Чувашско-русский словарь (1982)

I.
овраг
балка, ложбина
тарăн вар — глубокая балка
тип вар — сухая ложбина
суходол
и, тарăн вар, тарăн вар, тарăн варăн тĕпĕнче каччи утне шăварать — фольк. вот глубокий овраг, на дне его парень поит своего коня

II. (варă)

1.
середина
центр
пӳлĕм варри — середина комнаты
хула варри — центр города
вар шăччи — стожар (шест, вставляемый в середину стога)

2.
сердцевина

сердцевинный
йывăç варри — сердцевина дерева
вар йывăç — сердцевинная часть дерева

3.
живот
чрево уст., нутро прост.

внутренний
вар ӳт — брюшина
вар ӳтлĕ çын — человек с большим животом
вар анни — грыжа
вар ыратать — живот болит
пĕр варта выртнă тăван — единоутробный брат, единоутробная сестра
вар хытиччен кул — смеяться до коликов

4.
желудок

желудочный
вар пăсăлни — расстройство желудка
вар сĕткенĕ — желудочный сок
вар хытни — запор
варпа аптăра — страдать болями в желудке
Йытă варне çу пăсмасть. — посл. От масла у собаки поноса не бывает.

◊
вар (вара) витер — донимать

III.
лучший сорт волокна
йĕтен варĕ — лучшее льняное волокно
вар сӳс — лучший сорт кудели

IV.
вар (смола)
çипе варпа сăтăр — натереть нитки варом

V. глаг.

1.
зарывать, закапывать
втаптывать
çĕре варса хур — зарыть в землю

2.
смешивать, замешивать с чем-л.
кăвакалсене çăнăхпа çĕрулми варса пар — замесить уткам картофель с мукой

Никольскийĕн чăвашла-вырăсла словарĕ

I.
овраг

II. син.: айлăм
долина
пирĕн йал айлăмра (варта) ларать —  наша деревня находится в долине

III.
центр
живот
варăм ыратать — у меня болит живот
вар-витти — понос
вар-хырăм — живот
манăн вар-хырăм ыратать — у меня живот болит
вар-васак — внутрь, внутренность; кишки
йывăçăн варри пур — у дерева есть сердцевина
варлă — дружный
вар — голодный
тутă варлă — сытый

Словарь чувашского языка

некогда также варă (см. варăлă), середина. Сред. Юм. † Ухрăм та çӳлĕ ту çине, ярăнтăм-антăм улăх варне (скатился на середину луга). N. Варĕнxе вутпа шу, икĕ поçĕнче шăтăк. (Сăмавар). Абыз. Çырма варрин шыв юхать. По середине оврага течет речка. Сунч. † Кӳл варринче ӳсес-мĕн, вырăсла çавапа касăлас-мĕн. Кан. № 67, 29. Ăна варринчен çурнă (расколотых пополам) пĕренесенчен тукаланă. ] Сердцевина. N. Çак хăтапа тахлачăн хырă варринчен тунă мунчи пур. (Такмак). Ч. П. Вăрмана кайрăм, хурăн касрăм, варри юлассине пĕлмерĕм (гнилая средина). Разум. Куштан вилли çĕне (= çине) лартнă юпанăн ĕнтĕ халь варри анчах юлнă (осталась только сердцевина). || Корень (в запряжке). Якейк. † Ули лаши тор лаши варне полса кăтарттăр. || Баймашк. Варалла каят. (Дерево), при стругании (или тесании) не стругается гладко, а задирается.

(вар), обдернелый овраг с пологими краями, лог, дол. Орау. Шемей варĕ (назв. оврага). К.-Кушки. Варсем: Тарăн вар. Вăл вар питĕ тарăн. Унта ĕлĕк шыв питĕ нумай пулнă; халĕ ĕнтĕ анлах мар та, çапах пур-ха. Шибач. Вар — пĕтĕмпех корăклă, тĕпĕ-япалипех; çырма — тăпра йохсах тăрать çӳлтен. Ib. Вар — в лесу, çырма — в поле. СПВВ. ЕС. Вар — типĕ çырма. Шарбаш. „Вар — начало çырма (без воды)“. Чертаг. Вар = васан (безводная ложбина). КС. Вар — глубокий и длинный овраг, с крутыми, обрывистыми берегами и сухой. Емелък. Вар — глубокий овраг без воды. А. Турх. Вар, 1) овраг; 2) глубокое сухое русло ручья. Ib. Вар уçăлса анчĕ. По оврагу (весной) пробила дорогу (потекла) вода. Ст. Чек. Вар юманĕ. Кума-к. Пĕр вар хушшинче пĕр пӳрт курнă (увидал). N. Эпир тăтăмăр та, вар хушшннелле (в овраг) чупса кайрăмăр. Пус. Икĕ вар вĕçĕнчен тан тапĕ. (Сăмса юхни). Сред. Юм. Вырçарни-кôн Пăва варне вăйя каймалла. Коракыш. Пĕчĕк варара (sic!) юр çăвĕ? (Çăнăх алани). N. † И, тарăн вар, тарăн вар; тарăн варăн тĕпĕнче каччи утне шăварат. Чуралъ-к. † Вар-вар урлă каçрăм, вар ути тăтрăм. См. кар. Пизип. † Вар хушшинчи, ай, сар курăкĕ, тăри (= тăрри) çурлать, ай, вар тулать; эпĕр килсен, ай пӳрт тулать. В Моркар это сл. встреч. только в назв. урочищ.

(вар), зарывать. Ч. С. Аçа çапса вĕлернĕ çынна çĕре варса (зарывая в землю), пăртак сывлăш тухмалăх шăтăк хăварсан, чĕрĕлет, тет. М. Д. Хумăш тĕпне кайса вар (зарой). Изамб. Т. Çĕр айне укçа вараççĕ. Зарывают в землю деньги. Вĕлле хурчĕ. 10. Çак çӳп-çапсене, хурт виллисене çĕр айне варас (пытарас) пулать. НТЧ. Пыршисене (овечьи) çĕре чавса вараççĕ. (Моленье киремети). Орау. Хурт тытакансам малтанхи хурт çăвăрне яланах пылчăка вараççĕ, тит. Альш. Унта-кунта çынсем ушкăн-ушкăн çӳреççĕ сӳнтерсе: ăçта тăпра сапаççĕ, ăçта тăпра ăшне вараççĕ (на пожаре). Хыпар. № 21, 1906. Илнĕ кунах, тĕклĕ-хурлăхан вăрлăхĕсене нӳрĕ çĕрне тултарнă ешчĕк ăшне акрăм та, ешчĕкне юр ăшне варса хутăм. Сиктер. † Тăван аппа пухрĕ, шур тутăрпа çыхрĕ, варăш тĕпне варчĕ. Байгул. Амăшĕ çисе ярсан, ку мĕн пур пек шăмăсене пурне те пуçтарчĕ, тет те, шурă тутăрпа чӳркесе, хăмăш варрине кайса варчĕ, тет. Сир. 116. Эпĕ юр шывĕпе çăвăнса тасалса алăсене шап-шурă туса хурсан та, çапах эсĕ мана пылчăк çине вăрса (в рукоп. варса) кӳртĕн, хам çийĕмри тумтирĕме хамран чĕрĕнмелле тăвăн. || В перен. см. N. Чаплăлăхăма çĕре вартăр. || Смешивать? СПВВ. НК. Ăслапа çĕпрене варса йӳçĕтеççĕ те...

живот, желудок, внутренности (человека). О сохр. здор. Кăмпа пирĕн ăшра час çĕрмест, çавăнпа ăна варпа асапланакансенĕн çиес пулмасть. Орау. Вара тытса, кулмалла! (= выртса, йăваланса кулмалла). Просто умора! СТИК. † Вартан, вартан ан кала, вар ыратат, аннеçĕм! Пуçран, пуçран ан кала, пуç ыратат, аннеçĕм! Аслă акка вĕлерчĕ, вталăх (так!) акка пытарчĕ, кĕçĕн акка чарчĕ. (Так пела дудка из тупăлха, выросшая на могиле брата, убитого сестрами). Альш † Варрăн-варрăн ан кала, вар ыратат аттеçĕм. Мусир. † Варне пусса йĕрекен, пирĕн анне мар-и çав? N. † Варне тытса йĕрекенĕ манăн атте мар-ши çав? СТИК. Ах, вар пăват-çке! (сильная боль в животе; против нее пьют соленую воду). Н. Лебеж. Пĕр кăсăя сарă ылттăнăм варăма хырчĕ. Якейк. Ай тор, тор! Йăван çĕмĕрт тăрăнчен ӳкнĕ!.. Варĕ сикмен-ши (не повредил ли он себе внутренности?) N. Варпа хĕн курса выртачĕ (страдал поносом). || Uterus. Собр. † Калаçăттăм сăмаха тутлине, кунта хамăрпа пĕр варта выртни çук (нет единоутробных родных). Ч. П. Пĕр варта выртнă тăванăм пур. Юрк. † Çакă киле килмĕтĕм, пĕр варта выртнă тăван пур. Орау. Варăмра йăтса çӳрени ахаль пулчĕ сана! (Прокл.). Якейк. Иккĕ (так!) пĕр варта çитĕннĕ ачасам (родные братья или сестры). Ib. Эп онпа пĕр варта çитĕннĕ. Мы с ним родные (от одной матери). К.-Кушки. † Хампа пĕр варта выртнă тăванăм. Юрк. † Килтĕм, килтĕм (legе: кĕтĕм) çак киле, пĕр варта выртнă тăваншăн. || Сред. Юм. Вар вĕçнĕ пôль ôн паян, лара-тăра пĕлмес. У него на сердце тревога, он не может быть спокойным. N. Аçа-ама варĕ (чĕри) ывăл-хĕрте, ывăл-хĕр чĕри упара. Толст. Санăн ырă пурнăçу варна çитсе ленкнине куратăп ĕнтĕ. Орау. Ху ачăна усал сăмах вартан (от души) ан кала (подразумев. çиленсе, т. е. со зла).

вар (смола). Чем люди живы. Симун кăна тата çиппине варпа сăтăрмаллине кăтартать. Альш. Вар = пĕçернĕ сăмала.

лучшая часть волокна. Торп-к. Вар (волокно). Н. Сунар. † Йĕтĕн вар кĕпепе, катан-пир шупăрпа, хура урапа, порçын тотăрпа: камăн хĕрĕ? тиеççĕ. Байгул. † Вар-вар урлă килĕмĕр, вар-пир кĕпи тăхăнасшăн (Свадеб. п.). Шибач. Варĕ — лучший сорт волокна, сделующий за «штольпи». Якейк. Варĕ — виççĕмĕш хут шăртласан юлнă сӳс (из него получаются самые тонкие нитки). Мыслец. Варĕ — хорошая часть льна.

подр. шуршанию; употр. и в перен. зн. Упа 597. Вар пуçĕнçи улма йăваççи çулçи вар-вар тăватĕ; эй, аттеçĕм-аннеçĕм, сирĕн пата килмесен, ăш-чик вар-вар тăватĕ. || В неизв. см. Собр. † Айта, айта, чипер ача, сар ача, вар-вар-вар суланчи, кантăр вăрри кипекки.

Русско-чувашский словарь (1972)

вар (пĕçернĕ сăмала).

Русско-чувашский словарь (1971)

м. сăмала; сапожный вар çип сăмали; как (словно, точно) варом обдало ӳт-пӳ пĕçерсе кайрĕ (вăтанса е хăраса ӳкнипе).

Чувашско-эсперантский словарь

[var]
mezo, centro, kerno; ventro, stomako
çавракăш варри — rondomezo
йывăç варри — kerno de arbo
хула варринче — en la urbocentro
хула варрине — en la centron de la urbo
кăнтăр варринче — tagmeze
сăмах варринче такăнчĕ — li (ŝi) stumblis mezvorte
эрне варринче — semajnmeze
вар ыратать — ventro doloras
вар пăсăлни — stomakperturbo

Этимологический словарь чувашского языка (1964)

, варă 1. «середина», «центр»; 2. «сердцевина»; 2. «желудок», «живот»; вар, вар пуççи «лучшая часть волокна»; КБ, уйг. ӧз «сам» ӧзӳм «я сам» тур. ӧз «внутренность»; «сердцевина»; «сущность». «лучшая, отборная часть чего-л».; «сам» «собственный», «родной»; уйг., азерб. ӧзәк, туркм. ӧзег, тув., казах., ног. ӧзек, к. калп. озек, кирг. ӧзӧк, тат., башк. ӳзәк, узб. узак, якут. ӳӧс «сердцевина»; монг. ӧрӧ, ӧзек «сам» ӧр(ӧн) «центр пола в юрте»; «квадратный столик в центре юрты»; вдр. тюрк. ӧ «думать» > ӧз «сердцевина»; «внутренность»; «сам». Ср. чув. вар витти. Замахш. ичи ӧтти, казах. иш этӳ, кирг. ич отӳӳ «понос» где чув. вит, кирг. ӧт — «проходить».

«зарывать», «закапывать в землю»; хак. ор «рыть, «копать»; кирг. ор «яма», «ров», хак. ора «погреб», «подполье», «яма для хранения овощей»; казах., к. калп. ор «ров», «яма» алт. И оро, ора, «яма».

см. васан.

Чăваш чĕлхин ретроспективлă ăнлантару словарĕ

гл. пытар. Çак çӳп-çапсене, хурт виллисене çĕр айне варас (пытарас) пулать … [Сергеев 1907:10].

См. также: