Чувашско-русский словарь (1982)

1.
хлеб и хлеба, зерно

хлебный, зерновой
кĕрхи тырă — озимые (хлеба)
пучахлă тырăсем — колосовые культуры
тырă кĕлечĕсем — хлебные амбары, зернохранилища
тырă пусси — хлебное поле, хлеба
тырă тухăçлăхĕ — урожай хлеба
тырă авăрт — молоть хлеб
авăртман тырă — немолотое зерно
тырă выр — жать, убирать хлеб
тырă вырма тух — начать жатву, начать уборку хлеба
Ани шурă, тырăри хура. (Çыру). — загадка Поле белое, хлеба черные. (Письмо).

2.
посев и посевы
акнă тырă — посев

◊
тырă амăшĕ — бот. спорынья
çерçи тырри — недород хлеба, очень плохой (букв. воробьиный) урожай

Словарь чувашского языка

(тыры̆), хлеб в поле. N. Çĕр ĕçлесе тырă тума. Виçĕ пус. ЗЗ. Ун пек курăксем начарланнă çĕре çĕнетсе тырă аван пулакан тăваççĕ. N. Тырă сахал акаççĕ вăл енче. Тырăран (в отношении хлеба) аптăрасах каймаççĕ. Орау. Тырсам вырса пĕтерсен (после жнитва). Юрк. Тырăçем кăтăрса (отлично) пулнăччĕ. Тăв. 46. Вĕсен тыррисем те çук. N. Тырă татса пулмас. Не всегда бывает хороший урожай. N. Хăш чухне тырă татса пулмас. Якейк. Ĕлĕк тырă вырса Хорашаш праçнĕк (8 сентября) иртсен тин пĕтернĕ. Пĕр арăм Хорашаш праçнĕкĕнче çапла йорланă: „Виç ана тырра вырмашкăн, ача-пăчая хăвартăм, хамăр ĕçкĕре çӳретпĕр“. Он чохне çу та, кĕр те пит йĕпе полнă. Çăмăр нумай çунипа вырнă тырăсене кĕрконне шăн çинче торттарнă. Çораки тума Якори тĕлĕнче (2З апреля по ст. ст.) тохнă, çĕртме тума Петровски (29-го июня ст. ст.) тĕлĕнче тохнă, ыраш аки çине первайхи спас иртсен тохнă. Сборн. по мед. Ачалă арăмсем, мĕскĕнсем, тырă çинче (во время страды) ачисемпе нумай асап курса пĕтетчĕç. N. Тырă сутма иртет-и, иртмест-и? N. Петĕр тырă пĕтсен (по окончании страды) кайрĕ. N. Тырăсам лайăх пулчĕç. N. Тата тырă хамăрăн çĕнĕ тыр(р)а çитри çиме? Хватило ли у нас до нового хлеба? N. Тырă вырма пĕр тенкĕ полчĕ (жиитво стоило 1 рубль). N. Тырăсем мĕн хакра çӳреççĕ? Каковы цены на хлеб? N. Тырă акнă йолашки З8 пăт тохрĕ. После сева осталось З8 пулов. Изамб. Т. Тырă пĕрчилĕ улăм. Ib. Эпĕ хăранипе тырă тăрăх тартăм (убежал по хлебу, по загону). Ib. Тырă пит лайăх пулнă, тет. Ыраш пуссинче лашан пĕкки курăнми ыраш вăйлă пулнă, тет. Альш. Этемре Пукрава укçа нумай ĕнтĕ: тырă сутти укçи, хăяр сутти укçи. N. Çак ялсен кăçал тырă пĕрттех те çук (прямо совсем нет). N. Тырă патне çитрĕмĕр. Ере эрнерен кайса похах троппор (= пăхах тăратпăр). Чхĕйп. Каçхи сылăм ӳкмесен, тырă тĕшши выçă пулат. Юрк. „Тырă вырнă вăхăтра пулат: ывçă, кĕлте, тĕм, карта, çĕмел, сурат, майра-пуçĕ, йăран, ана, ака варри, утрат, пăрусна, ана палли, хăмăл“. || Хлебное зерно, жито. Вишн. 75. Тырра йĕпетсе ăшă çĕре хураççĕ те, вĕсене шӳтерсе шăттараççĕ; вара çавăнтан салат тăваççĕ. N. Ака тырри исе акаймарăм. Не сумел посеять яровых хлебов. N. Тырă акма кайнă чух, çул çинче тырă пĕрчĕкĕ выртнине курсан, тырă аван пулать, теççĕ. Ib. Çула, уя тырă кăлармасăр, кил-хушши е урам шăлсан, теллей пулмаст, тырă пулмаст, тетчĕç. Ib. Уя тырă кăларнă чух çул çинче ырă мар çынна е кушака, йăтта курсан, телей мар, теççĕ (тĕшмĕш). N. Тырринчен улăмĕ хаклă. (Загадка: соты и мед). ЧС. Çынсем çуннă тырăсене пуçтарса сăвăраççĕ. Регули 108. Эп онтан ут илтĕм, тырăпа çӳресшĕн (чтобы возить хлеб). || Полевые работы (хлебопашество). Альш. Тырра вĕсем ялĕ-ялĕпе пĕрле ĕçленĕ.

Чувашско-татарский словарь (1994)

ышлык

Этимологический словарь чувашского языка (1964)

1. «хлеба в зерне»; 2. «хлеба на корню»; «посевы»; др. тюрк., МК, Зол. бл. тарығ «урожай», «жатва», «хлеба на корню»; МК тарығ орулды (чув. тырă вырăнчĕ) «хлеба сжали (сжаты)»; ПК, хак. тарығ «посевы», «хлеба на поле»; тув. тараа «хлеба», «злаки», «хлеба в зерне»; «просо»; АФТ дару, желт, уйг. тарых, тур., туркм., азерб. дары, казах., тат., башк. тары, кирг. таруу, узб. марин, уйг. терик, ойр. тараан «просо», «пшено»; ср. монг. тариа(н) «хлеб», «зерно»; «урожай»; тарих «сеять хлеб»; бур.-монг. тара, таран «хлеба на поле и на гумне в скирдах». Слова эти произошли от глагола: ойр., тув., хак. и др. тары «сеять», отсюда тарығ, тырă и др. «то, что посеяно», «посевы», «то, что собрано с поля (урожай)»; тефс. XII—XIII вв. тар «возделывать землю», «сеять».

См. также: