Чувашско-русский словарь (1982)

I. (килĕ)

1.
дом, семья
жилище

домашний, семейный
тăван кил — родной дом
кил адресе — домашний адрес
кил ăшчикки — интерьер, внутренность дома
кил пуçĕ — глава семьи
кил хуçи — хозяин дома
кил хуçи хĕрарăм — домохозяйка
килте ĕçлекен — домработница
килĕ-килĕпе — целыми домами, целыми семьями
киле вĕрент — приваживать к дому
килте лар — сидеть дома, домоседничать
килтен сивĕн — отбиться от дома
килшен тунсăхла — скучать по дому
киле кĕр — 1) войти в дом 2) быть принятым в дом зятем (мужем), войти зятем (мужем)
киле кĕрт — 1) впустить в дом 2) принять в дом зятем (мужем)
килте пур-и? — есть кто-нибудь дома?
килтен çыру илменни нумай пулать — из дома давно не было писем
Хăнара лайăх, килте тата лайăхрах. — посл. В гостях хорошо, а дома лучше.
Вĕрмест-тумасть, киле çын кĕртмест. (Çăра). — загадка Не брешет, не лает, а в дом никого не пускает. (Замок).

2.
двор, дом
(крестьянское) хозяйство
усадьба

дворовый, надвбрный
усадебный
пуян кил — богатая усадьба
кил йытти — дворовая собака, дворняжка
ялта çĕр кил — в деревне сто дворов
пирĕнтен виçĕ кил урлă — через три двора от нас
кил çумĕнчи ани — приусадебный участок
кил вырăнĕ ил — получить участок для застройки
кил çавăр — обстроиться, застроить участок

◊
хăна килĕ — гостиница, дом приезжих

II. глаг.

1.
глагол движения, обозначающий направление к говорящему
— перевод зависит от способа передвижения:
приходить, приезжать прибывать, являться и т. д.
пуйăспа кил — приехать поездом
вĕçетмĕшпе кил — прибыть самолетом, прилететь
çуран кил — прийти пешком
чĕнтернипе кил — явиться по вызову
вырăнсенчен килнĕ делегатсем — делегаты, прибившие с мест
каç килекен автобус — вечерний, прибывающий вечером автобус
хирĕç килекен пуйăс — встречный поезд
килĕрех! — добро пожаловать!
килĕрех! — проходите, пожалуйста!
эпĕ киличчен кĕт — жди до моего прихода
килĕç-ши вара вĕсем? — навряд ли они придут
килсе кай — приходить, навестить
килсе кĕр — 1) попасть (сюда) 2) ворваться
килсе кур — приходить повидать кого-л., наведаться к кому-л.
килсе пар — принести
килсе çит — 1) дойти, добраться (сюда) 2) настигнуть (напр. о дожде)
килсе тух —
1) очутиться где-л., попасть куда-л.
ăçта килсе тухрăмăр эпир? — куда мы попали?
2) случиться, стрястись (напр. о беде)

Пӳрни пӳрт хыçнех килет. — посл. Суженый сам к дому подойдет.
Шăнса килекене ăшăтса яр, выçса килекене тăрантарса яр. — посл. Согрей озябшего, накорми голодного.
Каврăç касма каякан пуртă çухатса килекен. — посл. Поехал ясень рубить, вернулся без топора.

2. прям. и перен.
надвигаться, приближаться, наступать
килес кун — грядущий день
килес çул — в будущем году
çумăр килет — надвигается дождь
çу шăрăх килчĕ — лето выдалось жаркое
çĕнĕ йывăрлăхсем килсе тухрĕç — возникли новые трудности
Инкек килсен, чул та çунать. — посл. Лихо нагрянет — и камень загорится.

3.
зависеть от кого-чего-л.
определяться кем-чем-л.
пиртен килмен сăлтавсем — не зависящие от нас обстоятельства
ĕç сирĕнтен килет — дело за вами
ăстăн пурнăç условийĕсенчен килет — бытие определяет сознание
ĕçри ăнăçлăх кадрсенчен нумай килет — успех дела во многом решают кадры

4.
уродиться
тулă кăçал килмерĕ — пшеница в этом году не уродилась

5.
сходиться (напр. во мнениях)
шухăшсем пĕр килни — единство мнении
пĕр шухăша кил — прийти к единому мнению

6.
хотеться
появляться, возникать (о желании, чувстве, состоянии)
аса килчĕ — вспомнилось
ĕненес те килмест — не хочется верить
курас килсе кайрĕ — захотелось увидеть кого-что-л.
çилĕ килчĕ — зло взяло
ыйхă килмест — сон не идет, не спится
Çăвара килни ума килет. — посл. Что языком молвится, то на деле сбудется. (соотв. Про волка речь, а волк навстречь).

7.
приходиться, предназначаться для кого-чего-л.
харпăр хăйне килекен ĕçе ту — выполнять свою часть работы

8.
быть подходящим, годным для чего-л., подходить
соответствовать
вырăна кил — 1) быть подходящим 2) идти на лад
кĕвĕ килмест — мотив не подходит (напр. к тексту песни)
мая кил — быть подходящим, подходить
сăмаххи ĕçĕпе пĕре килмест — его слова не вяжутся с делом

9. диал.
идти, быть к лицу

10.
выходить замуж
вăл ăна килмест — она не пойдет за него замуж

11.
подрумяниться, зарумяниться
кукăль тулĕ килмен-ха — пироги еще не подрумянились

12.
с деепр. др. глагола выступает в роли вспом. глагола:
вĕçсе кил — прилететь
кайса кил — сходите, съездить
ларса кил — приехать на чем-л.
машинăпа ларса килтĕмĕр — мы приехали на машине
çывхарса кил — приближаться, надвигаться (напр. о празднике)
тиесе кил — привезти (напр. груз)
тĕттĕмленсе килет — темнеет, смеркается
чупса кил — прибежать
юлса кил — опаздывать, приходить с опозданием
юлса килнĕ çуркунне — запоздалая весна

◊
тӳр кил — доводиться, случаться
мана унпа паллашма тӳр килчĕ — мне довелось познакомиться с ним
мĕн килчĕ ăна — что попало, все подряд
ăçта килчĕ унта — 1) где попало 2) куда попало
кăмăла кил — нравиться
çĕнĕ юрă пурне те кăмăла килчĕ — новая песня понравилась всем
пурăна киле — со временем
май кил — удаваться
май килнĕ таран — по мере возможности
май килсенех — при первой возможности

Никольскийĕн чăвашла-вырăсла словарĕ

I.
дом
киле — домой
килте — дома
килти — домашний
кил-çурт — домашнее строение
кил-вут — домашний очаг
вĕсем килĕпех усал — у них вся семья негодная
кил-йыш — семейный, семейство
киле йулнă çынсем — люди оставшиеся дома
кил-карти, кил-хушши, карташ — двор
кил хурчĕ — дикая пчела  
кил пуç — хозяин дома
епĕ хам, килтескер, парса йамарăм — так как я сам был дома, то я не дал
вăл ĕнесем килтине пĕлмен — он не знал, что коровы дома
килĕм вутăм кил тулли — моих семейных полон дом
тĕп килĕ — родной дом
киллĕн киллĕнех — дом за домом
килелле — домой, по направлению к дому
хăна кил яр — пустить на квартиру

II.
прибыть
притти
приехать
пасара кайса кил — сходить на рынок
çийес килет — хочется есть
анса кил — сходить, спускаться
килен кайан — посетитель, посетители

Словарь чувашского языка

(к’ил’), итти, ехать, прийти, приехать, прилетать (сюда, в направлении сюда). Альш. Килтĕмĕр, килтĕмĕр те, уччилние çитрĕмĕр хайхи çавăрăнса (шли, шли, и, наконец, вернулись к школе). Ib. † Хуçи: кил, кил! тесессĕн, сĕтел умĕнчи çын эпир; хуçи: килех (прошу пожаловать)! темесен, алăк панчи çын эпир. Ib. Килех, хăта, килехи аван çитрĕн-е (хорошо ли доехал)? тесе калаççĕ. Ib. † Килмесĕр (вар. килмесĕр те) килнĕ çак киле, ытла (вар. ыттах) тĕлĕнтерсе хăварас мар. (Застольн. песня). Бюрг. † Килмесĕр те килтĕм çак тăвансем патне, ухатам килчĕ юрлама. Якейк. Ку карттуса вăл мана сан пата килме анчах пачĕ. Ib. Килĕçин килччĕр (или: килĕç. Если желают, пусть придут... Ib. † Пичи патне килесси (трудно), килессинчен каясси. Ib. Эс Хосана хальччен килмен-и? Халь килнисĕр пуçне эс нихçан та Хосана килмен-и? Ты первый раз в Казани? Ib. Килсен килĕ. Что же, ладно, пусть уж придет, что ли. ГТТ. Маншăн пулсан, вăл кунта пĕртте ан килтĕрччĕ. Я совсем не хотел бы, чтобы он приехал сюда. Изамб. Т. † Ăсатса яр, тăван, ăсатса яр, улма пахчи витĕр кăларса яр. Хăçан килессине каласа яр. Ала 94°. † Кинçĕм те лайăх Хĕвекле, килнĕ те кайнă вăхăтра, хирĕç те чупса тухинччĕ; хирĕç те чупса тухмасан, ăшă та сăмах пулинччĕ. Орау. Пĕр-ик-виççĕ киле-киле кайăп-ха эп (т. е. приеду или приду). Ib. Кашни кун киле киле чӳречĕнтен шаккăп. Буду, приходя каждый день, стучать тебе в окно. Ib. Килме çиле майлă пулчĕ те, аван пулчĕ. Ехать было по направлению ветра, поэтому хорошо. N. Тутар хĕрĕсем, тутар арăмĕсем çуркуннепе киле-киле пир-авăр тĕртмелли иле-иле каяççĕ. Тюрл. Вăл килмелле мар кайнă. Он ушел с тем, чтобы более не возвращаться. N. Килнĕ чухне атă илсе кил. Когда придешь, захвати с собою сапоги. Чув. пр. о пог. 171. Аслати пĕр çĕртен тепĕр çĕре килсе куçсан... Если гром переходит с места на место... Юрк. Куллен уччилнике кил, çырăва вĕренме ан ӳркен. Ib. Килессӳ пулсан (если думаешь приехать), часрах килме тăрăш. Ib. Эпĕ ун патне килсеттĕм, кала халĕ ăна, кунта ман патма тухтăр, тет. Янорс. Пăртак тăрсан тата темиçе пăрохот киле-киле карĕç, хăшĕ темиçе парăш кăкарнă. Шинер-п. Пирĕн пата ан килтĕр, тесе, картисене сӳтсе тăкрăç. Ст. Шаймурз. † Çакăях тăвансем пулмасан, килеймен пулăттăм эпĕ çак киле. Трхбл. Яшкана васкасах ан çак-ха, килерех паччăр (напр. сухаран, вăрмантан). Шурăм-п. № 26. Эпĕ алăкран кĕрсен çĕлĕке илсе, асаттесен йăлипе: ман килес! терĕм. Регули 22. Килмессерен килте çок вăл. Ib. З47. Вăл çомăр çăвиччен килсеччĕ. Ib. 1451. Эп чĕнтĕм она, вăл килчĕ; вăл каламарĕ тума, эп тумарăм. Ib. 17. Исе килмесĕр ма килтĕн? Шорк. Никам та килнĕ палли çук. Нет следов того, чтобы кто нибудь приходил. Ст. Чек. Вĕсем виççĕн килчĕç-и? — Виççĕн кăна-и вĕсем (какое втроем), вунпиллĕк çынна яхăнччĕ! N. Паçăр ман патма пĕр çын килчĕ те: аçу вилчĕ, терĕ (умер отец того, к кому пришел человек). N. Паçăр ман патма пĕр çын килчĕ те, сан аçу вилни çинчен пĕлтерчĕ. N. Паçăр пĕр çын килчĕ те: атте вилчĕ, терĕ (умер его отец). СППВ. ТА. Кил токко = кил халь. Икково. Ача алла килесшĕн. Ребенок просится на руки. Ib. Вăл ача ман алла килмест. Тот ребенок не идет ко мне на руки. N. † Хам тăванçăм килет, асăнса, хура лаши килет ыткăнса, ылттăн пĕкки килет çутăлса, хурама турти килет авăнса, чĕн тилкепи килет туртăнса. Едет нарочно ко мне мой родимый; его вороная лошадь мчится (стрелою), золотая дуга блестит, загибаются вязовые оглобли, (туго) натянуты ременные вожжи. Кан. Эрнере иккĕ килмеллескер, пĕр хут çеç килет. Альш. Сивĕ çĕрсем (ночи) киле пуçларĕç. Ib. † Сарă хăмăш тĕпне шыв килсен, çурккуне пулнине çавăнтан пĕл. N. Мĕн полат-килет! Что будет! (или: что будет, то будет!). || Прийти за... Орау. Кĕрĕкне илме килчĕ. Кĕрĕк ыйтма килчĕ. Пришел за шубой. || Вернуться, возвратиться. Бел. Эпĕ каяс çĕре утрăм, усем килелле килчĕç. Я пошла своей дорогой (в гости, в другую деревню), а они вернулись домой. (Они были из той деревни, что и рассказчица). Альш. Тимĕрçĕн ачи выляма кайнă, тет. Выляса килет, тет те, тимĕрçĕпе арăмĕ йĕрсе лараççĕ, тет. Ib. Киле килме тухрăмăр вăрмантан. Килсен, килсен, çул çинче манăн алса укнĕ-юлнă. Регули 177. Атти киличчен кĕтсе тăтăм. Ib. 318. Вăл киличчен кӳлсеттĕмчĕ. Ib. З51. Эп киличчен тăрнă вăлсам. Ib. 262. Утсам кĕтĕве ярмасăр килмерĕ. N. Атте пасартан киле пырать пулĕ (уже возвращается). || О запахе. Кратк. расск. Çăварĕнчен хăйĕн пит йывăр шăршă килнĕ. || О выигрыше. Яргуньк. Тата çĕр тенкĕ хучĕ, тет те, татах Ивана килчĕ, тет (Иван выиграл) N. Çапла ĕнтĕ хресченсенĕн тупăш çулталăкне З50 — 400 т. яхăн килет. || Зависеть; происходить. ХЛБ. Тырă-пулли пуринчен ытла сухаланинчен килет (зависит). N. Вăл ĕç пĕр пиртен анчах килмест (не от нас только зависит). Малт. шк. вĕр. фиç. 114. Анчах çавăн пек суя ĕнĕнӳсем пирĕн тĕттĕмлĕхрен килет. || Уродиться, удаваться. Çук, тулăсем кăçал килмерĕç (пшеница не уродилась). N. Хĕвел хытă хĕртсе типĕтсе янипе Египетре халĕ те тырă акни нимĕне те килес çук. || Сходиться. Собр. † Санпа манăн сăмах пит килет, те ĕлĕкрен пĕрле тăнăран. || Возникать (о желании). N. Курас килекен пула пуçларĕ (пулчĕ?). Стало хотеться увидать. О сохр. здор. Тăвассу килтĕр; тăвассу килсен, тума пулать ăна (это). Орау. Тул тухасран тухас килет. КС. Нихçан та кун пек ĕçес килсе ĕçмен пулĕ (т. е. эпĕ). N. Çырас килсе çырмастăп. Янорс. Манăн вара хот (грамоте) вĕренме каяс килекен полчĕ (захотелось итти учиться). N. Ку ача çул çинче пĕр утă лавĕ тĕл пулать те, çиес килнĕ майĕпе çăтат-ярать, тет. СЧЧ. Пăтти вара пĕтĕмпе çу кăна пулат (страшно масленая), çиес килмен çĕртен те çимелле (и не хочешь так явится аппетит). Юрк. Вĕренес килекенсем манăн авă вĕренеççĕ, нихăшĕ те ку вăхăтра киле кайма ыйтмаççĕ. N. Вара вĕсем мана: питĕ каясах килсессĕн, каях, ачам, терĕç. Регули 562. Мăнăн исе килес килет (килмеçт) конта. N. Манăн ăна вăл пӳрте пĕртте ларттарас килмес (не хочу, чтобы он строил). Сред. Юм. Чашăк çăвас килмесен, вăник кошак осрас полать. (Поговорка. Вăник кошак пĕр чашăк çулласа тасатаççĕ, тет). N. Укçа паракан çын хăй укçи выçă çынсене çитессине (дойдут ли) пĕлмесен, укçа парасси те килмест. К.-Кушки. Ăна курсанах, çилĕ килсе каят. Когда на него смотришь, зло берет. N. † Икĕ йӳллĕ çул пырат, пĕр юпĕпе хĕр пырат, çавна тытса, чуптусан, çамрăк пуçа вăй килет. || Приходиться, случаться. О земл. Ана çине навус тăкнă пулсан, çав 100 пăт хакне ĕçлесе тупма килмен пулĕччĕ. Толст. Мана пĕр золотника (= мăскала) 5835 пĕрчĕ килнĕччĕ (эпĕ вĕсене юриех суса пăхрăм, т. е. яйца шелкопряда). ЧС. Мĕн тăвас, пĕрре çапла килчĕ те, ларасах пулать çав. ХЛБ. Ана çине тирĕслĕке тăкнă чух епле килнĕ çапла (= кое-как) тăкас пулмасть. Альш. † Мĕскер пулмĕ, мĕскер килмĕ пирĕн çамрăк пуçсене! || Проявить то или другое качество. Ала 99. Хĕл ăшă килсен, çу сивĕ килет, тиççĕ. Изамб. Т. Кăçал çуркунне сиввĕ килчĕ (весна была холодная). ТХКА. З. Çанталăк пĕр килмест çав. N. Чăнах та, ыйтса пăхсан, Кĕркури пичче: самана çапла килчĕ, терĕ. О земл. Пурăнăç (жизнь) йывăртан йывăр килет. || Означать. Трхбл. Аптăранă тени вырăсла мĕн сăмаха килет-ха вăл? Какому русскому слову соответствует слово «аптăранă»? Альш. Вăл сăмахсем мĕне килнине (что означают) пĕлеймеççĕ. ГТТ. Çак сăмах (слово вирт «палы») мĕне-те-пулин килмĕ и тата? (не имеет ли связи с чем-либо). || Заниматься (о заре). N. Çурăмпуç килет. Занимается заря. || Относиться. N. Вĕсем пĕтĕм патшалăха килекен ĕçсене туса тăраççĕ. || Настраиваться (об инструменте). К.-Кушки. Купăс килмен. || О пении. Альш. Каллах пурте калаççĕ (поют) пĕр сасса килсе, пĕтĕм яла янăратса! Ст. Шаймурз. † Тавай, тантăшсем, иккĕн юрлар, ĕнтĕ килет пулсан кĕввĕмĕр. || Быть подходящим, пригодиться. Орау. Сăмаха килмен япала çинчен мĕн калаçса ларан? Ĕçе килмен япалапа, мĕн тăвас унпа, вырттăр хăй вырăнче. N. Апла килмест вăл. (Это выражение) и верно, не идет, не подходит. Батыр. Ташла пĕлмен çынна кĕвĕ килмен, тет. (Послов.). Ашшĕ-амăшне. Килменнине ан калаç. Не говори того, чего не следует. Ст. Чек. Улталани те манăн вĕт килет (т. е. складно, умело обманываю?). О земл. Икĕ хут сухалама килмесен... || Быть принятой (о жертве?). ЧС. Халь çĕнĕрен пĕçерсе чуклемелле, тата çĕнĕрен чӳклесе килмесессĕн, эсĕ пĕтĕм выльăх-чĕрлĕхе вĕлеретĕн вара (будешь виной смерти..). || Быть к лицу (о костюме). Икĕ талир пĕр манир; ăçта çаксан, килĕ-ши? I| Быть привезенным. Тораево. Тата арча килнĕ, арчи ăшăнче хĕç (меч) пулнă. || Вытекать. Орау. Ача умĕ («воды») килчĕ. См. ача умĕ. || Выходить замуж. Образцы 99. Тата пĕр çул кĕтĕттĕм, килмĕ çавă вăл мана. Я подождал бы еще годик, но дело в том, что она за меня не пойдет. || В чувашизмах. Сред. Юм. Онтан нăмай та порнаймарĕ, тет, карчăк ача килсе те çоратрĕ (неожиданно родила), тет. Йӳç. такăнт. 34. Улюн кальт тутине йĕпетсе. Ах, килех, кил, пулмастех! (Здесь кил в значении русск «прими пожалуйста» при вежливом обращении. Так, при угощении, напр., пивом, угощаемый, попив немного, возвращая поданный стакан или ковш угошающему на руки, говорит ему: кил). || В качестве вспомогательного глагола. Кан. Çул çинче ниçта кĕрсе чей ĕçме тупмасăр, çул тăрăшшĕпех юр çисе килтĕмĕр (всю дорогу ели снег). Якейк. Пасара кайса килме кĕрĕк пар-ха. Дай мне шубы, сходить на базар. ЧС. Атăр, çавна курса килер-ха (сходим и посмотрим), терĕç. N. Тилли кунтă тĕпне шăтарат, тет те, пуллисене çул тăрăх тăкса килет, тет. N. Манăн кун-çул кĕскелсе килчĕ ĕнтĕ. N. Пурăнас кун çулă (= кун-çулу) пĕтсе килсессĕн... ЧП. Вăйă иртсе килет-çке, пирĕн ăшсем çунçаçĕ-çке. Сунар. Унта çу çинче пĕр ылтан çыпçăнса килнине курнă (червонец пристал к весам, которые брали в соседи). Альш. Çырмасем типсе килеççĕ (после разлива). Ib. Тырра хиртен пуçтарса килеççĕ. Ib. Чапăрлăсене, халĕ ĕнтĕ вĕсене: тăват пилĕк килĕрен те ытла мар, теççĕ Мертлĕре, пĕтсе килеççĕ, тет, вĕсем. Ib. Чапăрлă çапла кĕçĕн ял пулса тăрат-тăрат та, пĕтĕмпе пекех пĕтсе килет. Ib. Тул çуталса килет (светает), пушара сӳнтерсе килеççĕ (возвращаются, потушив пожар). Ib. Кунсем лайăх тăраççĕ-ха. Çу уйăхĕ çитсе килет. Ib. Каçпа вара çынсем тухса килнĕ чух ӳсĕр выртат Мишка. Ib. Вăл тайлăмра (в ложбине по течению реки) вара ялсем килнĕ ларса. Ib. Килсе килчĕç вуникĕ вăрă. Синерь. Патша ывăлĕ кайăка хӳринчен тытрĕ, тет те, хӳри тухса килчĕ (оторвался), тет. Хора-к. Çанталăк питĕ тĕттĕ(м)ленсе килчĕ. Ib. Мункун çитсе килчĕ, ĕçме-çиме пĕтсе килчĕ. Якейк. Пӳрте кĕрес тесе, алăк хăлăпĕнчен тытрăм та, алăк халăпĕ хуçăлса килчĕ (отломилась). С. Дув. † Çӳлĕ ту çине улăхнă чух пĕр ял килет курăнса. Толст. Уйăх шуралса киле пуçланă, сывлăм ӳкнĕ, тул çутăлса килнĕ. Регули 225. Пол тытса килет; пол тытнă çĕртен килет. Ib. 1272. Копан-копан тияса килтĕм. Капанĕпе (копипе, копипех) тияса килнĕ. Орау. Тĕнче пĕтсе килет; ăйăх пусса килет. Ib. Мункун çитсе килет. — Тул çутăлса килет. — Каç пулса килет. Ib. Кăнтăрла çитсе килет, эпĕр, вырса, ана пуçĕнчен уйăрлман, ялкулли! КС. Аслати алтса килет. N. Суйлав вăхăтĕ çитсе килет.

(_кил’, к’ил’), жилище (двор), дом. Зап. ВНО. Аран-аран киле çитрĕм. Альш. Ун пеккисене ыттисенчен ытларах асăнаççĕ ялан та кил тенĕ çĕрте. Ib. Васкаса утаççĕ килĕсенелле (домой, ко дворам). Истор. 152. Псковран виççĕр кил Мускав çĕрне куçарнă. N. Пĕрер килĕн (подомно) çĕр кастарса парас марччĕ. О сохр. здор. Çав чир пур киле кам та пулин пырсассăн, вăл çын пĕр эрнерен, е икĕ эрнерен чирлет. Орау. Унта пурăнма кĕрсен, малтан эпир хваттерте пурăннă, унчан, пурăнсан-пурăнсан, хамăр кил турăмăр. Хыр-к. Вăлсем çулла çĕр ĕçлесе пурăннă, хĕлле кил таврашĕнче выльăхсем пăхса пуранатчĕç. Байтеряк. Çимĕк кунĕ, ирхине, пурин килĕнче те пĕçереççĕ икерчĕ. В. Олг. Кил (или: кил ăшне) шăл; мести избу. Изамб. Т. Хĕрĕн ялĕнчи ăратнисенчен (родня невесты) пĕри çĕнĕ кил (ново-выстроенный и пр.) пулсан, малтан çавăнта кĕреççĕ. Б. Хирлепы. † Кил варинче ват çĕмĕрт. N. Пилĕк килĕ çуннă. Сгорело пять дворов. Юрк. Эсир халĕ килĕре (домой) тавăрăнăр. N. Хĕрĕн юлташĕсем (товарищи) килнелле тарнă. Байгул. Кил теннинче (= тенинче) тирĕк-чашăк шăлтăртатмасăр пулмас, теççĕ. Трхбл. † Эпирех те килтĕмĕр, ай, кил пулчĕ, сирĕн кăмăлăрсĕм тин тулчĕ. N. Эпĕр уйпа пĕр килти çын пек пурăнатпăр. || Подворье. Конст. Чăв. Одессăра Пантелеймон монастырĕ килĕнче (в подворье) вĕсем çĕр каçнă.

(к’ил’), ступа. ЩС. СПВВ. Кил, корыто. См. килĕ.

Чувашско-татарский словарь (1994)

килергә (приходить)

өй (дом)

Чувашско-эсперантский словарь

[kil]
veni (venu), iri (iru)
хăнана кил — venu gaste
çуран кил — veni piede
килсе пар — alporti
килсе кай — viziti

[kil]
hejmo
эп(ĕ) киле кайатăп — mi iras hejmen
килтен килтĕм — mi venis de la hejmo

Этимологический словарь чувашского языка (1964)

«дом», «домашний очаг»; кил-йыш «семья», «все члены семьи». Слово это, вероятно, родственно хазарскому -кел в названии города Саркел; последнее византийским императором Константином Багрянородным на греч. яз. был переведен словами λενхόν охηрα «белое жилище», а в русских летописях оно известно как Белая Вежа. Слово гиль встречается в азерб. и тур. яз., но проф. А. Н. Самойлович отрицает родство его с чув. кил (Яфет. сб. III, 99—102). Выводы его нуждаются в проверке. Чув. кил Мункачи сближал с кавказско-кюринским кел, квал (KSz. vi, 184).

«приходить», «приезжать», «прибывать»; килес çул «будущий год»; МК, кирг., казах., к. калп., ног., алт., ойр., тув., шор., узб. кел, азерб., уйг. кәл, башк., тат., хак. кил, якут. кэл, туркм., тур., тат. гел «приходить», «приезжать»; казах. келеси «будущий», «следующий»; кирг. келер «будущий» (год).

См. также: