Чувашско-русский словарь (1982)

I.

1.
бумага

бумажный
çӳхе хут — папиросная бумага
çырмалли хут — писчая бумага
хытă хут — 1) плотная бумага 2) картон
чĕркемелли хут — оберточная бумага
хут çĕлен — бумажный змей
хут татăкĕ — бумажка, листок бумаги
хут укçа — бумажные деньги
хут пек шурса кайрĕ — он весь побелел

2.
входит в названия различных документов
— перевод зависит от принятых в русском языке обозначений:
вилнĕ хут — извещение о смерти
ĕнентерӳ хучĕ — удостоверение
ĕç хучĕсем — деловые бумаги, документы
йыхрав хучĕ — пригласительный билет
кĕмелли хут — пропуск

3. разг.
письмо
хут çыр  — написать письмо
хут яр — написать письмо

4. перен.
грамота
хут вĕрен — учиться грамоте
хут пĕлекен — грамотный
хут пĕлмен çын — неграмотный человек

◊
хут уйăрттар — развестись
хут çинче юл — остаться на бумаге (о решении)

II.

1.
этаж
аялти хут — нижний этаж
иккĕмĕш хут — второй этаж

2.
палуба
ярус
теплахутăн çӳлти хучĕ — верхняя палуба теплохода

3.
слой
ряд
икĕ хут чӳрече — двойные рамы
виç хут арка — оборки в три ряда (на платье)

III.
раз
виçĕ хут — три раза
икшер хут — по два раза
малтанхи хут — в первый раз
пирвайхи хут — в первый раз
ку хутĕнче — в этот раз
нумай хутчен — много раз
пĕртен-пĕр хут — единственный раз
виçĕ хут апат çитерни — трехразовое питание
юлашки хут ыйтатăп — спрашиваю последний раз

IV.
действие, ход
хута кай — идти в ход, начать действовать
савăта хута яр — ввести завод в действие

V.
хута кĕр —
1) вступаться, заступаться
юлташу хутне кĕр — заступиться за своего товарища
2) помогать, служить подспорьем
Серте-пултăран çăкăр хутне кĕрет. — посл. Всякая зелень — хлебу подспорье.

VI. глаг.

1.
топить, отапливать
вутă хут — топить печку
кăмака хут — топить печку
кăмрăк хут — топить углем
мунча хут — топить баню
хутса ăшăт — отапливать
хутса кăлар — истопить, протопить, вытопить
хутса яр — затопить, растопить
Вут хутмасăр çăкăр пиçмест, ĕçлесе пиçмесĕр çурт-йĕр пулмасть. — посл. Не истопив печку, не испечешь хлеба, без привычки к труду дома не наживешь.
Вут хутмасăр тĕтĕм тухмасть. — погов. Нет дыма без огня.

2.
мочить, вымачивать, замачивать
йĕтĕн хут — замачивать леи
курăс хутса кăлар — вымочить мочало

3.
белить, отбеливать
çип хут — белить нитки (в зольном растворе)

Словарь чувашского языка

то же, что хурт, пчела. Б. Янгильд. Пирĕн хут патне вар тăрăх каяс пулать.

хот, бумага. N. Эпир пӳрт ăшчиккине хут çыпăçтартăмăр. ТХКА 4. Эпĕ профессăр мар, ăслăлăха нумай вĕренмен, пăртак шурă хут çине хуратса çыркалама, алă пусма çеç пĕлетĕп. Артюшк. Хăй хут пек, йĕп чиксе кĕмес, туп. (Вăл пулĕ келенче). Собр. Хусан çинче хут вылять, Хусан илемне çав кӳрет. N. Хăят чиркĕвĕ хут çинче. ГФФ. † Кĕтмел аври хот полчĕ те, манăн савни йот полчĕ. Брусничиая трава стала бумагой, моя милая стала чужой. || Письмо. N. Пичче вилнĕ хот килчĕ. N. Икĕ хот хяль ола-хыçлах кисе (пришли). N. Эсир хот ма питĕ сахал çыртăр? N. Тата нумай çырмалли, тулĕк хут çине кĕмест. N. Эпĕ сан хута пĕр маях алла илтĕм. N. Халĕ хăвăн хоту çинче те килчĕ атрĕсу. N. Ман упăшка хут яман-ши? N. Эпĕ пыракансенчен хотсам парса ярсаччĕ. N. Пирĕн пата хот ямасăр ан тăр. Якейк. Çак хота хирĕç эп хот ярас темесп. Я не хочу ответить на это письмо. Ib. Эп он хотне уçса воларăм та, кальлях çыпăçтарса лартрăм. Н. Сунар. Ун патне хут ӳкерсе яр. N. Çак хотран йолап сив чирпе. || Деловая бумага, документ. N. Пĕр-пĕр ĕç хучĕ çырнă чухне. Турх. Чавкасем саккун хучĕпе виçĕ çерçие чĕннĕ, тет. (Авалхи юмахран). Юрк. Пĕр ерне яхăн çапла ют хулара пĕр хутсăр-мĕнсĕр граф Игнатьев ячĕпе пурăнсан, хайхисем хăйсен хулине тавăрнаççĕ. Çĕнтерчĕ 46. Комсомол яччейккипе пионер отречĕн клупĕ тесе çырнă хут çапнă. || Грамота. N. Эпĕ сире çырăва (хута) вĕренесси çинчен каласа кăтартас тетĕп. ЧС. Эпĕ хут вĕрене пуçласан, кирĕметрен хăрави ахалех пулнине кăшт туя пуçларăм. Байг. Кушкăра хут вĕренсе килсен, эпĕ пĕрмай кĕнеке вулаттăм. N. Хута вĕрен. N. Хута вĕрент. Трень-к. Эпĕ ача чухне хĕлле хут вĕренме çӳреттĕм. ТХКА 14. Хут вĕреннĕ çын. Абыз. Çитĕнтернĕ, хут вĕрентнĕ. Курм. Авал чăвашсене хут вĕренме питĕ йăвăрччĕ. Сред. Юм. Хôт патне ятăмăр. Послали учиться. N. Ачасам хот патне карĕç-и? Б. Янгильд. Эпир хĕлле хут патне кайнă чух ялан мулкачă йĕрлеттĕмĕр. Сред. Юм. Эс хота пĕлет-не? Знаешь ли ты грамоту? Якейк. Тияк мари полччăр-и, хот воласа ларччăр-и, шор пĕремĕк çиччĕр-и. N. Хусан тиекĕ мĕн ĕçлет? Çыру çырать те хут çапать. || Бумажный. Чăв. й. п. ЗЗ. Вăл укçасем пурте хут пулнă иккен. А.-п. й. 99. Унтан улпут кăсйинчен пĕр кирпĕç пек хут укçа кăларса илсе шутларĕ.

раз. Кан. Виççĕ çурă хут ытларах. Янтик. Пирвайхи хут эпĕ çварнире карăм, иккĕмĕш хут хрен эрнинче карăм. А.-п. й. 15. Питех те вăйлă япала-им вăл апла? — тесе ыйтать йытти, кашкăр çинчен пĕрремĕш хут (первый раз, впервые) илтекенскер. Орау. Иккĕ кайса ик хутчен те чей ĕçрĕм (оба раза). Чув. кален. 1911. Апата кунне виç-тăватă хутчен парас пулать. Орау. Эп ун патне виçшер хут кайăп (буду ходить по З раза), Якейк. Виç хут сан пата килтĕм, итто сана коримарăм. Кн. для чт. 102. Пăртак ларсан, тарăн юр çинче пĕр-ик хут малалла сикнĕ те, каллах кайри урисем çине ларса ун-кун пăхма пуçланă. Ой-к. А мĕн çĕр хут каласси пур ăна? Эпĕ сана тахçанах пĕрре каланă вĕт, терĕ, тет, старик. Зачем же повторять это сто раз? — сказал старик,— ведь я уже говорил тебе однажды об этом раньше. А.-п. й. 35. Тăрна тата тепĕр хут ыйтать: Тилĕ тус, сан ăсу миçе, манăн пĕрре те юлмарĕ ĕнтĕ?–тет. Ib. 81. Виççĕмĕш хут каять. Ib. Пăрçине ку хутра та тăм илсе каять. Регули 1044. Пĕрер хут анчах текен. Ib. Икшер хут килтĕмĕр сан пата. N. Пĕр конта темиçе хут килет. Завражн. Пĕрре килсе кайсан, тепĕр Хут часах килчи? Баран. 105. Шăнкăрчă çу каçиччен икĕ хут чĕпĕ кăларать. Иккĕмĕш хутне кăларсан, ватă шăнкăрчисем çамрăккисене пухса кĕтĕвĕпе вĕçсе çӳреççĕ. КВИ. Вилнисене юрăпа шăтăк ăшне антарчĕç. Ĕречĕпе вырттарса виççĕ ӳксе пуççапрĕç, ури çине тăчĕç те виçĕ хутчен пуç тайрĕç. || Шурăм-п. Пирĕн пĕр хут çине аксан та, ик хут çине аксан та пĕр пекех пулать, теççĕ. Ib. Нăрваш енелле пĕр хут çине çеç акнăран акана пĕтере пыраççĕ. Сред. Юм. Хытти хутне тумалла. Нужно вспахать землю, лежавшую под паром, в первый раз. Баран. 100. Пĕлсе ĕçлекен хуçа малтанхи хутне кĕркунне сухаласа хăварать. N. Пĕр хутпа та пулин акса хăварăр. || Изамб. Т. Чӳречесем пĕчĕккĕрех те, тăватта-пиллĕкрен ытла пулмасть. Усем те пĕр хут кăна пулаççĕ. Орау. Сĕтне ик хут чӳрече хушшине лартнă. Поставили молоко на окно, между двух рам. Ib. Хĕлле эпĕр сĕте шалти хут чӳрече хушшине лартатпăр. Ала 6°. Çичĕ хут тимĕр алăк. || N. Арçынсем пĕр хут кĕпепех урапа çине кĕлте тияса киле турттарса каяççĕ. Изамб. Т. Чăвашсем çула кайнă чухне темиçе хут тăхăнаççĕ. Ст. Айб. Пĕчиккĕç пукане пур, пин хут кĕпе тăхăнать. (Купăста). N. Виç хутăн явнă шăрçаланса тăракан кантăра. N. Хитон — вăл çавнăллă кĕпе пек, пĕр хутăн та, икĕ хутăн та тăхăнма юракан тумтир. Регули 1045. Ик хучĕпех тăхăнса кайрĕ вăл, кĕрĕк-сăхманĕпех. Якейк. Эп паян сивĕрен виç хут кĕпе тăхăнтăм. || Этаж. Панклеи. Çӳлти хут, вăталăх хут, аялти хут. N. 6 хут тăринче пурнатпăр. Кан. Виççĕмĕш хута шыв хăпартать. || Слой. Орау. Чĕлхен пĕр хут тирĕ сĕвĕнчĕ юлчĕ. || Складки. N. Виç хут аркăллă шур кĕпе. || Выçăхакансем: Ламппă пулсан, çутчăрччĕç пĕр хутчен. Халапсем 31. Карчăкĕ те кăна шеллесе: пĕр хут кĕр эппин, тет (ну ладно, переночуй что ли). N. Апла халăх хĕн курнине куриччен, вăрçăра вилер пĕрех хут, тесе çырнă леш салтакĕ. || Помощь. N. Вĕренме ан пăрах. Итак халĕ алă хутне пынă пек те, çапах та ăна пăхас пулмас, ӳссен пит кирлĕ япала.

ход. К.-Кушки. Савăта хута янă. Завод пустили в ход. Кан. Пирĕн копператтив çак кунсенче паровой армана хута ярать. Е. Орлова. Чон хота пуçларĕ ĕнтĕ. Начал поправляться (от болезни, а также в жизни).

топить (печку, баню). N. Кăмакана вут хутни. Орау. Паян кăмакана хутса çунтартăн-и эсĕ? (истопил ли?). N. Хветли кантăр типĕтме мунча хутнă. Ашшĕ вăл мунчине хытă хутасран хăранă. Хветли ашшĕне каланă: эпĕ мунчине чулĕ хĕрмеллех хутман, тенĕ. N. Эпир пӳрте улăм (улăмпа) хутатпăр. Ромс 29. Вутă хутса çунтар, истопить печь. Орау. Кăмака хутса ятăм эп, те çунать, кайса пăх-ха. N. Ку таранччен пĕчик пӳрте вота хутман-ха. N. Эсир вут хутрăр-а паян? N. Эсир пӳртĕре мĕн (мĕнпе) хутатăр. Сборн. по медиц. Хĕлле е кĕркунне йывăр сывлăша туртса тăтăр тесе кăмакана хутах тăрас пулать. Изамб. Т. Кăмака хутса яраççĕ. Затопляют печку. Абыз. Хутса лартас, затопить. || Мочить (мочало, лен, коноплю). Изамб. Т. Шурă тăвас тесен шыва хутаççĕ (лен). N. Ку çырмана кантăр хутаççĕ. Якейк. Çапса пĕтерсен кантăра е йĕтĕне хотаççĕ. Ib. Эп паян ик солă кантăр, пĕр солă йĕтĕн хотрăм. Ib. Эс кантăр хăçан хотас тен? — Эп сус хотса кăларни эрне ытла уш. Ib. Эп сӳс хотса кăларнăранпа теминче кон та ирттĕр поль. Кан. Йĕтĕнпе кантăра хутмалла. Ib. Вăрăм Ухваниç Лăриванĕ ял хушшинчи пĕвене курăс хутнă. Б. Олг. Каран вара хотаччĕ кантăрне те, посине те, шура выртат виç эрне. Баран. 153. Çăка хуппине вĕсем шыва хутаççĕ. N. Кантăр хутма кайнă. N. Мунчала хутма кайнă. Поса кантăрне хотса кăларчĕç. Сред. Юм. Кантăра çапсан пăртак çемçелме шыва кайса пăрахнине — кантăр хутас теççĕ. || Ставить спряденные ннтки в золе в печку (белить нитки). Б. Яныши. Хора кораксем килсен, чăваш хĕрарăмсем часăрах çипсем хотса (пĕçерсе) пир тĕртме тытăнаççĕ.

либо, или. Собран. Хĕр панă чух, туй ытла хытă янтăрасассăн, хут хĕрĕ, хут упăшки вилет теççĕ.

Чувашско-татарский словарь (1994)

ягарга (топить)

кәгазь (бумага)

кат, тапкыр (раз)

Чувашско-эсперантский словарь

[ĥut]
papero, dokumento, diplomo; etaĝo; fojo; spaco
чĕркемелли хут — pakpapero
хут татăкĕ — paperpeco
ĕнентерӳ хучĕ — certigilo, atestilo
йыхрав хучĕ — invitbileto
тав хучĕ — dankletero
хутшăну хучĕ — partoprenatestilo
иккĕмĕш хут — la dua etaĝo
пиллĕкмĕш хутра — en la kvina etaĝo
виçĕ хут — trifoje
икшер хут — dufoje, po du fojoj
малтанхи хут — la unuan fojon
пĕртен пĕр хут — unusola fojo
юлашки хут — lasta fojo
хутла — obligi
пиллĕк хутлă çурт — kvinetaĝa domo
хутлăх — lando, loko, kamparo, spaco, medio
литература хутлăхĕ — literatura medio
çĕр чăмăрĕн хутлăхĕ — ĉirkaŭtera spaco
сайра хутра — кирлĕ хутра — malofte, kiam necesas
хутран-хутран — fojfoje, de tempo al tempo
хут ен — paĝo (en libro)

Этимологический словарь чувашского языка (1964)

1. «бумага»; 2. «грамота», «письмо (уменье писать)»; др. тюрк., кирг., алт. В, ойр. кат, Замахш., узб., туркм., казах., к. калп., ног., тат., башк. хат «письмо»; «грамотность»; уйг. хәт «письмо», «почерк»; тур. хат «линия», «черта», «письмо». Заимствовано из араб.: «линия»; «почерк», «письмо»; перс. (из араб.) (хӓт) «линия»; «почерк», «письмо»; «грамота».

1. «этаж», «ярус», «ряд», «слой»; 2. «раз»; тефс. ХII-XIII вв., уйг., узб., кирг., алт. В, ойр., тур., тат., башк. катгат, хак. хат «ряд», «слой», «пласт», «этаж».

вут хут, кăмака хут «топить печку». От кӳй (КБ, Зол. бл.), кӧй (башк., хак.) «гореть» + афф. понудительности -т.

См. также: