! Так что же, если он умрет! Янтик. Вилнĕ çынна чĕртмелле ку! (Çĕçĕ е пуртă пит мăка пулсан çапла калаççĕ). Альш. Вилнĕ-вилмен выртат. Находится в опасном положении (больной). Ib. Вили-вилми выртат. Находится в безнадежном положении (больной). Б. Яуши. Пӳртрисем пурте вилнĕ пекех çывраççĕ, тет (спят мертвецким сном). Орау. Хĕнесе, вилнĕ пекех тунă. Хĕнесе, вилес патнех çитернĕ. Избили до полусмерти. Ядр. † Ай, çырлахах, карчăксем, шăтарас пек пăхаççĕ! — вилнĕ шапа куçĕпе вилнĕ сурăх кĕлетки. Юрк. Эсир вилнисемшĕн ан хуйхăрăр ĕнтĕ. Вы уж не горюйте об умерших. N. Кăмака çинче выртнă çĕртрех вилсе кайнă. Хăр. Пăль. 8. Вилсе порăнни-мĕн эсĕ çак таранччен? Ты что, мертвым, что-ли, был до сих пор? N. Мĕн тăвас тен ĕнтĕ, эсĕ: упăшку вилсе карĕ, ачу-пăчусем çук? — Мĕн тăвас тен, вилĕ тухнă йăлисене иртсерсен качча каймалла пулĕ, теп. Юрк. Хăйсем пурăннă-çемĕн вилеççĕ, пĕтеççĕ (= вилсе пыраççĕ). N. Эпĕ хам хĕрĕме çичĕ арçынна çитиччен патăм, анчах çиччĕшĕ те, ун патне кĕрсен, туй каçах (= каçех) виле-виле выртрĕç. Орау. Эсĕ вилним, ачу мĕн тунине курмастăн? Что ты, умер, что-ли, не видишь, что делает ребенок. Сред. Юм. Шыв хĕрĕнче пĕр-май ашкăнса çӳренĕшĕн шывва кайса вилме-чĕ кô! Актай. Хĕр ачи, çĕррине тăхăнсанах, вилсе выртрĕ, тет. Орау. Вилмесппех (так!) вилсе карĕ (умерла со словом: „вилместĕп“). Ib. Вилĕпин, вилеп, урама таттармасп (= таттармастăп). Якейк. Хытă çилейсен, ваттине те çамрăккине те: и-и, вилме маннă пуçна! теç (чтобы тебе околеть!). Ib. И, вилнĕ корак (или: сысна, или: сорăх, или: çын)! çана тăвимастăн! Слеп. Хăнча вилĕн-ши! (брань). Ib. Вăл вилсессĕн, виçĕ мăшăр çăпата çĕтесчĕ манăн, онтан йолсассăн! N. Виличченех чăваш чĕлхипе асапланчĕ. Якейк. Вилчĕ-вилçех! Все-таки выполнил желанне умереть! Сред. Юм. Вилет, 1) умирает, 2) очень страдает, 3) очень любит. Якейк. Апат çиса (ударение падает на слово „çиса“) вилмелле! (пища очень вкусна). СЧЧ. Эпĕ астăвасса тата пнрĕн пĕр ача чирлерĕ те, вилессе çитрĕ. Курм. Вилсе тохса карăн, йолашки санă çорта çути кăтартатпăр. Карине-малтине ан шокăшла. Эпир асăнар, эс ан асăн. Пиршĕн (-пирĕншĕн) торра кĕл-кĕле. Алан, улăм, эп аланма калам; аланмасăр ан порăн, чипер аланса порăн, чипер ĕçлесе порăн, çăпатуна ту. Халăхран ан уйăрăл, халăха ер. СПВВ. ПВ. Вилнĕ чунăмпа анчах кăласра лараттăм (трусил). N. Вилес пек (до упаду) кулаççĕ, ахăраççĕ, ташлаççĕ, сиккелеççĕ. Исп. Вилес пек ӳсĕрĕлеччен ĕçмерĕн-и? Кан. 1928, № 149. Карчăк хальхи вăхăтра вилес пекех (при смерти). N. Виç эрнерен мунча кĕтĕмĕр те, çан-çурăм канса вилнĕ пек пулчĕ (тело разомлело от бани). Туперккульос 33. Кун-каçа вилес пек (до изнеможения) кăçкăраççĕ. N. Урăх ачасем пухăнчĕç те, кулса вилеç (хохочут до упаду) ачаран. Юрк. Чăнласах та кунта пуринчен те кулса вилмелле-çке! Абаш. Конта ӳксе вилĕн! Здесь разобьешься (напр. на льду). В. Олг. Соташшăн вилеччĕ (вилеççĕ). Страшно хотят продать. Ч. С. Эпир аннепе макăрса вилетпĕр анчах (горько плачем). КАЯ. Акка урнă йăтă айĕнче макăрса вилет (так и плачет). Çĕнтерчĕ 33. Пирĕн вилмест. Вилмелле тăватпăр-и вара? || Потерять чувствительность. Альш. Нумай эрех ĕçекенĕн çăварĕ вилет, мĕн сыпнине сисми пулат. || Увянуть (о растениях). N. Паянхи вĕрипе çĕрĕк (вечор) сапман копăстасĕм чистах вилсе пĕтнĕ.

вилĕ-йĕрĕсем

покойники. Н. Шинкус. Сире тата вилĕ-чĕрĕсем йăлтах хупăрласа илнĕ; ван ав укçа çинче çăтса ярас пек тăраççĕ! Кĕсене сирĕн, ала витĕр юхтарса, сăра туса, хывса тăкас пулат; унсăрăн сире вĕсем мая ямĕçĕ (не дадут житья), терĕ. || Некоторые понимают в см. «и живые и мертвые», но это, м. б., новое толкование. Срв., однако, аналог. употр. выр. алă-ура, алура, в котором то берется в рассчет лишь первое, то лишь второе слово, а часто и оба.

вилис

неизв. слово. Ст. Чек. Это сл. употр. в д. Атăк. (Буин. у.)?

вир

неизв. слово. Отсюда: вир-вир.

вирек

слово неизв. знач. Абаш. Виç-виç-виç çырла, виç-виç-виç çырла, саппа, сапиа, лица мулица; вир, вир, Виреккасси, Чӳрек, касси йăс хула. (Заумная п.).

вирлĕ

efficax, острый, бойкий, стремительный, крепкий, сильный, смелый, приятный, чувствительный. Употр. и в наречном см. Хăр. Паль. 31. Çăмăр, вĕтĕ етресем пек, вирлĕн анать. КАЯ. Эпĕ çак ачана чĕлхе вĕрсе тӳрлетме килнĕ; ман чĕлхе вирлĕ пултăр, чăваш чĕлхи çармăс чĕлхи пек вирлĕ пултăр. (Из наговора). Сред. Юм. Тилхепене пит вирлĕ явнă та, саççим хутланмас та. Ib. Вирлĕ утрăм. Кинул изо всей силы. Пшкрт. Вирлĕ сомак каларă мана (приятное слово). Шибач. Вирлĕ йăтать (смело). Н. Курм. Кантăра вĕçне чул çыхса утсассăн, пит вирлĕ каять. N. Куç пăсăлса ларчĕ, халь те вирлĕ пăхмалла мар. Ст. Чек. Мăшкăласа тăр-ха тата, паçăрхинчен вирлĕрех парăп (еще чувствительнее ударю). Шурам-п. № 22. Вирлĕн çупса пырать. Быстро подбегает. Альш. Тутар япали, тутар сăмахĕ пит вирлĕ (имеет ситу, влияние) чăвашра. Орау. Вирлĕ калатăн, теççĕ çынна (побеждаешь словами, прошибаешь насквозь). Ib. Лашана пушăпа хытă тиверсен: питĕ вирлĕ (чувствительно) тиврĕ, теççĕ. СПВВ. ФИ. Вирлĕ = пит хăватлă, вăйлă. Тюрл. Вирлĕ лекнĕ она (тяжело захворал). Ч. С. Ватă-вĕтĕсене ыраттармаллах çапмаççĕ, çамрăк çынсене хăш чухне темĕн тĕрлĕ вирлĕ тивертеççĕ. (Вирми). В. Олг. Вирлĕрех çап. Ударь почувствительнее. N. Он халапă вирлĕ, çитет (исполнится). Регули 1406. Утсене вирлĕрех тивер. Ib. 1407. Ку пушă вирлĕ çыпăçмала. Ib. 1408. Пăснине вирлĕрех сорса парас (о наговоре). Ходар. Тĕтĕрессе куç чĕлхине вĕрессе сĕре çынна тутармаççĕ; ăна пĕр-пĕр вирлĕ чĕлхеллĕ, сиплĕ çынна анчах тутараççĕ. N. Анаталла аннă чух аннăçем вирлĕ анатăн (скатываешься все сильнее и сильнее). Сир. 120. Вирлĕ чĕлхеллисен (остроумных) чĕлхине çĕттерет, ватă çынсене тăнран çухатать. Пшкрт. Ах, вирлĕ турăм! Ах, хорошо я сделал!

вутăш

вотăш, назв. водяного духа. Название злого духа. См. Магн. М. 54, 55, 56. N. Один чувашин из Кушкăпоймал «вутăш хĕрĕ» и женился на ней. От них пошли вутăш йăхĕ (племя). N. Шывра, тарăн çĕрте, кирек ăçта та вутăшсăр пулмас, тет. Вăл вутăш чисти çын пекех, тет, антах ӳчĕ кăвак, тет, вăрăм çӳ(ç)лĕ тет; вăл вара шăрăх вăхăтра, хĕвел ăшшине тухса, пуçне тураса ларат, тет; хăш чухне хĕвел ăшшине тухса çывăрат та, тет. Çав çывăрнă вăхăтра, вăрттăн пырса, часрах хĕрес тăхăнтарсан, вăл вара шыва ниепле те кĕреймес, тет. Вара çынна пит йăлăнат, тет; мĕн çухлĕ укçа ыйтнă, ун чухлĕ укçа парат, тет. Вутăшăн ун укçа пит нумай, тет. Чуратч. Шывра тата çăлта чăвашсем: вутăш пурăнат, теççĕ. Вутăш çиленнĕ çынна час-часах ӳслĕк ярать. Çав ӳслĕкрен хăтăлас тесе, шыва вăсене, е çăла, çăкăр татăкки, çăмарта пăрахаççĕ. Пролей-Каша. Вотăш — дух, летавший к вдове и принимавший вид ее мужа (у др. вĕри-çĕлен). П. П. Т. Пирĕн патăрта чăвашсем, пĕр-пĕр çын вутăш пек пит алхасса пурăнсан, кĕлле каймасăр, турра пăхăнмасăр, тухатмăш туса пурăнсан, хупахра ĕççе шăнса вилсен, çав çынна масар çинче вырăн, ĕçме-çиме те памаççĕ, теççĕ. N. Вуташ — усал, кăтаклать çынна. Ч. С. (Янш.-Норв.). Чăвашсем çăл куçĕсенче, тата пысăк пĕвесенче вутăш пурăнать, тесе, ĕненеççĕ. Çăл куçĕсенчи вутăш питĕ пĕчĕкçĕ, тет; вăл тин çуралнă ача пек анчах, тет. Çăл куçĕнче пурăнакан вутăш çынсемшĕн питĕ усăллă, тет. Çынна вăл хăй пĕр сиен те тумас, тет. Пур çĕр айĕнчи пакраса тухакан çăл та çав пĕчĕкçĕ вутăшсем тапса кăларнипе тухать, теççĕ. Анчах çăл куçĕнчен шыв ăснă чухне-и, унта ĕçнĕ чухне-и: пĕсмĕлле, çырлах, тесе, ĕçмелле, тет. Çавна асăнса ĕçмесессĕн, вăл питĕ хурланать, тет. Аптăран(ă) енне вара: кăсене çавăн чухлĕ ырăлăх кăтартнăçăм мана мăшкăласа пурăнаççĕ; акă эпĕ вĕсене малашне сивĕ шывсем кăларса парам-ха, çырма шывĕпе антăхса пурăнчăр вĕсем; тата пырĕсене шыçтарса ярам та, ахлатса ӳсĕрсе çӳреччĕр вĕсем, тесе калать, тет. Çавăнпа чăвашсенчен е пырĕсем шыççан, е уярсенче çăлсем типе пуçласан: путех вутăшсене кам-та-пулин çилентернĕ пулĕ, тесе, кашни çăлсем куçне, хăшĕ йăва кайса пăрахаççĕ, хăшĕ нимĕрпе икерчĕ таткаласа пăрахаççĕ, тата хăшĕ-хăшĕ чĕрĕ çăмарта кайса яраççĕ; ăна вĕсем: шывĕ чĕрĕ çăмарта пек свеши пултăр, тесе, пăрахаççĕ. Ib. Пысăк пĕвесĕнче пурăнакан вутăш çын пекех çемепеле пурăнать, теççĕ. Ачапăр, çукки çак çутă çанталăкра пурăнакан е ачасене е ваттисене, шыв хĕрне пырсан, шыв ăшне сĕтĕрсе кĕрсе каять те, çавсене лаша вырăнне туса çӳреççĕ, тесе, ĕненеççĕ. Çавăнпа вĕсем: пур шыва кайса вилнĕ çын та вутăшсемпе пурăнать, тесе, ĕненеççĕ. Вăл вутăшсем хăйсем çын манерлех, теççĕ: тĕсĕсем хуп-хура та, хăйсем çаппа-çарамасах пурăнать, тесе, ĕненеççĕ. Çав вутăшсем питĕ нумай пулĕччĕç, тет те, анчах вĕсене, ирхине ирех хĕвел тухнă чухне, шыв хĕрне тухса выртсан, кашкăрсем нумайăшне çиеççĕ, тет. Çав çинĕ чухнĕ, вăл шăмми-шаккине çисе ярачченех кăшкăрат, тет. Чăвашсем: вутăша кашкăр çинине тата унăн тĕсне çула питĕ ăшă чухне ирхине самый хĕвел тухнă вăхăтра куратпăр, тĕççĕ. Етрух. Шыв хĕрне анса, çав ватă çынсемех чӳклеççĕ. Малтанхи сăмах: вутăш, çырлах! вутăш çырлах! теççĕ. Картусне, е шлепкине хул-айне хĕстерет, ачасене пурне те шывалла пăхса пуççаптарать... Çисе пĕтерсен, кайран çав ватă çынни калать: çырлах, вутăш! çырлах, вутăш! тет. Унтан арсем те çавăн пекех: вутăш, çырлах! вутăш, çырлах! тесе кăçкăраççĕ. Вара çав ватти калать: ĕнтĕ, ачасем, шывпа выльăр шыв хĕрĕнче, вара çăмăр лайăх пулат, тет. (Çерçи чӳкĕ). Милькович. 22. Водыш, пребывая в водах, к употреблению делает оные здоровыми. Макка 228°. Вутăш вăл особенно хирти пысăк пусăсенче пурăнат, теççĕ, пысăк шывсенче. Вăл хăй юратнă çын умне анчах тухса çӳрет, теççĕ; вăл тухсан, хĕр пулса çӳрет, теççĕ. И. Седяк. Вутăш = усал сывлăш, вупăртан кĕçĕнни. М. Çав старик вутăш пулнă, тет. Проп. о блудном сыне. Кĕçĕнни çемçе кăмăллă, çăмăл, вутăш пек чĕрĕ çын пулнă. Ст. Шаймурз. Хĕр-арăм патша калат: тархасшăн мана виçĕ пĕрчĕ сухала пар, тет. Вутăш калат: манăн сухал ыратат, тет. Орау. Вутăш пек (бойкий) ача пĕтĕмпех имшерленсе карĕ. Толст. Çынпа шыври (вутăш). Мусир. Вутăш — божество (злое, в воде). Н. Лебеж. † Путĕр-путĕр путене, хупсан, хуплу пулмĕ-ши? Ай-хай, кинçĕм Анна пур, илсен (замуж); вутăш (т. е. зюю) пулмĕ-ши? ДФФ. Вутăш çăл-куçĕнче (шывра) пурăнать, тесе, ĕненеччĕç. Ăна çулă нимĕрпе чӳклеччĕç. || Дух огня; однажды, по рассказу чувашина, он летел как бы в виде горящей головни, от которой сыпались искры. Ильминский сч. это слово сложным: вут+йыш, т. е. дух огня (см. йыш). См. Пер. о чув. изд. 50.

вăййăна

слово в припеве. Т. Григорьева. † Хурама тăрри хурчăка йĕс хĕлĕхпе вылят-çке. Кӳр аллăна вă(й)йăна. (Хĕрсем çимĕк вăййинче калакан сăвăсем). А. П. Прокоп. † Кӳр аллăна вăййăна, ваййăна.

вăйă-килли

или вăй-килли, или вăй-кил, то же, что вый-килĕ. Сказки и пред. чув. 81. Тепĕр кунне урамра турĕç ялта вăй-килли. Шорк. Вăй-килли. Это слово сохранилось исключительно в смысле свадебного термина и означает то место, где играют свадьбу. „Вăй-килĕнчен сире салам яраççĕ“, товорит „кĕçĕн кĕру“ старикам, приходя с ковшом пива от стола, где сидит жених и где должны играть свадьбу. N. Çапла пур хурăнташсем патне çӳресе тухсан, юлашкинчен варӳ, кĕру патне хăй килне кĕрес умĕн, хăй кӳршинчи çывăх ăратни патне пырса кĕрет (она). Вăл киле «вăйă-килли» теççĕ.

вăльчака

неизв. слово в загадке. Тим.-к. Вăль-вăль, вăльча вăльчака, вăля тăрăнче вăлчака. (Кĕрӳ калпакки çумне тутăр çĕлени).

вăрт-варти

повидимому, то же, что вăрт-варт, если только слово написано правильно. Тип.-Сир. Вăрт-варти Варвари, арки вĕçлĕ шупăрлă. (Çил арманĕ).

вăртахăм

(вы̆раhы̆м), так назыв. местами друг друга лица, находящиеся в отношениях, обозначаемых термином хăйматлăх(см. это слово). Т. VII. Икĕ çын ĕнтĕ хăйматлăх пулнă, тет. Пĕри тепĕрне: ача-ха, вăртахăм, ман тĕп-сакайĕнче вилнĕ çын пур, çавна тасатар тесе, чĕнет, тет. Сред. Юм. Вăртахăм = хăйматлăх, тõс?

эйхи-хайхи

слово неизв. значения. СПВВ. «Эйхи-хайхи кĕпер (?)», Вопрос принадлежит записывателю.

эв

(эв), слово, с которым обращаются к крошечному ребенку, чтобы тот улыбнулся; по-русски агу, агунюшки. Орау. Эв, тияс ачана, эв!

Эверкке

(Эвэрккэ), личн. хр. имя мужч. Альш. у СПВВ. записано какое-то слово: «Еверке».

эке

(эгэ), межд. сожаления. || Слово, которое говорится младенцам, чтобы они улыбнулись (по-русски агу).

Елекăм

(надо: Елеккăм?), слово из изв. мусульманского приветствия. N. Ку çав пӳрте кĕрет те, калать: елекăм салам, тет ку ача. Арăм калать: салам елекăм, тет кăна.

Елеккен

(Эл’эккэн), хр. личн. имя мужч. Алексей. || Имя одного мужч. в дер. Янгильдиной, Курмыш. у. (Елеккен мучи). В Якей.: Елеккен = 1) Алексей, 2) Александр; но в следуюшей песне это слово, повидимому, надо считать женским именем. Тораево. Пирĕн Елеккен (sсr. «Елекень») кайсассăн, Иван юлать хурланса.

елем-селем

(эл’эм-с̚ эл’эм), неимоверно. СПВВ. Х. Елем-селем пуян çын. То-же слово и у И. С. Степ. Елем-селем. Эй эсĕ! елем-селем тумланса тухнă! Нарядился франтом!

елтĕрес

(то же, что алчăрас, от алчăра?), слово записанное без обьяснения И. С. Степ.

енкĕл

неизвестное слово. А. Турх.

енсетрен

неизв. слово. СПВВ.

ентен

(описка вм. енчен?), слово, запис. Без обьяснения. И. С. Степ.

Ентеш

неизв. слово (имя мужч.?). Тет.

Ентĕр

слово неизв. значения в песне без смысла. Тороп-к. Ентĕр, ентĕр, ентĕр пулать.

енче

неизв. слово. И. Пин. Енче пенче кĕленке ăшĕнче шпĕр енче. (Чун). См. Ĕнчĕ.

енчен

неизв. слово. Тай. Енчен пушмак, шур чăлха: кирĕк лармĕ, тетремĕр (siс!)? Вылямастăр-кулмастăр: вăйă иртмĕ тетремĕр. Здесь «тетремĕр» из «тетĕрем» и притяж. афф. «-ĕр»?

енчĕ-менчĕ

, неизв. слово в загадке о душе. Собр. 159°. Енчĕ-менчĕ, кленче çинче пĕр пĕрчĕ. (Чун). В Альш. есть загадка: «Ĕнчĕ-пĕнчĕ (с двумя ĕ), кĕленче çинче пĕр пĕрчĕ. (Куç.)». Выражение «ĕнчĕ-пĕнчĕ» в загадке встреч. и в Таяпа-Ентĕри.

епек

(эбэк’), неизв. слово в игре, когда один хлопает другого произнося это слово. Торв.

епеç

неичв. слово в загадке. Ипчăк лапчăк, епеç лапцăк. (Йасмăк).

епи-карчăк

повитуха. Чăвашсем. Чăвашсенĕн, ача çуралсан, шыва кӳртичченех, епи-карчăксемпе ачана ят хураçсĕ. Требн. 514. Çуралнă ачана саккăрмĕш кунне епи-карчăк чиркӳ умне илсе пырса, тытса тăрать. Ст. Шайм. Тупнă чух, çак епи карчакне илсе тавăрнас. То же слово в Сред. Юм. См. Магн. М. 183.

епиксĕр

неизв. слово в загадке. Чураль-к. Епиксĕр-тупиксĕр, ăна тупмасан, шанчăксăр. (Алăшăли).

ептер

неизв. слово (порядок?). Шăхасан. Чисти ĕнтĕ есрилех пăхма та çук хăрушă тăрмашать. Çӳçĕ-пуçĕ пĕтĕмие ептертен кайнă хăйăн.

ер

(эр) неупотреб. слово (ар.), отсюда ерлен.

ереветлĕ

(эрэвэтл’э̆), неизв. слово в загадке. Собр. 67°. Пĕчĕкиççĕ, ереветлĕ-теветлĕ. (Тĕкес). См. Ĕреветлĕ. IЬ. Пĕтĕкеççĕ (siс!) ереветлĕ теветлĕ. (Чĕкеç).

еремес

слово неизв. значення. СПВВ.

еремет

неизв. слово в загадке. Рак., Альш. Еремет теремет сикки теремет. (Кайăк хăвалани, охота на зайца). По объяснению Г. Т. Тимофеева. Сикки — смешное прозвание мужчины Адександра. Срв. Альш. Тĕрмит-тĕрмит, Сикки тĕрмит. (Шыв хумханни).

еретне

(эрэт’н’э), слово, которое мне встретилось только в производном. См. ратне.

ерехеçĕм

см. век. В следующем прим. это слово непонятно. Собр. 251. Ах пултăрçăм, сарă пулăр, лаши мĕнле урхамах, çуни мĕнле çунатлă, пуши мĕнле виç юплĕ, эрехеçĕм çухалли.

ерешлӳ

изукрашивание? Это слово записано без обьяснения. СПВВ.

эрĕм

(эрэ̆м), полынь. Сред. Юм. Эрĕм или арăм-утă, полынь. Зап. ВНО. Буин. Ачана сивĕ (чир) тытать, эрĕм шывĕ ĕстерес. С ребенком лихорадка, его надо напоить полынной водой. V. сапарши. Хып. О7, № 12. Тавра ялсен тыр ӳсĕ, пирĕн ялсен ер(ĕ)м ӳсĕ. Именево. Эрĕм (шуррн) хаяртан аван; ахаль çиеççĕ е вĕретсе ĕçеççĕ. Ача çуралсан, пӳсĕр çулахасран çухе çĕре çулçине çыхса хураççĕ. Собр. П. И. Орл. Хура эрĕм. Вăрмаита, çаран çинче, тата ана çинче те ӳсет. Собр. Н. И. Орл. Шур эрĕм. Ана çинче те, çаран çинче те ӳсет. Сив чиртен вĕретсе ĕçеççĕ. Вар ыратсан, чăмласа хăсаççĕ; унтан вара ăш ыратни иртет, теççĕ. Изамб. Т. 1) Хĕрлĕ эрĕм, 2) шур эрĕм, полынь. Хĕрлĕ эрĕме вĕретсе ĕçеççĕ. То же слово у А. Турх., СПВВ., Н. Седяк. У Юрк напис.: эрем (siс!): хури, шурри.

ерли

(эрл’и), слово неизв. значения. Сред. Юм. Ерли-и хайхи, ачана ним те паман. «Говорят маленьким, когда у них старание пропадает бесполезно». По словам лица, сообщившего это выражение, оно составляет индивидуальную особениость реча его матери; точное значение слова ему неизвестно.

ерхемет

слово неизв. значения. СПВВ.

эсремет

(эсрэмэт'), бранное обзывание, произведенное по мнению П. М. Михайлова, от слова «Эсрелĕ». Завражная. Ах, эсремет! Копăстана пĕтĕмпех çисе янă! (о козе). То же слово у СПВВ.

этем пăхĕ

(п̚ы̆hэ̆), человечий кал. СТИК. По словам А. Курушина, в других выражениях слово «этем» в его говоре не употр.

ечче

неизв. слово. Отсюда: Ечче ялĕ.

Ехмет

иеизв. слово. У СПВВ написано: «Ехмет (нечайно |siс!|).» Может быть, это тоже, что ехмет, и произноситея в случаях поразительной неожиданности, как русск. ах, мать!...., с которым оно могло связаться по созвучию, при чем слово получило от русского оригинала новое значение.

ыйă

(ыjы̆), долото. Б. Янг. Тогаш. Шуртăсăр, ыйăсăр кĕпер хăвать. (Пăр шăнни). Яргуньк. Пĕчикĕç пинемер, пин çансан та, вилмĕ. (Ыйă). || Мыслец. «Ыйă — стамеска, долото и т. п.» | То же слово в знач. долото есть и в д. Агуџа, Козм. у. См. ăйăийĕ, и. Икково. От ыйă (долото) род. пад. ыйăн, дат.-вин. ыйă.

ыв

(ыв), тереть, растирать. Проверить это слово не удалось.

ылмăт-ылмат

(ылмад-ылмат), то там, то здесь, поочередно. Ашшĕ-амăшне. Сирĕн патăрта эпĕ ылмат-ылмат пурăнăп. То же слово есть и в Изамб. Т.

ылтарлă

(ылдарлы̆), попеременно, посменно, сменяя один другого (на посту). Якей. Салтаксем ылтарлă тăраççĕ. || Сказанный намеком, обиняками. IЬ. Шибач. Ылтарлă сăмах, слово, сказанное намеком (тĕртсе, тĕксе). || В виде намека. Якей. Эсĕ ылтарлă калаçатăн. Ты говоришь какими-то намеками.

ыраш-хуранĕ

слово неизв. значения. Богатырево. Ыраш хуранĕ кĕркунне тулли пулсан, килес çул ыраш çулне ыраш тăкăнать, теççĕ.

ырпи

(искаженное слово?). А. Прокоп. 61°. Ырпи ылттăн, хушпăвĕ кĕмĕл — пирĕн инке пуçĕнче килĕшет.

ырши

(ыржи), крупные зерна крупы, оставшиеся после просеивания на решете. Н. Карм. Кĕрпе ырши. Кĕрпе çурсан, ала-палан алаççĕ: ала çине юлнă шултăра кĕрписене кĕрпе ырши теççĕ. То же слово и в том же знач. Изамб. Т. || Тура ырши (ыржи), сторона гребня, имеющая крупные зубья. Янтик.

ыталан

(ыдалан), обниматься. КАЯ. Ачăр-ха, ачасем, карта патне çитеччен, ыталанса, юрласа хăпарар. Рег. 740. Вăлсам ыталанса илчĕç. Они обнялись. То же слово в Ст. Яха-к. Ядр.

ытмар

(Ытмар), слово неизв. зн., отсюда: Ытмар-Тăрăн.

ыш

(ыш), обрушить. Карсун. † Хĕрлĕ çыра, кайса, явантартăм (свалил убитую жену), çине çыран ышша антартăм. || Грести. Персирланы. Эс ышма лар, эп хӳре тытам. Ты садись в вёсла, а я буду править рулём. То же слово в этом знач. и в Курм.

ыш

(ыш), холодно. Кудемер. Изамб. Т. Ыш! Холодно! (так говорят, напр., обливаясь холодною водою в бане). Сред. Юм. Ыш-ыш! Шывва кĕнĕ чôхне сиввĕ пик туйăнсан, калаççĕ. IЬ. Ыш-ыш! Холодно (детское слово).

и

(и), долото. В. Олг. Хун (= свое, твое) ина исе кай. IЬ. Çак ия (ие) исе кай. То же слово в Щ. С., Хорачка, Пшкрт. Где-то есть ф. тв. п. ипеле. СПВВ. ТА. И=пĕчĕкçĕ пăра.

июк

неизв. слово. Богдашк. Сала 82. † Июк кĕпер айĕнче, вăрăм чăрăш тăрринче, пăрна-ярна (sic!) кук (кук) автать. Песня, начинающаяся словами: «Июк кĕпер», встречалась мне и в другом месте.

ийя

(иjjа), да (утверд. част.). Орау. Паян çырлана карăр-и çак эсĕр? — Ийя. То же слово и у К. С.

Иван

(Иван), имя мужч. Иван. Сред. Юм. н мн. др. Н. Седяк. Иван, Иван, яваланчăк, лапка айĕнче лапăрчăк, хыр тăрĕнче хыраланчăк. (Насмешка над Иваном). Альш. Иван, Ивалкка, Ваня, Ванькка, Ванюк, Ванеркке, Иванне, Ванучук. Вырăсла — Иоанн. Альш. Иван — пăван. (Насмешка над тем, кого зовут Иваном). Т. М. Матв. Иван — пăван, йытăпа тăван. IЬ. Иван, тип çырмана пăван. IЬ. Иван! — мĕн? — Манне ĕм. Сред. Юм. Иван — пăван, йыт пăван; йытта парсан, йыт çимес, кôшакка парсан, кôшак çимес. Иван ятлă ачасене çапла каласа мăшкăлаççĕ. Ст. Айб. Иван кутакăн (чит.: кушакăн?) сăнни вăрăм. (Загадка: кушак, т.-е, кошка). М. б. второе слово загадки = тат. кутак «membrum virille»? || Мегаф. деньги. Сред. Юм. Иван (т.-е. деньги) пôлсан, таçта та кайма пôлать, тульккĕ çôмра Иван пôлтăр. Т. М. Матв. Иван, тип çырмана йăван (наемешка над именем Иван).

ивиккĕм

неизв. слово. Сборн. (Козм.). Ивиккĕм тувиккĕм, çавна тупмасăр шанчăксăр. (Загадка: кусар, т.-е. косарь).

Ивук

неизв. слово. Каша. Ивук кĕпер айĕнче тарай тутăр вĕл вĕçет.

Ик

(Ик), неизв. слово; отсюда назв. селений: Ик-касси (каσσи), назв. деревень Чеб. У. Ик-касси — виçĕ ял: Шоркка-касси, Кольошша-поç, Самок-касси. Вырăсла вăл ялсене «Перво-Икковское общество» теççĕ. (Русские назв. этих деревень в отдельности): Шоркина, Тохмеева, Самукова. — Чиркӳле Ик-касси', назв. с. Иккова, Чебокс. у. Чиркулĕ (или Чиркĕллĕ) Ик-касси (е) Сившу, вырăсла «с. Икково» теççĕ, тата «с. Второе Икково» теççĕ. Милли. Ик-касси (Икково) — чăпта çапаççĕ (ткут кули).

ик

неизв. слово. Вотлст. Ик чак — пĕр чăмăртак. (Йăва, загадка о гнезде). В. Чураль-к. та же загадка относится к замку или ключу («çăраçи», т.-е. çăраççи), а в Байгулове — к банной каменке: ик-чак чăмăркка = мунча çулĕ. Икково. Ик чак чăмăр-так, иккĕн (вдвоём) тытса çимелле (Загадка о брюкве: кушшăм).

ик

неизв. слово в песне. Синьял. Ик кикирик, ик кикирик шак шак Шопашкар хуçи аттем пур. (Из песни — сăвă).

ик

(ик'), неизв. слово; употребл. в выражении: ик-кутамань терт. См. алтуйилле. Орау.

Икенпи

неизв. слово, м. б. личное женское имя. Собран. 418. Икенпин иккĕ. (Загадка; качака чĕччи — козье вымя). В рук. это слово написано очень четко.

икшик

неизв. слово в загадке. См. Токшик. Орл. II, 228°. Икшик, токшик, мăнтăр Якор. Та же загадка и в с. Тораеве. Собран. Икшик тукшик мăнтăр Якур. (Хуттăр йывăççи).

ил

(ил'), неизв. слово. Встреч. в выражении ил пек. СПВВ. МА. Вăт сĕтел мĕн талкĕшиех йĕпенсессĕн, ил пек теççĕ. Если стол и т. п. будет вымочен (мокр) по всей его поверхности, то говорят: ил пек. См. илпек, илпĕк, илпет. И. И. Орлов (Орау). Унăн çĕрĕ ил пек выртать. У него земля много (значение «ил» неизв.).

ил

неизв. слово. Кам. Враг. † Ил шел, хĕрлĕ шел, иртет ĕмĕр, тата шел; ил ука сар ука, тĕсĕ кайрĕ çилпеле.

ил

(ил'), в сочетании: ил-кут (scr. иль-кут), непонятное слово в рукописном сборнике песен. N. Иль.-кут çапрĕ ешĕл хут çине, улпут сикрĕ çунан вут çине. В сноске к этой песне в рукописи сказано: «Салтак ачине (scr. атине, т.-с. рекрута) кунта улпут тенĕ, мĕншĕн тесен вĕсем улпутсем пек хăратса, ĕççе-çисе, савăнса, юрласа, лашапа чуптарса çӳренĕ ялтан яла. Возможно, однак.о, что «ил-кут» означает то же, что ăлькут, ĕлькут «льгота»; тогда мы переведем песню так: «На зеленой бумаге была обозначена льгота (бсвобождающая от солдатчины); чиновник (сидевший в воинском присутствии, с досады словно) прыгнул в огонь».

илем

неизв. слово. Панклеи. Илем-илем, илем вути. (Из «сорăх ори йорри»).

илен

неизв. (испорченное?) слово. Н. Лебеж. † Ӳсрĕмĕр кантăр пек, салантăмăр илен пек.

или

(ил'и), неизв. слово (срв. тат. илли «ширина пяльца»). Виç пӳрне или = виç пӳрне хулăнăш.

Ильмар

неизв. слово, м. б. имя чедовека. Отсюда Ильмар кĕлли, назв. «киремети». Т. Исаев. Илмар (так написано.) кĕллине пăтă, ильмар (так написано) кĕлли амăшне юсман параççĕ.

илт

неизв. слово в сочетании: Илт улăхĕ, назв. лугов около с. Янгорчина, Тойсинской вол. Ядр. у. Пирĕн ялăн тата çаран ӳстермели (siс!) вырăнсем пур. Вăл вырăнсене улăхсем теççĕ. Вĕсем акă мĕн ятлă: Илт (scr. Ильт) улăхĕ, Масар улăхĕ, тата Тукай умĕнчи улăх.

им-çам

(-с̚ ам), лечебное средство, лекарство. Изамб. Т. Шибач. и др. Хып. 1906, № 28. Апат-çимĕç ытлашши çиессипе ĕçмене ытлашши ĕçессинчен чарăнни этеме вăрăм ĕмĕрлĕ тăвакан им-çам пек. СПВВ. Х. «Им-çам = лекарство, общ. обозн.». Чума. Çавăнтан ытла урăх аван ниепле им-çам та çук. Чăвйп. 35°. Лекĕрсем чĕртеççĕ çынна имçампа, хăватпа мар. Кн. для чт. 124. Пăлан юнне им-çам (амаль,) вырăнне ĕçеççĕ. СТИК. Им-çам. (Это слово) употребляется, когда приходится обходить настоящее название предметов: мышьяк, водка, снадобья, употребляемые для предосудительных целей. || Мазь. Альш. Çанне-çурăмне им-çам сĕрет. Натирается мазью. || Проклятие (гибель?). СПВВ. МС. Им-çам = ылханнн. Имĕ-çамĕ тупăнас(с)кер! Питушкина. Им-çам топăнашшĕ! Чтобы сгинуть! (Брань). || Всякая дрянь. Икково. Им-çам = тĕслĕрен-тĕслĕ пор япăх япала. IЬ. Пор им-çама похса, мĕн тăван-ка?

им

неизв. слово в загадке. Ст. Шайм. Им-им чечек, им чечек, вĕлле тăрринче пĕр чечек. (Загадка о лисьей шапке — тилĕ çĕлĕкĕ).

именух

неизв. слово в песне, не имеющей определенного смысла. Пазух. Так-так Таюха, Таюхапа Пуюха. Мĕн вăрларăн, Таюха? — Эп нимĕн те вăрламан, Нака така вăрланă! — Именух Анни, Шăмми-шаки, пашшул ван!

имĕш

неизв. слово; встреч. в сложении: имĕш-юмăç, имя легендарной старухи-знахарки. Ст. Шайм. Атăл урлă, çĕр урлă (чит.: Сăр урлă?) имĕш-юмăç пĕр карчăк килет. М. б.. здесь просто ошибка?

имши

слово. значение которого мне неизв. СПВВ. «Имши».

ин

неиз. слово в загадке о разбившемся оконном звене. Трехбл. Ин шарт, пия шарт, йĕтĕн кĕпи çанни шарт! (Чӳрече куçĕ çĕмĕрелни).

Инемлĕ

(ин'эмл’э̆), неизв. мне слово. Хора-к., Покр. е Чеб. Инемлин амăш вилмен, тет. (Послов.).

инес

(ĕнес), неизв. мне слово.

Инĕç

(Ин’э̆с’), неизв. слово; отсюда: Инĕç-касси, назв. дер. Козм. У.?

инкеклен

потерпеть нужду, горе. КС. Ача-пăча таврашпе (= таврашĕпе) нумай инкекленсе пĕтрĕ вăл. Дети доставили ему много горя. То же слово и у СПВВ. IЬ. Эй çав выльăхпа нумай инкекленсе пĕтрĕм. Много, я беды видел от этой скотины (т.-е. скота).

инкăр-ханкăр

тар-тарары (я пишу так, потому что в известном мне произношении это русское слово имеет два ударения). Аликово. Инкăр-ханкăра кайтăр! Чтобы ему провалиться в тар-тарары (сгинуть)!

инкĕлтĕм

неизв. слово в загадке. N. Инкĕлтĕм, янкăлтăм, юман килтĕм янкăлтăм. (Сӳс тӳни).

интĕк

неизв. слово. Ой-к. Интĕк кантăк(,) мемелĕк куç çап-çутă. (Загадка о звезде: çăлтăр.)

инч-пинч

неизв. слово. Инч-пинч хывăх çинче пĕр пĕрчĕ. (Патша).

инчĕ

неизв. слово в загадке; м. б. то же, что ĕнчĕ «жемчужина». Салагаево. Инчĕ, пинчĕ, хывăх çинче пĕр пĕрчĕ. (Патша).

ипиком

неизв. (искаженное?) слово в загадке. Актай. Ипиком топаком топан ури хуçкăм(?) исенекем варкам курăк çине пусиман. (Тал-пиçен).

ипикăн

неизв: слово в затадке. Коркыш. Ипикăн тупикăн, çавна тупмасăр шанчăксăр. (Алшăли).

ипиксĕр

неизв. слово в загадке о полотенце. Тораева. Иппксĕр, туниксăр, çавна тупмасан, шанчăксăр. (Алă-шăли).

ипчăк

неизв. слово в загадке. Тогач. Ипчăк купчăк, симĕс купчăк. (Кăвакал). См. епеç. Ипчик (sic!) кунчек тайкаланчăк. (Кăвакал).

ир

(ир), неизв. слово, м. б. тат. «муж». Отсюда: ир-çеме, семья (=кил-йыш). Хĕн-хур.

ир

неупотр. слово, откуда: ирсĕр (см. на своем месте).

ирĕм

неизв. слово; отсюда: ирĕм-вирĕм.

ирĕм-вирĕм

«плохое, негодное слово». СПВВ. ГЕ. Ирĕм-вирĕм сăмах = усал (,) кирлĕ мар сăмах — виревсĕр (киревсĕр?) сăмах (,) теççĕ.

ирĕн

неизв. слово в загадке. Актай. Ирĕн-вирĕп (scr.: вирен) ах (их?)-вах. (Хутар хутăрни, т.-е. мотанье пряжи). Написано плохо, проверить я пришлось.

ирлĕк

неизв. слово в загадке об окнат. Ст. Айб. Ирлĕк-ярлăк, Емел(к)ке куçĕ чарлăк. (Кусуйсем).

ирое

неизв. слово. Разум.

ирттер

понуд. гл. от ирт. В верх. говорах скажут: иртер (с одним «т»). Н. Шинк. Çавăнта вара вĕсем кама курнă, ăна хĕрхенсе сапмасăр ирттермеççĕ (не пропускают). Ал. Цв. Çапла вĕсем, çурăм-пуç çутăлса киличчен, çывăрмасăрах ирттернĕ (не спали). Сирах. Аслă çынсем, тӳресем, пуçлăхсем пит чаплă, турăран хăракан вĕсенчен те ирттерет (превосходит). Сказки и пред. чув. 16. Пĕр-пĕринчен чĕлхеçĕсен ирттереççĕ чĕлхисем. Быт. ХLVIII, 22. Сана эпĕ, хăвăн тăванусенчен ирттерсе, пĕр пай çĕр паратăп. А я даю тебе, преимущественно перед братьями твоими, один участок. Симп. II, б. Эпир ĕçнĕ вырăнне турă ирттере патăр-и! Хып. 1906, 4З. Пирĕн çынна улпутсем çемçе сăмахĕпех япатса ирттереççĕ. Хып. 1906, З6. Ку сăмах тĕрĕс, тĕрĕсне калать старик. Пире ялан пуçран шăлса ирттересшĕн. Ĕçне нихăçан та курмастпăр. Хып. 1906, 29. Вĕрентекенсем «чахотка» тиекен чире таса мар, тăн пăсăк пуртре кун ирттернĕлĕхпе каяççĕ. Ст. Письмерь, Ставр. Малтан каçхи кĕлле ирттереççĕ (совершают), унтан вара ирхи кĕлĕ пуçланать (на Пасхе). Вăйран ирттерсе ĕçлеттерет. Заставляет работать сверх сил, ССО. Декий вилнĕ, ун хыçĕнчен тата темиçе патша вилнĕ. Пурте вĕсем суя тĕнлĕ çынсем пулнă; Христос тĕнĕпе пурăнакан çынсене юратман, вĕсене темĕн тĕрлĕ асап кăтартнă. Константин Великий те патшара ларса ирттернĕ (закончил свое царствование). Çав Константин Великийрен пуçласа патшасем Христос тĕнне тыта пуçланă. Юрк. Мун-кун иртнĕренпе ку кунччен эпĕ сан тĕлĕнтен темĕн те пĕр шухăшласа ирттертĕм. † Кайрăм, килтĕм, хăна пултăм, малтан килнисенчен ирттертĕм. N. Ашшĕ, уртмакçа кучченеç парса (сумккана хума), калать: кая ан илсе кил, ирттерсе илсе кил, тет (принеси не меньше, а больше, чем мы даем). Изамб. Т. Хĕрпе кĕрӳ кӳртнĕ чухне хăш енчи ирттерчĕ? (чья взяла зерх?). Изамб. Т. Вырăсăн ĕне пĕрре анчах пулать та, ул та чăвашăн пилĕк-улт ĕнинчен ирттерет. N. Çавсене (камни) тăпăлтарса кăтарса, ывăтса, ман патшалăх чиккинчен ирттерсе ярсан еtс. (если перекинешь далыпе границы моего государства). С. Тим. † Ăрамăрсем вăрăм, юр тарăн, — епле ирттерем-ши çунана? По толкованию А. С. Курушина, çуна ирттерес = çул çинче ху умăнта пыракантан, чуптарса, мала тухас. Б. Бур. † Вуниккĕн çăпата эпĕ сыртăм, пушмак-чăлхасенчен ирттертĕм (мои лапти вышли лучше башмаков с чулками). Альш. Вуниккĕнле çăпата эпĕ сыртăм — пушмак-чăлхаран ирттертĕм. Орау. Лашана, килĕшнĕскерне, илимарăмăр. Пĕр тутар мурĕ икĕ тенкĕ ирттерсе пачĕ те, исе карĕ лашана (набавил 2 целковых и купил). Пазух. † Кайранах та килнĕ хăнасемех малтан килнисенчен ирттерет. Юрк. Вырăс çынни унта та каллех, пĕр-икĕ пуç ĕне усраса, чăвашсенчен ирттерет. || Преувеличивать. Хып., 1906, 12. Акă ĕнтĕ пĕртте ирттерсе каламастăп— витене (словно попал в хлев) кĕнĕ пекех туянчĕ. Сред. Юм. Ирттерсе яран (или): ай-ай, сăмахха пит ирттерен эсĕ! || Спускать (т.-е. прощать). Т. М. Матв. Каçхи хырăм каçарать, ирхи хырăм ирттермест. || Жить; вести себя. П. П. Т. Ку Питĕркке чисти çаплах пит эретсĕр ирттернĕ, тет (жил распутно, беспорядочно). Ист. 158. Патша хăй ĕçе çыпçăнман, каяка çӳрекелесе, хăнана çӳрекелесе анчах ирттернĕ (проводил время). Ашшĕ-амĕшне. Вĕсем пит килĕшӳлĕ, пĕрне-пĕри юратса, пĕр-пĕрин çине пăхса-çеç ирттернĕ пек ирттернĕ. || Справлять. С. Тим. Çапла вара хĕрт-сурт чӳкне ирттерсе яраççĕ. Юрк. Пухăннă вăсем пурте кун патне хăнана авланнăранпа аллă çул арлă-арăмлă пурăннине асăнса ирттерме. || Проводить кого на тот свет, т.-е. совершать поминальные или похоронные обряды по случаю его смерти. Ача çине чăхă анчах пусаççĕ е çăмарта кăна пĕçереççĕ. Ăна ирттерме ăратнисене пуçтармаççĕ, кил йышĕсем анчах хывса ирттереççĕ. IЬ. Ачана ирттернĕ чух, стена çумне икĕ çурта лартаççĕ. IЬ Ачана (по ребенке) пумилкке те тумаççĕ, виççĕмĕш кун ăна пĕтĕмпех ирттерсе яраççĕ (заканчивают все похоронные церемонии). || Вставить слово?

иртмеш

слово в загадке (о кочедыке). Собран. Иртмĕш, туртмăш, йăпăрт туртмăш. (Шĕшĕл). Вероятно, от гл. ирт «проходить».

ис

неизв. мне слово. Букв. 1904, 14.

Исалю

неизв. слово в песнях (личное имя?).

Исемек

неизв. слово, откуда: Исемеклĕ, неизв. слово в загадке о цветении гороха Салагаево. Исемеклĕ, чечĕклĕ, урхамахлă кĕрĕклĕ. (Пăрçа чечеке ларни).

искĕлет

неизв. слово; м. б. то же, что иксĕлет «убывает». СПВВ. «Искĕлет».

искĕрт

(иск’э̆рт', искэ̆рт), держать ребенка, чтобы он мог удобно испражниться и выпустить мочу. И. С. Степ. Искĕртес. КС. Искĕр = ача сыстарас, шăртарас. СТИК. Искĕртес = сыстарас, шăртарас ачана. СПВВ. КЕ. Искĕртни — пĕчик ачасене амăшĕсем, икĕ пĕççинчен тытса, искĕртсе лартаççĕ; какка тутарни. Городище Буинск. к. Ачана искĕрт. Держи ребенка в положении, удобном для испражнения, и заставь испражняться. Ст. Чек. Искĕрт ачăна = тытса сыстар ачăна, шăрт. N. Çав çӳпĕ çинех тата ачасене искĕртеççĕ, унтан вара вăл та çĕрсе шăршланать. О сохр. зд. Ачасене искĕртмелли пĕр-пĕр савăт тытас пулать. То же слово, и в том же значении, есть в Шибач., Хорачка, Изамб. Т. и др.

иссару

(иссару), неизв. слово в песне неопред. значения. Якей. Иссару, иссару, иссар касса чипер ача Яван пор. Янталу, янталу, янтал çинчи нӳхреп çинчи Мари пор.

иссен

неизв. слово. Ч. П. И, иссонтĕр (З), пирĕн атте куштантăр.

истал

неизв. слово в загадке, написанной не совсем разборчиво. Актай. Истал постал тепĕл теши(?). (Йĕнер, седло).

иç

(ис'), вода (детское слово). Чертаг. Иначе — «иçе» или «ах».

иçе

(из’э), вода (детское слово). Чертаг. Иначе «иç» или «ах».

иçел

неизв. слово в песне без определенного значения; отсюда: иçел ути, неизв. слово. См. «ичел.» Курм.

итӳ

(ид'ӳ), вопрос. Насколько помню, в Красн. Четаях, Курм. у., это слово употреблялось в смысле чиновника(-ов), приезжавшего(-ших) на следствие. Срв. знач. «ревизор» в Начерт. 89. См. ыйту.

итекене

неизв. слово в песне. Çӳлĕ тусам çинче сăвăр макрать сăпкари ача сасси пек: эпир юрлар, эсир итлĕр итекене куккук сасси пек. (Описка вм. Илтекене «для слушающего?»).

итем

(ид'эм), гумно. См. анкарти. Сред. Юм. То же слово в Аттик. СПВВ. КМ. «Итем = анкарти». Сред. Юм. Итем тесе кил-çôртран ăрасна ял хыçĕнче кĕр-кôнне авăн çапма тыр кӳртекен çĕре калаççĕ. Онта паранксĕм лартаççĕ, тăта утă та çăлаççĕ. Пôс хĕрнелле хӳреллĕ çынсĕн итемĕ те пахчи те пĕр çĕртех пôлать; ял варĕнче ларакан çынсĕн çôрт вырнĕлĕх çĕр З60 квадр. саж.-çиç пôлать те, тепĕр З60 квадр. саж. çав итем илеççĕ. Сред. Юм. Халăхпа пăхса çӳренĕ тôхне итем йышăнса йôлсан: итем илсе йôлтăм, теççĕ. Четыре Пути. Ирхине тăрсанах, пурте пĕрле ирхи кĕлĕ тăваччĕç. Унтан хăшĕ хире каяччĕ, хăшĕ итеме. || СПВВ. «Итем = йĕтем = ток».

итĕр

(ид’эр), то же, что икĕрт, припускать теленка, чтобы он пососал мать. Якей. Ĕне сăвиччен, пăрупа итĕреççĕ. КС. Ĕне, итĕрмесен, сĕт антармасть («ужимает»). Хурамал. Ĕнене сăваччен пăрушĕпе итĕреççĕ. IЬ. Ĕнене, сăваччен, итĕреççĕ. Это слово есть и в Чертаг.

итĕрт

(ад’э̆рт'), то же, что итĕр. Сред. Юм. Ине (ин’э), малтан пăрушне сĕт ĕмĕртмесен, сĕт антармас; малтан пăрушне ĕмĕртес, тессине итĕртес, теççĕ. То же слово у М. П. Петрова.

итĕр

(идэ̆р), неизв. слово в песне без опред. смысла. Трехбалт. Итĕр-китĕр киччи, хапха питĕркĕччи; продай меня (мне) лапти Каччур арăм к...и (cunnus).

итĕр

неивв. слово. Панклеи. Ти-ти тиак полтăр, итĕр, итĕр топăнтăр. (Из «Сорăхори йорри»).

итĕрсемĕр

(ид’э̆рзэмэ̆р), неизв. мне слово. Якей. Итĕрсемĕр хĕрсемсем — олăхран олттăн килеççĕ, çимĕкрен çиччĕн килеççĕ, çичĕ йоплă пушипа вĕттерет те кастарать.

итраххин

(итрах'х’ин’), неизв. слово. Отсюда: Итраххин лаппи назв. местности на берегу. р. Яклы, на поле д. Городища, Буинск. кантона.

иттит

неизв. слово в песне без опред. значения. Иттит каттит каппаруна Маруна тевре, тевре, тевре тутта лаппа тут Окколина (Окколина?) Талмарина шештервон прошла!

иттĕк

неизв. слово в загадке о воробье. Иттĕк кӳттĕк хӳри пĕри-пĕри. (Сала каякĕ).

иттĕр

неизв. слово в загадке об овсе. См. йĕтĕр. Актай. Иттĕр-иттĕр иттерепи йĕри-тавра шерепи. (Сĕлĕ). Искажено?

Ичек

(иџ̌эк), неизв. слово в песне без опред, знач. Курм. Ичек-качак янавар, хăмăш тăрри пăх сохал.

ичĕк-кучăк

неизв. слово в загадке о скальнице, Собран. Ичĕк-кучăк хӳри пăр яр. (Хултăрч). || Также в загадке о воробье. Яргуньк. Ичĕк-кучăк хӳри пăр-пăр. (Сала-кайăк).

ихяхтăр

неизв. слово в загадке о бусах. Чураль-к. Ихяхтăр. (Шăрçа).

Иш

неизв. слово в загадке без отгадки. Собрн. Иш пултăр юшт. Повид., записано в Козм. у.

ишенек

неизв. слово в песне. Богатыр. Ишенек куршанак кӳштан пулас сасă пур.

Ишер

неизв. слово в песне. Шумш. Ишер-ишер, ишерепи. Ту-си (чит.-çи?) çаран-ана çинче, Якки капан картинче пăркаланса утă çолать.

иштан

неизв. слово в загадке, отгадка которой мне неизв Тораево. Иштан коштан (,) прати (=вправду) куштан (siс!).

иштек

неизв. слово в загадке о воробье. Актай. Иштĕк-кӳштĕк (тут же другой вар.: иштĕк-кĕштĕк...), хӳри пăр-пăр. (Салакаяк).

ууу

(протяжное у), п. вою ветра. Никитин. Çил: ууу! тесе. Уласа вĕрет. || П. вою волка (детское слово). Череп., Б. Акса. Кашкăр: у-у-у! тет.

уй тăмани

назв. птицы, Тороп-к. || Бранное слово. Сред. Юм. Çавна та тума пĕлмесне эсĕ? Эй, уй тăмани! вăрманта пôрнса ӳснĕ-и мĕн эсĕ! Т. М. Матв. Уй тăмани! Хир кăркки!

уяс

(уjaс), неизв. слово. Шибач. Уясра çӳрет: ашшĕ-амăшĕ çок, ачи-пăчи çок, килĕ-çорчĕ çок, пĕччен. Н. И. Полорус. Уясра çӳрет. Шляется. Таскается (о женщине).

ук

неизв. слово. Отсюда: Ук-çырми.

уккуш

(последняя буква сомн.), неизв. мне слово. Альш.

оксак-тĕксек

(т'ӧ̆к'сэк'), общее назв. хромых и калек. С. Икково. Это слово есть и в Пшкрт.

олма

неизв. слово. Отсюда: олма-тĕлме.

олма-тĕлме

неизвестн. слово в игре. Панклеи. Олăм вутн, олăм вути, олма-тĕлме чалăшла. (Из песни в игре олăм-вутилла).

улмачă

неизв. слово. СПВВ.

улсăн

(улзы̆н), опускаться (см. усăн). Так обняснял чув. из дер. Мартыновой. То же слово есть и в Чăв. орф. сл.

олта

(олда), неизв. слово в детской песне без особого смысла. Отсюда Якейк. † Олттăн, олттăн, олта йывăç кĕлетки, чалăш-чалăш çĕр çинче, вошк сома панă, тет; Сăрина, Мăрина. Эс те чипер, эп те чипер, чăн чиперри çак ача. (Вăйăри йорă).

улти

неизв. слово в песне без смысла. Синьял. Улти, улти улма явăç(ç)и кĕлетки, чалăш-чăлăш чаруна, марӳна. Эс чипер, эп чипер, чăн чиперри çак ачи. Собр. Улти, улти улма явăç, кĕлетне, чалăш-чăлăш кĕлетне, вуник салма сутрăмăр. Тайруна, Майруна, эс чипер, эп чипер, чăн чиперри кунта кил! (Сăвă).

Олтиван

(олбиыван), неизв. слово. Отсюда: Олтиванла выля, то же, что Олттăнлав. Икково.

ултути

неизв. слово. Собр. Ултути, ултути, улăм нĕрчп çеçкипе, таливан (вероятно — Таливан), Таливанăн, Таливанăн чун чипер. Эс чипер, эп чипер. Сан тутара сухăр çук, ман тутара вĕтрен çук — яш, тух, юратни.

улча

неизв. слово. Отсюда: улча юпи.

улшуç

барышник. Ядр. Тюрл. Олшуç — меновщик Шибач. Олшуçă — мытарь (лаша илет олштарса). Слово «мытарь» употр. в Ср. Поволжьи в знач. барышника, промышляющего меной и покупкой лошадей. Сред. Юм. Лаша сутти тăвакана улшуç теççĕ.

ума

картофель. Питушк. В Старак эта слово, кажется, употр. в детском яз.

умăр

неизв. слово. Н. Лебеж. Ялăмăр-та пуян ял, умăр умăрĕ шур урам.

унĕ

слово неясного состава, см. ун. Отсюда: унĕмĕш.

унĕмĕш

неизв. слово в загадке. Ой-к. Унĕмĕш-кунĕмĕш култăрин касак. (Мучала).

упри

(чит. убриы), неизв. слово. Отсюда: убоиылэ̆ вы̆л'аччы̆, играют в жмурки. См. вăпăр.

упри

неизв. слово, отсюда: Упри-вар.

урăм-чарăм

слово в бессмысленной (заумной) песне. Абыз.

урăн-чарăн

слово в бессмысл. песне. Абыз. Урăн-чаран кикĕр пус. Ниж. Хорза. Çичĕ çӳ çирĕм çулта, çичĕ çу çирĕм çулта, шарка-шарка (чит. шăрка?)-касси, урăн-чарăн кикирик.

урăш

неизв. слово. Альш.

уркан

неизв. слово. Ч. И. Улăх хĕрри урканĕ ирхи тампа саралнă. СПВВ. «Уркан—? Улăх хĕрри урканĕ ирхи тăмпа сарăхнă».

урла сăмах

слово, сказанное «поперек». Ст. Чек. Пĕр-пĕринпе вăрçас-çапăçас (урлă сăмах калаçас) пулмас.

урма-сурма

усилительное слово. К.-Кушки. Вĕсен йыттн урма-сурма хаяр (страшно злая), иртсе çӳрекене çыртать. || Страшный, Альш. Акă ку тилĕ пĕр урма-сурма çĕлен патне пырать, тет.

урпалăх

неизв. слово. Ч. П. Урпалăхра вĕтелĕх.

уртти

неизв. слово; повидимому, оцеп. Юрк. † ЬIлттăн сăпкине выртарчĕç, кĕмĕл урттине сиктерчĕç.

усал

осал, злой, нехороший, недобрый; жестокий. Сенчук. Тăрăшран вăрăм йывăç çук, качакаран усал выльăх çук. БАБ. Усал сăмах калаçнине илтсен. Юрк. Усал çил-тăвăллă тăман-(буран?) тухать. . Усал пуян кутăн çын пулать. Орау. Пирĕн атте, хиличчен тырă вырман пек, кăçал аллине касать те касать. Мĕн тырă вырса пĕтеричченех Муççи Яккуне тарăхса прттерчĕ. Тур курашшĕ, таçта васкаса тухнă, халăх каланиие итлемесĕр! Вăл аллине каснă, ку каснă, теççĕ ялта, çав ахаль-и вăл? усал этеммех пăхать çав: (т. е. все дело зависит от негодного человека): ĕçĕ те ăнмасть, аллисене те касах тăраççĕ, тет. Сред. Юм. Õсал терипех ôсал (т. е. пит осал). . Õсал сăмах чĕрене тивет. Неприятное слово за сердце берет. Сказки и пред. чув. 80. Лаши вĕçсе пырупа пичĕ-куçĕ пит усал. Якейк. Çав çын осалли Йăван (этот негодяй Иван) çынтан колма пĕлет те... (здесь эллип-сис?). IЬ. Отмăл-торат осалли ыр аная сая яч; хĕр осалли Мари пор, ыр ачая сая ят. Календ. 1907. Пирĕн патшалăх пĕтĕм расхотин чĕрĕкне çар тытма ярать. Германия та вăл усал ĕçе нумай тăкать. Ал. цв. 6. Ниçта та пĕр усал кайăк кăшкăрни те, çĕлен шăхăрни те, тамана сасси тç, кайăксем юрлани те илтенмĕст. Пазухин. Пирĕн пуçри усал хуйхă еррипеле пĕтĕ-ха. Сюгал-Яуш. Кайран вара тепĕр кукăра карăмăр та, усал луткăпах хамăр енне каçса карăмăр. N. Халăх ĕçне усал çын малтан тухсан, теллей пулмасть. Орау. Çын çинчен усал ят ярас тесен, вĕсем тем туса тем калаçĕç (готовы все сделать и сказать). Изамб. Т. Ул хăй усал пулнă, тет. Унăн арăмĕ йăваш юлнă, тет. N. Пирĕн икĕ автан пур-чĕ: пĕри йăваш, тепĕри пит усалччĕ. Изамб. Т. Аçу-аннӳ сана: усал пул, тесе каламаççĕ, епле те пулсан çын майлă тăвасшăн тăрăшаççĕ. N. † Шорă сăхман ăма осал? — сак çине хорса каснăран. Тимер. Пире усалтан ан асăнăр. Не поминайте нас лихом. Янтик. Арçын-ача усалне хĕри-пăраç мĕн тăвас? См. хăп. Сĕт-к. † Пике арăма тор пăхтăр, осал та полин; хĕр полтăр, пилĕк ан кĕпи тăхăнтăр. || Злое существо, злой человек, негодяй. С. Дув. Пусса кĕмĕл ярăн-и, кĕмĕлĕме сая ярăп-и? чăн усала кайăп-и, чунма сая ярăп-и? Тогаево. Чуптар, пачче, лашуна, анатра хĕрсем, усалсем, юрпа пере юçларĕç. Юрк. Çав усалĕ (чертовка, жена) хĕтĕртнипе упăшки тата пушшĕ çĕкленсе çӳрет, куран. В. Буян. Курăкран усал куршанкă, йывăçран усал кăпчанкă (усал = усал курăк или усал йывăç). || Зло, вред. Истор. Александр усала астуса тăракан çын пулман, Новгородран хăйне çилентерсе янă пулсан та, вĕсене хăтарма каллах кайнă. Эльбарус. Пире осал тума пыракан çын калла çавăрна-çавăрна пăхса таратччĕ. Учите детей. Çапла ачасене хамăрах усала вăрентетпĕр. Хыпар № 6, 1906. Çилентерес марччĕ, анчах усалăн ури саккăр, теççĕ, вăл чĕрре кĕме таçтан та тупĕ. Собр. Усал каламасан, ырă çук, теççĕ. (Посл.). || Чорт; нечистый дух, нечистая сила. IЬ. Çĕрле чӳрече витĕр пăхсассăн, усал ерет, теççĕ. Ст. Ганьк. Çынăн, усалпа чирлесен, шăмшак сурать. М. Васильев. № 3,56. Ват тимĕрçе пĕр осал лаççа тохма тăратать. Собр. Пĕтнĕ милкене тула прахсассăн, усал юлать, теççĕ. IЬ. Пĕр-пĕр хĕр ача туса вĕлерсен те, усал пулать, теççĕ. IЬ. Çав ачаран пулна усал çынна ерсе ирлеттерсе вĕлерет, теççĕ. . Çынна ернĕ усал çын патне пынă чух е çын, е йытă, е кушак, е пыркка пулса пырать, теççĕ. IЬ. Е вăрманта, е уйра çĕтсе çӳресен (если заблудишься), усал ертсе çӳрет, теççĕ. КАХ. Усал аллине ан пар (моленье). Не дай во власть злого духа? Ст. Чек. Усал турăран хăватлă. Пролей-Каша. Усал вăрăннă (= çыпçăннă), пристал нечистый (напр., если к женщине летает вотăш). N. Манăн çӳлти усала аяла илсе çапмаллăх вăй пур (говорит один силач). N. Килчĕ пирĕн патра усал вăрăннă япала! (словно сумасшедший, от действия злого духа). Якейк. Осал ерсен, çын пĕтĕмпех типсе, хăрса каять. Если пристанет чорт, то человек высыхает как щепка. Собр. Пĕр-пĕр çĕрте усал хăвалама тытăнсассăн, е утă, е кирек мĕн пăрахса хăварсассăн, усал çавăнпа ерсе юлать, теççĕ. Панклен. Тури осал, анатри осал, в сказке — назван. двух духов, встречавшихся друг с другом ка берегу Волги. N. Турпас тăкнă вар пуç пĕр çухрăмра. Çав вар пуçĕнче усая (шуйттан) пурăнать, теççĕ. Ст. Айб. Кукăр хурăн кутĕнче усал пăхĕ выртать. (Чĕлĕм). N. Тата çав çырмарах ĕлĕк пĕр çын вилнĕ те, халĕ унта час-часах çынсем усал кураççĕ. Это можно понять двояко: 1) видят чертей, 2) подвергаются несчастным случайностям. || Несчастие, беда, бедствие. Иногда олицетворяется. Хĕвел, № 1. Эпир-çеç хамăр тăван вĕрентекенсенчен уйăрăлнă, пирĕн хушăран-çеç усал тухса кайнă. N. Хăй ăшĕнче шухăшласа пырать, тет: упанăн усалĕ те пур иккен, ырри те пур, тесе калать, тет. Альш. † Пирĕн пуçри усала тур сиртĕр. Собр. Касас çавăнтан, касас çурлăнтан, турă, усалла сир. (Моленье). || Дрянь, мерзость. Юрк. Эх, ку усала мĕшĕн-кăна ĕçрĕм-ши? Якейк. Çав осалпа çан чохлĕ вăхăт ирттертĕм полать! Стоило (мне) тратить время на такую дрянь! Синерь. Çав хĕрсем çав хуралçа усал ереки ĕçтерчĕç, тет те, хуралçи, ĕсĕрлсе, йăванса юлчĕ, тет. Якейк. Çав осалшăн (я за иего) онта ма пырап-ка. IЬ. Онашкал осал çынна (дряни) нумай корса ен. || Невзгода, бедствие. Шурăм-п. 10. Çакăн пек усала (засуху) курса, чăвашсем ялсенче халăх пухма тытăнаççĕ. Альш. Пулнă уçал хуллен-хуллен (мало-по-малу) асран каять. КАЯ. Эпĕр ырă куримаспăр пулĕ ĕнтĕ, усал çине-усал пулса пырать (несчастье за несчастьем). Собр. Çăкăр кăмакана тăрăхла çурăлсан, усал юлать, теççĕ. (Поверье). || Озорной. Юрк. Усалтараххисем, кто поозорнее. || Чорт (бранное выражеиие). Коракыш. Ăна пичĕш курнă та: санăн, усалăн, кунта килмелле-и? тесе, тĕкее кăларса янă. Рак. Çак пуртре пĕр усал. (Шăпăр). || Бранное выраженпе, отн. к детям или животным (напр., к лошади). Орау. Усал! мĕн хăтланать вăл! пăх-ха амĕш! Что он делает, негодяй! посмотри-ка, мать! (говорит матери ребенка). . Усал! Вунă пăта туртса çитеримар, тата шăмарайĕнçи тăвать! Сволочь! Десяти пудов не свезла (не довезла), а еще злится! (прижимает уши, хочет укусить). . Усал! шăмарать тата! (напр., о кобыле: сволочь! еще укусить хочет! || Пурга. Пухтел. Уcал тухса каймасан. Если не случится пурги. || Хлам. Земледелец. Нимĕçсем вăрманти мĕн пур усала шăлса, хире тăкаççĕ. || Плохо (наречие). Ст. Айб. Ах, инкеçĕм, инкеçĕм! Эпир усал пурăнни ят сарăлчĕ аякка. (Хĕр йĕрри). Тимĕрçен. † Йăмăка усал тытсассăн, пĕлĕпĕр эпир евчине.

усах

иеизв. слово (м. б. усă+ах?). Альш.

усăм

неизв. (искаженное?) слово. Ст. Шаймурз. Шурă-кăна каяк чĕпписем уçăм (scr. узăм) папки тытса вылляççĕ.

утепа

«слово, которым забавляется дети». М. П. Петров.

ути

(уди), неизв. слово; отсюда: ути-кĕпçи.

отă

утă (оды, уды), остров. Щ. С. Утă, остров. Сред. Юм. Тинĕс уттинче, на морском острове. Жит. св. Апрель. Пиртен чилай аякра, çур-çĕр енче, Архангельск кĕпĕрнинче, Шурă тинĕсĕн пушă утти çинче. Сред. Юм. Лашасĕие кĕр-кôнне йăлăма утта ятăмăр та, киле илсе тавăрăннă чôх тытса чармалла мар: самăрăлса капнă та, пĕрех-май тăрăх чĕвен сикеççĕ. || Роща среди поля. Пшкрт. Мы̆н оды̆ра мы̆н шэ̆шкэ̆, мыри ларат шоп-шоры̆. IЬ. Оj вариынџä шэ̆шк оττиы. Среди поля ореховая роща. Дик. леб. 34. Уттипе ларакан çав чăтлăх ăшне нихăçан та, хĕвел çути ӳкмен. Шибач. Ота (или вĕтлех) — кусты. Вомбу-к. Отă (вĕт вăрман). || Луговина; лощина, местность. М. Н. Петров. Ч. С Пирĕн ялăн, сĕрен пулсан, çавă Була (чит. Пăла) уттинче ут яратчĕçĕ, тет. || Отă (ады̆), назв. поля, на север от с. Иккова, Чебокс. у. || Именево. Утти (т. е. утă+афф. 3-го л.) — утă çулмашкăн тасатнă çĕр. Встречается в сложекии: Ваççа утти', назв. чищобы. || В след. текст утти попало по ошибке. Ходар. Атăл урлă, тинĕс урлă шур сухал старик утти килнĕ, тет, çак Çумкка çинчен куç ӳкнисене кăларма. Тфу! (Заклинание от сглаза во время оспы — шатра). || Участочек, островок. ЙОН. Уттăн-уттăн (островками) хăла-çырли; пĕр çырлине анчах çырăм, çуратнă çĕр-шуран уйăрлтăм. Янш.-Норв. † Утăн-утăн ут-кăшкар утăн ури айĕнче. Сорч-Вар. Отăн, отăп çĕр çырли, пĕр çырлине татрăм-хыпрăм, çĕр-шуран уйăрăлтăм. КС. Хăш çерем çинче утти-уттипе (как бы островками) карта кăмпи пит нумай юлать. IЬ. Хăш вăрманта утти-уттине пушăтлăх кантăр пек ларать. В ином лесу молодая липовая поросль, годная на лыки, растет густо, как конопель, (целыми) островками. IЬ. Çаран çинче уттăн-уттăн (местами) пĕтĕмпех лаша-кăшкарĕ (конёвий щавель). || Долина(?). Рекеев. «Важно бы выяснить слово ут или утă — долина. От этого слова происходят чувашские «Атăл утти, типĕс утти». Интересно то, почему речную долину чуваши назвали ут или утă. Не потому-ли, что в старину чуваши расселялись по долинам рек и по ним же ходили (утнă) искать удобные места для селения? А может быть, Атăл утти значит весеннее шествие (течение) реки Волги, также и место весеннего течения других рек, или место разлива реки?»

утăр

неизв. слово. См. утар. N. † Атьăр хĕрсем утар-и, утăр (так наппсано дважды) çĕрне çитер-и?

утăрпи

неизв. слово. Самар. † Утарпи арман умĕнче виçĕ пăтавкка тулă çурат.

утĕкка

(удэ̆кка), слово, произносимое при укачивании ребенка. Паас. Утĕкка-утĕкка, ненне тӳ! || Актай. Пĕчĕкиç утĕки (чит. утĕкки?) шу çинче ярăнса çӳрет. (Курка).

уттăм-уттăм

неизв. слово; м. б. то же, что уттăн-уттăн. Пазухин. Уттăм-уттăм ут-кăшкар, утсем ури айĕнче. Ст. Айбеси. † Уттăм-уттăм ут-кăшкарĕ, ут кăшкарĕн тымарĕ, тĕнчипеле вăрлăхĕ.

учук

жертвоприношение, сопровождаемое общественным молением. Макка 235. Тата çăва тухсассăн, ака пĕтсен, учук тăваççĕ. Учук кунĕ вĕсен уяв пуçланать, учука вĕсем ак çапла тăваççĕ: ялпа пĕрле çынсанчен ят тăрăх укçа илеççĕ те, çав укçапа вара пĕр тьыха или лаша илмеççĕ. Унтан тата пăрусам, сурăхсам илеççĕ, унтан кашнн çуртран е хур е кăвакал илсе пыраççĕ, унтан вара яшкапа пăтă пĕçерсе, ялĕпе пĕрле пайласа, çияççĕ. N. Çимĕк вăхăтĕнче пĕтĕм халăхпа чӳк тăвакан кĕлĕ, ăна учук теççĕ. Тюрл. Учук — полевое моление после сева (перед Петровками). Сиктерма. Тăваттăмăш хурана: учук панчи выляеа пыракан кĕлĕ амăшĕ, тесе, çаплах асăнаççĕ. IЬ. Виççĕмĕш хурана: учук патĕнчи иртсе пыракан кĕлĕ амăшĕ, тесе, асăнаççĕ. IЬ. Учук панчи аслă ырă амăшĕ, хура халăхна, акнă çичĕ тĕслĕ тырă-пулăпа, асăнать, витĕнет; чӳ... к... çырлах. ЧС. Учук тăвман çулах пулчĕ те ку пире, çавăншăн пулчĕ пулĕ çав (пожар). || То же слово встречается в значении назв. урочищ., напр. Учук — мольбище (чӳк вырăнĕ) около д. Егоркиной, Егорк. вол. Чист. у. Также — назв. уроч. около д. Белая Гора, Бегуч. в. Петровского у. (варта — в овраге). || Прозвище человека. Яктик. Учук — фамилия мужчины. См. Магн. 25, Стюх. чув. 20.

уччана

неизв. слово. встречающ. в песнях. Богдашк. † И уччана, уччана, юр çăват-çке пахчана; юр çунипе юр пĕтмест, хĕр кайнине хĕр пĕтмест. Ч. И. И, уччана, уччана, юр çăват-çке пахчана.

ухăçăк

неизв. (искаж.?) слово. N. † Катăк турпас картара, ухаçăк (чит. хуçăк?) тимĕр хуçара.

уххăм

неизв. мне слово. Макс. Чăв. К. I, 56. Çерем ути, çĕр çырли — тухрăм çиес те килнĕрен: уххăм чипер, хура куç тухрăм курас та килнĕрен. Юрк. † Уххăмах та тенĕ чух, уххăм шăрçи ӳксе çухалминчĕ. Эпир ырă курас тенĕ чух, саманисем йывăр килминчĕ.

Уш Ахванеç

(вин. пад. Уш Ахванеçе). «Так называют одного субъекта, который часто, без всякого смысла, употребляет слово «уш» (т. е. «уж»). СТИК.

Уша

(ужа), неизв. слово (прозвище?). Отсюда: Уша Якку.

ушав

(ужав), неизв. слово. Отсюда: Ушав çырми.

уштантăр

неизв. слово в песне. Альш. † И, уштантăр, уштантăр, пирĕн атте куштантăр.

Русско-чувашский словарь

буквальный

прил., буквально нареч.
1. (син. дословный) сăмахран сăмах, улăштарман; буквальный перевод сăмахран сăмах куçарни
2. (син. точный, прямой) тӳрĕ, тӳртен, чăн; использовать слово в буквальном смысле сăмаха турĕ пĕлтерĕшпе кала
3. (син. действительно) чăнах, чăннипех, шăп та лăп; буквально пять минут назад шăп пилĕк минут каялла

вводный

прил. (син. вступительный)
кӳртĕм, пуçламăш; вводная лекция кӳртĕм лекци ♦ вводное слово кӳртĕм сăмах (калакан шухăш-кăмăлне палăртакан, предложени тытăмĕнче уйрăм тăракан сăмах е çаврăнăш, сăм.: к сожалению «шел пулин те», помоему «ман шутпа»)

вступительный

прил.
1. (син. вводный; ант. заключительный) кӳртĕм, ум, пуçламăш; произнести вступительное слово на собрании пухура кӳртĕм сăмах кала
2. вĕренме кĕмелли; вступительные экзамены вĕренме кĕмелли экзаменсем

дать

глаг. сов.
1. кого-что кому (син. вручить; ант. взять, принять) пар, тыттар; дать в руки алăран тыттар; дать книгу кĕнеке пар; дать взаймы денег кивçен укçа пар; Сколько дадите за шапку? Çĕлĕкшĕн мĕн хак паратăр?
2. что или с неопр. ф. кому (син. предоставить) пар, туянтар; дать работу ĕç пар, ĕçе ил; дать образование пĕлӳ туянтар, вĕрентсе кăлар; дать покой канăç пар
3. что кому (син. доставить) кӳр, пар; поля дают богатый урожай уй-хир пысăк тухăç кӳрет
4. (син. ударить, стукнуть) çап, тиверт, тыттарса яр; дать по голове пуçран çап
5. что (син. провести) пар, ирттер, йĕркеле; дать концерт концерт ирттер
6. в сочетании с сущ. выражает действие по его значению: дать согласие килĕш; дать звонок шăнкăравла; дать трещину çурăлса кай; дать начало пуçарса яр; дать поручение хуш ♦ дать знать хыпар яр; пĕлтер; дать слово сăмах пар, тума пул; ни дать ни взять каснă лартнă, пĕр пекех; Я тебе дам! Парап ак эпĕ сана! (юнаса калани); Ему не дашь шестидесяти Вăл утмăлта тесе каламăн; Дай-ка я пойду к нему! Ун патне каям-ха!

двузначный

прил.
1. икĕ паллăллă; двузначное число икĕ паллăллă хисеп (сăм., 12, 34, 75)
2. икĕ пĕлтерĕшлĕ; двузначное слово икĕ пĕлтерĕшлĕ сăмах

кавычки

сущ.множ.; един. кавычка жен.
кавычка (уйрăм сăмахсене, цитатăсене палăртса çырмалли «...» тата ‘‘…’’ паллăсем); взять слово в кавычки сăмаха кавычкăна хуп

обвиняемый

сущ.муж., обвиняемая жен.
айăпланакан; обвиняемому предоставили последнее слово айăпланакана юлашки сăмах калама панă

слово

сущ.сред.; множ. слова
1. сăмах (чĕлхен тĕп пайĕ); производное слово иккĕмĕшле сăмах; значение слова сăмах пĕлтерĕшĕ; заимствовать слова сăмахсем йышăн (урăх чĕлхесенчен)
2. (син. выступление) сăмах, тухса калани; взять слово на собрании пухура сăмах ил ♦ понять без слов сăмахсăрах ăнлан; свобода слова сăмах ирĕклĕхĕ; дать слово сăмах пар, тума пул; сказать к слову сăмах май кала; одним словом вводн. сл. пĕр сăмахпа каласан

солёный

прил.
1. тăварлă, шарак; солёная вода тăварлă шыв
2. тăварланă, йӳçĕтнĕ; солёные огурцы йӳçĕтнĕ хăяр ♦ солёное слово йĕплĕ сăмах

честный

прил. (син. прямой, искренний, добросовестный), честно нареч.
тӳрĕ, тĕрĕс, таса чунлă, тӳрĕ кăмăллă; честный человек тӳрĕ кăмăлла çын; честно рассказать обо всём пĕр пытармасăр йăлтах каласа пар ♦ честное слово тупата, чăн калатăп

Русско-чувашский словарь (1972)

держать

-жу, держишь кого, что несов. тыт, тытса усра; держать корову ӗне уса; держать в памяти асра тыт; держать в ежовых рукавицах хытӑ, ҫирĕп тытса усра; ҫирӗп алӑра тыт; держать речь сӑмах кала; держать слово панӑ сӑмаха тыт; держать чью-либо сторону кам та пулин майлӑ пул; держать курс ҫул тыт.

заимствовать

что сов. и несов., также позаимствовать сов. йышӑн; заимствовать слово сӑмах йышӑн (урӑх чӗлхерен).

заключительный

заключительное слово юлашкинчен калани; заключительная сцена юлашки сцена.

замолвить

-влю сов. замолвить слово или словечко у кого, перед кем за кого пӗр-пӗр ҫын хутне кӗрсе сӑмах хуш.

значит

вводное слово разг. ҫапла, ҫапла ӗнтӗ, ҫапла вара, эппин.

кажется

водн. слово пулас, пулмалла, курӑнать; кажется, он ушёл вӑл кайрӗ пулмалла.

надгробный

вилӗ тӑпри ҫинчи (палӑк); надгробное слово пытарнӑ чухне калакан сӑмах.

неуместный

вырӑнсӑр, вырнаҫусӑр, тӗлсӗр; неуместное слово тĕлсӗр сӑмах.

оказывается

вводн. слово куратӑн, иккен; оказывается, он не был дома вăл килте пулман иккен.

сдерживать

кого, что несов., сдержать, -жу, -жишь сов. 1. чарса тăр (тӑшман ҫарне); 2. тытса чар (кӳлнӗ лашана); 3. чӑтса тăр; еле сдержал слёзы йӗресрен аран ҫеҫ чӑтса тӑтӑм, йӑшт ҫеҫ йӗрсе ямарӑм; он сдержал своё слово вӑл хӑй сӑмахне тытрӗ, каланине турӗ.

слово

1. сӑмах; 2. калаҫма пултарни, калаҫни; 3. тухса калани; прошу слова сӑмах пама ыйтатӑп; сказать приветственное слово саламлӑ сӑмах кала; 4. шантарни, ĕнентерни; дать слово сӑмах пар (шантар); сдержать слово сӑмахна тыт, панӑ сӑмаха пурнӑҫла; последнее слово науки наукăри чи ҫӗнӗ открыти; слово за словом сӑмах хыҫҫӑн сӑмах; одним словом пĕр сӑмахпа каласан, кӗскен каласан; взять слово назад сӑмахна каялла ил; слов нет паллах, каламасӑрах паллӑ.

право

вводи, слово разг. чаю, чӑнах та; право же, я не виноват чӑнах та, эпӗ айӑплӑ мар.

честный

тӳрĕ, тӳрĕ кăмăллă; честное слово чăн сăмах, тӳрĕ сăмах, чăнласах калатăп; честный труд ултавсăр ĕç, тӳрĕ кăмăлпа ĕçлени.

Русско-чувашский словарь (1971)

вводный

прил. умĕнхи, кӳртĕм...; вводный курс кӳртĕм курс; ◇ вводное слово грам. вводнăй (е кӳртĕм) сăмах; вводное предложение грам. вводнăй (е кӳртĕм) предложени.

весомый

прил. 1. (тяжёлый) йывăр, сулмаклă, сулăмлă; 2. перен. (значимый) сулмаклă, витĕмлĕ; весомое слово витĕмлĕ сăмах.

вписать

сов. 1. кого-что (вставить в список, в текст) хушса çыр; вписать пропущенное слово сиксе юлнă сăмаха çырса хур; 2. что, прям. и перен. (сделать запись в чём-л.) çырса хур; вписать в дневник дневника çырса хур; вписать славную страницу в историю историе мухтавлă страница çырса хур; 3. что, мат. кĕртсе çыр; вписать треугольник в круг виçкĕтеслĕхе çаврашка ăшне çыр.

вставить

сов. что 1. ларт, кĕртсе ларт; хуш; вставить зимние рамы шалти чӳречесене ларт; вставить в текст пропущенное слово сиксе юлнă сăмаха текста кĕртсе ларт; 2. кала, каласа хур, сăмах хуш; вставить слово в разговор сăмах хуш.

вступительный

прил. 1. (вводный, начальный) малтанхи, умĕнхи, кӳртĕм; вступительное слово умĕнхи сăмах; вступительные аккорды малтанхи аккордсем; 2. кĕмелли, кĕнĕ чухнехи; вступительный взнос кĕмелли тӳлев; вступительный экзамен кĕмелли экзамен.

вульгарный

прил. 1. вульгарлă, киревсĕр, илемсĕр; вульгарное слово киревсĕр сăмах; вульгарные манеры харпăр хăйне илемсĕр тыткалани; 2. (грубо упрощенный) вульгарлă (çăмăллатса тĕрĕсмарлатнă); вульгарный материализм вульгарлă материализм; вульгарная латынь халăх калаçнă латынь (латин чĕлхи).

выдавить

сов. что 1. (выжать) хĕссе (е пăчăртаса, пăрса, пусса) кăлар; выдавить сок из ягод çырла шывне пăчăртаса кăлар; 2. перен.: выдавить улыбку ирĕксĕррĕн кулса ил; выдавить из себя слово хăвна ирĕксĕрлесе сăмах хуш; 3. (выломить) çĕмĕрсе кăлар, пусса çĕмĕр; выдавить стекло кантăка тĕксе çĕмĕр; 4. (вытиснить) чĕрсе çыр (е йĕрле), путар; выдавить в сырой земле ямку нӳрлĕ çĕр çине лакăм ту.

глотать

несов. что 1. çăт; 2. перен. (жадно читать, слушать) çăт, тилмĕр, тилмĕрсе вула (е итле); глотать каждое слово оратора ораторăн кашни сăмахне тилмĕрсе итле; ◇ глотать слова васкаса (сăмахсене чăмласа) калаç; глотать слёзы кĕç-вĕç макăрса ярас пек тăр; глотать слюнки сĕлеке çăтса тăр; глотать воздух çăвара карса сывла.

грубость

ж. 1. начар, илемсĕр, кăнттам ĕç; грубость в обращении кăнттам калаçни; 2. (грубое слово) кăнттам сăмах, кӳренмелле сăмах.

двусложный

прил. икĕ сыпăклă; двусложное слово икĕ сыпăклă сăмах.

держать

несов. 1. кого-что, в разн. знач. тыт, тăрат, тытса тăр, усра; держать дверь на запоре алăка питĕрсе тăрат; держать больного в постели чирлĕ çынна вырăнпа вырттарса усра; держать под стражей хурал аллинче тытса тăр, хуралласа тăр; держать в тюрьме тĕрмере тыт, тĕрмере усра; 2. что (класть, помещать) тыт, усра; держать деньги в сберкассе укçана перекет кассинче тыт; 3. кого-что (владеть кем-чем-л.) усра, тыт; держать корову ĕне усра; держать лошадей лаша тыт; ◇ держать в памяти асра тыт; держать речь сăмах кала; держать экзамен экзамен тыт; держать корректуру корректура вула; держать своё слово сăмахна çирĕп тыт; держать себя хăвна ху тыт; держать чью-либо сторону кампа та пулин пĕр майлă пĕр шухăшлă) пул; держать язык за зубами чĕлхене çырт; держать ухо востро хăлхана çивĕч тыт; держать карман шире ан шан, ан кĕт; держать при себе (взгляды, мнения) хăвăн шухăшна ан пĕлтер; держать камень за пазухой см. камень; держать курс палăртнă çулпа кай.

добрый

прил. в разн. знач. ырă, ырлăхлă, лайăх, аван, килĕшӳллĕ; доброе слово ырă сăмах; доброе имя ырă ят; добрые известия лайăх хыпарсем; ◇ люди доброй воли ырă чунлă çынсем, тӳрĕ кăмăллă çынсем; будьте добры ырă (чунлă) пулсамăр; добрый день! ырă кун пултăр!; по доброй воле хам ирĕкпе, ху ирĕкӳпе, хăй ирĕкĕпе; всего доброго сывă пул (-ăр); чего доброго в знач. вводн. сл. тем пуласси пур.

дьявол

м. 1. шуйттан, усал, усал сыв-лăш; 2. прост. (бранное слово) шуйттан, явăл, киремет, эсремет.

живой

прил. 1. (обладающий жизнью) чĕрĕ; живые цветы чĕрĕ чечексем; ловить зайца живым мулкача чĕррĕн тыт; 2. (относящийся к живому или растительному миру) чĕрĕ; живая природа чĕрĕ çутçанталăк; 3. (полный жизненных сил) чĕрĕ, çивĕч, йӳрĕк; вичкĕн, шухă; живой ребёнок çивĕч ача; 4. (подлинный, реальный) чăн, чăн-чăн, чĕрĕ; пурнăçри, пурнăçран илнĕ; живая жизнь чĕрĕ пурнăç; живое дело чĕрĕ ĕç; 5. (деятельный, остроощущаемый) тимлĕ; хĕрӳллĕ; питĕ пысăк; живое участие тимлĕ хутшăнни; живое желание питĕ пысăк кăмăл; 6. (яркий, выразительный) чĕрĕ; илемлĕ; живой образ чĕрĕ сăнар; живая речь чĕрĕ пуплев, чĕрĕ калаçу; 7. только в краткой ф., чем (черпающий силу в чём-либо): я жив надеждой эпĕ шанăçпа пурăнатăп; ◇ живой вес чĕрĕ виçе; живая вода фольк. чĕрĕлĕх шывĕ; живая газета чĕрĕ хаçат (хыпар сарса çӳрекен çын çинчен); живая изгородь чĕрĕ хӳме (йăвă лартса тухнă йывăçсен речĕ); живой инвентарь чĕрĕ инвентарь (ĕç выльăхĕсем), живая очередь чĕрĕ черет (çынсем черет йышăнса кĕтсе тăни); живой портрет чĕрĕ сăнлăх; живая рана чĕрĕ суран; живая связь чĕрĕ çыхăну; живая сила чĕрĕ вăй (çынсем, выльăх-чĕрлĕх); живое слово чĕрĕ сăмах; живого слова не услышишь чĕрĕ сăмах илтеймĕн; живой ум çивĕч ăс; живого лица нет на ком-л. питĕнче этем сăнĕ çук; живого места нет аманман вырăн та çук; живым манером вăр-вар, хăвăрт; взять (брать) за живое, задеть (затронуть) за живое хумхатса яр, чуна кайса тив; на живую нитку кăшт-кашт, начар; на живую руку васкаса; ни живой души пĕр чун та; жив-здоров чип-чипер, тĕрĕс-тĕкел; ни жив ни мёртв ни чĕрĕ ни вилĕ.

забористый

прил. разг. çивĕч, вирлĕ, витĕмлĕ; забористое слово çивĕч сăмах.

заимствовать

сов. и несов. что йышăн, йышăнса ил; заимствовать слово сăмах йышăн.

заключительный

прил. юлашки; заключительное слово юлашки сăмах.

замолвить

сов. что, разг.: замолвить слово за кого-л., о ком-л. хута кĕрсе кала.

затаскать

сов. разг. 1. что тăхăнса (е çĕтсе) пĕтер, юрăхсăра кăлар, пĕтер; затаскать костюм костюма тăхăнса пĕтер; затаскать книгу кĕнекене çĕтсе пĕтер; 2. что, перен. йăлăхтарса (е йĕрĕнтерсе) çитер, хăлхана йӳçĕт, кивет, чысран кăлар; затаскать слово сăмаха чысран кăлар; 3. кого (измучить) сĕтĕр, сĕтĕрсе çӳре; затаскать по судам суд тăрăх сĕтĕрсе çӳре.

иносказательный

прил. юптаруллă, юптарăнчăк, ытарлă; иносказательное слово юптаруллă (е ытарлă) сăмах.

коверкать

несов. 1. кого-что, прям. и перен. (портить) пăс, пăсса пĕтер, йĕркерен кăлар; коверкать машину машинăна пăс; коверкать ребёнка ачана пăсса пĕтер; 2. что, перен. (искажать) пăс; пăсса кала, тĕрĕс мар кала; коверкать чужую мысль çын шухăшне пăсса кала; коверкать слово сăмаха тĕрĕс мар кала.

крепкий

прил. 1. (прочный) çирĕп, тăтăрха, тӳсĕмлĕ, чăтăмлă; крепкий орех çирĕп мăйăр; 2. (сильный, звучныйо голосе) вăйлă, янăравлă, хăватлă (сасă); 3. (здоровый) çирĕп, кĕре, вăйлă, сывлăхлă (организм); 4. (стойкий) çирĕп, тӳсĕмлĕ, патвар; крепкий человек çирĕп çын; 5. (сильный) (о ветре) вăйлă; (о морозе) шартлама; 6. (сильно действующий) хăватлă, çирĕп, хаяр (табак, эрех); (насыщенный) çăра (чей, кофе); крепкий табак хаяр табак; ◇ крепкая дисциплина çирĕп дисциплина; крепкие напитки эрех таврашĕ; крепкое слово хаяр (е усал) сăмах; крепкий сон туйми ыйăх; крепок на ухо хытă хăлхаллă, начар илтекен.

меткий

прил. 1. тĕл перекен (е тивертекен); меткий охотник тĕл перекен сунарçă; 2. тĕл тивнĕ; меткий удар тĕл çапни; меткий выстрел тĕл тивертни (пăшал персе); 3. перен. тĕрĕс, вырăнлă; меткое название тĕрĕс ят; меткое слово вырăнлă сăмах.

многозначный

прил. 1. мат. нумай паллăллă (е цифрăллă); многозначные числа нумай паллăллă хисепсем; 2. лингв. темиçе (е нумай) пĕлтерĕшлĕ; многозначное слово нумай пĕлтерĕшлĕ сăмах.

многосложный

прил. грам. нумай сыпăклă; многосложное слово нумай сыпăклă сăмах.

надгробный

прил. 1. (могильный) вилĕ тăпри çинчи; надгробный камень вилĕ тăпри çинчи чул; 2. (погребальный) пытарнă чухнехи; надгробное слово пытару сăмахĕ.

наоборот

нареч. 1. (в обратном порядке) кутăнла, тӳнтерле, тепĕр майлă (е енĕпе); прочитать слово наоборот сăмаха кутăнла вула; 2. (совершенно иначе) пачах урăхла, хирĕçле; он делает всё наоборот вăл пурне те хирĕçле тăвать; 3. в знач. вводн. сл. (напротив) çук, ун пек мар, пачах урăхла; я, наоборот, этого не думаю эпĕ, пачах урăхла, ун пек шухăшламастăп; 4. в знач. против. частицы (вовсе нет, напротив) çук, пачах урăхла; ругал? Наоборот, похвалил ятларĕ-и? — çук, мухтарĕ.

непристойность

ж. 1. киревсĕрлĕх, килĕшӳсĕрлĕх; 2. (поступок, слово и т. п.) киревсĕр ĕç (е сăмах т. ыт. те).

несдержанный

прил. 1. (не выполненный) тытман, пурнăсакĕмен, пурнăçланман; несдержанное слово пурнăсакĕмен сăмах; 2. (не умеющий владеть собой) кăра, чараксăр; несдержанный человек кăра çын; 3. (резкий, возбуждённый) хаяр, тарăхуллă; несдержанный тон тарăхуллă сасă.

неупотребительный

прил. усă курман, тыткаламан, пăрахăçа тухнă; неупотребительное слово усă курман сăмах.

областный

прил. 1. область ⸗ĕ [⸗и]; областный комитет партии партии область комитечĕ; 2. (местный) вырăнти; областные слово вырăнти сăмах.

обращение

с. 1. по гл. обратиться и обращаться; обращение простых дробей в десятичные ахаль ваксене вуншарлă ваксене куçарни; 2. (призыв, просьба) чĕнӳ, чĕнни, чĕнсе калани; 3. (обхождение) тытни, тыткалани, пăхни, пулни; хорошее обращение с детьми ачасемпе лайăх пулни; 4. эк. çаврăнăш, çаврăнни; обращение товаров тавар çаврăнăшĕ; 5. (употребление) ĕçе яни, усă курни; пустить в обращение новое слово çĕнĕ сăмахпа усă курма пуçлани; 6. грам. обращени, чĕнӳ.

обронить

сов. 1. что, разг. ӳкерсе хăвар, кăларса ӳкер (е çухат); 2. что (сбросить) тăк, пăрах; обронить листья çулса тăк; 3. что и без доп. хушса хур (е кала); обронить слово сăмах каласа хур (е персе яр).

один

числ. 1. (число) пĕр, пĕрре; 2. в внач. прил. (без других, в одиночестве) пĕччен(ех); я остался один дома эпĕ килте пĕччен юлтăм; 3. в знач. прил. (одинаковый) пĕр, çав-çавах, пĕр пек, пĕрешкел; одного возраста пĕр çулта; одно и то же çав-çавах; 4. в знач. мест. (какой-то, некий) пĕр, тахăш; ему сказал один человек ăна пĕр çын каланă; 5. в знач. прил. (только, исключительно) çеç, анчах, кăна; один он может сделать это куна вăл çеç тума пултарать; 6. в знач. мест. (какой-то в ряду сходных) пĕри, пĕр; то один, то другой пĕри те тепри; 7. в знач. сущ. один м., одна ж., одно с. пĕри; одно другому не мешает пĕри теприне кансĕрлемест; ◇ все до одного см. весь; (все) как один (пурте) пĕр çын пек, пĕр кăмăлтан; в один голос см. голос; все одно см. весь; за один присест см. присест; один-единственный см. единственный; один конец см. конец; один на один пĕрме-пĕр; один-одинёшенек пĕр-пĕччен, тăр- (е хăр-) пĕччен; одним духом см. дух; одним махом см. мах; одним словом см. слово; одно к одному пĕри çине тепри; ставить на одну доску с кем-л. пĕр шута хур.

опустить

сов. 1. кого-что антар, усса яр; опустить занавес чаршава антар (е яр); 2. что (наклонить) ус, чик, сĕнк; опустить голову пуçа ус; 3. что (внутрь чего-л.) чик, чиксе яр, яр; опустить руку в карман алла кĕсъене чик; опустить письмо в ящик çырăва ещĕке яр; 4. кого-что (пропустить) пăрахса (е сиктерсе) хăвар; опустить слово при чтении вуланă чух сăмаха сиктерсе хăвар; 5. что (ослабить, отпустить) пушат; опустить подпругу хырăмайлăха пушат; 6. что, мат. антар; опустить перпендикуляр перпендикуляр антар.

острый

прил. 1. çивĕч, вичкĕн; шĕвĕр, шĕврешке; острый нож çивĕч çĕçĕ; острая игла шĕвĕр йĕп; 2. (суживающийся) шĕвĕр, шĕвреке, вĕçлеке; острый нос лодки киммĕн вĕçлеке сăмси; 3. (хорошо развитой; проницательный) çивĕч, витĕр; острый ум çивĕч ăс; острое зрение витĕр (е çивĕч) куç; 4. (язвительный) çивĕч, витермелле, витмелле (е витекен); острый язык çивĕч чĕлхе; острое слово витмелле сăмах; 5. (о вкусе, запахе) витĕр çапакан, çиекен, йӳçĕ, йӳçек; 6. (сильный) хытă, вăйлă; острое желание вăйлă сунăм; 7. (напряжённый) хĕрӳллĕ, çивĕч, йывăр; острая борьба йывăр кĕрешӳ; ◇ острый угол мат. шĕвĕр кĕтес.

отточить

сов. что 1. (сделать острым) хăйраса çивĕчле (çĕççе); шĕвĕрт, вĕçле (кăранташа); 2. перен. (напр. слово, фразу) çивĕч (е витĕмлĕ) ту (чĕлхене), витĕмлет.

отчеканить

сов. что çап, шăратса кăлар; отчеканить серебряную монету кĕмĕл укçа çап; 2. что и без доп., перен. уççăн татса кала; отчеканить каждое слово кашни сăмаха уççăн татса кала.

пакость

ж. разг. 1. (гадкий поступок) ирсĕрлĕх, ирсĕр (е пакăç) ĕç; 2. (мерзкая вещь, дрянь) йĕрĕнчĕклĕх, пакăç, ирсĕрлĕх; 3. (непристойное выражение, слово) намăс (е ирсĕр, пакăç) сăмах.

перемолвить

сов. что, разг. (обычно в сочетании со слово) пĕр-ик сăмах кала, калаçса ил; не с кем слова перемолвить никампа калаçса илме çук.

под

(подо) предлог. 1. с вин. п. (на вопрос «куда?») ая, айне; поставить под стол сĕтел айне ларт; 2. с вин. п. ⸗ран [⸗рен], айĕнчен; взять под руку хулран тыт; 3. с вин. п. ⸗а [⸗е]; отдать под суд суда пар; 4. с вин. п. (близко к чему-л. по времени) ⸗па [⸗пе], ⸗лапа [⸗лепе], яхăн, патнелле; енне кайсан (е сулăнсан); лет под сорок хĕрĕхелле çывхарнă; под вечер каç кӳлĕм, каçалапа; под осень кĕр енне сулăнсан; под Новый год Çĕн çул каç; 5. с вин. п. (в сопровождении чего-л.) майĕн, ⸗па [⸗пе]; под музыку кĕвĕ майĕн; 6. с вин. п. (при указании на назначение предмета) ⸗ĕ [⸗и], хумалли, валли; банка под варенье варени хумалли банка; склад под овощи пахча-çимĕç склачĕ; 7. с вин. п. (наподобие) тĕслĕ, пек, евĕр, килĕштерсе; отделать под мрамор мрамор тĕслĕ ту; выбрать под цвет тĕсне килĕштерсе суйласа ил; 8. с вин. п. (при указании на поручительство) шантарса-тутарса, ⸗малла [⸗мелле], ⸗шăн [⸗шĕн], ⸗па [⸗пе]; под расписку распискăпа; под честное слово тупа туса (е тутарса); под проценты процент тӳлемелле; 9. с. тв. п. (близко к чему-л. по месту) çывăхĕнче, патĕнче; под Москвой Мускав çывăхĕнче; 10. с тв. п. (на вопрос «где?») айĕнче, умĕнче, патĕнче; под деревом йывăç айĕнче; под окном чӳрече умĕнче; 11. с тв. п. айĕнче; под огнём противника тăшман вучĕ айĕнче; под дождём çумăр айĕнче; 12. с тв. п. ⸗па [⸗пе]; под руководством партии парти ертсе пынипе; 13. с тв. п. (в результате) пула, пирки, ⸗па [⸗пе]; под действием тепла ăшă тивнипе; неприятель отступал под натиском наших войск пирĕн çарсем хĕснипе тăшман чакса пынă; 14. с те. п. (при указании на характеризующий что-л. предмет) ⸗лă [⸗лĕ], ⸗па [⸗пе], ⸗нă [⸗нĕ]; дом под железной крышей тимĕр витнĕ çурт; лодка под парусами парăслă кимĕ; рыбапод соусом соуспа хатĕрленĕ пулă; 15. с тв. п. (при разъяснении смысла) тесе, тенипе; ⸗а [⸗е]; что понимать под этим? çакна епле ăнланмалла?; ◇ не под силу вăй çитмест; (остричь) под машинку машинкăпа кас (е ил) (çӳç); под боком ал айĕнчех, çывăхрах; под замком питĕрĕнчĕк; под носом сăмса айĕнчех; под стать кому-чему-либо шăпах юрăхлă; взять под защиту хӳтте ил, хӳтĕле.

подкрепить

сов. 1. кого-что çирĕплет, тĕреклет; подкрепить стену подпоркой стенана тĕкĕле; 2. кого (придать силы, бодрости) вăй-хал кĕрт (е хуш); еда нас подкрепила апат çини пире вăй хушрĕ; 3. что, перен. çирĕплет; подкрепить слово делом сăмаха ĕçпе çирĕплет.

помянуть

сов. см. поминать; помянуть добром ырăпа асăн; помянуть покойника вилле хыв; ◇ помяните моё слово кăларĕ тейĕр.

последний

прил. 1. юлашки; последний ребёнок в семье асси, юлашки ача; я оказался в очереди последним эпĕ черетре юлашки пултăм; 2. (оставшийся к концу) юлашки; последняя краюшка хлеба çăкăр тĕпĕ, юлашки çăкăр; последние силы чун хавалĕ; 3. (предыдущий, предшествующий) юлашки; за последнее время ку яхăнта, халь хаççăн, юлашки вăхăтра; в последнюю неделю юлашки эрнере; 4. (самый новый) çĕнĕ, вĕрçĕнĕ, юлашки; последняя мода çĕнĕ мода; последние известия çĕнĕ хыпарсем; 5. (упомянутый) çав, асăннă; 6. (заключительный, решающий) юлашки, татăклă; последнее слово юлашки сăмах; 7. (высший) чи аслă, чи пысăк; последняя инстанция чи аслă инстанци; 8. (худший) чи юлашки, начар, начартан начар; последний бедняк чухăнтан чухăн çын; ◇ убрать урожай до последнего зерна тырпула пĕр пĕрчĕ юлми пухса кĕрт; до последнего вĕçне çитиччен.

приветливый

прил. вашават(лă), тарават(лă), ăшă, кăмăллă, явăк; приветливый хозяин вашават хуçа; приветливое слово ăшă сăмах.

приветственный

прил. саламлă; приветственное слово саламлă сăмах; приветственная телеграмма саламлă телеграмма.

приятный

прил. аван, евĕклĕ, кăмăллă, ырă, тутлă; приятный запах тутлă шăршă; приятная погода кăмăллă çанталăк; приятное слово ырă сăмах.

производить

несов. 1. см. произвести; производить шум сасă кăлар, шавла, йăсла; 2. кого-что (устанавливать происхождение) несĕлне палăрт, пулса кайнă те; это слово производят от греческого корня ку сăмаха грек сăмахĕн тĕпĕнчен пулнă теççĕ.

производимый

прил. иккĕмĕшле, ⸗ран [⸗рен] пулнă, ⸗тан [⸗тен] пулнă; производимые слово грам. иккĕмĕшле сăмах.

произнести

сов. что 1. (выговорить) кала, кăлар; правильно произнести слово сăмаха тĕрĕс кала; произнести с акцентом акцентпа кала; 2. (сказать, проговорить) кала, тухса кала; произнести речь сăмах кала; 3. (объявить, огласить) каласа (е вуласа) пар, пĕлтер; произнести приговор приговор вуласа пар.

сдержать

сов. 1. кого-что, разг. (поддержать тяжесть) тытса (е йăтса) тăр; 2. кого-то (противостоять напору) чарса тăр, тытса чар; сдержать напор врага тăшмана чарса тăр; 3. кого-что (остановить на ходу) тытса (е туртса) чар; сдержать лошадей лашасене туртса чар; 4. что, перен. (умерить, подавить) (тытса) чар; сдержать слёзы куççуле тытса чар; ◇ сдержать слово сăмах тыт, панă сăмаха пурнăçла.

слово

с. 1. сăмах; иноязычное слово ют чĕлхе сăмахĕ; меткое слово вырăнлă сăмах; 2. (речь, язык) чĕлхе, сăмах; культура слова сăмах культури; 3. (фраза, разговор) сăмах, калани; мои слова на него подействовали манăн сăмахсем ăна витерчĕç; понять друг друга без слов пĕр-пĕрне сăмахсăрах ăнлан; 4. (повеление, мнение) сăмах, хушни, калани; последнее слово за старшим татăклă сăмаха асли калать; 5. (обещание) сăмах; держать своё слово сăмахна тыт, сăмаху çинче тăр; 6. (право говорить, выступать публично) сăмах, калаçни; дать слово сăмах пар; взять слово сăмах ил; лишить слова калаçма чар; 7. (литературное произведение, текст) сăмах, хывнă (е каланă) сăмах; слово о полку Игореве Игорь полкĕ çинчен хывнă сăмах; песни на слова Тукташа Тукташ сăмахĕсем тăрăх хывнă юрăсем; ◇ жалкие слова мĕскĕн сăмахсем; живое слово см. живой; крылатые слова см. крылатый; новое слово çĕнĕ сăмах, çĕнĕлĕх; по последнему слову науки (или техники) наукăн (е техникăн) чи çĕнĕ меслечĕпе; право слова чăн та; свобода слова сăмах ирĕклĕхĕ; сильные слова çирĕп (е хаяр) сăмахсем; честное слово тупа та, чăнах та; другими словами урăхла (е тепĕр майлă) каласан; одним словом пĕр сăмахпа каласан; слово в слово тĕп-тĕрĕс, пĕр сăмах улăштармасăр; слово за слово сăмах çумне (е хыççăн) сăмах; на словах сăмахпа; по словам каланă тăрăх, сăмахĕ тăрăх; со слов илтнĕ тăрăх; без дальних слов ытлашши сăмах вакламасăр; в двух (или в кратких, коротких, нескольких и т. п.) словах пĕр-ик сăмахпа, кĕскен; в полном смысле слова чăннипех; к слову прийтись чĕлхе вĕçне кил; к слову сказать сăмах май каласан; от слов а до слова пĕр сăмах сиктермесĕр; с первого слова пĕр сăмахран, тӳрех; с чужих слов çын сăмахĕ тăрăх; дар слова; 1) (красноречие) сăмах ăсталăхĕ; 2) (дар речи) калаçма пултарни; игра слов сăмах вăййи; набор слов сăмах купи; плетение слов ирон. (о стиле) сăмах авкалани; слов (слова) нет тавлашмалли çук; нет слов, как ... сăмахпа каласа пама çук; бросать слова на ветер сăмах вĕçтер; взять (брать) свои слова обратно хăвăн сăмахна каялла ил; глотать слова сăмах çăт (ăнланмалла мар хăвăрт калаç); замолвить слово за кого-л. хута кĕрсе сăмах кала (е хуш, чĕн); тратить слова понапрасну (или попусту, зря и т. д.) пустуй калаç, пуш сăмах вакла; бросаться словами см. бросаться; играть словами; 1) сăмах вылят; 2) ытарлă кала, юптар; поминать добрым словом см. поминать; верить на слово сăмаха шан; висеть (или держаться и т. п.) на честном слове аран-аран тытăнса тăр; ловить на слове (или словах) сăмаха çыпçăн, сăмахран сăлтав ту; быть господином (или хозяином) своего слова хăвăн сăмаххупа ху хуçа пул; не говоря худого (или дурного) слова сив сăмах каламасăр, чĕрре кĕмесĕр; не добиться слова см. добиться; не лезть за словом в карман см. лезть; он не может (или не умеет) связать двух слов вăл икĕ сăмах та çавăрса калама пултараймасть; не находить слов для чего-л., слов для чего-л. не хватает сăмах тупаймасăр аптраса тăр; поймать на слове сăмаххипе тыт; перейти от слов к делу сăмахран ĕçе куç; живого слова не услышишь никампа калаçса илме çук; слово не воробей, вылетитне поймаешь посл. сăмах çерçи мар, çăвартан тухсан тытаймăн.

сложносокращённый

прил.: сложносокращённое слово кĕскетнĕ хутлă сăмах.

смаковать

несов. что, разг. 1. киленсе ĕç (е çи), тутине туйса ĕç (е çи); 2. перен. килен, савăн (пĕр-пĕр ĕç тунă чух); говорить, смакуя каждое слово кашни сăмахнех киленсе кала.

соответствующий

прил. (подходящий, пригодный) юрăхлă, кирлĕ, килĕшӳллĕ, вырăнлă, тивĕçлĕ, кирлĕ пек; соответствующее слово вырăнлă сăмах; обратиться в соответствующее учреждение кирлĕ учреждение кай; найти соответствующее помещение юрăхлă çурт туп.

трёхсложный

прил. виç сыпăклă; трёхсложное слово виç сыпăклă сăмах.

уместный

прил. вырăнлă, вырнаçуллă, тĕллĕ, меллĕ; уместное слово вырнаçуллă сăмах.

употребительный

прил. ялан усă куракан (е тыткалакан), час-часах тыткалакан; употребительное слово ялан усă куракан сăмах.

употребить

сов. кого-что 1. (использовать) усă кур; употребить непонятное слово ăнланман сăмахпа усă кур; 2. (принять, проглотить) çи, ĕç, ăша яр; употребить лекарство эмел ĕç.

хоть

1. союз (несмотря на то, что..; даже, если) пулсан та, пулин те, ⸗сан та [⸗сен те]; хоть умри, но не сдавайся вилсен те ан парăн; он хоть и болен, но много работает вăл, чирлĕ пулсан та, нумай ĕçлет; . 2. союз (в составе устойчивых выражений для характеристики сказуемого) хăть, хуть, сан та [⸗сен те]; хоть убей, не скажу вĕлерсен те каламастăп; темно, хоть глаз выколи йĕп чиксен те куç курмасть; хоть волком вой хăть кашкăр пек ула; 3. частица усил. (даже) пулсан та, ⸗ах [⸗ех]; готов ехать хоть сегодня паянах кайма хатĕр; 4. частица усил. (по крайней мере) пулин; скажи хоть одно слово пĕр сăмах та пулин калаччĕ; 5. частица (к примеру, например) ⸗ах [⸗ех], хăть, хуть; возьмём хоть свой город хамăр хуланах илер; 6. частица с мест. (любой) кирек; хоть кто кирек кам та; хоть где кирек ăçта та, таçта та; хоть как кирек епле те; хоть бы и так пулин; хоть бы что хăнк та мар; хоть куда (о ком-чём-л.) тиркемелле мар.

частица

ж. 1. (небольшая доля) пĕчĕк пай, татăк; частица вещества веществон пĕчĕк пайĕ; 2. (мельчайшая часть чего-л.) пĕрчĕ, тĕпренчĕк; частицы пыли тусан пĕрчисем; 3. перен. пĕр пай; частица правды чăнлăхăн пĕр пайĕ, кăшт та пулин тĕрĕсси; 4. грам. (служебное слово) татăк.

через

предлог с вин. п. 1. (поперёк чего-либо) урлă; перейти через улицу урам урлă каç; 2. (сквозь; минуя) витĕр, ⸗ран [⸗рен], ⸗тан [⸗тен], ⸗чен; ехать через город хула витĕр кай; смотреть через очки куçлăх витĕр пăх; влезать через окно чӳречерен кĕр; 3. (поверх чего-л.) урлă; прыгнуть через забор хӳме урлă сик; 4. (при посредстве кого-чего-л.) урлă, ⸗ран [⸗рен], ⸗тан [⸗тен], ⸗чен, ⸗па [⸗пе], ⸗пала [⸗пеле]; оповестить через газету хаçат урлă пĕлтер; передать письмо через друга çырăва юлташран парса яр; писать слово через дефис сăмаха дефиспа (е дефис урлă) çыр; 5. (спустя какое-л. время) ⸗ран [⸗рен], ⸗тан [⸗тен], иртсен; приду через час тепĕр сехетрен килетĕп; начало спектакля через десять минут спектакль вунă минутран пуçланать; 6. (повторяя что-л. в какие-л. промежутки) сиктерсе, хăварса; принимать ванны через день кун сиктерсе ваннăра çăвăн; печатать на машинке через два интервала машинкăпа икĕ интервал хăварса пичетле.

честный

прил. тĕрĕс, тӳрĕ, таса, ултавсăр; честный человек тӳрĕ çын; честный труд ултавсăр ĕç; честное слово! тупата!, чăн калатăп!; держаться на честном слове аран-аран тытăнса тăр.

четырёхсложный

прил. лингв. тăват(ă) сыпăклă; четырёхсложное слово тăватă сыпăклă сăмах.

Этимологический словарь чувашского языка (1964)

авăр

«молоть»; арман авăрать «мельница мелет, т. е. работает, в действии»; авăрт «молоть (на мельнние)»; тулă авăртрăм «я смолол пшеницу». В чувашском языке глагол авăр первоначально имел значение «вертеть», «вращать», «крутить» (см. авăр). только позднёе он стал употребляться в значении «молоть», т. е. «вращать жернов «ручной мельницы» (ал арманĕ). Слово авăр в значении «молоть» удержалось и после появления водяных, ветряных и паровых мельниц. В других тюркских языках понятие «молоть» передается словами тарт (в уйг., кирг., казах. и др.), ӳвӳт (туркм.), ӳйӳт (азерб.), огӳт (тур.), вакла (башк., тат.) и т. д.

авлан

«жениться», «вступать в брак»; Замахш., азерб. авлэн, тур., гаг. эвлен, АФТ ӓвлӓн, уйг., туркм., тат., башк. әйлән, кирг, ӳйлен, казах., ног., кумык., ойр. ӳйлен, узб, уйлан, хак. иблен «жениться» (букв. «обзаводиться домом»); происходит от: др. тюрк. ӓб, Зол. бл., АФТ ааав, Замахш., азерб., тур., гаг. эв, уйг., тат., башк. өй, алт. В ӳй, к. калп., узб. уй «юрта», «дом», «жилище» чаг. ой «дом», «семья»; кирг., казах. ӳй, туркм. ӧй «кибитка», «юрта», «дом»; тув. өг «юрта»; ср, монг. гэрлэх «жениться» (букв. «получить юрту»); гэр «юрта»; калм. гер авх «жениться» (букв. «взять дом»); гер уга «холостой» (букв. «бездомный»). В свою очередь, нужно сказать, что слово уй, ӳй, өй, өг, обозначавшее позднее «дом», первоначально имело значение глагола «собирать», «складывать в кучу»: енис. өк, Замахш., узб. уй, кирг., казах. ӳй, тат. О, башк. ӧй «складывать в кучу», «собирать»; казах. ӳйме, к. калп. уйин «куча». В чувашском языке слово ав не сохранилось ни в значении «складывать в кучу», ни в значении «дом» (см. йăва «гнездо», «дом птицы»), оно было вытеснено словами кил «дом», «семейный очаг» и çурт «изба с надворными постройками». Всё сказанное о происхожденин слова «жениться», с одной стороны, говорит о существовании у тюркских и монгольских племен в далеком прошлом матриархата. С развитием и упрочением парного брака муж переходил на жительство в семью жены (так называемое матрилокальнон поселение). С другой стороны, и позднее у тюркских народов, напр. у киргизов и казаков, в обычае было в качестве приданого давать жениху новую юрту или кибитку.

авра

«наматывать», «навивать»; «завёртывать»; казах., кирг., к. калп., ног., тув., хак. ора, уйг. ору, тат., башк., узб. ура «завёртывать», «окутывать», «наматыватъ», «навивать». Происхождение ие ясно. Если приведенные тюркские параллели являются действительно родственными чувашскому авра, то начальное а в последнем можно объяснить ассимилятивным влиянием второго (конечного) а. Можно также признать авра производным от ав (см. ав); в этом случае родство с тюркскими вариантами отпадает; этимологически родственным им в чувашском является слово ура «моток ииток».

акăш

, диал. аккăш «лебедь»; башк., тат. аккош, уйг. аккуш, узб. оккуш то же. Слово сложное: тюрк. ак «белый», кош «птица»; в чувашский язык проникло из татарского языка устным путём; ср. в других тюрк. языках: алт. И ку, хак. кугу, туркм., тув., кирг. ак куу, к. калп. ак ку, тур. кугу, кугу кушу, ног. аккув «лебедь».

алăк

«дверь»; «ворота»; МК, уйг., туркм. ишик, Замахш., чаг., кирг., узб. эшик, башк., тат. ишек, казах. есик, к. калп., ног. эсик, хак. изик, ойр., тув. эжик «дверь»; тур., чаг. эшик «порог двери». Слово неясного происхождения.

амак

уст. «болезнь»; ачамак, ача амакĕ «послеродовая горячка»; тытамак «падучая», «эпилепсия»; кăсамăк «корь», «краснуха» сарамак «желтуха»; хăнтăрамак «сильная резь в животе». Слово амак известно только в упомянутых «сложных словах, в отдельном употреблении оно имеет несколько ругательное значение, соответствуюшее русскому выражению что за чёртӓмгӓк «мучение», «тягота». «притеснение»; Замахш. эмгег «страданне»; туркм. эмгек «труд», «хлопоты»; «мучение», «страдание»; «боль», «болезнь»; уйг. эмгэк «труд», «работа»; тур. эмек «работа», труд», «забота», «трудности», «утомление»; тат., башк. имгэк «беда», «хлопоты»; «увечье»; азерб. эмэк. В чувашском языке развитие значении слова шло так: «труд», «непосильный труд» > «страдание», «мучение» > «болезнь»; ӓмгӓк > амгак > амак. Ср. монг. эмгек «болезнь», «недуг»; «повреждение», «увечье»; «печаль», «скорбь»; . тюрк. ӓмгӓк позднее в чувашском дало инкек (см.).

ана

«отверстие», «проём»; чӳрече ани «оконное отверстие», «проём окна»; кăкшăм ани «горлышко кувшина»; якут. аан «дверь» первоначально «дверное отверстие»; в других тюркских языках нам не удалось обнаружить этого слова; ср. юнг. аң «щель», «трещина», «расселина». Нельзя согласиться Рясяненом, который усматривает здесь заимствование из марийского языка (ТLТ 239), хотя в других восточнофинских языках это слово не встречается. Вероятнее всего, что оно в древности проникло из монгольского языка.

анчах

1. «только», «только лишь», «только что»; 2. «но», «а», «только»; др. тюрк., КБ, Зол. бл. анча «столько», «некоторое количество»; Замахш. анча, анчак «только»; азерб., тур. анчаг только», «лишь» «однако», «ко», «едва»; караим. анчах «только»; тефс. XII—Хlll вв. анчак «иначе», «пока»; «чтобы». Дени производит от формы указательного местоимения ан (совр. о, род. п. он) и послелога -чак (Grammaie, § 429). Нам кажется, что слово это могло образоваться и от ан (азерб., тур.) «момент», «мгновение», «минута», «время» и аффикса -чаг, восходящего к существительному чаг «время»; следовательно, анчах = «момент времени».

анчăк

«щенок», в дналектах «собака». Происхождение не ясно. Мы раньше возводили его к ан «зверь» + чăк — аффикс уменьшителности; следовательно, анчăк «зверёк», «маленький зверь»; тув., хак. анычах, шор. анчак «зверёк». Такую этимологию А. М. Щербак считает ошибочной, он указывает на азерб. анай, тур. эник, энчэк «щенок», «медвежонок», «волчонок» и «вообще молодое хищное животное». В этом же значении эник употребляется в древнетюркских и староузбекских текстах (ИРЛТЯ 129). Вамбери производил это слово от амчек «сосун», т. е. «детёныш, который еще сосёт мать» (ЕWTS 16).

ар

1. «мужчина»; 2. уст. «муж», «супруг»; ара çит «достигнуть совершеннолетия». Слово очень древнее, имеется оно почти во всех тюркских и монгольских языках и даже в шумерском; др. тюрк.. АФТ, МК, уйг., азерб., туркм., тур., шор. ӓр, кирг., узб., алт., тув., ойр., ног., к. калп., казах., якут. эр, башк., тат., хак. ир «муж» «мужчина»; в др. тюрк. ӓр «герой», «витязь», «удалой», «храбрый»; ср. монг. эр, бур.-монг. эре «муж» «мужчина»; «самец»; шумер. эре, уру — идеограмма мужчины чужой страны.

арăм

1. «жена»; 2. «замужняя женщииа». В других тюркских языках родственных слов не находим. Этимология неясна. Н. И. Золотницкий рассуждал тзк: „Название это ближе всего можно производить от арабского харам (откидывая х как придыхание), которое значит: священный, зарещённый, гарем, женское отделение в доме; также называется: жена...; но оно (арым) могло образоваться из названий жены — монгольского хатун, якут. хатын, тат. и кирг. катын, алт. и тур. кадын также через откидку начального х и к, как придыхания, через замену конечного н созвучиым м и посредством перехода тюркского звука т, д в чувашский р“ (КСл. 137). Проф. Н. И. Ашмарин тоже розделял первое предположение Золотницкого. „Не происходит ли это слово, — пишет он,— от арабского харим — женщины гарема? (Долгое арабское и могло перейти здесь в ӓ…)“ (Материалы 141). Трудно допустить, чтобы у чуваш до знакомства с арабами не было своего слова для обозначения женщины. По нашему мнению, нельзя также чувашое арăм этимологически сближать с тюркским катун, как о делает Золотницкий: в древнетюркской рунической пиьсменности т(д), соответствующее чувашскому р, имеет совершенно иной знак, чем т в слове катун. Заслуживает внимания предположение Рамстедта и Рясянена, что в тюркских языках в качестве особого аффикса женского пола и некоторых именах выступает -ум, -им. Отсюда мы имеем танрим «императрица», канум «жена хана» а также *эрим «жена» > чув. арăм. Аффикс -ум, -им сближается с монг. эме «женщина» (чув. ама) (Рамстедт. Введение, 62). Нам кажется, что в чувашском языке ещё в глубокой древности образовались слова арçын «мужчина» и арăм «женщина» и состав их очень прост, нет нужды примешивать сюда арабское гарем и тюркское катун. Арçын состоит из ар «мужчина» + çын «человек», арăм — из ар «мужчина», «супруг» + ама «самка», «мать».

арăслан

«лев». Данная форма слова появилась, по-видимому, в последние три-четыре века под влиянием соседних пр; в чув. фольклоре сохранилась более древняя форма услан кайăк (кайăк «зверь»; «дикий»). Зол бл., КБ, Замахш., алт. В, тат. арсланарзыланарысланарстан, казах. арыстан, АФТ, азерб., тӳр., чаг., уйг., карач., балк. аслан «лев». Этимологизируют это слово по-разному. В словаре при „Грамматике алт. яз.“, составленной членами алтайской миссии (стр. 150), и в словаре Вербицкого (стр. 26). находим: арсыл «дикий», «свирепый», «лютый» + ан «зверь»; следовательно, арслян «дикий, «свирепый зверь». Вамбери в слове арсылан тоже усматривает две части: арыс «сильный» и лан «зверь». Рамстедт несколько по-иному рассматривает слово арслан: арс( > аркира «рычать») + лан < кит. лаң «зверь», «животное» (Введение 202—203). А. М. Щербак дает совершенно другую этимологию. „Этимология арсылан, предложенная несколько десятилетий назад, — пишет. он, — основана на выделении в нем прилагательного ар (см. ар «каштановый», МК, l, 80) в форме интенсива арсыл и слова ан, передающего значение «зверь», ср. к. калп. ац. Эта этимология удовлетворительна и с фонетической, и с семантической стороны, а также с точки зрения самих приемов образования наименований подобных животных в тюркских языках, ср. каплан (капыл-ан), сыртлан (сыртлы-ан) и т. д.“ (ИРЛТЯ 137—138); ср. кирг. арсылда «рычать».

аршăн

«аршин»; АФТ, чаг. аршын «локоть», азерб., туркм., тур., казах., башк., тат. аршын «аршин». Из перс. (ӓрӓдж), (арӓндж) «локоть», «аршин»; по мнению Н. К. Дмитриева, русское слово аршин заимствовано из татарского (СТЯ 522—523).

асаймăç

, асамçă уст. «волшебник», «кудесник», «заклинатель»; асам «волшебство», «заклинание». Проф. Н. И. Ашмарин сближал это слово с тат. азанча, который с вышки мечети призывает мусульман на молитву (Сл. ll, 96). Нам кажется, что правомернее его производить не от азан (араб.) «призывать иа молитву», а от мн. ч. (азаиму) «заклинание»; ср. перс. (азимӓт), мн. ч. (ӓзайем) «заклиниание духов», «чародейство»; ӓзайем хан «чародей», «изгоняющий духов», «заклинатель духов». В чувашском вместо хан авыступает свой аффикс -çă, -ăç.

асап

«мука», «мучение», «страдание», «пытка»; уйг., туркм., кирг., казах., к. калп., ног. азап, азерб. әзаб, башк., тат. газап, азап, узб. азоб, карач. озаб в том же значении. Слово восходит к арабскому «наказание», «мучение», «истязание» «пытка»; ср. перс. ӓзаб в том же значении.

асар-писер

1. «демоническая, нечистая сила»; «существо, внушающее страх»; 2. «сильный», «ужасный», «разрушительный (о грозе, буре)»; çула кайсан асар-писере тĕл пулас мар: чуи хăранипе пăсалса кайăн «не встретиться бы в пути с нечистой силой: со страха можно сойти с ума»; таçтан килсе кĕчĕ ку асар-писер «откуда только взялся этот взбалмошный человек». Слово это встречается и в морд. и удм. языках: эрз. азор «хозяин»; азарсь «бешеный», «сумасшедший»; мокш. азыр «властитель» «господин»; удм. узыр «господин», «бог». Как и когда проникло это слово в указанные языки, нам не известно. По-видимому, его нужно рассматривать как индийско-иранский элемент в этих языках (скифо-сарматское наследие). Слово Asura древнеиндийском языке — в ведах ~ употреблялось в значении «владыка» (Риг-веда I, 24, 14). В том же значении оно употребляется и и Авесте: Аhuro-Mazda «владыка премудрый». В конце ведийской эпохи слово аsurа утратило свое первоначальное значение и в классическом санскрите стало употребляться в значенни «демон»; иран. основа зар «обижать» перс. азар «обида» «оскорбление»; «скорбь» «печаль». В тюркские азыки слово это, по-видимому, проникло из персидского языка: др. тюрк. асура «демон» (Gabain); к. калп., кирг. азар-бeзер «обеспокоенный», «утружденный» (Юдахин 86); азерб. азар-безар «всякие недуги»; туркм, кирг., к. калп. азар «мучение», «страдание», «обида», «притеснение»; туркм. (Беляев) азар «болезнь», азар-ханә «больница»; тур.. узб. С азар «обида», «оскорбление», «огорчение», «упрёк» «порицание»; азерб. азар «болезнь», «беспокойство», «хлопоты», «заботы» перс. бизар «питающий отвращение»; тур. бизар «чувствующий отвращение», «надоевший».

аслă

1. «старший»; «высший»; «великий». 2. «обширный», «просторный»; уйг. әсил, тур. асыл «корень», «основа», «начало», «происхождение»; «настоящий», «неподдельный»; «благородный (металл)»; «главный»; ног. асыл «основной»; Рамстедт и Гренбек считали это слово родственным татарскому иски «старый», с чем трудно согласиться. Вероятно, оно восходит арабскому «корень», «основа», «начало», «происхождение», «коренной», «основной», «первичный», «первоначальный» «настоящий»; ср. перс. (из араб.) (ӓсл) «корень», «начало», «происхождение»; «принцип»; (ӓсли) «осиовной», «коренной», «главный»; мн. ч. араб. и перс. осул. См. сăл, __сăлай__.

аçа

1. «отец»; аçу «твой отец»; аçăр, аçăвăр «ваш отец»; ашшĕ «его, их отец» < аçшĕ < аçăшĕ < аçа + шĕ, 2. «самец»; кăвакал аçи, аçа кăвакал «селезень». В настоящее время слово аçа употребляется только во втором значении; из второго значения сохранились только указанные выше притяжательные формы; др. тюрк. ачи, ичи «старший родственник», «старший брат», «дядя»; алт. И, тув. ача, ада «отец»; хак. ача «старший брат»; «дядя по отцу»; тур. эдже «сгарик»; ср. монг. эцэг. бур.-монг. эсэгэ, эцэге «отец».

ахăр

1. «орать», «громко кричать»; «громко смеяться»; 2. «реветь (о ветре)»; к. калп., казах., ног., кумык., тат., башк. акыр, тув. алгыр, хак. аахтир, кирг. айкыр, азерб. ангыр «орать»; «реветь»; алт. агыр «пугать зверя криком во время охоты, выгоняя его на охотника, стоящего в засаде». Звукоподражательное слово: возможио, от а + аффикс -хăр.

аш

«мясо», аш-какай, аш-пăш в собирательном смысле «всякое мясо»; др. тюрк., Замахш., тефс. XII—XIII вв. азук «продовольствие», «провиант», «корм»; чаг. ашлыг «зерно», «зерновой хлеб»; МК, уйг., кирг., ног., тур. (уст.) аш, казах., ног., хак. ас, балк. аш-маш «пища»; туркм., к. калп., ног. азык, якут. ысык «пища», «еда», «кушанье», «продукты»; узб. ош «горячая пища», «плов»; ойр. аш «пища», «еда», «хлеба в колосьях и в зерне», «посевы»; хак. ас «зерно»; тат. ашлык, кирг. аштык «хлебные злаки»; уйг. ашпэз, казах., хак. аспаз, узб. ошпаз «повар»; кирг., тат., башк. аша «есть». Ср. перс. аш «суп», «похлĕбка», «кушанье»; «крахмал», «клей»; (аш-пӓз) «повар». В чувашском аш-пăш второй компонент представляет собой слово-эхо с прибавлением п.

ашак

«осёл»; др. тюрк., ПК ӓшкӓк, МК әшгәк, әшйәк, АФТ ӓшӓк, азерб. эшшәк, алт. И эштек, туркм., тур., кирг., к. калп., ног., кумык. эшек, казах. эсек, тат., башк. ишэк, узб. эшак «осёл». Этимология не ясна; возможно. слово состоит из двух частей: эш + кăк (арм. эш = «осёл», кӓк = ?). По Gabain эш — «спутник», кӓк — аффикс уменьшительности (Аltt. Grammatik § 59).

ăвăс

«осина»; алт. В, хак. ос, тат. усак, башк. уçак, алт. И апсак «осина»; ср. др. прусск. absе, др. в. нем. аsра «осина». (Венгерский тюрколог Nemeth это тюркское слово считает древним заимствованием из индоевропейских языков. См. ВЯ, 1963, 6, стр. 128. Прим. ред.)

валем

«часть», «доля»; «небольшая копна общественного сена в 5—6 пудов» (подобные копны в дореволюционное время распределялись между крестьянами по душам). Образовано с помощью аффикса -м,-ĕм от несохранившегося глагола вале (др. тюрк. ӳлă) «делить». Ср. çĕкле «поднимать» — çĕклем «охапка»; «беремя», тĕрке «спертывать»— тĕркем «тюк»; «свёрток». Древний глагол вале позднее был вытеснен формой взаимного залота валеç. Ромстедт слово валем сопоставляет с тюркским и монгольским ӧл «свежая сочная трава», отсюда алт. ӧлӧн, монг. ӧлең «луг».

вăй

«сила», «мощь» «материальные средства». Слово это в лексике современных тюркских языков стоит изолированно: или происходит от др. тюрк. у «мочь», «иметь силу», «быть в состоянии сделать что-л». (у > вă + й > вăй), или заимствовано из финно-угорских языков: ср. финск. (суоми) voima «сила» «мощь» «крепосчь» «власть»; мар. эрз. вий, манси вай, хант. вей, вег «сила» «мощь» «энергия».

вăкăр

, днал. мăкăр «бык», «вол» др. тюрк., МК, аз рб., туркм., тур. ӧкӳз, кирг., кумык. огӳз, уйг. hокӳз, узб. хукиз, казах., ног. ӧгиз, к. калп. огиз, башк., тат. ӳгез «6ык» «вол». Ср мопг. ӳхер «крупный рогатый скот»; ӳкэр жил «год быка» (второй год животного цикла); калм. ӳкр, бур.-монг., и. уд. ӳхэр «корова». Возможно, звукоподражательное; ср. тур. огӳр, башк., тат. ӳкер, казах., ног. ӧкир, кумык. ӧкӳр, уйг, hӧкӳри, бокӳри «реветь». По мнению А. М. Щербака, „слово оғуз относится к числу древнейших заимствований из индоевропейских языков" (ИРЛТЯ 98). (Такого же мнения Gy. Nе́meth. См. ВЯ, 1963, 6, стр. 128. Прим. ред.)

вĕре

«кипеть»; ср. ст. слав, вьрети «бить ключом», «бурлить», «кипеть». Н. Я. Марр сближал это слово с армянским варел «кипеть».

вĕт

, вĕтеле (интенс. ф.) «палить», «опаливать (ощипанную курицу)», «слегка обжигать»; МК, АФТ, полов., азерб., туркм. ӳт, уйг. ӳшли, узб. ут, казах. ӳйт, ног, уйыт, тат., башк. ӧт, хак. орте «палить», «опаливать», «обжигать»; тур. ӳтӳ, казах. ӳтик, тат. ӧте(к), кирг., башк. ӳтӳк «утюг». Из тюркских языков слово утюг проникло в русский и персидский языки (оту).

вил

вил шив, вил шывĕ диал., уст. «роса» (букв. «вода мёртвых», «вода мертвецов»); др. тюрк., МК, Замахш., туркм., чаг., алт. В, тув., хак. ӧл, якут. ӳӧл, «мокрый», «сырой»; «влажный»; «влага», «влажность»; тур. ӧл «болото», «топь»; АФТ, чаг. өлӳт «мочить», «увлажнять», «орошать»; алт. В ӳлит, туркм. ӧл «мокрый», ӧлле «мочить», «намачивать»; тув. ӧлӳ «сырость». Древние чуваши слово вил «влага», «роса» отождествили с его омонимом вил, вилĕ «мертвец» и росу назвали «водой мертвецов»; по верованию суеверных чуваш, мертвецы будто бы по ночам выходили из могил и орошали землю, чтобы она приносила для оставшихся в живых обильный урожай хлебов, плодов и овощей; ср. у жителей Ориноко роса = «плевки звезд» (Г. Спенсер. Основания социологии I, 113).

вула

«читать». От слова ула «выть», «голосить»; неграмотные чуваши чтение отождествляли с воем; позднее в целях различения слово ула в значении «читать» стали произносить с протетическим ввула появилось задолго до появления письменности, но вначале оно употреблялось в значении «бормотать».

вупăр

, диал. вăпăр уст. «злой дух», «упырь», «кошмар», «оборотень»; по объяснению древних чуваш, затмение луны — это вупăр пожирает луну; вупăр карчăк «баба-яга», тур обур уст. «злой дух», «ведьма», «ненасытный обжора» (Радлов); башк., тат., мишар. убыр «колдунья», «оборотень»; «обжора»; кирг., обур, казах., ног. обыр, «ненасытный», «обжора»; карач.-балк. обур «чародей», «колдун», «оборотень», «ведьма». Происходят от глагола уб (тат.) ~ уп ~ oп «проглотить»; казах. обып коп «сожрать», «жадно глотать»; башк. убып ал «засосать»; якут. обор «сосать»; в русский язык слово упырь проникло из тюркских языков.

вутă

, вут «дрова»; др. тюрк., МК, Замахш., уйг., кирг., карач., чаг. отун, узб. утин, азерб., туркм., тур. одун, казах., к. калп., ног. отын, башк., тат. утын хак., ойр. одын «дрова». Слово это, по-видимому, родственно слову вут, от «огонь»: дрова рассматривали как топливо, как материал для получения огня.

вутăш

миф. «водяной»; башк. hыy инәhе (букв. «мать воды»), тат. су анасы, казах. су периси, туркм. сув адамы, узб. су алвастиси и т. д. «водяной». В состав тюркских слов входит слово «вода», чувашское вутăш представляет в этом отношении исключение: вут «огонь» + йыш «хозяин»; следовательно, вymăш — «хозяин огня», т. е. «дух огня». По-видимому, чувашское вутăш первоначально обозначало духа огня, а позднее уже — водяного, может быть, под влиянием марийского вӳдысӧ, водьш «водяной» (вӳд «вода»).

вучах

«очаг», «горнушка»; МК, АФТ, азерб., туркм., тур., кумык, оджак (дж - ), тув. одаг, Замахш., уйг., шор. очак, уйг. Син. yчаффф, узб. учок, кирг., ойр. очок, тат. учак, башк. усак, казах., к. калп., ног. ошак «очаг». Образованы от вут ~ ут ~ от с помощью аффикса уменьшительности -чах, ~ -чак ~ -чок ~ -шаку ~ ок ~ г ~ хч ~ с ~ шв — прот.; русское слово очаг заимствовано у тюрок (татар).

выльăх

«скот», «скотина»; выльăх-чĕрлĕх «домашние животные и птицы»; тат. терлек «скот», «скотина»; тере «живой». Ср. русск. живность — всякие мелкие животные и домашние птицы. В лексике тюркских языков слово выльăх стоит совершенно одиноко, у тюрок «скот» обозначается словом мал, соответствующее которому чувашское мул (см.) теперь имеет значение «имущество», «добро», «богатство». Проф. Ашмарин выльăх производит от слова вăй + афф.-лăх (Материалы... 52). Производить это слово от вăй, диал. вый «сила», «достаток», действительно, вполне правомерно: в период, когда скотоводство являлось основной, ведущей отраслью хозяйства, все имущество человека заключалось в домашних животных: вый + лăх > вильăхй со среднеязычной артикуляцией вызвало смягчение последующего согласного л. Другую этимологию предлагают Н. И. Золотницкий (КСл. 29), проф. М. Рясянен (MSFOu XLVIII, 123) и проф. О. Прицак (Die bulgarische Fürstenliste, 1955, S. 67). Они склонны производить это слово от тюркского улак, первоначально — «всякое вьючное животное», в словаре Мах. Каштарского улаг — «быстроходный конь», «боевой конь». При этой этимологии трудно объяснить смягчение звука лулак ведет происхождение чув. лав (см.).

вышкал

«подобный», «похожий»; «подобно», «похоже»; в катехизисе 1803 г. переведено словом «подобие». В настоящее время имеет диалектный характер, как и производные от него вышкаллă «похожий», «подобный» и вышкайсăр «бесподобный», «исключительный»; «чрезмерно», «очень». В литературном языке сохранились только возникшие от него словообразовательные аффиксы -йшкал, -ĕшкел, прибавляемые к форме дательного падежа небольшого числа слов. При этом протетическое в отпадает (оно имеет место только в начале слов), звук ă или ĕ тоже выпадает (сочетание двух гласных нетерпимо в чувашском языке): мана + ăшкал > манашкал «подобный мне», «подобно мне»; санашкал, унаткал, пирешкел, сирешкел «подобно тебе, ему, нам, вам»; кунашкал, çавнаткал «подобно этому», «подобно тому», пĕрешкел «одинаковый», «сходный»; башк. окшаш, уйг. охшаш, туркм. (Алиев) охшаан, тув. ыткаш, ойр. ошкош, узб. С ухташ, кумык, ошашлы, хак. осхас, казах. уксас, к. калп. усас, тат. ошаш, ошашлы «подобный», «похожий»; тур. окшаш, уйг. охшашлик, азерб., туркм. охшама «сходство», «подобие»; КБ, Замахш., тур. окша, узб. ухша, чаг., азерб. охша «быть похожим», «походить»; чаг. охшат «уподоблять», «уравнивать». Трудно сказать, возникло ли это слово на собственной тюркской почве или заимствовано из арабского языка: множ. ч. (аткал) «форма», «вид», «подобие», «по форме», «видом» (ср. «походить», «быть похожим»). Чув. ашкал вполне совпадает с арабской формой множ. ч.; в некоторых тюркских языках наблюдаем чередование л || ш и перестановку ш и к.

ерĕç

«располагать свободным временем», «быть незанятым»; м. Рясянен (TLT 241) считает это слово заимствованным из марийского языка, где ярсаш «опорожняться»; «освобождаться», «становиться свободным, незанятым»; ср. мар. яри «пустой», «порожний»; «незанятый», «свободный».

ешĕл

ешĕл сенкер, диал. ешлĕ сенкер «медный купорос»; башк., тат. йәшел-зэнгәр «железный купорос». Второе слово из перс. (зăнгар) «ярь-медянка»; см. ешĕл.

ĕм

старший», «самый старший»; слово это отдельно не употребляется, а составляет первый компонент нескольких сложных слов: ĕмпичче «старший брат отца» и почтительное обращение к старикам; ĕмпӳ диал. первоначально —- «великий князь», позднее, со времен Ивана Грозного, «царь» (пӳ родственно турецкому бей, бекĔмпӳрт Туçа — название селения в Цивильском районе, букв. «избище»). В тюркских языках эн, эң служит для образования превосходной степени: др. тюрк. ӓн, кирг., казах., ног., алт., ойр., тув. эң, узб., Замахш., к. калп. энг, тур., тат. эниң, кумык, инг «очень», «весьма», «самый»; уйг. ән яхши дост «самый лучший (близкий) друг»; ср. монг. эн «самый»; эн тэрсӳӳн «самый передовой». Относительно слова иң (иң яхшы) проф. Н. К. Дмитриев замечает: „Этимология этого слова („ширь“) выясняется из слова иңсэ «ширина плеч»“ (СТЯ 52) (?).

ĕне

1. «корова»; 2. «самка лося и оленя»; др. тюрк. ингӓкинәк, Замахш., полов., алт. В, ойр., тув., хак., тур., чаг., кумык., карач. инек, якут. ынах «корова»; тофал. иниг «самка лося»; хак. ине «самка»; ср. монг. письм. ӳниген, совр. ӳнээ(н) «корова». Трудно этимологизировать это слово; по Вамбери, инек — «стонущая» (EWTS § 54), что мало убедительно; А. М. Щербак предполагает, что основой для инек могло послужить слово инӓ, энӓ «матушка» (ИРЛТЯ 97); ср. санскр. dhena.

ĕнер

«ремесло», «мастерство», «искусство», «умение»; др. тюрк., башк. ӳнэр, уйг., туркм. hӳнэр, узб. хунар, тур. hyуунep, тат. hӧнәр, кирг. ӧнӧр, к. калп. онер, кол онери, казах., ног. ӧнер «ремесло», «мастерство», «искусство», «промысел», «профессия», «специальность»; кумык, гюнер «способность». Слово заимствовано из перс. яз. (honap) «талант»; «искусство»; «знание»; «художественное ремесло».

ĕнчĕ

«жемчуг»; др. тюрк. йинчӳ, КБ, МК, Замахш., АФТ инчӳ, уйг. ӳнчэ, азерб., тур. инчи, кирг., кумык, инжи, казах., узб. инжухӳнжи, к. калп. хинжи, ойр. дьиндьи, тат. энже, башк. ынйы «жемчуг». Слово заимствовано из кит. яз.: чон-чу «настоящий жемчуг».

ĕренкĕ

«вид», «образ», «подобие», «благообразие»; ним ĕренки те çук «не имеет никакого вида», «безобразный» (о предмете или пьяном человеке); Замахш., к. калп. ренг, азерб. рәнк, тур., кумык, ренк, узб. ранг, туркм., казах. реңк, кирг. ыраң, ирең, уйг. рең «цвет» «краска», «окраска (тон, колорит)», «масть (лошади)». Слово заимствовано из перс. (ранг) «цвет», «окраска», «масть».

ĕскер

, ӳскер уст. «вещь», «предмет». Слово это давно превратилось в аффикс ~ скер: ачаскер «будучи еще ребенок», ватăскер «будучи стар»; см. -скер.

иккен

вводи, слово «оказывается»; уйг., тат. икән, туркм., кирг. эген, к. калп. екен, узб. экан, ст. узб. эркән, эркин то же. Прошедшее причастие от др. тюрк. и, up, ӓр «быть»,

имĕш

«будто бы», «как будто», «говорят, что...»; алт. И эмиш «так», «верно», «значит», «вероятно»; узб., тефс. XIV—XV вв. эрмиш, кирг. имиш, эмиш, к. калп. эмиш, тат. имеш, тур. имиш, -мыш, -миш «будто», «как будто», «будто бы». Слово это является формой причастия прош. вр. от глагола имен.

ир

1. «утро»; 2. «рано»; ирхине, ирпе «утром»; туркм. иp, эртир, кумык, эрте, хак. иртен, уйг. ә(р)тә, ног. эртең «утро»; КБ, Зол. бл. ӓртӓ «рано», «давно», «рано утром»; узб. эрта, Замахш., тув. эрте, башк., тат. иртә «утро»; «рано»; кирг., казах. эрте, хак. ирте, тур. эркен, азерб. эркән «рано»; эркәндән «ранним утром»; ср. монг. эрт(эн), бур.-монг. эртэ, калм. эрт «рано», «прежде», «в старину», «в древности». В некоторых языках слово это приобрело форму местного и исходного падежа; в азерб., тур. и др. слово иp, эр вытеснено арабским sabah. Ср. хак. иир «вечер».

искĕрт

«держать ребенка в положении, удобном для испражнения». Сложное слово: ис — отдельно не употребляется (тат., уйг., узб. ис «запах») + кĕрт «впустить».

йăрана

1. «стремя»; 2. «обойма для скрепления колесной шины». Слово неизвестного происхождения.

йăс-пăс

«чад», «угар»; туркм., казах., ног., башк., тат., якут. ыс «копоть»; к. калп. ыс «копоть», «чад»; хак. ыс «дым»; хам. ыс «дым», «запах»; уйг., тат. ис «дым», «запах», «угар», «чад»; кирг. ис «угар»; тур. ис «копоть»; узб. ис «запах»; ойр., тув. ыш «дым»; кирг. ыш «копоть», казах., к. калп., карач. иис, ног., кумык, ийис «запах», «угар»; башк. эç «запах», «чад»; тув. чыш, хак. чыс «запах»; азерб. hac «копоть», «сажа»; туркм. жыз-пыз «жарить»; кумык, ийис-пус «чад»; ног. пыск «дымиться», уйг. бус «едкий дым»; в чув. начальное й — прот.; второе чув. слово пăс едва ли родственно уйг. бус и кумык, пусйăс с прибавлением губного п.

йĕм

«холщовые штаны»; др. тюрк., МК ӳм, желт. уйг. йем, АФТ ӳмӳдӳн, уйг., узб. шим, кирг. шым, казах., к. калп. сым «штаны», «шаровары»; тат. димилӓр «шаровары». Ср. монг. ӧмд (ӧн) «штаны», «брюки»; ӧмсӧх «надевать»; «одеваться»; бур.-монг. (Подгорбунский) ӳмӳдӳн, ӧмӧдӧн «штаны»; бур.-монг. (Черемисов) ӳмдэ(н) «штаны», «брюки»; ӳмдэхэ «надевать»; «одеваться»; ср. перс. (джаме) «платье», «одежда». Мункачи производил это слово от пехлевийского уатак «одежда», «платье» (Hasan Eren. Beitrage zur türкischen Wortforschung, KCsA, 1941, Bd. Ill, 2 Heft, S. 140); см. также KSz. I, 157.

йĕнĕр

«седло»; АФТ ӓйӓр, Замахш., туркм., тур. эйер, уйг. эгэр, кумык., казах., к. калп. ер, кирг., алт. В, ойр. ээр, башк. эйәр, азерб. йәнәр, ног. иер, тат. ияр, тув. эзер, хак. изер, якут. ыныр «седло»; от него образуется глагол: чув. йĕнерле, МК, тув. эзерле, АФТ әзәрлә, хак. изерле, азерб. йәhәрлә, башк. эйәрлә, алт. В, ойр. ээрте, тур., туркм. эерле, кумык, ерле, тат. иярлэ «седлать». Этимология неясная; принимая во внимание изогнутую форму седла, Вамбери производил это слово от эг «гнуть» «сгибать», «делать изогнутым» (§ 31).

йĕтес

, диал. итес «дужка», «изогнутая грудная кость у птиц»; йĕтес хуç (турт) «ломать дужку»; тат. ядәч, ядәш, башк. йәзәс «дужка»; тат. ядэялэш «ломать дужку»; тат. йадиз «пари», «спор»; азерб. йад, йаддаш, уйг., туркм. ят «память», «воспоминание». Будагов в своем словаре пишет: „это слово ядэст «помнится» употребляется между двумя парирующими о памяти: тот, кто, приняв от партнёра какую-нибудь вещь, не скажет ядэст, значит проиграл пари = нашему „бери да помни... “ (II, 322). В восьмидесятых годах прошлого столетия Н. М. Охотников о ломании дужки писал следующее: „Когда чувашская молодежь ломает дужку, то девушка ставит обыкновенным условием сплести ей пару девятилычных лаптей (обычные лапти были семилычные; позднее для девиц уже плели двенадцатилычные, еще более аккуратные и изящные.— В. Е.), а парень, с своей стороны, желает, чтобы та ему сшила хорошенький кисет с кисточками. Последний служит любимым украшением парней, которые носят его при гостях, привязав к поясу с левого бока“ (Ашмарин. Сл. V, 151). Слово йĕтес заимствовано из перс.: «держится в памяти», «помнится»; (йад) «память», «воспоминание»; (ӓст) «есть», «имеется».

йĕтĕн

«лён»; йĕтĕн пирĕ, катан (диал. катам) пир «полотно»; башк. етен, тат. житен, азерб. кәтан, кумык, кетен «лён»; алт. В киден, ойр., тув. кеден «полотно», «холст»; полов. кетан «лён», «полотно»; в ряде слов общетюрк. к в чув. отражается как й: йĕтĕн ~ катан, йун ~ кан. По-видимому, йĕтĕн и катан возникли в разное время, катан пир — позднее. Трудно сказать определенно, из какого языка и из одного или из нескольких языков заимствовали тюрки слово кетен, кәтан и т. д. Мы находим его и в араб. и в перс. (кэтан) «лён»; араб. «льняное полотно»; В. И. Абаев пишет, что оно „древнее переднеазиатское культурное слово, вошедшее и в европейские языки“: шумер, gad «полотно», ассир. kutinnu, сир. kettana, др. евр. kәtonet, арм. ktan, груз, катани, дарг. катан, лезг. кетен, адыг. кӓтӓн «холст» и т. д. (ЭСл. I, 594—595).

йынăш

«стонать», «ныть», «хныкать»; башк., тат. ыңгыраш «стонать»; шыңш «хныкать»; уйг. гинши «ныть», «хныкать»; в башк. и тат. шыңш начальное ш под ассимилятивным влиянием конечного ш. Звукоподражательное слово.

йыш

1. «численность», «совокупность»; кил йышĕ «члены семьи», ял йышĕ «односельчане»; йышлă «многолюдный», многочисленный»; 2. йыш уст. «хозяин»; 3. «подобный», «близкий»; парĕн йышшисем «подобные нам»; КБ ӓш, ойр., тув. эш «товарищ»; узб. эш «товарищ», «спутник», «подруга»; «пара»; тат. йш «чета», «пара», «товарищ»; «многочисленность»; тат., башк. ишле «многолюдный», «многочисленный»; тур. эш «подобный», «близкий»; «товарищ», «друг», «каждый из составляющих пару»; крым., ӓшлик «общество», «товарищество» (Радлов), казах., ног. ӳй-иши «семья», «члены семьи». Ср. санскр. jas «семья»; jas patis «отец семейства», «домовладыка». По мнению Л. В. Гребнева, в период первобытнообщинных отношений термин эш обозначал лиц, связанных узами родства в составе одной родоплеменной группы; впоследствии это слово стало употребляться в значении «сотоварищ», «спутник», «сподвижник вождя родоплеменной или территориальной группы» (О значении термина эш см. „Уч. зап." ТНИИЯЛИ, VI, 244— 245); в чув. й — звук протетич.

кавăн

«тыква»; МК кағун, уйг. когун, тур. кавун, ног., , тат. кавын, узб. ковун, кирг. коон, башк., казах. кауын, туркм. гавун, азерб. говун «дыня»; чуваши в старое время не выращивали дыни. Слово заимствовано из араб.: «разновидность дыни», «дыня».

калай

«(белая) жесть»; башк., тат. калай «жесть»; кирг., к. калп., тур., полов., кумык., ойр. калай, казах. калайы, уйг. кәләй, азерб. галай, туркм. галайы «олово». Это слово в значении «олово» встречается во многих языках и вне тюркской группы: в греч. xаλа, перс., а также осет. кала, груз, кала и в других кавказских языках. По изысканиям Шрадера и Абаева, его первоисточником является название города Qualah на полуострове Малакка, где с древнейших времен в большом количестве добывалось олово (Абаев. ЭСл., 617).

калăм

калăм кун уст.— название древнего чувашского праздника, который праздновался весной в среду русской страстной седмицы. Первоначально он был связан, по-видимому, с культом предков, а позднее посвящен поминовению усопших. Праздник этот в известной степени соответствует навьему дню Древней Руси. По верованию чуваш, в этот, день будто бы мертвецы выходили из могил и шли к своим родственникам невидимо погостить у них. Через неделю, в праздник сĕрен или вирĕм, молодежь с рябиновыми прутьями ходила по домам, хлестала избы, амбары и заборы, прогоняя мертвецов обратно на кладбище. В заключение за деревней разводили костёр и все участники сĕрен прыгали через огонь, чтобы очиститься от всякой нечисти, которая могла пристать к ним вследствие соприкосновения с обитателями загробного мира. Калам — слово финское; морд, калмо «могила», удм. куләм «мертвец», мар. и манси калем «умираю», фин. kalma «смерть».

калăп

1. «внешний вид», «форма», «фигура», «модель», «норма»; 2. «колодка (для лаптей)»; кирг., казах., тур., ойр., башк., тат. калып, к. калп., ног., кумык, калип, уйг. келип, узб. колип, азерб. гәлиб, туркм. галып «колодка»; «форма», «модель», «образец». Ср.: араб. «форма для отливки», «модель»; «колодка (сапожная)»; греч. хαλоπоυо «колодка сапожника». По-видимому, тюрки приняли это слово от арабов, а арабы — от греков (хαλо-πоυо букв. «деревянная нога»).

кан

«отдыхать»; «успокаиваться», «удовлетворяться»; Замахш., АФТ, казах., алт. В, ойр., уйг. Син., башк. кан, туркм. ган «утолить жажду»; Зол. бл. кан «удовлетворяться»; тур. кан «насыщаться», «удовлетворяться»; «убеждаться»; якут., хан «удовлетворять» (о жажде, желании); «успокаиваться» (о зуде); алт. В ӧч кан, башк. ӳс кап «утолить злобу», «насытиться мщением»; бараб. кунан «отдыхать». Для объяснения этимологии этого слова Wichmann сближает его с тюрк. киң (тат.), кең (кирг., казах.) «широкий», «просторный», с чем трудно согласиться. Слово это можно сопоставить с алт. кон, тув., якут. хон... «остановиться на ночлег», «ночевать» (см. хăна), но чув. а (в первом слоге) очень редко соответствует тюрк. о, у (?), для чув. закономерно у, ы, ă ~ тюрк. у, о. Ср. монг. ханах «успокаиваться», «быть удовлетворенным», хонох «ночевать».

капăр

«наряд», «украшение»; «нарядный», «модный», «изысканный», «щегольской»; капăрлан «наряжаться», «щеголять», «франтить»; мар. кавыр (горн.), ковра (луг.) «щеголь», «франт»; кавырлан, ковралан «щеголять», «франтить», «рисоваться»; М. Рясянен сближает это слово с уйг. кӧвӧз «гордый» (Радлов), у Gabain кӧвӓзкӧвӓз (у Броккельмана kӓvӓz); казах. кӳйӧзкӧйӓзкавăр > мар. кавыр > чув. капăр «хвастун» (Материалы по ист. фон. тюрк. яз. 114).

-кар

уст. «селение», «город», «крепость». Слово это сохранилось только в фольклоре (сказка „Улăп“) и в топонимике: Шупашкар, Муркар, Моркар — и у восточных финнов: Сыктывкар, Изкар, Кудимкар, Шурымкар и др. Вероятно, иранского происхождения. Ср. удм. кар «гнездо»; «городище», «город».

карас

«соты»; башк., тат. кәрәзкараш, кӓрат, удм. карас, карасэн сюсь, морд, кяряст «соты». По мнению Рясянена, в чув. карас проникло из мар. яз.; в общем же мы здесь имеем древнее индоевропейское влияние: греч. хηроϛ «воск»; хηроν «соты»; лат. сеrа, лит. koris, латыш, kari «соты». Может быть, это слово заимствовано из др. иран, яз.: *кӓрас (TLT 245).

карăш

«коростель», «дергач»; мар. карш, морд, керси, манс. харс, венг. harisкар-кар-кар.

карта

1. «изгородь», «ограда»; 2. «скотный двор», «хлев»; 3. «огород»; 4. «круг»; тат. киртә, башк. кәртә «изгородь», «ограда»; в башк. и «хлев»; баçыу кәртәhe (чув. пус(ă) карти) «околица»; азерб. кардә «круглый». Слово это сильно распространено в финно-угорских и кавказских яз.: коми карта «хлев», «скотный двор»; морд, карда, кардо «хлев», «конюшня»; кардас «двор»; манс, хант. карта, карда «двор»; «круг»; норв.-лопар. гардде «круг»; фин. (суоми) kartano «усадьба», «дом»; венг. kert «сад», «огород» (Donner I, № 175); арм. керт «город»; груз, карта «огороженное место для скота»; сев.-осет. кәрт «двор», «хлев». (Wichmann TLP 69; Абаев ЭСл. 586—587). Как в финно-угорские, так и в кавказские языки проникло из др. булг. яз. На Северном Кавказе булгары входили в соприкосновение с аланами, которые легко могли воспринять от них это слово и передать его своим потомкам — осетинам, а от последних оно могло перейти и к другим кавказским народам. В чув. образовано от глагола кар «загораживать» (см. кар) с помощью аффикса -та, по образцу çур «светить» + -та > çурта «свеча».

кас

«без дела бегать по деревне с разными новостями или просто так, от нечего делать»; КБ кӓз, Замахш. кес «ходить», «путешествовать»; уйг. кәз, тур. гез, азерб. гәз «гулять», «прогуливаться», «ходить», «расхаживать», «сновать», «бродить», «переходить с места на место, от одного к другому», «путешествовать»; кирг. кез, тув. кези «бродить», «бродяжничать»» «странствовать», «объезжать»; чаг., туркм., к. калп. гез, узб. кез, якут. кәс «ходить», «бродить по улицам»; хак. хас «бегать», «убегать»; чув. ял кас(ать) — так говорят о непоседливом человеке, который почти каждый день бегает из дома в дом, успевает везде побывать, первый узнаёт всякие новости и сообщает другим, ср. башк., тат. ил гиз, казах. эл кес, туркм. юрт гез «странствовать», «путешествовать»; азерб. кәзинти, кәзмә, тур. гезинти, туркм, гезим «прогулка»; казах. кезеген «привыкший шататься по домам и аулам». От этого же слова Вамбери производит слово казак.

ката

«край (деревни)»; катара «вдали»; катари «дальний», «далёкий»; др. тюрк., тефс. XIV-XV вв., уйг. кат «сторона», «бок»; алт. В. кеде «прочь!» «в сторону!» кедера йанында «вдали»; тув. кедээр «в сторону». Нельзя согласиться с этимологизацией Золотницкого, который сближает это слово с тат. кит «уходить»; ср. Замахш. катымда «около меня» (= чув. патăмра).

качака

«коза»; качака таки «козёл»; МК, азерб., тур., тат. кечи «коза» (теке «козёл»), туркм. гечи, тат. кәжә «коза»; казах., кирг., к. калп., ног. теке, тат. кәжә тәкәсе «козёл»; тув. козага «козлёнок горной козы». Чувашское качака, по мнению Ф. Корша, слово сложное, составленное из кача + таката выпал; в современном языке така употребляется в значении «баран».

кашкăр

«волк»; казах., к. калп. каскыр, кирг. карышкыр, узб. кашкир, узб. С кашкыр «волк». Этимология неясная. По мнению А. М. Щербака, „возможны два пути этимологизации кашкăр. Если за исходную в этимологическом отношении принять казахско-узбекскую форму, то слово кашкыр удобно сопоставить с глаголом каскай «прямо и ясно выставиться», «оскалить зубы» (Будагов. Сл. И, 17; ср. там же: каскар- «прямо, лбом обратиться к чему-нибудь»). Если же за исходную будет принята киргизская форма, основой необходимо считать карыш-, ср. уйг. кăрши- «скалить зубы»; -ғур, -ғыр — аффикс одного из древних причастий“ (ИРЛТЯ 132); ср. к. калп. кас «враждующий», «враждебно относящийся»; «замышляющий зло»; «враг».

кашла

1. «шуметь» (о лесе); 2. «шипеть» (о пиве при брожении). Слово звукоподражательное.

кашни

, диал. кашнăй «каждый»; кашка кун (çын) «каждый день (человек)». Чуваши усвоили это слово от русских крестьян, которые произносили его как кажный (с диссимиляцией д.)

кăвакал

«утка»; башк., тат. диал. кӳгӓл, кирг. кӧгӧл «селезень»; Слово звукоподражательное, название дано по издаваемому утками крику ква-ква...

кăвар

, диал. коар «горящие, раскалённые угли», «жар»; вут-кăвар «пожар»; КБ кӳӓр от «горящий огонь», АФТ, азерб., туркм. кӧз, узб. кур, тур. кор, кору «горящие угли»; тув. кывар «горючий», кыварсуг «керосин»; туркм. ховур «жар», «пламя»; азерб., туркм. говур, узб. ковур «жарить», тур. кавур «жечь»; «жарить». Слово перенято от древних иранцев; иран. хур, хвархвар(е) «солнце (огонь)». В древности Хорезм назывался у персов Хуваразмиш, у арабов — Хваризм, т. е. «солнечная страна» (зем, зм «земля»). В период господства религии Зороастра страна изобиловала храмами огня; ср. др. тюрк., кирг., казах., алт, кӳй, узб. куй, уйг., хак., башк. кӧй «гореть». Армянский историк X в. Каганкатваци, описывая религию хуннов, упоминает, что они поклонялись богу куар, производившему искры громоносных молний (История агван, 1861, гл. 40).

кăмăрчак

1. «хрящ»; 2. «выжарки», «шкварки»; Замахш. кемӳк, азерб. хәмирчәк, узб. кемирчак, уйг. кӧмӳчәк, кирг., ойр. кемирчек, тат. кимерчәк, башк. кимерсәк, алт. В кебирчек, казах., к. калп., ног. шемиршек, туркм. гемирчек «хрящ», тур. кыкырдак «хрящ»; «шкварки». В чув. и тур. звукоподражательное слово — подражание хрусту, а в других от кемик «кость»; см. кăвăрч.

кăркка

«индюк»; кăркка ами «индюшка»; узб. курка, казах. кӳрке, уйг., башк., тат. кӳркә, кумык, гюргюр «индюк»; хак. кӳркӳ «тетерев». Звукоподражательное слово — подражание крику индюка кăрк-кăрк, кӳрк-кӳрк. Ср. араб. «журавль»; фин. kurki то же.

кăрлач

уст.: мăн кăрлач «январь», кĕçĕн кăрлач «февраль»; хак. кичиг хырлас ай уст. месяц малых морозов» (ноябрь); улуг хырлас ай «месяц больших морозов» (декабрь); тат. О кырлач «холодный месяц»; агам кырлач «первый холодный месяц, преимущественно декабрь», энем кырлач «январь»; младший брат (днем) говорит старшему: агяр мин агам кюк булсам жяш киленнярнен коянтясен тошорер эйем, кешенен токорогон жиргя тошоргонче катырыр ыйым «если бы я был как старший брат (декабрь), то я молодых женщин (снох) заставил бы побросать коромысла с ведрами и водой и заморозил бы слюну на лету» (Остроумов 136). Н. И. 3олотницкий производит это слово от тат. кырылак (такого слова мы в словарях не нашли, есть только кыраула «заиндеветь») «все ниспровергать», «низлагать», «приводить в оцепенение» (КСл. 198).

кăтикле

«кудахтать». Звукоподражательное слово; крики кудахтающей курицы воспринимаются чувашами как кăт-кăтик.

кăшăл

«обруч»; башк., тат. коршау, казах. курсау, тув. куржаг, алт. В курчаг, курчу, хак. хурчаг, азерб. гуршаг, туркм. гуршав, кумык, кыршав «обруч»; туркм. гушак, алт. курчак, тур., башк. кушак, кирг., тув. кур, хак, хур «пояс». Чув. кăшăл, тюрк. курчаг и пр. образовались, вероятно, от глагола со значением «опоясать», «окружать»: алт., кирг., хак. хурча, тув. куржа, тат. кырша (Радлов), уйг. ко(р)ши, тур. кушат, азерб., туркм. гурша «опоясывать», «окружать»; ср. тув. куржал «быть опоясанным»; в чув., как и в тур., звук р выпал. М. Рясянен без достаточного основания признает это слово заимствованным из марийского языка, хотя там имеется для обозначения обруча слово шӳдыш (TLT 247).

кăшкăр

, диал. кăçкăр «кричать»; Замахш., узб. С, чаг. кычкыр, кирг. кыйкыр, казах., к. калп., ног., тув., уйг. Син. кышкыр, алт. В кыйгыр, хак. хысхыр, башк. кыскыр, узб. кичкир, азерб. гышгыр, кумык, кычыр, туркм. гыгыр, тур. haйкыр «кричать», «орать», «звать»; тур. hычкыр «рыдать», «плакать навзрыд»; уйг. кичкар «звать». Звукоподражательное слово; ср. алт. В кый «крик».

кăшла

, хышла «глодать», «обгладывать», «грызть (кость)»; уйг. ғажи, узб. ғажи, гажила то же. Звукоподражательное слово.

кăшман

— общее название для корнеплодов: йӳç кăшман «редька», тутлă кăшман «брюква», хĕрлĕ кăшман «свекла». В тюркских языках мы не нашли родственных слов, имеются они только в финских языках: удм., коми кушман, морд. кшумань, мар. ушмен «редька»; мар. ушман «брюква»; удм, горд кушман, мар. йошкар ушман «свекла». Исследователи финских языков считают это слово заимствованным из чувашского языка (Wichmann TLP 85; Rӓsӓnen TLP 237). Этимология неясная.

кĕвенте

«коромысло для носки воды»; «коромысло у весов»; башк. кӧйәнтә, тат. коянтә, казах. кӳйеңте «коромысло». Чувашскую форму кĕвенте можно производить от глагола кив «толочь белье в ступе». Первоначально, по-видимому, этим словом называли песты, которыми толкут бельё (при стирке). Позднее ими же носили воду, сделав на концах зарубки, а для пестов приняли слово кисĕп < тат. кисап.

кĕпе

«рубашка»; МК каб «посуда», «чехол», «коробка»; чаг. каб «сосуд», «сумка, которую вешают по бокам вьючного животного»; «мешок»; азерб., туркм. габ, тур. кап «посуда», «сосуд», «футляр», «чехол», «наружный покров»; азерб., туркм. аяггаби, тур. аяккап «обувь» (букв. «чехол», «обёртка ноги»); АФТ каба «верхняя одежда»; каб «футляр»; алт. В, ойр., шор. кеп, хак. кип, тув. хеп «одежда», «белье», «обмундирование»; «форма», «шаблон», «образец», «подобие», «колодка (сапожная)»; ср. монг. кеб (Бурдуков) «форма», «образец»; алт. В дьылан кеби «выползок (старая кожа) змеи» (чув. çĕлен кĕпи); тув. хап «мешочек», «кисет»; «футляр», «чехол»; алт. В, казах., к. калп. кап, ног. капшык, тат. капчык, узб. коп, копчик «мешок»; ног., тат. кап «куль»; тур. кебе «плащ из грубого войлока»; тат. Сиб. кэп «одежда» (Будагов II, 413); кирг. ак кӳбӧ — название боевого одеяния (Юдахин); кумык. гюбе «броня», «кольчуга», «латы», «панцырь»; карач. кюбе «броня»; чаг. кӳпе «латы» (Будагов II, 142), полов, кӳбе, тат. кӧбэ кӳлмәк «кольчуга»; чаг. кепек «одежда», «плащ», «покрывало» (Vambery EWTS 77). В словаре Махм. Кашгарского в качестве булгарского слова (булгары — предки чуваш) упоминается кӳбе в значении «кольчуга» («защитная рубашка из металлических колец»). Кроме того, в 1945 г. во время раскопок близ древней болгарской столицы Преславы найдена была гранитная колонна со старинной надписью, где четыре раза повторяется слово кӳпе в значении «кольчуга» (Софийская газета „Изгрев“ от 5 сентября 1945 г., № 282, стр. 4). По-видимому, производство кӳбе сильно распространено было у булгар не только в период пребывания их на Северном Кавказе, но и позднее на Волге. Известно, что в древнее время в Хорезм кольчуги ввозились из Волжско-Камской Булгарии (С. П. Толстов. Древний Хорезм, 1949, стр. 14). В сочинении персидского писателя XIII в. также встречается слово каба — род кафтана, длинная мужская одежда, которую носили в Азербайджане. Вероятно, слово это иранского происхождения, оно еще встречается в языке пехлеви: капах «плащ»; в перс. каба «длинная мужская одежда, надеваемая на рубашку»; в осет. и груз, каба «женское платье».

кĕренке

, кĕрепенке, кĕревенке, кĕрепенкĕ «фунт»; азерб. кирвәнкә, туркм. кирвенке, ног. куьренке, тат. О гряӳэнкә, алт. В кӳренке «фунт». Заимствовано из русск. яз. Древнерусское гривьна, гривьнка — слиток серебра, служивший денежной и весовой единицей в Древней Руси; он первоначально весил один фунт. Слово это из Руси проникло на Кавказ и Персию; ср. перс. (гирванкӓ) «фунт».

кĕрнекерсем

, кĕрнӳкерсем уст. диал. «молодые люди (парни), сопровождавшие жениха на свадьбе». Слово сложное, состоит из кĕрӳ и некер (кĕрӳ «жених», некер < монг. нӧкӳр «товарищ», «друг», терминологически «дружинник»; (Владимирцов 87); ср. перс. ноукӓр «слуга»; азерб. нӧкәр, узб. нукер «слуга»; к. калп. нокер «воин»; карач. негер «товарищ».

кĕсъе

, кĕссе «карман»; башк., тат. кесә, узб. киса, туркм., кумык., ног., к. калп. кисе, «карман»; тур. кесе «кошелек», «карман», «мешочек»; азерб. кисә «мешок», «сумка», «кисет»; кирг. кисе уст. «мешочек из кожи, который привязывался к поясу, в нем носили кремень, огниво, трут и др.; «ременный пояс и нанизанные на него разного рода мешочки: ножны для ножа», «мешочек для огнива и др». Слово проникло из перс. яз.: (кисе) «карман», «кошелек», «мешочек», «кисет»; ср. араб. «мешок», «сумка», «кошель». Ср. русск. киса «кошель или мешок, затягиваемый шнурком»; русские заимствовали его или непосредственно из персидского языка, или через посредство тюркских языков.

кил

«дом», «домашний очаг»; кил-йыш «семья», «все члены семьи». Слово это, вероятно, родственно хазарскому -кел в названии города Саркел; последнее византийским императором Константином Багрянородным на греч. яз. был переведен словами λενхόν охηрα «белое жилище», а в русских летописях оно известно как Белая Вежа. Слово гиль встречается в азерб. и тур. яз., но проф. А. Н. Самойлович отрицает родство его с чув. кил (Яфет. сб. III, 99—102). Выводы его нуждаются в проверке. Чув. кил Мункачи сближал с кавказско-кюринским кел, квал (KSz. vi, 184).

кин

, килен «сноха», «невестка (жена сына или младшего брата)»; орх.-енис, КБ, чаг., азерб. кӓлин, МК, хак. килин, Замахш., уйг., узб., кирг., казах., к. калп., ног., карач., ойр., тув. келин, башк., тат. килен, туркм., тур., тат., кумык. гелин «сноха», «невестка». Слово произошло от глагола кил, кел, гел «приходить»: келин, килен «приходящий», «пришедший». Оно первоначально обозначало, вероятно, пришедших, т. е. взятых извне, из другого рода женщин.

кирпĕч

«кирпич»; МК кербич, Замахш., тефс. ХII—ХIII вв., кирг., тув. кирпич, чаг., туркм., тур. керпич, хак. кирпис, ног. кербиш, к. калп. гербиш, казах. кирпиш, башк. кирбес, тат. кирпеч «кирпич». В русск. яз. это слово проникло из тюркских языков.

кисĕп

«пест для толчения кудели, домотканого сукна, ячменя, полбы или белья при стирке»; казах. келсап (у Ильминского келисаб), к. калп. келисап, тат. кисап < килесап, башк. килеhап «пест»; кисĕп — слово сложное, состоит из килĕ «ступа» + сеп ~ сап (уйг., туркм., тур., кирг., казах., к. калп., ног., тат. сап, тув. сып, башк. han «рукоятка», «черенок», «древко»); в чув. сап не сохранилось.

куккук

«кукушка»; уйг. каккук, узб. какку, кирг. кӳкӳк, казах. кӧкек, алт. В кӳк, кӳӳк, хак. кеӳк, кӧӧк, тув. хек, башк. кәкӳк, тат. кӳке, тур. куку, кукукушу, гугук, азерб. гугу кушу «кукушка». Звукоподражательное слово.

куланай

ист. «поземельная подать»; алт. В каланкалан в значении «подать» упоминается в древних уйгурских юридических памятниках X—XIII вв. Д. Тихонов в своей статье „Налоги и налоговые термины в уйгурском государстве в IX—XIV вв.“ пишет: „Калан был основным государственным налогом с оседлого земледельческого населения — это подать с возделанных земельных участков. У уйгуров калан взимался еще за 200 лет до подчинения их Чингисханом“ (Уч. зап. Инст. востоковед. АН СССР, т. XVI, 1958, стр. 63—77). В чув. яз. для обозначения подати существовало еще слово хырçă, оно употреблялось по преимуществу в верховом диалекте. По изысканиям Б. Грекова и А. Якубовского, обычный налог с обработанной земли, известный под названием хараджа, при монголах получил наименование калана (Золотая Орда и ее падение, 1950, стр. 55). См. ярлыки золотоордынских ханов, напр., ярлык Тимура Кутлуга, вступившего на престол в 1397 г. При монголах каланом называли также особый вид военного налога. В «Истории армянского народа» под ред. Б. Н. Аракселяна (Ереван, 1951) читаем: „Для желающих избежать воинской повинности устанавливался взамен ее калан, особый вид военного налога“ (стр. 55). В других тюрк. яз. вместо калан были в употреблении: в одних — албан, в других — имана, в третьих — верки, салгит и пр.; см. хырçă. Ашмарин куланай возводил к русскому слову головное (См. VI, 274) (?).

кунтă

«лукошко», «кузов», «короб из лубка»; в тюркских языках мы не нашли родственного слова, одиноко стоит здесь узбекское кунда «колода», «ступа, выдолбленная из пня», да и его родство с чув. кунтă сомнительно. Слово кунтă, вероятно, заимствовано из финно-угорских языков; ср. мар. комдо, удм. куды, коми-зыр. куд, лопар. конте, хант. хаăнт «лукошко», «короб из лубка»; эст. котт «мешок»; фин. kontti «короб из бересты» (Donner. I, № 55). Проф. В. И. Лыткин удм. куды и коми-зыр. куд считает заимствованными из чув. яз. (Историч. грамматика коми языка. Сыктывкар, 1957, стр. 71).

курак

«грач»; хура курак «грач»; ула курак «ворона»; кирг., казах. ала карға, туркм. ала гарга и гарга, башк., тат., к. калп., ног., уйг., узб., кумык., караим, карға, тур., азерб. гарға, «ворона»; башк., тат., к. калп., ног. кара карға, узб. кара корға, азерб., туркм. гара гарга, тур. экин каргазы (экин «посевы»), кирг. чар карга, казах. кузгын карга «грач»; тур. аладжа карга «галка». Слово звукоподражательное.

курка

1. «ковш»; 2. «чашка»; чей курки «чайная чашка»; туркм. курок «совок, которым черпают муку на мельнице» (Беляев); кирг. аташ кӳрӧк «совок для угля»; саг. кӳркӳ «ковш» (Радлов), узб. куракча «совок». О происхождении этого слова Н. И. Золотницкий неправильно замечает, что „слово это одно из весьма немногих заимствованных чувашами из черемисского наречия: луг. корка, горн. карка“ (КСл. 213). Позднее финским ученым Рясяненом было установлено, что в мар. яз. оно проникло из чув. (TLT 149). По-видимому, курка произошло от глагола кура (узб.), кӳре (уйг.), кӳрӳ (тур.) «грести», «сгребать» (см. кĕреçе); ср. к. калп. гӳрек «совок», алт. В кӳрек «лопата».

кусар

«косарь», «большой толстый нож»; азерб. кәсәр, тур. кесер «секира», «топорик». От тюрк. глагола кес «резать»; ср. монг. хусуур «скребок» от хус (ах) «скоблить»; др. монг. кусуур «скобель», куса «скоблить». Чувашское кусар является или древнемонгольской формой слова, или (если самый предмет в чувашский обиход вошел в новое время) заимствованием из русского языка. Последнее более вероятно. Родственное турецкому кесер слово на чувашской почве звучало бы касар.

куштан

«мироед», «кулак»; в царское время на сельских сходах куштаны были заправилами, все мирские дела решали по своему усмотрению и в своих интересах; тат. О коштан «делец», «заправила», «недобрый, своекорыстный человек», «интриган»; у Будагова: тат. коштан «ябедник», «клеветник», «лицемер»; у других татар это слово употребляется в значении «забавный», «весёлый», «смышлĕный», «остряк» — может быть, из персидского (Сл. II, 83); у Радлова: тат. коштон «ходатай», «ведущий какое-нибудь дело», «адвокат», «зачинщик» (Сл. II, 685); башк. куштан «льстивый», «льстец», «подхалим»; «кокетка». Слово неизвестного происхождения. Ср. русск. кошт «содержание», «иждивение»; коштоваться «угощаться» (Преображенский ЭСл. 374); ср. перс. (коштӓн) «убивать», «умерщвлять».

куян

«заяц»; уйг., туркм., кумык., казах., к. калп., ног. койан, кирг., алт. койон, узб. кӳён, тув. кодан, койгун, хак. хозан, башк., тат. куян «заяц». Слово куян в чув. яз. проникло позднее. Др. чув. хоран перешло в мар. яз. и бытует здесь в форме морен, меран < ма + хоран (ма «земля»).

кӳнтелен

«свидетель»; в настоящее время слово это вышло из употребления; оно имеется в словаре 1769 г.: кюнделень «свидетель»; в сокращенном катехизисе 1803—1852 гг. девятая заповедь читается так: „син зиня соя турух кюльделене ан бол“ «не лжесвидетельствуй»; в словаре Вишневского 1836 г.: кюнделегень «свидетель»; кюнделес «свидетельствовать»; в словаре Золотницкого: кунделэнь, кунделэгэнь «свидетель», кӳнделе «свидетельствовать». Слово это находим еще в сарапульском диалекте удмуртского языка в в старой грамматике того же языка — „Сочинения, принадлежащие к грамматике вотского языка“ (1775 г.): канделем «свидетель». По мнению Вихмана, слово это заимствовано удмуртами от чуваш (TLP 71). Из тюркских языков только в алтайском (Вербицкий) имеется это слово: кӳндӳле «почитать», «чествовать», «чтить». Ср. монг. хундлэх «уважать», «почитать»; «чествовать»; хӳнд «честь», «достоинство», «почёт», «уважение», «авторитет». Отсюда ясно, что свидетелями могли выступать люди авторитетные, всеми уважаемые.

лав

«воз», «подвода»; казах. лау уст. «подвода, транспорт, предоставляемый населением должностным лицам, прибывающим по служебным делам»; кирг. ылоо «верховое животное или подвода, выставляемые в порядке общественной повинности»; вост, «тюрк. (турф.), уйг. Син. улағ, улак «всякое вьючное животное, употребляемое для перевозки тяжестей»; др. уйг., в ярлыке Тимура Кутлуга (1397 г.) улак, туркм. улаг, желт. уйг. олаг, алт. В ула, улаа, улаг, хак. улағ, башк. ытау, тат. олау, узб. улов «подвода»; МК улаға «боевой конь»; тур. улак «курьер», «гонец», «вестовой»; тув. улағ «перекладная», «сменная лошадь». Слово проникло в тюркские языки из монгольского: монг., бур.-монг. улаа, калм. ула «подвода», «почтовые лошади», «подводная повинность»; ср. уйг. Син. ула «соединять», «связывать», «наставлять одно к другому»; кирг. ула «соединять»; алт. В ула «наставить длину», «связывать», «подвязывать»; «сряду», «один за другим»; чув. улағ > ăлав > лав.

лачăм

лачăм кайăк «сокол»; МК, Зол. бл., Замахш., АФТ, азерб., туркм., тат. лачын, уйг., чаг. кумык, лачин, узб. лочин, кирг. ылаачын, ног., к. калп. лашын, хак. ылачын, башк. ыласын «сокол»; казах. лашын «коршун»; ср. монг. начин, бур.-монг. нашин «сокол». Этимология неясная; по предположению A. М. Щербака, слово санскритское.

макăр

1. «громко плакать», «рыдать», «реветь»; 2. «блеять», «мычать»; 3. «квакать»; 4. «мяукать»; МК багыр «жалобно плакать», «вопить», «реветь»; кирг., к. калп., ног. бакыр «вопить», «реветь»; башк., тат. бакыр, узб. букир, тур. багыр «орать», «громко кричать», «реветь»; карач. макыр «мяукать»; чаг. муккра «кричать», «мычать», «стонать»; якут. мағыраа «мычать». Звукоподражательное слово.

максăма

«диво, приготовленное без хмеля» (от него не пьянеют); кирг. максым «напиток, приготовленный из дроблёного ячменя без хмеля», тат., максыма, максым (Будагов) «пиво, приготовленное без хмеля». Этимология неясная. В чагатайском языке (Радлов), а также в сочинениях Алишера Навои встречается слово аксум, ахсум в значении «пьяный» (Боровков. Бада’и’ ал-лугат). Если к этому слову приставить спереди арабскую отрицательную частицу (ма), то будем иметь интересующее нас слово мааксым > максым «непьяное», «нехмельное». К сожалению, такие образования не совсем свойственны тюркским языкам.

матрӳшке

, матрешке «маткина душка», «душица». Слово это получилось в результате неточного воспроизведения русского маткина душка (с пропуском-кина и заменой д звуком р): мат(кина) душка > матрушка > матрӳшке > матрешке.

мăйар

«орех». Слово неизвестного происхождения; соответствующее слово имеется в венг. яз. mogyoro «лесной орех», заимствованное в древнее время от булгар (предков чуваш) (Gombocz BTLU 220-221). Ср. башк. К муйыл, казах. мойыл «черемуха».

мăнтарăн

1. «жалкий», «несчастный», «бедняга», «достойный сожаления»; 2. «милый», «добрый», «хороший». Проф. Ашмарин этимологизирует это слово как мăн туррăн «великого бога»: Эй мăн туррăн телейĕ «ох эта доля, назначенная великим богом» (Материалы... 29).

Мăрса

Мăрса касси — название деревни; тат. морза, мырза уст. «татарские дворяне»; казах., кирг. мырза «господин», «барин»; «щедрый». Из перс (мирза), которое состоит из двух слов (ӓмир) «эмир», «князь», «повелитель», «государь» и (заде) «рождённый», «происходящий», «сын»; следовательно, мирза «рождённый принцем», «принц крови»; в Иране - это титул членов царствующего дома, в этом случае мурза ставится позади имени; если же слово мирза является только почётным обозначением высших членов, то оно ставится впереди имени; ср. араб. «князь», «принц», «эмир»; «правитель».

мел

1. «ловкость», «сноровка»; 2. «уловка», «хитрость»; 3. «способ», «средство», «прием», «метод»; 4. «случай», «возможность»; уйг. әмәл «действие», «дело»; «способ»; әмәл тaп «найти выход из положения», «придумать способ», «изловчиться»; «практика»; «должность», «род занятий»; кирг., казах., хак. амал, к. калп. әмел «дело», «действие», «поступок»; «способ выйти из положения», «хитрость», «уловка»; башк., тат. әмәл «способ», «средство», «приём», «уловка»; тур. амал «действия», «поступки»; «труды»; балк. амал «возможность»; ног., туркм., узб. амал «действие» (матем.); из тюркских языков это слово проникло в марийский — амал «повод», «причина», «предлог», в удмуртский — амал «способ», «средство», «метод», «прием», «сноровка». В. И. Абаев указывает на широкую распространённость этого слова на Кавказе у осетин, лезгинцев, даргинцев, кабардинцев и др. Семантическое развитие этого слова он представляет в следующем виде: от исходного значения «действие», с одной стороны, — «образ действий» > «поведение», «нрав», а с другой — «способ действия» > «прием», «уловка» «средство», «хитрость» (ЭСл. I, 50). Слово заимствовано из араб. и перс. яз.: араб. «действие», «работа», «занятие», «дело», «труд», «старание»; перс. (из араб.) (ӓмӓл) «дело», «действие», «работа», «поступок», «практика».

мулкач

«заяц». Слово это в других тюркских языках отсутствует. На этом основании Б. Мункачи приписывал ему кавказское происхождение: каб. мел «овца», груз, мела, сван. мал «лисица»; -кач < тур. кечимулкач — «овцеподобное, лисицеподобное животное» (KSz. I, 1900, 205—206). Мы склонны рассматривать его как удмуртское трехсоставное сложное слово: му + луд + кеч (му «земля», луд «поле», кеч «коза», «козочка»); по первому впечатлению удмурты назвали зайца «полевой козочкой»; позднее, вероятно, для тушканчика прибавили му, получилось «земляной заяц». Чуваши же так стали называть зайца. На чувашской почве слово претерпело ряд фонетических изменений: му-луд-кеч > мулăткеч > мулкеч и по требованию закона сингармонизма — мулкач.

мучавăр

, мăчавăр уст. 1. «жрец»; 2. «медлительный», «неповоротливый, вялый человек»; 3. «повитуха», «повивальная бабка» (дер. Синьял Цивильского р., дер. Çăкаллă Явăш Вурнарского р.). У писателя XVIII в. Мильковича (рукопись 1783 г., опубликованная впервые в журнале „Северный архив“ в 1827 г.) слово мучавăр встречается в своем первоначальном значении «жрец». Заимствовано из араб. яз., где (букв. «соседний», «смежный») = «человек, живущий при великом храме Мекки или при гробнице человека, почитаемого святым»; ср. перс. (моджавер) «соседний», «смежный»; «сосед»; «живущий вблизи гробницы святого».

мучи

, мучей «старший брат отца», «почтенный старец». Слово сложное, составлено из мăн, мун «большой», «старший» и др. тюрк. ӓчи, ичи «брат», «дядя», «старший родственник»: мун + ичи > мучи.

нăйлат

1. «жужжать», «пищать» (о комаре); 2. «визжать» (о собаке). Звукоподражательное слово.

несĕл

«род», «племя», «потомство»; азерб, нэсл, туркм., тур. несил, уйг., тат. нәсил, узб. насл, башк. нәçел «род», «племя», «потомство», «поколение»; кирг. насыл, казах., к. калп. нәсил «происхождение», «потомство», «поколение», «порода»; кумык, наслу «потомство»; в том же значении («род», «потомство») известно в некоторых чувашских диалектах слово неслĕк < несĕл + лĕк, сохранившееся в выражениях: неслĕксĕр ача-пăяа «беспризорные», «безродные дети»; неслĕксĕр çын «человек без роду и племени»; ср. якут. насилиӓк. Заимствованы из араб. и перс. языков: араб. «потомство», «род», «поколение» от глагола «плодить», «производить на свет потомство», «порождать»; ср. перс (нӓсл) «поколение», «потомство», «племя»; «род человеческий». В якутском словаре Э. К. Пекарского почему-то этому слову приписывается русское происхождение. Здесь мы читаем: «Насилиӓк... (русск.) «наслег»... якутская административная единица, состоявшая из нескольких родов... из нескольких наслегов составлялся улус...“ (Сл. VI, 1697). А в Большой Советской Энциклопедии находим и совсем курьезное объяснение, что „термин наслег происходит от русского ночлег, он введен русской администрацией в первой половине XVIII века для обозначения якутских родов“ (том 29, стр. 194).

нимĕр

1. «кисель»; «кашица»; «картофельное пюре»; ср. мар. немыр «мучная кашица», удм. немри «пюре». По мнению Вихмана, марийцы и удмурты заимствовали это слово из чувашского языка (TLP 89). Рясянен ограничивается только сопоставлением их (TLT 256).

нӳр

, нӳрĕ «влага» «сырость»; «влажный», «сырой»; нӳрлĕх «влажность». По-видимому, слово заимствовано из финских языков: мар. нӧрӧ, нӧрик «сырой», «влажный», нӧраш «мокнуть», «вымокнуть»; нӧрташ «мочить», «замачивать», «намачивать», «смачивать»; удм., коми нюр «болото»; «влажный», «сырой»; нюркот «влага», «влажность»; ср. венг. nyirkoš «влажный», «сырой», «мокрый».

ньуха

— детское слово «собака». Из монг. нохай «собака».

пай

«доля», «часть», «пай»; азерб., туркм., тур. пай «доля», «часть», «порция», «пай»; кирг., казах., к. калп., ног., башк., тат., уйг., хак. пайпайла «делить на паи, доли», «распределять», «раздавать». Слово тюркское; русские заимствовали его из тюркских языков; некоторые тюркские языки для обозначения кооперативного пайка сами в свою очередь заимствовали из русск. яз.

паранкă

«кяртофель». Для объяснения этимологии этого слова Рясянен ссылается на указанное у Даля в словаре русское слово паренка «пареная репа», «морковь» (TLT 267), с чем нельзя согласиться. Нам кажется, что слово это получилось иным способом. Русские вначале картофель называли американка, мериканка, татары м заменили звуком б, один из одинаковых слогов (ка) опустили (гаплология) и произносили это слово как беринке > бәрәнге, а за ними соседние чуваши — паранкăçĕр улми (букв. «земляные яблоки»).

пасар

«базар», «рынок»; азерб., туркм., уйг., кирг., казах., к. калп., ног., хак., башк., тат. базар, узб. бозор, тув. базаар, якут. баhаар «базар», «рынок». Из перс. (базар) и араб., перс. «рынок», «базар»; «торговля». Хотя русские заимствовали это слово из тюркских языков или непосредственно из персидского, но все же чуваши могли заимствовать его из русск. яз., иначе в начальном слоге слова мы имели бы у или ы.

патак

«палка»; МК, кирг., казах., ног., карач., башк. К бушак, уйг., к. калп. пушак, узб. буток, алт. В, туркм. пудак, башк., тат. бошак, тув. будук, ойр., тур. будак «ветвь», «сук». В чувашском наличие необычного а в начальном слоге хотя и можно объяснить ассимилятивным влиянием звука а второго слога, но, вероятнее всего, слово это восходит к русск. батогтуя (см.), соответствующее тюрк. таяк, а для обозначения ветви — турam.

паян

, паякăн «сегодня»; КБ, уйг., кирг., тур., карач. бӳгӳн, Зол. бл. бӳкӳн, азерб. бӳ кӳн, узб. бугун, ног. бугуьн, казах., к. калп. бӳгин, алт. И пӳгӳн, хак. пӳун, башк. бӧгӧн, тат. бӳген, тув. бӧгӳн сегодня. Тюркские слова образованы от бу «этот» и кӳн «день». Рамстедт и чув. паян выводит из бӳкӳн > пайан, но трудно с этим согласиться: общетюрк. букӳн (букв. «этот день») в чувашском соответствует ку кун («этот день»), к которому невозможно возвести форму паян. Вероятнее всего, чуваши в период татарского ханства заимствовали из тат. яз. слово баягынак (бая «недавно», «на днях», гынак «только», «лишь») с усечением конечного -ак > паякăн. А в дальнейшем появилась параллельно с ней и сокращенная форма (без слога -кă-) паян. Оба слова продолжают употребляться в значении «сегодня».

пăрăç

«перец»; уйг. му(р)ч, узб., кирг. мурч, алт. В мырс, мирч, пырч, туркм., кумык., карач. бурч, казах., к. калп., ног. бурыш, башк. борос, башк. К бурс, тат. борыч «перец»; ср. калм. бурш; Мункачи сближает чув. пăрăç с санскритским марича (KSz. VI, 1905, 376—379). Чуваши заимствовали из русск. яз. (Едва ли есть основания для сближения с русск. перец: по фонетическому облику чув. пăрăç не выходит за пределы известных чувашко-тюркских звуковых соответствий, см. пăрçа. Тюрк. языками это слово заимствовано из ар. яз.; Абаев. ЭСЛ. I, 282; Ю. Немет. Специальные проблемы тюркского языкознания в Венгрии. ВЯ, 1963, 6, стр. 128. Прим. ред.)

пăри

«полба»; башк., тат. борай «полба»; азерб. бугда, уйг., туркм., тур. бугдай, узб. бугдой, алт. В пуудай, ойр., кирг., монг. буудай, хак. пуғдай, казах., к. калп. бидай «пшеница». Слово это имеется и в некоторых индоевропейских языках: лит. пурай, латыш, пури «озимая пшеница»; греч. πνроσ «пшеница»; ст. слав, и др. русск. пыро «полба»; ср. монг. буудай «пшеница»; араб. «пшеница».

пăру

< пăрăв (в род. и дат.-вин. падежах основа пăрăв-) «телёнок»; МК бузагу, АФТ бызагу, тефс. XII—XIII вв. бозағу, тур. бузагы, Замахш., казах., к. калп. бузау, ног., кумык. бузав «телёнок»; азерб. бузов «телёнок до шести месяцев»; узб. бузок, башк. бызау, тат. бозау, кирг. музоо, уйг. мозай, алт. И позу, пыза, пуза, хак. пызо, тув. бызаа, якут. боруоску, торбос «телёнок»; ср. монг. письм. бирагу, бируу (Бурдуков), Замахш. бурубуруу. А. М. Щербак производит это слово от тюрк. корня буз, боз, монг. бур, бор, «серый», «тёмный»; „Таким образом, бузагу должно рассматриваться,— пишет он,— как слово, обозначавшее молодняк коровы в том возрасте, когда происходит линька и потемнение шерсти; ср. якут. боруоску «телёнок с потемневшей шерстью», «телёнок после четырех-пяти месяцев». Последнее Э. Пекарский сравнивает с боруор «темнеть».“ (ИРЛТЯ 100); чув. пушмак пăру «телёнок по второму и третьему году»; казах., к. калп. баспак «телёнок более пяти месяцев»; башк., тат. башмак (тана), ног. баспак «годовалый телёнок». Этимологию слова башмак находим в словаре Будагова: башмак «туфля»; «годовалый телёнок, у которого отросли уже копыта» — от этого и произошло название башмак (1, 229). Производные: чув. пăрула, башк. бузаула, тат. бозаула, казах., к. калп. бузаула, ног. бузавла, алт. В позула, тув. бызаала, тур. бузагыла, узб. бузокла, кирг. музооло «телиться».

пăсара

«хорёк»; МК кӳзӳн, туркм., кумык, сасык гёзен, кирг. кӳзӧн, сасык кӳзӧн, казах. сасыккӳзен, к. калп. (сасык) кузен, узб. сассик кузан, алт. В, хак. кӳзен, уйг. Син. сасык кӧзӧн, башк., тат. (сасы) козән «хорёк»; тув, кӳзен «колонок», «куница»; монг. (Бурдуков) ӳмкил кӳрене «хорёк» (кӳренг «коричневый»); ср. калм. курн «хорёк». В древнее время и в чувашском языке для обозначения хорька, по-видимому, было слово кӳрен: по общему признанию венгерских лингвистов, венгры свое gӧrе́ny «хорёк» заимствовали из древнечувашского языка (Gоmbосг. BTLU 72—73). Слово пăсара возникло, вероятно, тоже давно: ср. удм. бызара (< чув.) «суслик» и мар. пушара «хорёк»; пăсара представляет собой древнее причастие от глагола пăсар (букв. «испускающий газы, ветры»); так назван он по характерному для него запаху; ср. уйг. сесикчи, азерб. гогарча, тур. кокарча «хорёк» (букв. «вонючка»); ср. русск. выхухоль от несохранившегося хухать «вонять»; у Даля: „И хохуля себя не хулит, даром что воняет“.

пăшатан

«жегало», «шило для прожигания». Звукоподражательное слово.

пелтек

«заика», «косноязычный»; чаг. билтәк, азерб. пәлтәк, туркм., тур., тат. пелтек, тат. биртәк, кумык, мелтек «заика», «косноязычный», «картавый». Звукоподражательное слово.

пике

1. уст. «барышня», «дочь состоятельных людей»;. 2. «красавица»; чаг. бикә «незамужняя женщина» (Будагов), тат. бикәч «просватанная девушка», «невеста»; башк., тат. бикә уст. «дама», «госпожа», «барыня», «благородная дама»; уйг., узб. бека, к. калп. бике, ног., кумык, бийке «госпожа», «хозяйка дома»; ист. «княгиня», «жена бека»; казах. бике, бикеш «дочь богатых людей»; «сестра мужа»; казах., к. калп. кайын бике, башк. кәйен бике «старшая свояченица»; ног. кайын бийке «старшая золовка»; тюм. пигэ «старшая сестра мужа». Происходит от слова бек, бей = первоначально «родоначальник»; позднее «князь», «господин». В старой Турции бей — титулг мелкого вассального князя; в бывшем Хивинском ханстве — глава мелкого родового подразделения»; см. пăянампике, бике рассматривает как сложное слово, состоящее из бег + ӧкӧ = «сестра бека» (чаг., узб, ӧкӧ «сестра»). UAJb XXXIII, 1961, Heft 1-2, S. 20); возможно, пике — госпожа сестра; ср. __пăянам__.

пичев

пичеври лаша «пристяжная лошадь», ««пристяжка». Слово неизвестного происхождения, имеется оно еще в мар. языке: пече «пристяжная лошадь»; см. пĕрешке.

пукан

«стул»; каска пуканĕ «обрубок дерева», «чурбан, употребляемый вместо рабочего стула»; башк., тат. бӳкән «обрубок», «чурбан». Возможно, чуваши, татары и башкиры заимствовали это слово из финских языков (из удмуртского): удм. пукон, мар. пӳкен «стул», коми (диал.) пукан джек «детский стульчик»; удм. пукыны, коми пукони, пукавны, пукалны, пукны «сидеть»; мар. пуктань «сидеть на яйцах», «высиживать птенцов». Вихман предполагает, что марийцы пӳкен заимствовали из чув. яз. (TLP 150). Ср. монг. багана «столб», «подпорка», «подставка».

пурăш

«барсук»; МК бурсукпорсуғ, тур., кумык., алт. В порсук, к. калп. порсык, хак. порсых, уйг., карач, борсук, узб. бурсук, казах., ног. борсык, тат. бурсык, башк. бурhык, тув. морзук, туркм. торсук «барсук». Некоторые лингвисты предполагают, что барсук так назван по серому цвету шерсти; ср. монг. бор > тув. бора, хак. пора «серый»; ср. в др. тюрк. яз.: азерб., тур., уйг. боз, узб. буз, алт. пос «серый». A. M. Щербак предлагает другую этимологию: Связь борсук с *бор «серый», устанавливаемая В. Байтом (KSz., XVII, 136), — пишет он, — кажется мало вероятной, так как ротацирующая форма (бор) в современных тюркских языках отсутствует и вместо р всюду выступает з. Г. Рамстедт (Kalm. WB, 52а) производит борсук от *бор «сытый», «жирный»; ср. кирг. борсоғой «кругленький», «толстенький»“ (ИРЛТЯ 139). Иные (С. С. Цельникер) возводят это слово к др. тюрк. глаголу бор, МК бур «пахнуть», «вонять»; ср. кирг. борсу, туркм. борса «вонять»; следовательно, борсук «вонючка». У большинства представителей куньих имеются анальные железы, издающие сильный запах (Этимология, сборник изд. АН, 1963, стр. 120—123). Слово барсук в русский язык проникло из тюркских языков.

пуртă

«топор»; азерб., кирг., казах., тур., тат., карач. балта, узб. болта, тув. балды, уйг., туркм. палта, хак. палты, алт. В малта, палта, ойр. малта. Возможно, из араб. (балтат) «топор». В чув. пуртă можно видеть или субституцию л через р (балта ~ пуртă), или же признать его родственным удмуртскому и коми пурт «нож»; сев.-герм. барда, нем. Barte, ст. слав, брады «топор». Проф. В. И. Лыткин и Паасонен (FUF II, 186) считают заимствованным из иранских языков. Финское пуртă они сближают с осетинским фарат «топор» (ИГКЯ 82, § 55). Проф. В. И. Абаев осет. фарат возводит к др. перс. На. др. перс. источник указывают, по его мнению, и сак. pada, тохар, peret, porat «топор». Через скифо-сакское и тохарское посредство слово это широко распространилось в угро-финских и др. языках (ЭСл. I, 451). Паасонен осет. farat сближает с санскр. paraçu (FUF, 1909, стр. 186).

пус

«копейка»; уйг. Син., тур. пост, узб. пуст «шкура», «кожа». Заимствовано из перс: (пуст) «шкура», «кожа». В древности в качестве денег употреблялись выделанные шкуры животных — беличьи, собольи и др. У Золотницкого читаем: „...С большей достоверностью можно сказать, что слово пус в значении «копейка» происходит от корня глагола пус (пузас) «разламывать», «разрывать (рвать)»“ (КСл. 243); следов., пус — «часть, отрывок, отломок от чего-то целого».

савăт

«сосуд»; савăт-сапа «посуда в собирательном смысле»; чаг. сабат, азерб. сәбәт, туркм. себет, тур. сепет, уйг. севәт, узб. сават «корзина»; тат. савыт, савыт-саба, башк. hayыm, hауыт-hаба, карач. саут, ног. савыт, тув. сава, полов., крым., караим, сагыт «посуда»; узб. совут уст. «сосуд», «посуда»; «кольчуга»; казах. сауыт «посуда», «сосуд»; «панцырь», «кольчуга», «броня»; кумык, савут «оружие», «пушка»; «сосуд»; уйг. савут «панцырь»; ср. монг., калм. сав, бур.-монг. саба «сосуд», «посуда». Вероятно, заимствовано из перс. яз.: -и. (сӧбӧд) «корзина», «короб»; ср. араб. «небольшая корзина»; ср. «корзинка»; «коробочка», «ларец»; Т. М. Гарипов склонен производить это слово от глагола hауы, сау и пр. «доить», с чем трудно согласиться.

сала

«село», «селение, по преимуществу русское»; сала кайăк «воробей» (букв. «птица, живущая в селениях»); тат. сала уст. «деревня», «село»; у Будагова: сала 1. «деревня»; 2. «приток реки»; 3. тат. сиб. «сук», «ветвь» (I, 689). По-видимому, первоначально сала называли выселок, выделившийся из большого селения. Часто встречается сала в топонимике Крыма и Дагестана: Бия сала, Фота сала и др. Радлов усматривает в этом слове переоформление русского село (Сл. IV, 349), с чем нельзя согласиться. Возможно, слово сала унаследовано от древних хазар; в значении «город», «селение» оно упоминается еще в тюркских памятниках XIV в., напр., в переводе корана на тюркский язык от 1333—1334 гг. (Eine ostmitteltürkische interlineare Karanübersetzung von Janos Eckmann. UAJb, XXXI, 1959, S. 73).

саламат

саламат кĕперĕ, салават кĕперĕ, асамат кĕперĕ (кĕперри) «радуга»; тат. салават кӳперĕсаламат, салават кĕперри. Вероятно, происходят от арабского «небо», взятого в форме множ. ч. (самават); следовательно, самават кĕперри — «небесный мост». Могло получиться это слово от араб. и перс. саламат «безопасность», «целость», «благополучие», «спасение», «мир». По талмудическим и мусульманским сказаниям, по выходе из ковчега Ной принес жертву богу и получил обещание, что впредь не будет потопа. Знамением этого обещания была указана радуга, появляющаяся на небе после дождя в знак того, что это не дождь потопа, а дождь благословения, благополучия (Быт. VI—IX гл.). Основой для слова асамат [азамат] послужило персидское (ӓзим) «великий», «огромный» или (ӓзӓмӓт) «величие», «великолепие»; «величественный»; следовательно, асамат (с = з) кĕперри — «величественный мост». В тюркских языках нет единообразия в названии радуги, в каждом языке свое особое название, в большинстве случаев оно связано со значением «небо»: азерб. кӧй гуршағы, хак. тигир хуры букв. «небесный пояс»; тур. алайми сема (< араб.) букв. «небесное знамение (знамение неба)»; кирг. асмандагы жаа букв. «небесная дуга»; ср. фр. ark en ciel букв. «небесная арка».

сахал

небольшое количество», «малочисленный»; «мало», «немного»; кирг. cаал, казах. сәл, туркм. сәхелче «мало», «маленько»; сәхелчеси кем йӳз манат (чув. сахалтан çĕр тенкĕ (диал. манет) «без малого, по меньшей мере сто рублей». Рясянен (TLT 259) без достаточных оснований считает это слово заимствованным из мар. яз. (мар. шагал «мало», «немного»); мы склонны видеть здесь обратное явление; ср. венг. sekе́ly «мелководный»; csekе́ly «мало», «малый», «незначительный»; венгерские слова, вероятно, заимствованы из др. чув. (будг.) языка.

сăмах

1. «слово»; 2. «речь»; сăмахла «разговаривать», «беседовать»; др. тюрк. (рунич.) саб, caбығ (вин. п.), Зол. бл., ПК, тефс. XII—XIII вв. сав «слово», «речь». Чув. сăмах— древняя форма вин. п. от *саб: ср. сабығ ~ сăмах.

сăсар

«куница»; хура сăсар «соболь»; Замахш., казах., к. калп., тат. сусар, кирг., карач. суусар, алт. В сузар, ойр. суузар, узб. савсар, уйг. сӧсәр, башк. hыyhap «куница»; ср. монг. суусар «куница» < тюрк. яз. Проф. Н. А. Баскаков производит это слово от глагола сувса «жаждать», «хотеть пить»; следовательно, савсар, сузар букв. «жаждущий воды», «привыкший к воде»; тефс. XII—XIII вв., АФТ, узб., туркм. сувса, Замахш. суза, алт. В сууза, кирг. сууса, Рабг., уйг., азерб., тур., тат., казах. суса, башк. hыyha «жаждать», «испытывать жажду»; от су «вода».

сăсла

«ныть», «мозжить»; тур., алт. В, хак. сыста «ныть»; «ломить» (о костях); алт. В сыс «ломота», «боль в костях»; азерб., тур. сызла «болеть», «ныть» (о мышцах, костях); «стонать». Звукоподражательное слово (см. сăрăлтат).

-скер

— аффикс, прибавляемый по преимуществу к прилагательном и причастиям и придающий им характер обособленного определения. Вероятно, он заимствован из мар. яз., где ӳзгар имеет значение «вещь», «предмет» (Rasanen TLT262). В памятниках чув. яз. XVIII в. аффикс этот функционировал как самостоятельное слово ӳскер со значением «вещь», «предмет».

суккăр

«слепой», «слепец»; Замахш. кӧр «слепой»; сокар сычкан «крот»; азерб., туркм., тур. кӧр, уйг. кӧр, кор, казах., к. калп. кӧр, сокыр, ног. сокыр, алт. В сокор, согыр, ойр. сокор, узб. кур, сукир, тув. согур, тат. сукыр, башк. hукыр «слепой»; ср. монг. сохор, у Бурдукова сокор «слепой»; сохлох «ослеплять»; сохрох «ослепнуть». Трудно объяснить здесь существование двух вариантов: сукыр, сокыр и кӧр кор, кур. Возможно, первоначально сукыр, сокыр... обозначало «слепой на один глаз» а кӧр и пр.— «слепой на оба глаза». См. Русско-узбекский словарь К. Громатовича (1929 г.): кор «слепой»; сокур «слепой на один глаз»; ср. якут. соккор то же. Вероятно, слово кур... заимствовано из перс: (кур) «слепой».

сукмак

«тропа», «тропинка», «узкая пешеходная дорожка, протоптанная людьми»; тат. сукмак, узб. сукмок, караим. сокмак, туркм. сокма, башк. hукмак, казах., к. калп., ног. сокпак «тропа», «тропинка». Вероятно, слово произошло от глагола сук, сог «бить», «ударять», «трамбовать», «молотить», «утаптывать». Чуваши, по-видимому, заимствовали его из тат. яз., свое у них утма çул «пешеходная дорожка», букв. «шагать дорога»; ср. кирг. аяк жол, уйг. аяк йол «трона», букв. «нога дорога».

сулахай

1. «левый»; 2. «левша»; др. тюрк., Зол. бл. сол, уйг., азерб., туркм., тур., кирг., казах., к. калп., ног., карач., алт. В, ойр., тув., хак. сол, тат. сул, башк. hyл «левый», азерб. солахай, туркм., казах., к. калп., ног. солакай, кирг., ойр. сологой, уйг. солхай, хак., карач. солагай, тат. сулагай, башк. hулакай, тур. солак «левша»; кумык., тув. солагай «левый»; «левша»; ср. монг. солгой «левый», «левша»; бур.-монг. салагай «левша» (Подгорбунский). Слово сулахай, вероятно, заимствовано из монг. яз. „Там, где в тюркском имеется -гай, -кой, — пишет Рамстедт, — там можно с уверенностью предположить влияние монгольского, например: тюрк. солагай «левша»...“ (Введение 185).

сум

«число», «счёт»; çарĕ пысăк, ун сумĕ çук (сказка «Улăп») «войско большое, нет ему числа»; тефс. ХII-XIII вв., уйг., кирг., казах., к. калп., ног., туркм., тат., алт. В, тув., хак. сан, узб. сон, башк. hан, азерб. сай «число», «численность», «количество», «счет» (в уйг. «счет» — санак); азерб., туркм., кирг., казах., тат. сана, уйг. сани «считать», «подсчитывать», «сосчитывать». В тюркских языках с словом сан «число» тесно связано и другое значение — «честь», «достоинство». Напр., МНХ, тур. сан «честь», «почет», «уважение», «достоинство»; алт., тур. сана «почитать», «уважать»; чув. сума су «уважать», «почитать»; см. су. Проф. Н. А. Баскаков предполагает, что слово сан «число» в хакасский проникло из иранских языков (Хакасско-русский словарь, М. 1953, стр. 392); ср. монг. и алт. В сана «думать», «мыслить», «считать».

сывлăм

«роса» (см. вил шыв); хак. салым, шор. шалым, тув. шалын «роса». Из сывла (см.) + афф.-ăмсывлăм — «результат дыхания»; Т. М. Матвеев рассматривает его как сложное слово: сыв, су «вода» + лăм «влага», «сырость». (Вопросы чув. яз., лит. и иск., 1960, стр. 6).

сып

1. «связывать (концы верёвки)», «наставлять для удлинения»; 2. «надвязывать» (чулки); 3. «прививать» (яблони); сыпă «сустав»; МК (II, 4) сап «сучить», «приделывать одно к другому»; АФТ сап «приставлять»; «прививать»; тат. баш саб, башк. баш hаб «приставить (пришить) новые головки к старым голенищам»; сюда же, возможно, относится и слово сап (кирг., казах., узб., туркм., тат. и др.) «рукоятка», «ручка», «черен», «топорище».

çамка

«лоб»; кăмака çамки «чело печи»; в тюркских языках мы не нашли этимологически родственных слов; имеется соответствующее слово в мар. яз.: саңга «лоб»; камака семга «чело печи», но финские лингвисты признают его заимствованным из чув. яз. Рясянен склонен видеть в чув. çамка контаминацию двух слов: *сяга< тюрк. чеке (тат. О чигя, башк. сикә «висок») + тат. мангай «лоб», «чело», монг. магнай (TLT 188). Этимология Рясянена не имеет доказательной силы.

çамрак

«молодой», «юный»; соответствующее слово имеется только в мар. яз. (самырык), где оно заимствовано из чув. яз. (Rӓsӓnen. TLT 187). Происхождение не ясно.

çанталăк

«погода», «климат», «природа»; çутçанталăк «мир», «вселенная»; «природа»; слово это бытует только в чув. яз.; в других тюрк. яз. вполне соответствующего ему слова мы не нашли. Предположительно можно сблизить его с персидским джаhан (откуда в уйг., туркм. жахан, узб. жахон, кирг. жаан, тур. джикан) «мир», «вселенная», поскольку в чув. яз. имеется более или менее созвучная диалектная форма çавăнталăк, çавăнтавлăк: джаhан ~ çавăн-(дж ~ çh ~ в); чув. талăк, тавлӓк «нечто цельное, круглое» (çулталăк «круглый год»; башк. йыл тәулеге «круглый год»). Слово çут «свет», «светлый» прибавили к этому, вероятно, позднее, после чего уже слово çанталак стало употребляться только в значении «природа», «погода», а çутçанталăк — «весь мир», «вся вселенная»; ср. русск. свет — мир, вселенная. Полное соответствие чув. çанталăк представляет марийское сандалик «мир», «вселенная», но оно, по изысканиям финских учёных, заимствовано из чув. яз. (Rӓsӓnen. TLT 187).

çap

«войско», «армия»; МК, ПК чӓриг, Замахш., АФТ чӓрик, уйг. черик, алт. В, ойр. черӳ, кирг. черӳӳшериг, тур. (ист.) чери, тат. О чиреӳ, хак. сириг «войско»; ср. монг. цэрэг, бур.-монг. сэрэг «войско». Слово восходит к древнеиндийскому кшатрии «воины» (вторая по значению, после браминов, каста), но в тюркские языки оно проникло через персидский: (чӓрик) в совр. перс. «ополчение»; «милиция»; «доброволец», «партизан».

çатра

, çатрака 1. «кустарник»; «хворост»; «чаща»; 2. «густой, частый» (о лесе); «ветвистый»; çатăркка çын перен. «вспыльчивый человек»; тат. чытыр, башк. сытыр «хворост»; тат. чытырмак «чаща»; кирг. чытырман «чаща», «густые заросли»; ср. мар. чодра «лес», чодыркан «сухая пихта с ветвями и хвоей»; перен. «вспыльчивый человек». Слово звукоподражательное: чув. çатăр, çатăрт — подражание треску сухих сучьев; çатăртат «трещать», «хрустеть», «гореть с треском»; тат. чытырда, башк. сытырза «трещать», «хрустеть»; кирг. чырт «хруст», «треск»; чыртылда «трещать» (о ломающихся сучьях).

çатма

«сковорода». Слово неизвестного происхождения.

çăк

1. «груз», «ноша», «кладь», «вьюк», «тяжесть», «поклажа»; др. тюрк., КБ, МК, Замахш., АФТ, азерб., туркм., тур. йӳк, уйг. йӳк, жӳк, кирг., казах. жӳк, казах. диал. зӳк, ойр. дьӳку карач. джюк, узб., ног. юк, башк., тат. йӧк, тув. чӳьк «груз», «ноша», «вьюк», «тяжесть» (в некоторых яз. также «багаж»; перен. «бремя»); Замахш. йӳклӳк хатун, тат. йӧкле хатын «беременная женщина»; алт. И дьӳк «поручительство»; из тюрк. яз. слово это проникло в русск. яз. и приняло здесь форму вьюк. Образовалось ли указанное слово на своей тюркской почве, или оно заимствовано из индоевропейских языков, трудно сказать. Ср. санскр. jugám, греч. ζoγоν, лат. jugum, лит. jungas, ст. слав, иго «ярмо», «пара волов». Из индоевропейских языков рассматриваемое слово легко могло перейти в тюркские языки через персидский: йуг, йук «ярмо», «гнёт».

çăкăр

«хлеб (печёный)»; АФТ, туркм., хам. йугур, азерб., тур. йоғур, уйг. жугар, кирг. жуур, алт. В дьжура «месить, замешивать тесто»; МНХ йоғрыл «быть замешанным» (о тесте). Чув. çар < çăкăр (-кă- выпало) «замешивать»; следовательно, çăкăр «замешанное, запечённое тесто» (?); Рамстедт производит это слово от встречающегося в словаре Махмуда Кашгарского ӧгӳр, йӧгӳр «просо» (KCsA, 1941, Bd. lll, 2. Heft, S. 143); ср. Bang: çăкăр < *yӧküz (Sitzungsberichte der Heidelberger Akademie der Wissensch., Phil.-hist. Kl., 1918, 12. Abh., S. 6). Допустимо также, что оно представляет фонетический вариант слова джугара. Растение это культивируется главным образом в Средней Азии. Напр., у туркмен и каракалпаков хлеб, испечённый из муки джугары, называется загараджугара, кирг. жӳгӧрӳ, казах. жӳгери, к. калп. макке жуери, узб. макка жухори «кукуруза». Морд, цюкор «лепешка»; удм. сукыра «каравай» заимствованы из чув. яз. (Wichmann. TLP, 94-95).

çăпала

1. «половник», «разливательная ложка»; 2. диал. «ложка»; казах. шабала «щумовка»; тур. сапылак «ковш с длинной ручкой» (Радлов IV, 407); алт., тоб. шабала «ложка, которой мешают кушанье, когда варят» (Будагов I, 659); тув. шопулак «ложка». Звукоподражательное слово.

çĕлĕк

«шапка»; перс. и чаг. йелек «род шапки, надеваемой царями» (Будагов И, 364; Радлов III, 348); Золотницкий (КСл. 240) и Ашмарин (Материалы, 107) неправильно производили это слово от çи «верх».

çĕпре

«дрожжи»; тат. чӳпре, башк. сӳпре «дрожжи»; чаг. шӓпрăк «осадок», «гуща» (Радлов), казах. шӧбрӧ «осадок» «подонки» (Радлов). Ф. Фасеев производит это слово от глагола кӳпер «всходить», «подниматься» (о тесте), но его этимология в фонетическом отношении вызывает некоторое сомнение, поскольку предполагает чередование ç, ч, с, ш ~ к в других тюрк. яз. это слово образовано от глагола со значением «вызвать брожение»: кирг. ачыткы, казах., ног. ашыткы, тув. ажыткы, хак. ачытхы, уйг. ечитку «дрожжи»; азерб., тув. и туркм. мая заимствовано из перс яз.

çилĕм

«невод»; башк., ног., туркм. йылым, тат., к. калп. жылым «невод», бредень»; якут. илим «сеть». Образовано от тюрк. глагола йыл «ползать» — невод (бредень, сеть) как бы ползёт по дну реки, его двигают (тянут) волоком. Вамбери производил это слово от глагола ил, йил «вязать», «плести», «связывать», «соединять». Мункачи возводит его к санскритскому źalam «рыболовная снасть» (KSz. VI, 376—379).

çу

— слово это сохранилось в сочетании çу-çармăс и известно только в 2—3 деревнях Вурнарского района; проф. Н. И. Ашмарин определил его как «враг-черемисин» (ср. тюрк. яг, ягы). Так понимать это слово у нас нет никаких оснований: ни в чувашских, ни в марийских преданиях и фольклоре нет никаких указаний на то, чтобы между этими народами происходили вооруженные столкновения. Если и существуют среди чуваш пословицы и поговорки вроде Çăрмăс Атăл урлă каçсан тин астунă, mem или Атăл урлă каçсан, çармăса та ăс кĕнĕ, тет (Ашмарин. Сл. XII, 66) „Когда мариец перешел через Волгу, тогда только к нему вернулся рассудок (тогда только он вспомнил)“, то это говорит только о том, что по приходе булгар на Волгу марийцы поспешно переселились в левобережные лесистые места и окончательно обосновались здесь. Легко вскрыть истинную этимологию этого слова, если сопоставить его с бытовавшим в старое время в чувашском языке словом çу-чăваш. Так называли чуваш, которые жили наполовину по-христиански, наполовину по-мусульмански (Ашмарин. Сл. XII, 200). И среди марийцев, живших по соседству с татарами и чувашами, были такие люди. Следовательно, çу в этих словах восходит не к тюркскому jaγ «враг», а к чувашскому çур «половина».

çуна

«сани», çунашка «салазки»; уйг., узб., кирг., тат., карач., балк. чана, башк. сана, казах., к. калп., ног. шана, алт. В, ойр. чанак, тув. шанак, мишар. цана «сани»; уйг., кирг. кол чана, казах., к. калп., ног. кол шана «салазки» (букв. «ручные сани»); тат. чангы, башк. сангы, казах. шанғы, ойр. чана, хак. сана «лыжи»; ср. монг. цана, бур.-монг. сана «лыжи». Этимология неясная; слово это имеется в славянских и других языках: тадж. чана, груз, чана, авар, чанаг «сани».

çурăмпуç

, шурăмпуç «заря», «рассвет»; вариант çурăм-пуç, вероятно, появился в языке много раньше, чем шурăм-пуç. Последнее могло выступить только тогда, когда чуваши уже утратили значение слова çурăм. Оно в древности обозначало «свет»; ср. др. тюрк., МК, АФТ йарук «свет»; кирг., казах. джарык, туркм., ног., кумык, ярык, алт. В дьарык, хак. чарых «свет»; КБ йаруг «луч», «блеск»; Замахш. ярук «яркий»; уйг. йорук «свет»; «светлый», «блестящий». Они образованы от глагола: ср. КБ йару «освещать», «блистать», «делаться светлым», МК йару «светлеть», «просветлеть»; уйг. йору «светиться», «делаться светлым»; тув. чыры «светить»; «становиться светлым», «освещаться»; хак. чары «светить», «освещать»; алт. В дьар, дьары «светить», «издавать свет». Следовательно, çурăмпуç — «начало света» (пуç «голова»; «начало»). Когда чуваши утратили слова çур, çурăм, то çурăмпуç стали осмысливать как шурăмпуç (шурă «белый» — синоним света). Шурă здесь противопоставляется слову кăвак «синий». Более ранний рассвет чуваши называют кăвак çутă, кăвак шурăмпуç «синий свет», «синяя заря», а о заре говорят, что она шуралса килет «белея идет»; ср. тур. тан йери агарыйор «заря занимается (восток белеет)». Проф. Н. И. Ашмарин сначала объяснял это слово так: «Çурăм-пуç — «заря» из çурăм «расщелина» и пуç «голова», соб. «начало расщелины». Очевидно, чувашин в старину представлял себе зарю предвестницей расщелины, которую образует восходящее дневное светило“ (Материалы... 113). Позднее, когда пишущий эти строки при составлении своего „Библиографического указателя литературы по чувашскому языку“ (Чебоксары, 1931) показал ему статью Munkacsi, где сказано, что чувашское çорăм-пуç означает не «начало расщелины», а «начало утра» (çорăм происходит от глагола çор, тур. уаr — не в значении «раскалывать», а в значении «светить», «излучать свет») (KSz. II, 239—240), Ашмарин отказался от прежнего объяснения и в словаре (XII, 270) дал уже новую этимологию согласно указаниям Мункачи.

çурт

«дом», «изба с надворными постройками»; çурт-йĕр (йĕр вместо çĕр) «дом с усадьбой»; МК йурт «юрта», «переносное жилище»; др. тюрк., уйг., узб. йурт, кирг. журт «страна», «родина»; хак., тув. чурт «жилище»; башк., тат. йорт «дом», «изба», «жилище»; тув. чурт, якут. сурт «стойбище», «стоянка»; «страна»; тур. йурт «страна», «родина», «отчизна»; «жилище», «дом»; «земля»; кумык, юрт «селение»; ср. перс. йурт «местожительство», «жилище»; «лагерь», «стан». Термин юрт в значении «место для кочевок» в Средней Азии и Иране широко используется начиная с XIII в. В данном случае он употреблен в значении «страна». Слово юрт (йурт), по всей вероятности, восходит к глаголу jypy ~ jopy ~ jӳpӳ ~ jӧpӳ «ходить», «идти»; таким образом, jyp + у + т > jурт могло первоначально значить «хождение», «кочевание», «место для кочевания»“ (Кононов. РТ 79).

çын

«человек». Слово неизвестного происхождения; в некоторых тюрк. яз. имеются только частично напоминающие его слова: желт. уйг. жин «человек»; якут., ойр. дьон, тув., хак. чон «люди», «народ»; ср. бур.-монг. зон «народ», «люди», «население»; монг. и бур.-монг. хуeeн «человек», «люди» (у Бурдукова куeeн); ср. кит. жень, йин «человек», «люди». Веnzig производит от перс. «душа» и от др. тюрк. йалңук «человек» (с выпадением л и конечного к) (ZDMG, Bd. 98, Heft I, Neue Foige, Bd. 23, S. 24—27). Мало вероятно.

тавар

«товар». Заимствовано из русск. яз., куда оно проникло в древнее время из тюркских языков; ср. АФТ давар, тефс. XII-XIII вв. тывар, башк. мал-тыуар «скот», «имущество»; уйг. тавар «разноцветный шелк»; «товар»; Зол. бл. тавар «имущество»; «хорошая материя»; тур. давар «скот», «стадо баранов и пр».; кирг. тубар «зрелая самка животного»; «особый сорт китайского шёлка»; тат. мал-туар «животные», «скот»; кумык. тувар, туркм. давар «скот» (Алиев); кумык., др. тюрк. туварчы «пастух» (Gabain); в чув. а в первом слоге под ассимилятивным влиянием а второго слога; ср. монг. туувар «гурт», «перегоняемый скот». Интересно заявление проф. Н. К. Дмитриева. Он пишет: „Нам, однако, представляется более вероятной следующая гипотеза: товар происходит от чувашского тавар, тюрк. туз «соль» и указывает на старые (еще дотатарские) торговые связи русских с булгарами и чувашами. Слово встречается еще в тексте „Хождения за три моря“ Афанасия Никитина“ (Лексикографический сборник, вып. Ш, 1958, стр. 32; СТЯ 546). Мало вероятно. Болгары, украинцы да и русские первоначально переняли это слово от тюрок в значении «скот» (см. Этимологич. исследования по русск. языку, вып. II. Изд. МГУ, 1962, стр. 120—121).

такмак

«кожаная сумка»; ср, мар. такмак то же. Слово неизвестного происхождения.

талак

диал. «селезёнка; МК, кирг., казах., к. калп., ног., тат., башк. талак, узб. талон, азерб. далаг, туркм., тур. далак «селезёнка». В чув. язык слово это попало из татарского, свое исконное — сула (см.).

тату

«мир», «согласие», «дружба»; «мирный»; «мирно»; тат., казах., к. калп. тату «лад», «мир», «согласие», «дружба»; кирг. татуу, узб. тотув, башк. татыу «дружный», «мирный», «согласный»; «мирно»; башк. татыулык, казах., к. калп., тат. татулык, кирг. татуулук, узб. тотувлик, ног. татымлык «мир», «лад», «дружба», «согласие»; кумык. татывлу «дружный»; кирг. татуулат, казах., к. калп. татулас, тат. татулаш «мириться»; в чув. а сохранилось потому, что слово встречается главным образом в устойчивых сочетаниях.

ташă

«пляска», «танец»; ташла Сплясать», «танцевать». Слово, возможно, звукоподражательное. „Грузины парами пляшут, легко подпрыгивая и плывя в расступившейся толпе, в лад бьющей в ладоши: таш-таш, таш-таш!“ — пишет И. А. Бунин („Молодость и старость“).

таян

«опираться», «прислоняться», «облокачиваться»; маних., МК, Замахш., чаг. тайан, уйг., узб., кирг., казах., к. калп., ног., ойр., хак., тат., башк., якут. таян, азерб., туркм., тур., тув. даян «опираться (на палку)», «прислоняться», «облокачиваться», «наваливаться»; ср. монг. таяглах «опираться на костыль, на посох»; «ходить с тростью». Происходят от глагола со значением «подпирать» (кирг., ойр. тая, азерб. дая); в чув. яз. это слово проникло, по-видимому, из татарского; см. туя (туяла, туялан); может быть, таян образовалось в результате сокращения туялан (?).

талмач

уст. «переводчик», «толмач»; тат. уст. тылмач, АФТ тилмач, полов. тылмаң, казах. тилмаш, якут. тылбас. азерб. дилмандж, тур., туркм. дилмач «переводчик»; в др. русск. яз. слово это в форме толмач перешло из тюрк. яз. Образовано от др. тюрк. тил «язык»; см. чĕлхе.

тăм

— усилительная частица в значении «совершенно», «совсем», «нисколько» (не помню); тăм суккăр «совершенно слепой»; тат. дӧм сукыр, башк. тома hукыр «совершенно слепой»; казах. тым, дым «совсем», «чересчур»; дым жок «ничего нет», тым аз «совсем мало (есть)»; к. калп. дым, тув. тын «совсем», «совершенно». Слово это могло возникнуть на собственной тюркской почве, но могло оно получиться и в результате сокращения араб. «совсем», «совершенно», «полностью», хотя это арабское слово в азерб. и тур. языках бытует без сокращения в форме тамамиле.

тăмра

, тумра «балалайка»; алт. В, ойр. томра «балалайка (двухструнная)»; кирг., узб. С домбра, тат., узб. думбра, башк. думбыра, уйг., ног., тув., хак. домра, казах. дом-быра «домра», «струнный щипковый музыкальный инструмент с круглым кузовом»; ср. монг. домбор «домра», «балалайка». Будагов производит это слово от персидских домба «курдюк» и бӓрре «ягнёнок»; следовательно, домбра = «овечий курдюк» (1, 567) (?); может быть, звукоподражательное (?).

тăрăн

, тăрăм — название целого ряда (свыше десяти) селений в Чувашской республике: Чиркĕллĕ Тăрăн (с. Туруново), Вăрманкас Тăрăн, Ытмар Тăрăн и т. д. Волжско-булгарское слово т(у)рун в русских, летописях под 1230 г. передается во множ. ч. в форме турунове. У древних тюрков, авар и хазар оно засвидетельствовано в форме тудун (А. А. Шахматов. Заметки о языке волжских болгар. Сборник Музея антропологии и этнографии при Российск. Ак. Наук, том V, вып. I, 1918, стр. 395—397; А. Н. Самойлович. Турунтудун (еще пример турко-болгарского ротацизма). Там же, стр. 398—400; Munkàcsi. см. Ethnographia. XIV. Budapest, 1903, 72—73).

тăри

«жаворонок»; уйг., туркм., к. калп., хак. торгай, кирг. торгой, тат., узб. тургай, азерб. торағай «жаворонок»; казах. торғай — общее название мелких птичек: боз торгай «жаворонок» (боз «серый»), сары торгай «овсянка», кара торгай «скворец», суык торгай «воробей»; чаг., башк. тургай «воробей»; башк. басыу тургайы «жаворонок»; алт. В посторкой «жаворонок» (пос «серый»). По мнению Максимова, слово это происходит от глагола тур «стоять», так как жаворонок обычно подолгу пребывает на одном месте в вышине (Опыт исследования тюркских диалектов. СПб, 1867, стр.14).

тăрна

«журавль»; тăрнаккай «верзила» (ср. пӳрнеккей); МК, Замахш. турна, уйг., узб., кирг., ног., кумык., карач., тур., ойр., хак. турна, тат., башк. торна, казах., к. калп. тырна, азерб., туркм. дурна, тув. дурьяа, якут. туруйа «журавль». Звукоподражательное слово.

тăршă

«обух», «тупая сторона острого орудия (топора, ножа)»; в других тюрк. яз. мы не нашли родственного слова, имеются таковые только в мар. тош, удм., коми тыш «тупая сторона топора, ножа»; в чув. р — вставной звук (ср. чув. шăршă (см.) ~ тат. сасы). По-видимому, слово это проникло из указанных фин. языков (Rааasаааnеn. TLT 270).

тăхăм

«потомство», «род», «племя», «отпрыск»; уйг. тухум, кирг. тукум, казах., ног., к. калп. тукым, тат. токым, башк. током «потомство», «потомок», «порода», «племя», «род» (кроме того, в кирг., казах. «семя», «семена», в уйг. «семя», «яйцо», «зародыш»); в узб. тухум «яйцо», «семя (сперма)»; азерб. тохум «семя», «яичко»; туркм. тохум «семя», «род» (уст.), «порода», «потомок», «сперматозоид»; тохумлан «оплодотворяться»; кумык. тухум башы «предок», «родоначальник». Относительно этого слова в бур.-монг. яз. Т. А. Бертагаев пишет: „Слово токум, или тукум, в современных говорах звучит тохум «родина замужней женщины», «родина». Тохум часто заменяется словом торхум, которое имеет несомненное родство с глаголом торхэ «родить»“ (Филология и история монг. нар. Памяти Б. Я. Владимирцова, 1958, стр. 174); ср. перс. (тохм) «семя»; «яйцо».

тăхран

диал. «дятел»; уйг., тат. тукран, тюм. тугыран «дятел»; чув. тăхран пуç, тат. тукран баш «клевер». Слово звукоподражательное; тат. тук «долбить» (о дятле); ср. колакка тук (Газизов); чув. măx «насекать», «ковать жернов».

тенкел

, тенкĕл «скамейка», «скамья»; в тюркских языках нет родственных слов: в древности тюрки не пользовались скамейками и стульями; кочуя в обширных (безлесных) степях, они не имели возможности изготовлять их (без леса); в новое же время как самую скамейку, так и слово для нее восприняли от русских, а турки — от балканских славян: тат. скамья, башк. скәмйә, азерб. скамя, тур. искемлеотургуч, казах. отыргыш и т. д.. Чуваши тенкел, вероятно, заимствовали от марийцев: теңгыл «скамейка» (Rӓsӓnеn. TLT 270).

тенкĕ

1. «серебряные монеты любого достоинства9; 2.. «рубль»; уйг, тәңгә, узб. тонга, тат., башк. тәңкә, казах., туркм., к. калп. теңге, алт. В тенкӓ «монета (серебряные и золотые монеты)»; «рубль»; кирг. теңге (в Сев. Киргизии 1. «рубль»; 2. «серебряные монеты достоинством в один рубль или 50 копеек», в Южн. Киргизии — «в 20 копеек»). Заимствовано из перс. яз. (тӓн-hah) «наличные свободные деньги», «капитал»; в прошлые столетия мелкие серебряные монеты назывались тэнгэ. Horn в персидском указывает dang, daneg «монета», др. перс. danake, пехл. dang. По его мнению, dang первоначально тождественно было слову dane «хлеба в зерне» (Grundriss der neupersischen Etymologic, 1893, стр. 118, №№ 536, 535). В таджикских документах (купчих и вакуфных грамотах) XVII в. слово теньга встречается также в значении «монета»: «монеты серебряные»; см. чув. нухрат (Сб. статей по ист. и филолог, народов Средней Азии, 1953, стр. 71—75). Иначе объясняет этимологию слова тенкĕ Рясянен: „Тунгусам известно название животного денке «соболь», которое, несомненно, связано с хантыйским наименованием белки тӓңкә (белка, копейка). Известно, что указанное слово встречается как заимствование в монгольском (теңке) и в тюркском (тӓңка) языках, а также в русском в период монгольских завоеваний в качестве названия денежной единицы — „деньга“. Взаимные пути заимствований здесь несколько неясны“ (Материалы, 25, сноска). Этимология Horn’а более приемлема.

тĕклĕ

: тĕклĕ тура, тĕкĕл тура «шмель» (букв. «пчела, покрытая шерстью, пухом», «мохнатая пчела»); тат. тӧкле тура «шмель»; в совр. чув. яз., как и в тат., нет слова тура в значении «пчела»; «пчела» = в чув. хурт, пыл хурчĕ, в тат. бал кортытура, по-видимому, т — вставной звук, а ура представляет закономерную форму тюркского ара «пчела» (др. тюрк., МК, тур., туркм. ары, казах. ара, алт. В ару, ары «пчела»); следовательно, тĕклĕ тура восходит к тĕклĕ ура < тĕклĕ аратукли ари, казах. тӳкти ара «шмель»; хак. тӳктиг аар «шершень». Появлению формы тура отчасти могло способствовать слово адару — в алт. В «шершень»; «пчела»; ойр. «пчела» < am + аруam «лошадь», «мерин» (шершни очень беспокоят лошадей); отсюда: тĕклĕ + + ару (ара) > тĕклĕ + + ура > тĕклĕ + тура, ср. араб. «мёд».

тĕн

«вера», «религия»; уйг., узб., азерб., тур., туркм., кирг., казах., к. кали., ног., башк., тат. дин. Из араб. ср. перс. (дин) «вера», «религия»; слово это очень древнее, оно упоминается в согдийских и вавилонских памятниках.

тĕттĕм

«тьма», «мрак»; «тёмный»; «темно». Могло произойти от тĕтĕм «дым»; для дифференциации значений в одном слове удержалось звонкое д (т д), а в другом — глухое (тт = т)» Рамстедт производит это слово от тюрк. тӳн «ночь»; тун-тун > тем-тем «ночь-ночь», т. е. «темно».

тăв

первоначальное значение «родить», «родиться»; напр., кӳршĕ арăмĕ ача тунă «жена соседа родила ребенка»; тăван «родственник» (первоначально «рождённый», «единоутробный»); в новое время слово çурат (см.) окончательно вытеснило его в значении «родить», в настоящее время ту употребляется в значениях: 1. «делать», «устраивать», «созидать»; 2. «нести», «класть яйца»; др. тюрк., КБ, Зол. бол. moғ «родить», «родиться»; МК тоғ, АФТ, тур. дoғ, азерб., туркм. дoғ, доғул, узб. туғил, уйг. туғул, к. калп. туыл, ног. тув, тат. ту «родиться»; Замахш. тугур, АФТ, тур. дoғyp,. азерб. доғ, доғур, уйг., узб. туғ, к. калп., алт. ту, тат. тудыр, кирг., казах. туу «родить»; хак. туғ «телиться»; в некоторых языках также «нести яйца» и «восходить» (о солнце); ср. монг. тоғурби «родить».

туй

«свадьба»; ака туй уст. «праздник молодежи после весеннего сева»; у татар сабан туй, у башкир йыйын, жыйынтой «пир»; «сборище»; Замахш. той «пир»; АФТ той «многолюдное сборище», «собрание»; тур. дӳгӳн,. дӳйӳн, турк. той «свадьба», «свадебный пир»; «торжество», «празднество по случаю рождения»; уйг., ойр., кирг., казах., к. калп., ног., хак. той, узб., тат., башк. туй, тув. дой «пир», «свадьба», «свадебный пир», «празднество»; ср. монг. той «свадебный пир»; слово туй, той во многих тюрк. яз. имеет значение «насыщаться», «наедаться досыта», которое, вероятно, является первичным, так как на свадебных пирах всегда наедаются досыта (см. тăран). В чув. языке туй «свадьба» и тăран «насыщаться» не совпадают.

туй

«бронза»; «латунь»; туй хуранĕ «латунный котёл»; туй çĕлен «медянка». Слово неизвестного происхождения, в тюркских языках мы не нашли родственных слов, таковые имеются только в языках марийском (той) и в удмуртском (туй). По Вихману, в удм. яз. туй попало из чув. (TLP 108).

тулă

«пшеница»; в других тюрк. яз. не встречается; ближе всего тулă стоит к грузинскому доли «чистая пшеница», дола «хлеб из чистой пшеницы» (Абаев. ЭСл. I, 400). По-видимому, это слово заимствовали булгары (предки чуваш) во время пребывания на Северном Кавказе. Ср. монг. талх(ан) «хлеб печеный», бур.-монг. талха(н) «мука», «тесто», «хлеб». От глагола талхлах «толочь»; ср. перс.-афг. (талхан) «жареные и молотые зерна бобовых и др.; ср. уйг. озук-тӳлӳк, кирг. азығ-тӳлӳк «продовольствие», «провизия».

тунката

«пень»; узб. туңка, туңгак «пень», «чурбан», «обрубок дерева», туркм. тӧнне «пенек», кирг. дӧнгӧч, «чурбан», шор. тоңеш «пень». Слово неясного происхождения; см. тумхах.

турткăш

«павлин»; тат. тутый кош, казах. тоты, ног. тотыгус «павлин». Слово это в чув. яз. попало из тат., в других тюрк. яз. бытует заимствованное из араб. и перс. языков: уйг., тур., туркм. тавус, узб. товус, азерб. товуз, кирг. тоос, к. калп. тауыс, башк. тауиставус) «павлин».

турхан

ист. «тархан»; др. тюрк. таркан «лица привилегированного класса»; МК таркан «начальник», «командующий»; тув. дарган «кузнец», «мастер», «умелец»; «почётный». Слово это встречается во многих тюрк. яз.: первоначально обозначало собирателя войск, военного вождя, а затем вообще человека, освобожденного от податей и повинностей; см. тарханные грамоты (ярлыки) Тохтамыша (1392), Саадат-Гирея и Тимура Кутлуга. Оно употребительно было у болгар и аваров. Мы встречаем его и у Менандра в истории византийского посольства к тюркам, а также у арабского писателя Хевжда (В. Василевский. Русско-византийские исследования, вып. II, 284). Заимствовано из монг. яз. По-монгольски тархан (ныне дархан) калм. дархн значит «кузнец», «мастеровой», «вольный человек», так как, по преданию, кузнец вывел монголов из долины Эркене-кун, и в его честь было установлено звание тарханов, свободных от налогов. По другому преданию, сам Чингисхан был кузнецом и ковал железо при горе Тархан.— Путешествие Тимковского I, 169, 192. (См. Будаго в. Сл. I, 349).

тӳлек

«покой», «тишина»; «безветрие»; «тихий», «спокойный»; тур. дӳлен, дэвлен (древнее слово) «успокоиться», «воспринять силу» (Будагов I, 574); чаг. тӳлӓк «смирный», «скромный»; тӳлкӓлек «скромность», «спокойствие»; Ибн-Муханна дӳлӓг, Рабг. тӳлӓк «смирный», «скромный»; ср. монг. дӧлгӧн «тихий», «спокойный».

тӳрĕ

1. «прямой»; 2. «честный», «правдивый», «откровенный», «искренний»; др. тюрк. тӳз «ровный»; «справедливый»; уйг. тӳз «прямой», «ровный», «гладкий»; «правильный»; азерб., тур., туркм., тат. дӳз «гладкий», «плоский», «прямой», «ровный»; «равнина»; алт. В, хак., ойр. тӳс, кирг. тӳз «гладкий», «не имеющий шероховатостей»; «прямой», «стройный»; «стройность»; казах. тӳзӳ «прямой»; в некоторых языках имеет и переносное значение: «правдивый», «справедливый», «честный». Употребляется и в значении глагола: КБ, МК тӳз «править», «выпрямлять», «делать прямым»; Рабг. тӳз «сочинять»; тур. тӳз «приводить в порядок», «устраивать», «чинить», «исправлять»; во многих тюрк. яз. параллельно с тӳрĕ, дӳз, тӳс в том же значении употребляется заимствованное из араб. яз. слово догри: уйг. moғpu, узб. myғpu, азерб., тур. доғру, АФТ, туркм. догры, башк. moғpo, тура, кирг. туура, казах. тура, ног. тувра, к. калп., тат. туры «прямой»; «справедливый», «честный»; араб. догри «прямо», «напрямик».

тылă

«мялка», «трепалка»; тылла «мять», «трепать (коноплю, лён)»; башк., тат. талкы, алт. В талку то же; ойр. талку, кирг. талкуу, казах., якут. талкы, хак. талғы «мялка», «приспособление для обработки (размягчения) кожи»; ср. монг. талхи(н) «кожемялка»; талхих «мять кожу на кожемялке»; в чув. к выпало. Слово звукоподражательное.

тына

«тёлка»; тат., кирг., узб. тана «тёлка по второму году»; башк. тана ӳгез «бычок одного или двух годов»; азерб. дана «теленок от шести месяцев до года»; тур. дана, туркм. тана «телёнок»; тув. дӧнен «молодая корова». Проф. J. Nе́meth сближает это слово с древнеиндийским dhena «дающая молоко корова». С ним согласен А. М. Щербак (ИРЛТЯ 101).

уйран

«пахтанье», «сыворотка, остающаяся при сбивании сливочного масла»; МК айран, уйг., азерб., тур., туркм., кирг., казах., к. калп., ног., башк., алт. В айран, узб. айрон, тат. әйрән «кислое молоко», «пахтанье»; хак. айран «напиток, приготовляемый из кислого молока». С. А. Джафаров полагает, что слово это представляет собой субстантивировавшееся причастие от глагола айыр «разделить»; «отделить»; следовательно, айран (айырын) — «разделяющий», «отделяющий масло от молока».

укçа

«деньги»; укçа-пухча собир. «деньги»; АФТ акча «серебряные монеты»; кирг., алт. В, тур., тат. акчаахчаокча, казах., к. калп., ног., тув. акша, башк. акса «деньги». Образованы от слова ак «белый» и аффикса уменьшительности -ча, следовательно, акча — «нечто беленькое», «беленькая вещичка»; ср. тур. акча «беленький», «беловатый»; по-видимому, первоначально так назывались только серебряные монеты; ср. азерб. агча-говаг, тур. акча-кавак «серебристый тополь»; Рамстедт возводит слово укçа к др. тюрк., ағы «драгоценность», «сокровище» (TLT 159—160). Чув. пухча бoғчa, казах., диал. бокша, тат. букча «сумка», «сумочка», узб. С букча «тюк», «свёрток», «связка»; алт., тел. покчо «чемодан» (Радлов); из перс. (бугче) «котомка», «узел», «свёрток».

укçу

, окçу «шерстобитный лук», «приспособление для ручной обработки шерсти перед прядением или валянием»; алт. В окча, окчы «лук»; «смычок»; «стрела», «пуля»; хак. охкаа «лук (оружие)»; тув. ча «лук»; урянх. (Катанов) окча «лук со стрелами». Слово сложное, обе части обозначают «лук» («лук +лук») или, вернее, «лук со стрелой» (в данном случае «со смычком»); алт. В джа, кирг. жаа, тур. йай, чув. çу «лук»; см. ухă.

ула

«пёстрый»; др. тюрк., уйг., кирг., казах., тур., тув., хак., алт. В, тат. ала, азерб. ала-була, алача, узб. ола, азерб., туркм. ала «пёстрый», «пегий»; Замахш. ала карка, тат. ала карга, чув. ула курак «ворона»; чув. улатакка «дятел», ср. монг. алаг «пёстрый», «пегий», «разноцветный»; ср. перс. (тука) «певчий дрозд» (звукоподражательное слово).

улăп

«исполин», «богатырь», «великан»; улăп тăпри «курган»; др. тюрк. (енис), КБ, Зол. бл., АФТ, кирг., к. калп. алп, казах., тат., хак. алып, башк. уст. алпамыша «исполин», «великан», «силач», «богатырь», «герой». „Для выяснения этимологии термина алп мне представляется целесообразным привлечь слово алба(н), восходящее к монголо-тюркскому корню ал «брать», «взять». Слово алба(н) по-монгольски означает «служба», «повинность», производное от него албату значит «обязанный службой — повинностью», «подданный» (Б. Я. Владимирцов)... Термин алп (ал-б-ан) был перенесен на того, кто был обязан службой, т. е. на воина феодальной дружины, позднее в легенде, сказке превратившегося в героя-богатыряв (Кононов РТ 97, прим. 128).

улма

пах улми, пан улми, йывăç улми «яблоко»; çĕр улми, улма «картофель»; уйг., кирг., казах., к. калп., ног., азерб., туркм., тат., башк. алма, узб. олма, тур. элма «яблоко»; ср. монг. алим «яблоко». Пах улми происходит от перс. (бағ) «сад»; следовательно, пах улми — «садовое яблоко» (см. пахча); ср. тат. бағалмасыпан в пан улми Золотницкий сближал с алтайским ман «городьба», «ограда», «забор» (см. Вербицкий. Сл. 199); следовательно, пан улми — «яблоки, разводимые в огороженном месте, т. е. в саду», в противоположность вăрман улми «дикое яблоко», растущему в диком, непривитом виде в лесу (Золотницкий. КСл. 46); чув. диал. пан «яблоки». По мнению Мункачи, слово алма в тюркские языки проникло из санскритского; amla «кислый» (KSz. VI, 376—379). По-видимому, название это первоначально относилось к дикому (лесному) яблоку.

улпут

уст. «барин», «помещик», «дворянин»; др. тюрк., МК алпағу, алпағут «титул», «чин», «герой»; Ибн-Муханна алпағу «владетель»; тат. алпавыт, башк. алпауыт уст. «помещик»; ср. монг. албагут «знать». Вероятно, представляет форму множ. ч. слова улăп (см.). Проф. Ашмарин этимологизирует это слово следующим образом: алпагут < алп + агут (от ак fluere), т. е. semen (proles) gigantum vel geroum (О морфолог, категориях подражаний в чув. яз. Казань, 1928, стр. 71). Вероятно, -гут здесь является монгольским афф. множ. ч., и не имеет отношения к тюркскому глаголу ак «течь».

ултав

«обман», «хитрость», «плутовство»; ултавçă «обманщик», «мошенник», «плут»; ултала «обманывать», «одурачивать», «плутовать», «надувать», «обольщать»; чаг. алдағ, туркм., ног. алдав, узб. алдов, уйг. алдаш, кирг. алдоо, казах., к. калп., тат., башк. алдау, тур. алдатма, кумык. алданув «обман»; туркм. алдавчы, узб. алдовчи, узб. тефс. XIV-XV вв. алдағчи, уйг. алдамчи, кирг. алдамчы, казах. алдамшы, к. калп. алдayшы, ног. алдавшы, тур. алдатыджы, тат. алдакчы, башк. алдаксы «обманщик»; Замахш. олда, уйг. алди, тефс. XII-XIII вв., узб., кирг., казах., к. калп., ног., карач., туркм., тат., башк. алда, азерб., тур. алдат «обманывать». От ал (др. тюрк., МК, Зол. бл., ПК, чаг., тур., гаг.) «обман», «хитрость», коварство», «ложь», «лесть». В чув. в значении «обманывать» первоначально, по-видимому, употреблялось слово улта, а потом, после появления в языке слова ултав, от последнего образовалась новая форма ултавла, с течением времени в выпало, а улта совсем утратило свое значение и омертвело. Иначе необъяснимо наличие двух афф. -та и -ла в слове ултала.

утаман

«атаман»; в истории древних тюрков слово это неизвестно; во многих тюрк. яз. атаман употребляется для обозначения главаря, а в иных (башк. и др.) — предводителя разбойничьей или воровской шайки. Слово неизвестного происхождения; Миклошич производит его от немецкого hauptmannата «отец» + тӧмен (тӳмен) «десять тысяч», отсюда атаман — «начальник 10000-и ого войска». Об этимологии слова атаман проф. Н. К. Дмитриев пишет: „Распространённое в южнорусских степях и в Крыму, оно, очевидно, происходит от корня ата со значением «отец», «дед», «предок» и аффикса -ман (обычно образующего увеличительные имена, как установил М. Рясянен), т. е. обозначает то же, что укр. батько (ата-ман — «большой отец», «набольший»)... в старинной корпорации пастухов на Яйле (в Крыму) до самой революции сохранился термин ата-ман < ода-ман (старший пастух). ...«атаманы» иногда проявляли себя... и в сфере набегов или налётов. Отсюда же, очевидно, и слово атаман в казачьем обиходе“ (Лексикографич. сборник, III, М., 1958, стр. 17; СТЯ 323).

ӳхĕ

«филин»; уйг. ӳкә, узб. укки, кирг. ӳкӳ, казах. ӳки, к. калп. уки, тув., хак. ӳгӳ, тюм. ӧгӧ «филин». Звукоподражательное слово.

ӳхĕр

«рычать», «выть»; узб. укир, казах., тат., башк. ӳкер, ног. ӧкир «реветь», «выть». Звукоподражательное слово.

хăлăхсăр

«бесчувственный», «непослушный», «неслух», «наглый», «дерзкий»; тат. холыксыз «несдержанный», «нервный», «неуравновешенный»; башк. кылыкhыз «с плохим, дурным характером»; «своенравный»; казах., кылыксыз «неучтивый» (Ильминекий), казах., кулыксыз «человек нехорошего поведения, крутого нрава»; ног. кылыксыз «недисциплинированный», «распущенный»; азерб. гылыгсыз «неприветливый». Образовано с помощью афф. -căp от корня, соответствующего уйг., к. калп. хулк, МК, Замахш. кылык, АФТ кылығ, тат. холык «нрав», «характер», «привычка», «поведение», алт. В кылык «занятие», «нрав»; «поступок», «поведение», «умысел», «привычка»; «обычай»; казах., кулык, к. калп. диал., кумык. кылык, туркм. гылык, хак. хылых «характер», «поведение», «привычка»; кылык и др. образованы с помощью афф. -ык от глагола кыл «делать», ср. тефс. XII-XIII вв., кирг. кылык «действие», «поступок», «проделка»; «нрав». Слово это рано смешалось и слилось с заимствованным из араб. яз. «характер», « натура», «нрав»; «настроение», «расположение духа»; «гнев».

хăмач

«кумач», «ярко-красная бумажная ткань»; тат. комач, башк. кумаш, кирг. кумач, азерб. гумаш «кумач», тур., ног. кумаш «ткань». Из араб. «ткань»; перс. то же; чуваши, по-видимому, заимствовали это слово из русск. яз. в последние столетия.

хăпăл-хапăл

«быстро», «проворно»; ср. к. калп. апыл-тапил «торопливо», «суетливо»; «еле-еле», «неуверенно». Звукоподражательное слово.

хĕрт-сурт

уст. «домовой», «покровительница домашнего очага»; хĕрт-сурт представляется чувашами в образе девушки в самотканой белой рубахе, всегда сидящей за прядением кудели или льна. Образ этого духа, вероятно, восходит к эпохе материнского родового строя, это как бы мифическая праматерь рода. Чув. хĕрт-сурт соответствует тюркскому умай — мифическому духу рода. Слово неясного происхождения. Сурт этимологически, возможно, связано с арабским cӳрет «вид», «образ», «фигура» а хĕрт < хĕр «девушка» (т появилось под ассимилятивным влиянием конечного т второго компонента); следовательно, хĕрт-сурт — «образ девушки», «облик девушки». Проф. Н. И. Ашмарин относительно сурт (диал. сут) пишет: „Не происходит ли сут от араб. зат «особа»?“ (Синтаксис II. 126).

хĕсĕр

«яловость», «яловый»; Замахш., АФТ, кирг., к. калп.,, узб. С, кумык., тат., башк. кысыр, уйг., узб. кисир., азерб., туркм. гысыр, хак. хызыр, тув. кызыр «яловая»; тур. кысыр «бесплодный», «неплодородный», «неплодоносный»; ср. калм. хусрн «яловый». Чув. хĕсĕр < хĕрсĕр «не имеющая дочери, т. е. плода» (?). Об этимологии этого слова В. Котвич пишет, что в литературном монг. яз. и в разговорной речи существует слово кегӳсер (кӳсер) «бесплодная женщина». Первая часть слот — кегӳ выступает в существительных кеӳн «сын», «мальчик», ке’ӳкен «ребенок». Форма -сер — тюркский привативный суффикс, проникла в монг. яз. давно. Она встречается и в „Сокровенном сказании“ (Исследование по алтайским языкам, 1962, стр. 133).

хĕç

«бердо», «гребень для прибивания утка к ткани»; тат. кылыч, башк. кылыс «бердо»; азерб. тохучу дарагы «бердо» (букв. «ткацкий гребень»); во многих национальных словарях это слово отсутствует.

хула

«город»; тат., башк., кирг., казах., к. калп., ног. кала «город»; тур. кале, узб. кала, азерб., туркм. гала «крепость», «укрепление», в узб., азерб., туркм. и «замок»; уйг. кәлә «замок»; карач. кала «башня». Из араб. «крепость», «цитадель», «укрепленное поселение на холме», представляет собой арабизованное персидское слово (The Encyclopaedia of Islam, II, 668 — 669); перс. (гӓле) то же.

хурама

«вяз»; башк., тат. карама «вяз»; алт. В карама «вязовые скрепы, которыми прикрепляются полозья саней». Нам кажется, что слово это сложное, состоящее из хура + мас «черное дерево»; якут. мас «дерево»; в чув., башк. и тат. конечное с выпало; ср. уйг. карағач, тур. караағач, азерб. гарағач, кирг. каражыгач «вяз», букв. «черное дерево».

хурăнташ

«родственник», «родня»; уйг. кериндаш, узб. кариндош, туркм. гарындаш., алт. В карындаш кижи, башк. кәрзәш, кирг. карындаш, «родственник»; казах., карындас, ног. кардаш, тат. кардәш «родственник»; КБ карындаш «брат»; алт. В. карындаш «брат»; кыс карындаш «сестра»; тур. кардеш «брат»; кызкардеш «сестра»; азерб. гардаш, хак. харындас «брат». Происходят от карын (чув. хырăм) «живот», «чрево», «утроба»; следовательно карындаш — «в одном чреве лежавший», «единоутробный», «соутробник». В чув. яз. слово это образовалось под влиянием других тюрк. яз. закономерной формой было бы здесь хырăмташ. Форма кардаш, вероятно, представляет сокращенную форму карындаш, хотя Рясянен возводит его к уйг. ка «родственник» (см. Gabain 63) <сев. кор. ка «семья» (Материалы. 184).

хурăç

, хурçă «сталь»; тат. корыч, башк. корос, казах. курыш «сталь». По мнению тюркологов, у слова курч значение «сталь» является вторичным; первоначально оно употреблялось в значении «острый». Напр., МК курч «острый»; курч темӳр «сталь» (букв. «острое железо»), АФТ курч тӓмӳр «сталь». В кирг. и алт. языках курч до сего времени употребляется исключительно в значении «острый». То же самое наблюдаем и в монг. яз.: монг., калм. хурц «острый», «отточенный»; бур.-монг. хурца, хурса «острый». Для обозначения стали многие тюркские языки заимствовали персидское слово (пулад) (ср. араб. «сталь», «булат»): уйг., туркм. полат, узб. пулат, алт. В полот, кирг. болотболд «сталь». Слово курч из тюркского языка проникло в др. русск. язык: в Изборнике Изяслава 1073 г. находим кръчии (кăрăч + чи) «кузнец» (К. Н. Menges. Schwlerige slavisch-orientalische Lehnbeziehungen. UAJb, XXXI, 1959, стр. 179). Изборник этот переписан с древнеболгарского Изборника.

хуш

«прибавлять», «добавлять», «присоединять»; «смешать»; «молвить (слово)»; тат., башк. куш, узб. куш, туркм. гош «присоединять», «приставлять», «прикладывать», «складывать», «сливать», «примешивать»; уйг. кош «соединять», «складывать», «суммировать»; «запрягать»; казах., к. калп. кос, карач., кумык. кош, хак. хос «прибавлять», «добавлять», «смешивать», «присоединять».

чана

, чанка «галка»; тат. чәӳкә, башк. сәӳкә, ног. шавке, кирг. таан, чоко таан, алт. В, хак., тув. таан «галка». Слово звукоподражательное.

чăкăр

«приспособление для витья верёвок»; др. тюрк. чакир (Габэн) «колесо»; тат. чыгыр «блок»; «прибор для витья верёвок»; башк. сыгыр «блок»; кирг. чыгырык «ручная машина для очистки хлопка»; чарк «колесо», «круг»; ног. шыгыршык, к. калп. шыгыр, кумык. жыгыр «ворот для поднятия воды из колодца»; тур. чыкрык «колесо колодца», «ворот»; «мотовило», «прялка»; «токарный станок»; уйг. чиғирик «колесо»; «валик»; «блок»; «ворот»; «хлопкоочистительный станок»; «ручная прялка»; казах. шығыр «примитивная водокачка с большим деревянным колесом»; туркм., узб. чарх, азерб. чеhрә «прялка»; «колесо»; «точило». Из персидского (чăрх) «колесо»; «круг», «обод»; «ворот»; «шестерня», «самопрялка»; «вращение». Gabain возводит это слово к санскр. сакча «колесо»; ср. узб. (Бухара) чараh «вращаться»; «вертеться», «кружиться».

чăн

1. «истина», «правда»; «истинный», «правдивый»; 2. «подлинный», «достоверный», «настоящий»; 3. «вправду», «действительно»; др. тюрк., КБ, МК, Замахш., АФТ, туркм. чын, уйг., узб., чаг. чин, кирг., алт. В, ойр., тат. чын, казах., к. калп., тув. шын, башк. ысын, хак. сын «истина», «правда»; «истинный», «действительный», «правдивый», «подлинный»; ср. монг. (Алтын тобчи) чинг «верный»; совр. монг. чин «твёрдый», «непоколебимый». Вероятно, слово заимствовано из китайского языка: чен (tschen) «истина», «правда» (A. Gabain Uigurische Ubersetzung der Biographie Huentsang»s, S. 30); ср. кит. чжень «истинный»; «верный».

чечек

«цветок». Слово это появилось, по-видимому, под влиянием других тюрк. яз.; своя древняя закономерная форма çеçке (см.).

чĕпĕ

, чĕп «цыплёнок», «птенец», «птенчик»; тур. чепич «козлёнок»; тат. чеби, чебеш, башк. себеш, ног. шипей «цыплёнок». Слово звукоподражательное: чип-чип — подражание писку птенчиков.

шав

«шум», «гул»; казах. шу, шуыл, кирг. шуулдоо, ног. шав-шу, тат. шаулау, тур. шамата «шум», «крик». Звукоподражательное слово; см. шавла.

шакăрча

«трещотка», «колотушка»; «детская погремушка». Звукоподражательное слово.

шалавар

, шаравар «шаровары»; уйг., тур., азерб. шалвар, узб. чолвор, алт. В шалбыр, казах., к. калп. шалбар, туркм. жалбар, кирг., тат. чалбар, башк. салбар «шаровары», «широкие штаны». Из перс. (шалвар) «штаны», «шаровары», «брюки». В чув. язык это слово, вероятно, проникло во второй половине XIX в. из русск. яз., хотя в форме шалавар вместе с родственным шалпар (см.) могло существовать и с древнейших времен для обозначения широких домашних штанов.

шанкă

1. «молодые липы, с которых снята кора»; 2. «хворост», «сушняк»; вут-шанкă то же; ср. мар. шангы «сухой хворост», «валежник»; пушенге «дерево»; фин. sӓnki «жниво»; ср. ст. слав. сукъ [сонкă], пол. se(n)k «сук». По Рясянену, слово заимствовано из мар. языка.

шарлак

«водопад»; тат. шарлавык, шарлама, туркм. шаклавук, узб. шаршара, башк. шарлауык «водопад». Звукоподражательное слово.

шатăм

, шатăн миф. «тёмная сила», «бес, который, по верованию чуваш, вселяется в человека и вызывает ломоту». Магницкий пишет следующее: „Слово шадын, очевидно, происходит от еврейского корня шуд, отсюда шед «тёмная сила», «злой дух», «бес»; во множ. ч. шедим употребляется о богах языческих, рассматриваемых как демоны (Второзак. 32, 17; Псал. 106, 37)“ (0 стар. чув. вере, стр. 146); ср араб. «отвратительный», «безобразный»; ср. др. тюрк. (енис.) шад «визирь», «наместник, первое лицо после хана (кагана)».

шăнкăрчă

«скворец»; АФТ сыгырчук, азерб. сыгырчын, кирг. чыйырчык, тур. сыгырчык кушу, тат. сыерчык, башк. сыйырсык, узб. чугурчик «скворец». Звукоподражательное слово.

шĕшлĕ

«кочедык»; тат. шӧшле, башк. шӧшлӧ «кочедык», тюм. шеш «вилка», чаг., азерб., тур. шиш, башк. шеш, туркм. чиш, чишлик чиши, карач. тишлик тишь, тув. шиш, хак. cuс «вертел»; кирг. шиш «вертел», «всякий колющий предмет»; тур. шишли «с железным вертелом»; «с клинком»; следовательно, шĕшлĕ — «предмет, имеющий железный вертел»; в чув. слово шиш не сохранилось.

шурă

, шур «белый»; сарă «жёлтый»; др. тюрк., КБ, тув., хак., шор. сарыг, алт. В сарыг, сарысарысерик, узб. сарик, башк. hары, ойр. cap «жёлтый»; «русый»; ср. монг. шар, бур.-монг. шара «жёлтый», «русый». В древности в некоторых тюрк. яз. (в булг., хазар.) слово сар(ы), шар(а) обозначало, по-видимому, и жёлтый, и белый. Например, греч. император Константин Багрянородный название хазарской крепости Саркел передает словами λενхόν оιхημα «белый дом» (Migne. Patrologia greca, vol. CVIII, col. 327(8), в араб. географических памятниках называется Al-Beida (Bibl. geographorum arabicorum III, col. 355). И в русских летописях эта крепость называется Белая Вежа (белая палатка, кибитка, башня); саркел = чув. cap кил (шурă кил). Возможно, что к чувашам слово сарă в значении «жёлтый» проникло позднее через тат. яз. Манси слово сайр «белый», по-видимому, заимствовали от булгар; сарагури на языке манси — «белая угра». У ненцев (самоедов) сесер, сера, сер, сири «белый» (Д. П. Европеус. Об угорском народе. СПб., 1874).

ывăл

«сын»; др. тюрк., МК, уйг., азерб., тур., туркм. огул, полов. огул, овул, узб. уғил, хор., караим. увул, кирг., алт. В, ойр. уул, гаг., тув., хак. оол, казах., к. калп., ног., башк., тат. ул, якут. уол «сын». Об этимологии этого слова нет единогласия между учеными. У Ашмарина читаем: „Слово ывăл, по-видимому, получилось из первоначального *агул, от ак fluere, букв. effluxio, semen (О морфологич. катег. подражаний в чув. яз. Казань, 1928, стр. 71). У Бернштама: „Из примеров древнетюркского литературного и якут. языков следует, что термин огул обозначал первоначально потомство вообще с последующей дифференциацией на мужское и женское и еще более поздним уточнением огул — сын и кыз — дочь“ (Язык и мышление, т. IX, стр. 97). По мнению Бернштама, огул — слово сложное, состоит из ок «род» + кул «раб», следовательно, огул — «раб рода». Это отзвуки определенного вида рабства, генетически связанного с адаптацией, усыновлением, приемом в род. Проф. А. Н. Кононов тоже признает оғул сложным словом, но с иным значением элементов. др. тюрк. ӧг «мать». С потерей палатализации ок ~ ог имеет значение «род», «племя», а ул — уменьшительное значение, как и в слове син-ил «младшая сестра». Следовательно, огул означает «младшая (меньшая) мать» > «потомство». В языке рунич. памятников принадлежность потомства к определенному полу уточнялась при помощи специальных лексем: уры огул «сын», кыз огул «дочь». В дальнейшем слово оғул приобрело значение «сын». („К этимологии слова оғул «сын»“. Филология и история монгольских народов. Памяти акад. Б. Я. Владимирцова, М., 1958, стр. 175—176).

ывăç

«горсть»; йĕкĕр ывăç «пригоршня»; ывăçла «брать горстью, пригоршней»; др. тюрк. абуч, Замахш. аук, авуч, азерб., туркм. овуч, тефс. ХII-XIII вв., тур., тат. авуч, кумык. увуч, кирг. ууч, казах., к. калп. уыс, ног. увыс, тат. уч, башк. ус, алт. В ош, оош, ойр. ууш, хак. оос, уйг. оч, узб. ховуч (с неэтимологическим х) «горсть», «пригоршня»; тув. адыш, якут. ытыс «ладонь», «пригоршня»; чаг., тат. авучла, узб. ховучла, азерб. овучла «брать горстями». Вамбери возводит это слово к алуч — то, что можно взять в один прием (?). А. М. Щербак производит от ав «собираться», «стекаться» (Грамм. очерк языка тюркских текстов Х-XIII вв., М.— Л., 1961, стр. 108).

эрех

«водка»; уйг. hарак, узб. арок, кирг., казах., к. калп., ног., туркм. арак, кумык. гьаракы, алт. В, ойр., карач., тат., башк. аракы, тув. арага «водка»; ср. монг. архи(н) «водка», «вино». Из араб. «пот», «испарина»; «водка» и перс. (ӓрӓг) то же.Прим. ред.)

эрне

, эрнеччĕ «хорошо бы, но...», «конечно»; «правда»; др. тюрк., МК (1,118), ПК әринч (UJb XXXI, 73) «может быть», «пожалуй», «возможно», «надо думать»; у Махм. Каштарского это слово передано араб. словом «авось», «может быть», «вероятно», «пожалуй». По свидетельству А. Бобровникова, арня в значении «несомненно», «наверное» употреблялось и в монгольских ярлыках квадратного письма (И. Н. Березин. Тарханные ярлыки Тохтамыша, Тимур-Кутлуга, Саадат-Гирея, 1851, стр. 63); кирг. арийне, казах. эрине «конечно», «бесспорно», «несомненно».

юлан

юлан ут, диал. юлан «всадник», «верховой»; юлан утпа «верхом»; алт. В дьалан «животное, на котором ездя! верхом»; чуваши прибавили сюда слово ут «конь», «лошадь» хак. чалан «верхом». От йалан «голый», am, ут «конь».

юрлă

«бедный»; «бедно»; Зол. бл. иринч-йарлығ «бедный», «несчастный»; тат., башк., ног. ярлы, карач. джарлы, кирг. жарды, казах., к. калп. жарлы «бедный»; «бедняк»; кумык. ярлы «убогий»; ярли бол «обнищать». По мнению акад. А. Н. Самойловича, в истории тюркских литературных языков это слово прослеживается примерно с IX в., появляясь впервые в памятниках уйгурской литературы со значением «несчастный»... „В значении «бедный»..., — пишет акад. Самойлович, — слово получило преимущественное распространение в языках на бывшей территории Золотой Орды... В чувашском языке я считаю слово йорлă вкладом кыпчакского языка после XIII века“ (Ф. Г. Исхаков. Наблюдения по лексике. ИРЛТЯ 186). Ф. Г. Исхаков приводит и этимологию Д. Г. Киекбаева, который пишет: „Башкирское слово ярлы «бедный» восходит к слову яры «пленка в мясе» (синоним шекәрә)... яры + ли «имеющий пленку», «пленчатый»...“ При этом он ссылается на туркменские диалекты, где шикарәле, первоначально употреблявшееся в значении «пленчатый», теперь будто бы употребляется в значении «бедный» (ИРЛТЯ 187) (?).

янăр

«звенеть», «звучать», «греметь»; башк. К яцкыр «поднять шум, крик». Звукоподражательное слово: ян — подражание далеко раздающемуся звону или гулу.

яхăн

из тат. = «около», «приблизительно»; «близко»; яхăна ямасть «близко не подпускает»; пухура çĕр çынна яхăн «на собрании около ста человек»; ку яхăнта «в последнее время» (букв. «в этой близости»); КБ, Зол. бл., туркм., тур., тат., башк., ног. якынйекин, узб. якин, кирг., казах., к. калп. жакын, азерб. яхын, алт. В дьагын, хак. чагын «близкий», «близко»; в тат., тур., ног., хак. и др. слово это употребляется и в значении «около», «приблизительно»; вероятно, оно представляет форму древнего инструментального падежа от слова со значением «бок»: тат. як, кирг., казах. жакайак; ср. КБ йак «приближаться»; ср. чув. çывăх.

Чăваш чĕлхин ретроспективлă ăнлантару словарĕ

виçлĕ

виç ипостаçлĕ, Троица. Чăн таса виçлĕ **Турă, çырлах пире. **Виç ипостаçлĕ. Виçлĕ ближе передает русское слово Троица [Церковные 1883:3].

Словарь Федотова «Тĕне кĕмен чăвашсен ячĕсем»

Пикемпи

слово, встречающееся в загадках и песнях: "барышня; девочка; княжна" / Пикенпи, то же, что Пикемпи (Ашм. Сл. IX, 262—203): Пикем/Пикен + пи; мар. ж. и. Пикамви (Черн. СМЛИ, 358). См. Пикепи.

Уттеç

яз. и. м. Иревли (Ашм. Сл. III, 335): Утте + (?); ср. мар. м. и. Утеш/Утис/Утиш. С.Я. Черных это слово этимологизирует прямо-таки забавно: чув. ут "лошадь" (тотем), тат. ут "огонь" + -ис/иш (Черн. СМЛИ, 500).

Шеневер

яз. и. ж. Именд. (Ашм. Сл. XVII, 159): Шене + -вер. Согласно Бенцингу, Шеневер восходит к перс. шах + наваз "льстивая перед шахом" или "льстить шаху" (Banzing PhTF I, 694). У Алима Гафура читаем: Шахнаваз "милостивый, букв. "царь милости" (Гаф. ИИ, 211). Отдельное перс. слово [нäваз] означает: "ласкающий, лелеюший, нежащий" (Гаф. ПРСII, 874). В таком случае чув. Ше + невер < перс. наваз (ротация — зетация).

Ялука

(ЙАЛУКА), яз. и. ч. Разумов. То же слово у Магн. (Ашм. Сл. IV, 181): Ялу + -ка.

Этимологический словарь

авал

в старину, в старое время, некогда, давно.

Др.- тюрк.  ävväl (араб. ) сначала, прежде (ДТС, 76).                                              
Производные формы: авалах (предыдушее слово, усиленное частицей -ах): вĕсем авалах пуян пурăннă. Они издавна жили богато; авалтан (исходный падеж предыдущего слова) издревле, с давних пор, исстари; авалтанпа (предыдущее слово с прибавлением аф. тв. пад.) исстари и до сих пор, издавна и поныне; авалтанпах то же самое речение с част. усиления -ах; авалтарах ранее нашей эпохи: (вăл масара авалтарах тăхар ял вилĕ пытарнă. На этом кладбише в старину хоронили умерших девяти деревень; авалхи древний, старинный; стародавний (Ашм. Сл. IА,  38-40).

См. Радл. Сл. I, 638, 671, 941; Егоров ЭСЧЯ, 19; Räsänen ЕWb., 32а.

аван

хороший, честный, добрый, приятный, полезный, удобный, доведенный до высокой степени качества или совершенства.

Производные формы: аванлан — улучшиться, стать лучше или добрее; аванлантар — улучшать, сделать лучше; аванлат — то же, что и предыдущее слово (Ашм. Сл. IА, 40-41). В.Г.Егоров предполагает, что чув. аван родственны: чаг. авунчак милый, любезный, узб. овунчок забава, развлечение, чаг. аун, авын чем-либо заниматься, проводить время, уйг. абдан хороший, хорошо, тув. авангыр ловкий, проворный, кирг. абыдан совершенно, очень, весьма (Егоров ЭСЧЯ, 19). Нет сомнения, что формы авунчак/овунчок образованы от др.-тюрк. аvïn — развлекаться; утешаться, радоваться; обольщаться; предаваться чему-л.; привязываться, дружить > др.-тюрк. аvïnč утешение, радость; спокойствие; увлечение, занятие; привычка, привязанность (ДТС, 69-70), но весьма сомнительна принадлежность кирг. абыдан, не говоря уже о персидском происхождении от слова аbadan населенный; благоустроенный; процветание, благоустройство (ДТС, 1).
Подлинными соответствиями чув. аван являются казах. аман: кош, аман болынсыз! Будьте здоровы!; кирг. аман: мал, тан аманбы? В здравии ли скот и души? Кирг. аманбы по форме и значению соответствует чув. аван-и (форма приветствия или формула вежливости, когда справляются о чьем-либо здоровье): аван-и-ха? — Аван-ха, хăвăр аван-и? Как поживаете? — Ничего пока. Как Вы? или: как поживаете? (Ашм. Сл. IА, 41), а также тат. диал. аван хорошо (ДСТЯ, 19); кирг., каз., крым., тур., аз., уйг. аман = араб. ... здорово, в хорошем здоровьи; безопасность, защита, пардон (тур., аз.) (Радл. Сл. I, 643). Тат. лит. әман безопасность, спокойствие; пощада; осторожно (АТРСЗ, 76). В чувашском м ~ в.

авăк

Короткий промежуток времени (слово употребляется в некоторых выражениях). Пĕр авăк значит небольшой промежуток времени. Пĕр авăка пырĕ-ха. Пока будет ладно и это. Весьма вероятно, что это слово, свойственное низовому наречию, произошло от тат. авык некоторое количество (Ашм. Сл. IА, 43-44). Тогда выходит, что чув. пĕр авăк < тат. беравык некоторое время ~ казах. ауык чуточку, ауык-ауык временами, время от времени (Егоров ЭСЧЯ, 19).
Др. -тюрк. еväк торопливый, спешащий; поспешный, скорый; поспешность, спешка < еv- спешить, торопиться (ДТС, 189). Если данное древнетюркское сближение корректно, трудно объяснить переход др.-тюрк. е- в тат. а-, тогда как др.-тюрк. е > чув. а вполне закономерен: др.-тюрк. er муж, мужчина > чув. ар, но тат. ир; др.-тюрк. Edil (географическое название реки Волги) > чув. Атăл, но тат. Идел; др.-тюрк. еn- спускаться, сходить; опускаться, падать (о снеге) > чув. ан-, но тат. иң- и т. д.

авăн

< рус. овин; овин - место для сушки хлеба.

Производные от авăн сложные глаголы: авăн ил-  молотить (каким бы то ни было способом); авăн пăс- снимать с шеста уже высушенные снопы; авăн пĕтер- окончить молотьбу; авăн сар- носить снопы и постилать посад; авăн çап- молотить хлеб цепами; авăн типĕт- сушить хлеб в овине; авăн ту- или авăн хур- садить овин, сажать снопы на овин (Ашм. Сл. IА, 44-49).
В.Г.Егоров пишет, что данное слово "заимствовано устным путем из окающего говора русского языка: овин > авин > авăн" (Егоров ЭСЧЯ, 19). Однако следует учесть одно очень важное обстоятельство, что процесс перехода о > а в русских заимствованиях в чувашской речевой практике носит закономерный характер: солод > чув. салат, рождество > чув. раштав, обед > чув. апат, господи > чув. васпати, плотник > чув. платник, воронка > чув. варинке, лоскут > чув. ластăк, поднос > чув. патнус и многие другие.
Рус. овин > чув. авăн > мар. авын, агун, аун, марГ., СЗ. äн овин (Горд. ЭСМЯ I, 43, 48) / удм. обинь / мордМ. авонь I мордЭ. авн, ауня; тат. әвен овин, рига. Согласно Ф.И. Гордееву, рус. овин заимствовано из булг. (др.-чув.) источника; чув. авăн, тат. äвен - производн. от др.-тюрк. äв дом с помощью суф. -ен (-ын) (Федотов ЧМЯВ, 167).
См. Räsänen EWb.,  32а.

Чувашско-русский словарь под ред. В.Г. Егорова (1935)

вĕçлев

2.
вĕçлев сăмах — заключительное слово

См. также:

словенцы словесный словник словно « слово » словом словооборот словообразование словоохотливый словосочетание

слово
Свойства слова не указаны
 
Хыпарсем

2022, раштав, 08
Сайт дизайнне кӑшт ҫӗнетнӗ, саспаллисен страницинче хушма пайлану кӗртнӗ //Александр Тимофеев пулӑшнипе.

2015, утă, 30
Шыранӑ чухне ӑнсӑртран латин кирилл саспаллисем вырӑнне латин саспаллисене ҫырсан, сайт эсир ҫырнине юсама тӑрӑшӗ.

2015, утă, 30
Шырав сӑмахӗсене сӗннӗ чухне малашне вӑл е ку сӑмаха унччен миҫе шыранине тӗпе хурса кӑтартӗ.

2015, утă, 29
Сăмах шыранӑ чухне малашне сайт сире сăмахсарсенче тĕл пулакан вариантсене сĕнĕ.

2014, пуш, 25
Мобиллă хатĕрсемпе усă куракансем валли сайта лайăхлатрăмăр //Мирон Толи пулăшнипе.

2011, утă, 20
Вырăсла-чăвашла сăмахсарпа пуянланчĕ.

2011, утă, 19
Сăмахсарсен çĕнелнĕ сайчĕ ĕçлеме пуçларĕ.

2011, утă, 16
Сайтăн çĕнĕ версийĕ хатĕрленме пуçларĕ.

Пӳлĕм
Сайт пирки

Ку сайтра чăваш сăмахсарĕсене пухнă. Эсир кунта тĕрлĕ сăмахсен куçарăвне, тата ытти тĕрлĕ уйрăмлăхĕсене тупма пултаратăр.

Счетчики
Пулăшу

Эсир куçаракан укçа хостингшăн тӳлеме, çĕнĕ сăмахсарсем кĕртме, Ашмарин хатĕрленĕ сăмах пуххине сканерлама кайĕ.

RUS: Переведенные вами средства пойдут на оплату хостинга, добавление новых словарей, сканирование словаря Ашмарина.

Куçармалли счётсем:

Яндекс: 41001106956150

WMR: R028110838271

PayPal: np@chuvash.org