Чувашско-русский словарь (1982)

I.

1.
щетина

щетинный
щетинистый
сысна шăрчĕ — свиная щетина
шăрт сухал — щетинистая борода
шăрт щетка — щетинная щетка, ершик
шăрт пек калча — щетина (о густых всходах озими)
шăрт тăрат —
1) ощетиниться
чĕрĕп шăртне тăратрĕ — еж ощетинился
2) перен. обозлиться, прийти в ярость

2.
чесалка, мыкалка, мыкальница (для расчесывания кудели)
шăрт айĕ — охлопок, очески

3.
верхние плавники рыбы (напоминающие щетину)

4.
ость (меха)

II.

гнев, злость, ярость
шăрчĕ унăн виçĕ çынлăх та пур — злости у него хватит на троих
шăртне ниçта хураймасть — он не может унять свой гнев

III.

1.
резец, чертец (часть сохи)
шăрт шăтăкĕ — отверстие в грядиле для резца

2.
предплужник

IV.

присяга
суд шăрчĕ — судебная присяга
çар шăрчĕ — воинская присяга
чаплă шăрт — торжественная присяга
шăрт пар — принять присягу, присягнуть
шăрт йышăн — принять присягу, присягнуть
салтаксене шăрт партар — привести бойцов к присяге
шăртна пăсни — нарушение присяги

V.

Шăрт — в чувашской народной религии — покровитель сева

VI. диал.

гребень
грива
ту шăрчĕ — гребень горы

VII.

понуд. от шăр II.

Словарь чувашского языка

понуд. ф. от гл. шăр; заставить мочиться.

подр. треску. См. шарт. Кубаво. Шăрт-шăрт кантăр тылатпăр, эсир иртсе пыратăр. Н. Байгул. Шăрт, шăрт, шăрт пахчи, шăрт пахчинче шăна кĕпçи çын кормасăр ватăлнă. || Подр. испугу. Шел. 73. Пăр, çуркункехи хĕвел хĕрĕвĕнчен хăраса сехĕрленсе шăртах сиксе, кĕрлесе хăпса... Сĕнче кукрисене пыра-пыра капланать. || Моментально. Кан. Шăрт хăпартса лартаççĕ Вăрнар кооператтăрĕсем хаксене инçпектăр кайсан.

щетина. N. Сысна шăрчĕ. СПВВ. ИА. Сысна шăртĕнчен тумтир тасатмалли шоткă тăваççĕ. Кĕвĕсем. Сысна тесен — шăрчĕ çук, этем тесен — сăнĕ çук. N. Сысна тесен — шăрту çук, йысна тесен сăну çук. Чист. Ачана шăрт тухнă (щетинка). Яровой-к. Шăрт сухал тытать (пугают детей). СТИК. Кушак йытта курсан шăртне тăратат (хӳри çинчи, мăй çинчи çăмне шăрт пек çĕклентерет). Изамб. Т. Кит çăмсăр, шăртсăр пулат. || Гнев. КС. Шăртне тăратрĕ. Рассердился. Бука. 1900. Шăртна ан тăрат. N. Шăртне шăнараймасăр (с сердцов) пĕр чĕрес сĕт тăкса янă (он). || Щетка из щетины (мыкальница) для расчесывания кудели, льна. N. Сӳс шăртлакан шăрт. Ягудар. Сӳс шăртламалли шăрт. Сред. Юм. Шăрт начарланнă пирĕн, сӳс шăртлама шăрт çыхтарас пулать. Ой-к. Кăвак сурăх кĕрте ларĕ. (Шăрт тĕпĕ). N. Шăрт пак (о частой озими). Собр. Катка тăрне катки, чăн тăрринчи шăрт. (Кĕпçе). || Верхние плавники у рыбы (на спине). Чертаг. || Часть плуга, сабана. См. ака (ака-пуç). Чертаг. Шăрт, левое железо у сохи, режущее землю. N. Ака шăрчĕ, чертец, отрез или резец сабана. Яргуньк. Шăрт тимĕр, резец у сохи. N. Шăрт шăтăкĕ, отверстие грядиля, куда вставляется чертец. Янгорч. Шăрт шăтăкĕ — кашта çине шăрт лартма шăтарнăскер. Шăрт савăлĕ, прогонистый клин у плуга. Ой-к. Шăрт-тренсем тĕрĕс пулччăр. Сиктер. Шăрт-тĕрен кăларса пĕр пĕрчĕ акса пин пĕрчĕ илме пар. (Моленье). N. Е тата акана-сухана тухăпăр, шăрт кастăр, трен хапарттăр, тет, турă амăшĕ! || Бердо? В. Олг.

назв. божества. Б. Олг. || Место для жертвоприношения. Начерт. 207. Отсюда: Шăрт вар.

(шы̆рт), sive ака шăрчĕ (т̚ы̆рџ̌э̆), culter aratri, чертец, отрез или резец сабана. Асан., Вута-б., Имен., Янгорч., Кумарк.

Этимологический словарь чувашского языка (1964)

1. «щетина»; 2. «мыкальница из щетины (для расчесывания льна)»; МК сырт «щетина»; тоб. (Радлов), башк. шырт «щетина»; ср. монг. ширкег (Бурдуков), бур.-монг. ширки, калм. ширкт «щетина».

См. также: