Чувашско-русский словарь (1982)

I.

1.
беда, несчастье, бедствие
шар кур — попасть в беду, пострадать
йывăр шара кĕрсе ӳк — оказаться в крайне бедственном положении

2.
ущерб, убыток
шар кăтарт — причинить ущерб

II.

шар
бильярд шарĕсем — бильярдные шары
сывлăш шарĕ — воздушный шар
шар евĕрлĕ — шаровидный, шарообразный

III. глаг.

темнеть
рябить в глазах
слепнуть (о глазах)
куç шарса кайрĕ — в глазих зарябило
хĕвел çине ларсан, куç шарса каять — если смотреть нь солнце, глаза слепнут (на время)

IV.

очень
совсем
шар сивĕ — очень холодно
яшка шар тăварлă — суп пересолен

V.

1.
подражание сильному треску, напр. разрываемой ткани
кĕпене шар çурса пăрах — с треском разорвать рубашку

2. подр. —
о сильном действии
сасси вăрмана шар çурать — голос его звонко раздается в лесу (букв. разрывает лес)
чĕрем шарах çурăлать — перен. сердце мое разрывается на части

3.
подражание звуку льющейся жидкости
пичкерен сăра шар юхса тухрĕ — из бочки с шумом полилось пиво

шар-шар —
1) подражание звуку журчащей воды
шыв шар-шар юхса выртать — звонко журчит ручей
2) подражание заливистому пению петуха

4.
подражание шуму внезапного дождя
çумăр шар ячĕ — вдруг зашумел сильный дождь

Словарь чувашского языка

(шар), подр. воплю. См. шари. СТИК. Карчăк шар йĕрсе ярать. Старуха завопила. Якейк. Шар макăрса ячĕ. || Подр. крику. N. Вĕсенчен мĕн те пулсан ыйтсан, шар çухăрса анчах пăрахаççĕ. || Подр. ржанию. ЧП. Сар лаша шар-шар кĕçенчĕ. Саврасая лошадь заржала. Чăв.-к. Сарă лаша шар-шар кĕçенчĕ (у КС обыкновенное ржание). || Подр. пению петуха. Б. Илгыши. Автан шар-шар авăтса янă та, тиле витĕрех хăваласа кайнă. Бгтр. Алтан (ночью) шар! шар! авăтса ячĕ. || Подр. разрыву ткани. Сред. Юм. Кĕпене шарр! çôрайса кăларчĕ. Разодрал рубаху сверху до низу. КС. Шарр! — сильнее чем чарр! Ib. Ман кĕпене шарр çурса пăрахрĕ. Буин. Вăл тарăхнипе хăй кĕпине умĕнчен тытса шарах çурса ячĕ. Кратк. разск. 22. Хăранипе тумтирĕсене шар! шар! çура-çура парахнă. СПВВ. Шар çурăлса кайрĕ. || Подр. звуку, получающемуся при щепании косарем легко щеплющейся лучины. СТИК. Хăйă шарр! шарр! çурăлать. Лучина щеплется с особым звуком (когда ее щеплют косарем). Сред. Юм. Хăйă шар çиç чĕлĕнет (очень хорошо щеплется). || Подр. звуку шерстобитной струны. N. Шарр! çатлаттарать. || Подр. вытеканию сусла из жалейки или воды из втулки боченка, или воды из прорванной плотивы, устроенной весною детьми для забавы. Сред. Юм. Чӳлмек пăккине тôртса кăлартăм та, ăсла шарр йôхса тôхрĕ. Ib. Пичке пăккине уçсан пичке пăккинчен шыв шар йôхса тôхать. КС. Эпир ачасемпе çуркунне пĕве пĕверĕмĕр те, татса ярсан, шыв шарр юхса карĕ. || Ст. Чек. Ку шар-шар, шар шар юхат. || Подр. падению капель сильного дождя. Сред. Юм. Çăмăр шарр ячĕ. Ib. Çăмăр шарах ячĕ. || Переносно — о „разрывающемся“, т. е. о пораженном горем сердце. Н. Лебеж. Аттеçĕм чĕри шарах çурăлать. Батюшкино сердце так и разрывается. Ib. Ула-курак ларса юрă юрлать, Наçтанăн чĕрине шар çурать. СПВВ. Чĕре шарах çурăлса кайрĕ. Бел. Гор. Ман чĕрем шарах çурăлайрĕ. Шел. 107. Çавăнтах чĕре шарах! çурăлса, тĕшрĕлсе анса çĕре кӳплетсе кайса ӳкрĕм. || Очень, совсем. Образцы 19. Шăнкăр уяр, шар сивĕ, Хусан хули янăрать. Совсем ясная и очень морозная погода — звенит город Казань.

темнеть; лишиться способности видеть. Кан. Анчах нăрă, хĕвел çуттипе куçĕ шарса кайнăскер, çула çухатать. Хора-к. Куç-пуç шарса карĕ. Елкер. Клупра куç-пуç шарса кайрĕ. N. Куçа шарса. Сред. Юм. Хĕвел çине пăхсан куç шарса каять (ослепляются глаза на некоторое время). СПВВ. Куç шарчĕ-кайрĕ (разбежались глаза). Ст. Чек. Куç шарат — хĕвел çине пăхсан куç тĕттĕмленсе каять. Ib. Хĕвел çине пăхсан куç шарат (= куç тусса каять), глаза ослепляются. N. Куç шарать, в глазах рябит; пĕрмай хĕрлĕ çине пăхсан, куç йăмăхса каять; ытла вĕт саспалиллĕ сăмахсене вуласан, куç шарса каять.

жарь (валяй). N. Шар! тесе хĕтĕртет пиччĕшĕ.

жарко (о погоде).

беда, несчастье. N. Шар полчĕ, беда. Йӳç. такăнт. 56. Тепри виçĕ пуслăх ĕçет те, виç тенкĕллĕх шар тăвать. N. Ял çинчи йăвăр чир, йăвăр шар кайтăр (да исчезнет). Бес. на м. г. Пĕр-пĕр шар килсен, нуша килсен... КС. Шар куртăм. Потерпел несчастне (материальное). Пшкрт. Шар корса пер (= эпир), шарланса. Актай. Эпĕр илес хĕрсене ыр çын илсе ыр куртăр, ыр куртăр та шар куртăр, упăшки вилсе шар куртăр. Сĕт-к. Эпĕ илес хĕрсене ыр çын улĕ исе ыр кортăр, ыр кортăр та шар кортăр, ачи-пăчи шар кортăр. N. Июльпе август уйăхĕнче улпутсем нумаях шар курман. Собр. Тĕрлĕрен шар курасран, хирĕçен тăшманăн хирĕçи вăрăнасран хăтар пире. (Из молитвы). N. Ĕç ĕçлеме шар курма вунă арçын тарçăра. Янтик. Хама хам шар курма карăм-çке çанта: халь укçа та çук ĕнтĕ, çитменнине пĕç халь те ыратать. Регули. 727. Вăл онта пре (= пĕрре) тытăнса шар номай корчĕ. Ib. 428. Шар корăпăр.

шар (русск.). Хорачка. Шар яр, баллотировать (шарами).

Русско-чувашский словарь

сущ.муж., множ. шары
шар, чăмăр; бильярдный шар бильярд чăмăрĕ ♦ воздушный шар сывлăш шарĕ (вĕçев хатĕрĕ); Земной шар Çĕр чăмăрĕ; хоть шаром покати пуш-пушах, ним те çук

Русско-чувашский словарь (1972)

шар, чӑмӑр, чӑмӑркка; земной шар ҫӗр чӑмӑрӗ.

Русско-чувашский словарь (1971)

м. шар, чăмăр; бильярдный шар бильярд шарĕ; поверхность шара шар çийĕ; ◇ воздушный шар сывлăш шарĕ; земной шар çĕр чăмăрĕ; хоть шаром покати ним те çук, пуш-пушах.

Этимологический словарь чувашского языка (1964)

«беда», «несчастье», «напасть», «бедствие»; тур. шер «зло», «злость»; «вражда», «ссора», «спор», «распря»; «злой», «порочный»; азерб. шәр, шәрр «зло», «злость», «злая выходка», злое дело», «порочность»; к. калп. шер «печаль», «тоска», «угнетённое состояние духа»; якут. сор «несчастье», «злополучие», «бедствие», «горе». Из араб. «вред», «зло»; перс. (шӓр) «бедствие», «несчастье»; ср. бур.-монг. шоро «беда», «несчастье»; «судьба», «доля».

Чăваш чĕлхин ретроспективлă ăнлантару словарĕ

вут тухни. Сĕм тĕттĕм çĕр варринче çумри çуртра вут тухнă та сасартăках темиçе çурта хыпса илнĕ. Çук çынсем валли лартнă çурт ытти çуртсемпе пĕрле пĕтĕмпех çунса пĕтнĕ. Çак йăвăр инкек (хăш-хăш çĕрте вут тухнине шар теççĕ) çӳлтен сăнмалăх пулчĕ пулĕ тесе Иоанн атте никама та хуйхăрма хушман [Отец 1904:25].

См. также: