Чувашско-русский словарь (1982)

1.
звезда, планета
небесное тело, светило

звездный
çăлтăр ушкăнĕ — созвездие
хӳреллĕ çăлтăр — комета
Ала çăлтăр — Плеяды
Алтăр çăлтăр — Большая Медведица
Кĕвенте çăлтăр — Орион
Çурçĕр çăлтăрĕ — Полярная звезда
Шурăмпуç çăлтăрĕ — Венера
çăлтăр картти — звездная карта
çăлтăр тĕнчи — звездный мир
çăлтăр уçлăхĕ — межзвездное пространство
çăлтăр ӳкрĕ — звезда упала
çăлтăрсем сӳнчĕç — звезды погасли
çăлтăрсем чăлтăртатаççĕ — звезды мерцают
çăлтăр витĕр çул курăнать, эпир каяс çул мар-ши? — фольк. под звездами пролегла дорога, не наш ли это путь?
Пӳртре çутă çăлтăр пур. (Электро лампа). — загадка В избе светит яркая звезда (Электролампочка).

2.
звезда, звездочка
пĕчĕк çăлтăр — звездочка
пилĕк йӳплĕ çăлтăр — пятиконечная звезда
Хĕрлĕ çăлтăр орденĕ — ист. орден Красной звездь
«Ылтăн  çăлтăр» медаль — медаль «3олотая звезда»
погонсем çинче виçшер çăлтăр — на погонах по три звездочки

3. перен.
звезда, светило, знаменитость
балет çăлтăрĕ — звезда балета

◊
тинĕс çăлтăрĕ — зоол. морская звезда
çăлтăр хушка — с белой звездочкой на лбу (о животных)
çăлтăрĕ сӳнчĕ — его звезда закатилась

Никольскийĕн чăвашла-вырăсла словарĕ

звезда
çурăм пуç çăлтăрĕ — утренняя звезда
Çич çăлтăр (Алтăр çăлтăр) — Большая Медведица
çăлтăр ӳкни — падение звезды
нумай çăлтăр хушшинче çĕнĕ çăлтăр çутăлчĕ — между множеством звезд засветилась новая звезда
çăлтăрçă — астроном

Словарь чувашского языка

(с’ŏлдŏр, с’ы̆лды̆р), звезда. Вопр. Смоленск. 1) Çичĕ çăлтăр, Большая Медведица, 2) икнĕ(?) çута çăлтăр, вращаются вокруг неподвижной (оси), З) хĕрес çăлтăр, 4) курка çăлтăр, 5) выйлă çăлтăр, 6) христос çăлтăр, 7) такана çăлтăр. СТИК. Çăлтăра чашкă пысăкăш теççĕ, уйăха йĕтем (ток) пысăкăш. Трхбл. Çăлтăр мĕн пысăккăш? — Çалтăр пирĕн пысăк ала пысаккăш вăл, тетчĕ пире анне. Ст. Чек. Çăлтăр йĕтем пек (величиною с ток). Альш. Ирпе çăлтăрсем сӳнчĕç (погасли). Ib. Кашни çыннăн пĕлĕт çинче хăйĕн пĕр çăлтăр пулать, тет: çуралнă чухне тухать, тет те, вилнĕ чухне пĕлĕт çинчен ӳкет, тет. Ib. Çăлтăрсем куçĕсене чалăртса пăрахнă (сивве). Вызвездило (к морозу). Сред. Юм. Çăлтăрсĕм куçĕсене чарса (уçса) пăрахнă (в ясную холодную ночь, когда ясно виднеются звезды). К.-Кушки. Çăлтăрсем туха пуçланă (показались). Ст. Ганьк. Çĕр тавранать — таврăн; уйăх тавăрăнать — таврăн; çăлтăр таврăнать — таврăн; кун таврăнать — таврăн. (Из наговора). N. Çăлтăр хыççăн çăлтăрсем, вĕсен шучĕ çук. Н. Лебеж. Эпир, эпир, эпирччĕ, утмăл икĕ хĕрччĕ, çутăличчен çук пултăмăр. (Çăлтăр). ГТТ. Çăлтăр аннисем, çăлтăр хăпарни, çăлтăр сӳннисем те пур. Ib. Çĕрле пулсан, уйăх-çăлтăр курнă эпĕ. N. Шывра çăлтăр ĕмĕлки корнать. Юрк. Кĕвенте çăлтăр, çутă çăлтăр, ала çăлтăр. Çич çăлтăр. Пшкрт. Кӳенте çăлтăр; ала çăлтăр. Ст. Чек. Çăлтăр сăват — куçĕсем пит те час-час пĕр енчен тепĕр енне пăхаççĕ, пуçĕ те час-час пĕр енчен тепĕр енне çавăрăнат. Сред. Юм. Пĕчик ача таса, илемлĕ пôлсан: ачи çăлтăр пик, теççĕ. Хурамал. Çăлтăр ансан, çын вилет, теççĕ. Курм. † Пирĕн куçран мĕн пăхас, çут çăлтăра корман-и? Н. Карм. † Пуçу çине çăлтăр антăр! (Пожелание смерти, проклятье). N. Эп сана çăлтăр кăтартса ярăп, или: эсĕ манăн çăлтăр курăк (иначе: вут çути кăтартăп). Я тебя так ударю, что искры из глаз посыпятся. || Метеор. МПП. Çăлтăр ӳкни. || Фамильное прозвище мужчины. Козыльяр.

Чувашско-татарский словарь (1994)

йолдыз

Этимологический словарь чувашского языка (1964)

«звезда»; хӳреллĕ çăлтăр «комета»; др. тюрк., узб., кумык, юлдуз, уйг. йолдуз, жултуз, азерб. улдуз, туркм., тур., тат. йылдыз, тат. йолдыз, башк. йондоз, кирг, жылдыз, казах., к. калп. жулдыз, ног. юлдыз, ойр. дьылдыз, карач., балкар, джулдуз, тув. сылдыс, якут. сулус, хак. чылтыс «звезда»; уйг. куйруклук жултуз, азерб. гуйруглу улдуз, тур. куйруклу йылдыз «комета». Образовано от глагола: МК, др. уйг. йал, ойр. дьал «пламенеть», «гореть», «сиять»; КБ йула «светильник», «факел»; чув. йалкăш, «пылать», «ярко гореть»; чув. йăлтăр — подражание яркому блеску, сиянию, сверканию; в подражательных словах чув. й не изменилось в çялдыра «пламенеть»; башк., тат., чув. ялтыра «сиять», «блестеть».

См. также: