Чувашско-русский словарь (1982)

шеп

1.
хороший, отличный, прекрасный, замечательный

шеп

хорошо, отлично, прекрасно, замечательно
шеп çумăр — благодатный дождь
вăл чăвашла шеп калаçать — он прекрасно говорит по-чувашски

шеп

2.
красивый, изящный

шеп

красиво, изящно
ытла та шеп-çке вăрманта — в лесу очень красиво

шеплĕ

1.
то же, что шеп 1, 2
кунĕ питĕ шеплĕччĕ — день был превосходный
шеплĕ тумлан — красиво одеваться
шеплĕ пурăн — жить хорошо

шеп

◊
чĕлхи шеп — язык хорошо подвешен, говорит — как пишет
кĕнĕ шеппех — как только вошел
ĕç пĕтернĕ шеппе — по случаю завершения работы

Словарь чувашского языка

сар

стлать, постилать, расстилать, настилать. N. † Туя килнĕ ал кӳме, вунă кӳмми хуçмалла; туя илем шеп кӳртме таш вырăнне сармалла. N. Унтан тупăк тĕпне йĕтĕн е милĕк сараççĕ. Н. Тим. † Тăваткăл та кĕççе — шур кĕççе, сармасăр юличчен сарса юл. N. † Урамăр вăрăм пулас пулсан, шап-шарă манитпе сарса тухăттăм. || Разложить. N. Пĕрре эпир ашăм аштарма сартăмăр. N. Вĕсем пахчари çулсене хăйăр сарса тухрĕç. СТИК. Пусана, йĕтĕне шыва хутас вырăнне курăк çине сараççĕ. || Намазать, размазать (кушанье по тарелке). Перев. Пăтă пĕçерсе турилке тĕпне сарнă (лисица). Альш. † Пуçса çиме çу чипер, сарса çиме пыл чипер. ЧС. Кам та пулсан, хăра курайманĕскер, витĕре кĕрсе, лашăра çăкăр çине сарса эмел панă пулĕ. || Расплющить. КС. Тимĕре çапса сар. || Рассучивать (тесто). Изамб. Т. Чустана йĕтĕрпе сараççĕ те, ун çине пелĕш ăшне тултараççĕ. НТЧ. Хăй вут пуличчен пашалусем, юсмансем сарса хатĕрлет. || N. Ăссăр çын кулнă чухне сассине сарса ярать. || Расширять, раздувать. ЧС. Ĕнер сурăхсем хырăмне сарса кăна килчĕç (пришли сытыми из стада), паян та çитерме ярас (в поле). Кан. Капăрланса тăнă лашасем сăмси шăтăкĕсене сарса пăрахса, пĕрĕхтерчĕç кĕрхи çул тăрăх. || В перен. зн. Çутт. 65. Чуна сарни çеç унта! Альш. † Сарлăк çинче сар кайăк, сарса ларни мĕн илем? || Распускать (листья). Эльбарус. Ак ĕнтĕ кайран-кайран йывăçсем те çӳлчĕ сарса ӳсме пуçларĕç. || Распространять, распускать слух. Сĕт-к. Ыр ят сарса çӳрет. Ст. Чек. Чап сарса çӳрет. Распускает худую славу о ком-либо.

Сăлттан

(сы̆лттан), имя мужч. Пшкрт. Ĕлĕк перĕн ял вырăнча порăннă пашкирт салтакăсам. Сăлттан порăннă конта, Йонкон вырăссампала вăрçса. Çĕр талашнăç. Сăлттан тарнă вăрмана Орпа терене. Онтан хыççăн пырса Йонкон вырăссам она шыраса. Вара Сăлттан Орпа теренчен те тарнă. Сăлттанăн çичĕ хĕр полна. Вăсам Йонкона херĕç окçупа утнă, темĕр виçлĕ çĕмренпе. Вара перĕн чуашсам вăл Йонкона ăхине хуса ярнĕç. Йолхой вырăссамăн ял полнă ăхисемĕн. Вăл Йолхой вырăння халĕ Хорачка ялĕ полнă. Йолхой вырăссаня хуса ерсен, Тенекпеле Хорачка талашма поçласа çĕр илмĕшкĕн. Пĕри: ман çĕр, тенĕ, тепри: ман çĕр. Каран Пăрнаш вырăнча вырăн илнĕ. Каран Хорачка шăнкăлне ернĕ конта порнма. Пашкиртсем тарнăç аната. || Назв. птицы. Ласковое обращение к детям. Хурамал. Сăлттанăм тесе юратнă ачине калаççĕ. Сăлттан (сŏлттан) ĕлĕк пит шеп кайăк пулнă.

çинçе

(с’ин’з’э), назв. старинного чувашского праздника. См. Магн. М. З5. Рекеев. çинçе. (Вăл) вунçиччĕ çапсан пуçланать (когда долгота дня 17 часов), вуник куна пырать; в это время всякие земляные работы, не только пашня, но и распахивание огородов, рытье ям, воспрещалнсь (çĕре тапратмалла мар пулнă); хĕрлĕ, кăвак улача тăхăнмалла мар, шурă тăхăнмалла, хĕвел анас патне çитиччен вут чĕртмелле мар. Юрк. Пирĕн ял çула, çимĕк иртсен, пĕр эрне хушши „çинçе“ тăват. Çав çинçере çынсене нимĕн те ĕçлеттермеççĕ, ахаль анчах тăма хушаççĕ. Ялта кам-та-пулинскер пĕр-пĕр ĕç ĕçлесен, тырра пăр çапат, е урăх тĕрлĕ пĕр-пĕр сиен пулат, теççĕ. Авă çавăнпа çав çинçене тĕттĕм халăхсем питĕ хытă сых тытса тăраççĕ. Çав çинçере хĕрлĕ е кăвак кĕпе тăхăнтармаççĕ. Пурте шур кĕпе тăхăнса, хăйсем пеккисемпе пĕр çĕре пуçтарăнса, кам-та-пулш пĕр-пĕр ĕçлемес-ши, е тата хĕрлĕ е кăвак кĕпе тăхăнса. Çӳремес-ши тесе, ял тăрăх пăхса çӳреме каяççĕ. Иначе снимают с него, а одетых в красное и синее обливают водою. N. Çинçе бывает после троицы. Çинçене кĕнĕ, çинçе каласа çӳренĕ (обьявляли, чего нельзя делать во время çинçе). ДФФ. Çуракине пĕтерсен, ик-виç эрнерен çинçе праçникне тăваççĕ. Вăл праçнике пĕтĕленнĕ çĕре хисеплесе тăватьчĕç. Çинçере çĕре сухалама, тăпра чавма, çĕре шалча е юпа лартма юрамасть, тетчĕç, кăвак кĕпе, хĕрлĕ кĕпе тăхăнмастьчĕç. хуралтăсем тăрне улăхма чаратьчĕç, хĕрарăмсем хура кĕпе-йĕме çума каймастьчĕç. Ib. Вăл праçнике (т. е. çинçене) пĕтĕленнĕ çĕре (беременную землю) хисеплесе тăватьчĕç. Шурăм-п. Çинçе чухне вылясан, кулсан, шăхăрсан, купăс-мĕн каласан, тырă пулмасть, теççĕ. Ск. и пред. чув. 70. Икĕ пĕр пек пĕрлешсен, шеп те пулĕ туй! теççĕ: çинçе хăçан çитĕ-ши? епле вăхăт ирттерес. Сред. Юм. Çулла, пĕр-ик эрнене çинçе чараççĕ. Он чохне çĕр чавма, тăла пôсма, кĕпе çума, тирĕс тăкма, тăта ытти ĕçе те тума йорамас. Ib. Майпа июнь уйăхĕнче çинçе чараççĕ. Ун чôхне çĕр чавтармаççĕ, тăла пôстармаççĕ, тирĕс тăктармаççĕ. N. Унтан тата, çимĕк иртсен, икĕ эрне çинçе праçникĕ тунă (делали); ун чух вăл праçникре нимĕн те ĕçлемен, çывлăх (= çылăх), тесе. Н. Седяк. Çураки пĕтсен, пĕр эрне çĕр чавма хушмаççĕ, çак çĕр чавма юраман вăхăта „çинçе“ теççĕ. Çинçе вăхăтĕнче килте пурăнаççĕ, утă чӳкне те çак вăхăтра тăваççĕ. Собр. Çинçеччен çум çумласассăн, пăр çапат, тет. Çум çумлакан çыннине аçа çапат, тет. Тюрл. Ыраш пуç кăларнă вăхăтра стариксем пĕр çĕре пухăнса ана çине кайса пăхаççĕ. Кайса килсен, старастана: ĕнтĕ ыраш пуç кăларать, çинçе тăвас, теççĕ. Çав çинçене вăсем хисеплесе икĕ эрне ним тумасăрах ирттерсе яраççĕ. Çум çумлама та, тирĕс тăкма та, çĕр чакалама та хушмаççĕ. Çав ĕçсене тунине курсан: эсĕ халăх хушнă пек тумастăн, акă вăйлă çăмăр, е пăр çуса кайсан, сана халăхсем парĕç, теççĕ те, ĕçлеттермеççĕ. Кăвак кĕпесене те çума хушмаççĕ, кăвак кĕпесене çунине курсан, пичĕсенчен кĕпесемпе çапкаласа пĕтерсе, кĕписене çырмана пăрахаççĕ; сарă хӳрисене хĕретме те хушмаççĕ, хĕретнине курсан, сарă хӳрисене илеççĕ те, çырмана юпа çине çакса хурса, памаççĕ. Çула вăйлă çăмăр е пăр çуса кайсан: ку хĕрарăмсем çинçене хисеплемен пирки пулчĕ, тесе, вăрçаççĕ. Çапла вара вăсем йăвăр ĕçсене ĕçлемесĕр ик эрнене ахалех ирттерсе яраççĕ, Т. IV. Çинçере хуралт тăррине хăпарсан, тырра ăшă тивет, теççĕ. (К этому КС приписал: пуçаххисем выçă пулаççĕ). Симб. Çимĕкчен виçĕ кун малтан çинçе праçникĕ пулать. СПВВ. ИА. Чăвашсем тырă шăркаланнă вăхăтра çинçе ятлă праçник тăваççĕ. См. çинче.

çулçă

(с’улз’ы̆, с’ул’з’ы̆), лист (растительный). Ст. Чек. Пазух. Варманах та варринче, ай, ват юман, асапланать çулçă та сарасшăн. Ск. и пред. чув. 52. Каччă ташлать, кур ĕнтĕ: çулçă, тийĕн, вĕçкелет! Баран. 118. Хырапа чăрăшăн çулçă вырăнне йĕп çулçă ӳсет. N. † Вĕрене çулçă сарат-çке. ЧС. Кайран пурте хăрса кайрĕç вара, çулçă та кăлараймарĕç. Юрк. † Вăрман хĕрринче икĕ хурăн, çуллен çулçă ярат-ши? Пазух. Хурăн çулçи çурсассăн килет вăрман илемĕ: хуран çулçи тăкăнсан, каять вăрман илемĕ. Хурамал. Çуркунне йăвăç çулçă çурнă чух, йăвăçăн тăрăнчи çулçи шеп пулсан, малтан акнă тырă шеп пулать, тет; йăвăçăн тĕпĕнчи çулçи шеп пулсан, кайран акнă тырă шеп пулать, теççĕ ваттисем. Календ. 1906. Хăш йывăç çулталăкĕпе çулçăпа ешĕрсе ларать. Ачач 83. Ара, ывăлĕ лашине ма киле кӳртмест-ха? Урамра тăвармасăрах тăратать. Аль апла çулçăсем лартма аван-и мĕн? Бел. Гора † Çулçă пек çӳхе тутампа чуп-туса пăхайăтăм (девушек). Орау. Инке анкартне купăста çулçи татма карĕ те, темме нумай тăрать. N. † Шур Атăлăн тăршĕпе хăва çулçи çура-çке. ЧП. Çулçă çур (улма йывăç). О земл. Тулла юман çулçи çурăлмасăр акма юрамасть. К.-Кушки. Вуникĕ мулкаç çурисем иртиччен выртас иккен çульçăн та айĕнче.

халлан

волноваться. С. Тим. † Тĕнче куртăр — тĕлĕнтĕр, халăх куртăр — халлантар. Шел. 66. Халăхĕсем халланса вĕсем çине пăхаççĕ. Бюрг. Халăх халланат (находится в волнении, волнуется, напр., в ожидании важных событий). || Зариться, дивиться. СТИК. Ан халлан, куçă ӳкĕ. Не сглазь (напр., животное). Хурамал. Пит ӳснĕ тырăран халланаççĕ, епле шеп ӳснĕ, тесе. Ib. Лайăх выльăхран халланаççĕ, ку выльăх манăн пулинччĕ, теççĕ. N. Чаплă кĕрекене ларсассăн, халланса çăварна карса ан лар. || Брезговать, отворачиваться. N. Ĕç-хĕлĕнтен ан йĕрĕн (вар. ан халлан).

тĕрĕлтеттер

понуд. ф. от гл. тĕрĕлтет. Юрк. Исправник яла пырса кĕрсен, урам тăрăх тĕрĕлтеттерсе пырат. N. Çапла вĕсем калаçса тăнă çĕртех кайăкçăсем йытăсемпе тĕрĕлтеттерсе те çитнĕ. Хурамал. Выльăхсене хиртен тĕрĕлтеттерсе хуса кил (= шеп хăваласа кил). Ib. Ачасем выляма кайнă пулсан калаççĕ: эпĕ вĕсене тĕрĕлтеттерсе килем-ха! теççĕ (= хăваласа). || СПВВ. ИФ. Тĕрĕлтеттерес = вутта кăмакара пит вăйлă (ялкăштарса) çунтарас. N. Вăсем вутта иит тĕрĕлтеттереççĕ, теççĕ. Тата выльăхсене тĕрĕлтеттерсе кайăрĕçĕ, теççĕ: пит хăвăрт хăвалани.

тĕттĕрпи

назв. мельницы. Хурамал. Тĕттĕрпи = пĕчĕк, шеп çавăрнакан арман. Ib. Тĕттĕрпи арман айĕнче виç пăталкка тулă çурать.

тĕшĕрĕл

лущиться. СПВВ. Х. || Свалиться. Сред. Юм. Пĕрех çапрăм та, тĕшĕрĕлчĕ анчĕ (свалился). Трхбл. Тĕшĕрĕлсе ан, свалиться. СТИК. Атă кунчи чис тĕшĕрĕлсе анчĕ. Голенища сапог спали книзу, не держатся от ветхости. Толст. Ак перетĕп, ак упа персе тĕшĕрĕлсе анчĕ (мечтаю) Конст. чăв. Манăн кукка çавăнта чуп тунă çĕртех ман çинелле тĕшĕрĕлсе анса ыталаса илсе питĕ нумайччен нимĕн чĕнеймесĕр макăрса тăчĕ. О сохр. здор. Çулла уярта ун пек шурăсем (болота) типеççĕ те, курăксем çемçескерсем тĕшĕрĕлсе анаççĕ. Шел. 107. Çавăнтах чĕре шарах! çурăлса, тĕшĕрĕлсе анса, çĕре кӳплетсе кайса ӳкрĕм. N. Пĕр пĕлми тĕшĕрĕлсе ӳкнĕ. Хурамал. Шеп курăк çине кĕрсе йăвалансассăн, курăк пурте тĕшĕрĕлсе ӳкет.

чашла

шуметь. КВИ. Хура вăрман тĕк тăрать. Тăрсан-тăрсан, чашласа çил вĕрнипе вăранать. || Кан. Иртен пуçласа Каçчен пăчăкăсем чашлаççĕ. || Журчать (о ключах, источниках). Ст. Чек. Шывĕ чашласа, шавласа тухнăран. Н. Тим. Çеçен хир варринче çăл чашлат. (Кăткă тĕми). || СТИК. Сăмавар чашласа ларат (кипит, но не сильно). КС. Сăмавар чашласа (шиласа, кĕрлесе) вĕрет. (При кипении самовара могут быть и другие звуки). Ib. Парахут пăсне кăларнă чухне чашлать (пароходная машина. В Сред. Юм. Чашлатать). Хурамал. Шеп вĕрекен шыва калаççĕ: чашласа вĕрет, теççĕ. Про сильно кипящую воду говорят: она кипит ключом. || Шипеть (о змее). N. Чашлать (çĕлен). КВИ. Вилĕм яшки вĕрет-çке çĕлен пекех чашласа.

шеп

здоровый, бойкий (все качества хорошие, о человеке). Н. Карм. Шеп, сильный. Ильк. Шеп, проворный, молодец. || Здоровый, тучный (хорошо возит, о лошади). И. Седяк. Ун пек лаша питĕ шеп. Илькина. Шеп, бойкая лошадь. || Большой, объемистый (о возе, напр. дров, хворосту). || Красивый, хороший; красиво, хорошо, изящно. КВИ. Хĕрпе качча юратса, атьăр, шепрех туй тăвар. Ск. и пред. чув. 70. Икĕ пуян пĕрлешсен, шеп те пулĕ туй! теççĕ. Ib. 76. Туй тăвăр та шеп тăвăр. Ib. 80. Тăпăр-тăпăр-тăпартăк, атьăр шепрех туй тăвар. N. Йывăç шеп ӳсет (хорошо растет). N. Ку йывăç шеп çке (славное дерево). Базл. Эй, шыв шеп юхать те! Утăм. Ентрĕç шеп кăна. N. Питĕ шеп хула.

шеп

частица образования превосходной степени. N. Çĕрĕ тавра шеп-шенкер, кăвак тинĕс пит тискер.

шеп

то же, что май или çем. Встречается с усилит. частицей „ех“. Ау 139°. Кĕнĕ шеппех (как только) хуйхăрса ярать, тет. Альш. Ашшĕ кĕнĕ шеппех (-шеппĕнех) тикĕт ăшне кĕрсе те ӳкет, тет.

шепĕн

то же, что шеп. N. Çак ача кайăка вăрлам-ха, тесе, шухăшласа тăнă шепĕнех шăнкăрча илет те перет чикет кăсйине.

шыв

(шыв), вода. НР. Атăл шывне ăсмашкăн çутă витре кирлĕ мар. Чтобы зачерпнуть волжскую воду, светлого ведра не нужно. Хурамал. Шыва ярсан, кĕмĕл ирĕлмĕ. Если пустить в воду серебро, не растворится. Ib. Шанкарчă чĕппи шыв ĕçнĕ чух хура пуллăн мĕн ĕç пур. Когда молодой скворец пьет воду, какое до этого дело рыбе? Шурăм-п. Урапа çине шыв пички лартса чуптарать. О сохр. здор. 68. Шыв тĕрлĕ пулать вăл. Ib. 71. Шыва таса тăратас пулсассăн, унта тислĕк, çӳпĕ-çапă, вилĕсем такасран чарас пулать. Ib. 69. Шывран тислĕк шăрши, кӳкĕрт шăрши, çĕрнĕ шăршă кĕрет пулсан, вăл шыв аван мар пулать. Чутеево. Шыв чечеке ларнă. Орау. Шывне виçĕ хутчен те улаштарса чӳхерĕм-çке, çапах та тасалман. Альш. Шыв çинче пĕлĕт курăнат (отражение неба). ГФФ. Калтăр-кăлтăр кăвакарчăнне, кăвакарчăнне, вăл шыв çине лармасăр, лармасăр, эпĕр çона çинчен анас çок. Пока голубь-воркун не сядет на воду, мы с саней не слезем. Трхбл. Чей куркинчи шыв çине виçĕ кашăк эрек ятăм. N. Пилĕк таран шыв çине пултăмăр. N. Пура çине шыв каять. КС. Унтан аялаллине шыв илет. То, что лежит пониже его, заливается водой. Капк. Юр ирĕлнипе кӳлленчĕк пулнă. Кĕрсе кайсан калушна шыв илĕ. А.-п. й. 74. Вершник çине улăхма тăрсанах, Ваçлей такăнчĕ-ӳкрĕ те, салатне веçех шыва тăкса ячĕ. Когда он ступил на плотину, споткнулся и упал. Пуловка с солодом покатилась в воду. Ib. 74. Ваçлей нимĕн тума аптранипе пĕр патак илчĕ те шыва пăтратма пуçларĕ. Василий не знал, что ему делать. Затем взял палку и стал помешивать воду с солодом. Ib. 74. Аха, шыв сăра пекех пулчĕ иккен-ха. Ого, вода густеет, как пиво. Сред. Юм. Шывва чăм, нырни в воду. Ib. Шыв ĕçе-тăркача ман паян саççим хырăм кӳпсе кайрĕ. Орау. Ĕçес килсех ĕçетни эс вăл шыва? Сред. Юм. Шывву полин ĕç ху çав таса марскере. Орау. Шыва выç-варла ĕçсен, чĕрене çиять. ТХКА 108. Шыв ĕçсен, йысна шыв хĕрне чăркуçланса ларчĕ те, курăк татса илсе: эпĕр ĕçмен, вырăспа майра ĕçнĕ, тесе, шыва пĕр курăк пăрахрĕ. Альш. Шыв уланă — çын шыва кайса вилессе, çын чĕрене илессе. ГТТ. Шыв чакнă, шыв ӳснĕ, шыв тапраннă, теççĕ. КВИ. Пирĕн çырман шывĕ чакнă. Орау. Çул айяккисене шыв туха пуçланă. Ib. Çул аяккисенче шыв кӳленсе тăра пуçларĕ. N. Иртнĕ çул çуркунне Атăла шыв питĕ тулчĕ. Хурамал. Кăçал çурхи шыв пит шеп юхрĕ. ГФФ. Çорхи те шывпа йохса та кайнă полсассăн... Кабы я уплыл с вешней водой. Хурамал. Сиксе-сиксе шыв юхсан, çыранĕсем епле тусет-ши? Когда волнуясь течет вода, как это только выносят ее берега! Тайба-Т. Шыв çисе пынипе çĕр ишĕлсе аннă та, юпи вара шыв айне пулнă. Когда берег от размывания водой обрушился, то столб очутился под водой. Абыз. Сарай айăнь шыв юхать. Под сараем протекает вода. Ст. Чек. Шывĕ юха пырат, пăрĕ шăна пырат. (Пир тĕртни). N. Шыв пит вăйлă карĕ. N. Çуркунне шыв кайсан... Красн. Горка. Пĕчикçĕ ачасем тимĕр кĕреçемпеле шывсене (воду в разных местах) пĕвесе çӳреççĕ. N. Шыв иртсен... Альш. Этремел хушшинче çуркунне пĕтĕмпе шыв юхать. Шыв, иртсе кайсан, унта питĕ аван курăк персе тухать. N. Кайран, шывсем юхса пĕтсен, пĕтĕм уйсам, çарансем, вăрмансам симĕсленме пуçлаççĕ. Ау 389°. Шыв ӳкмесĕр çырне ан хыпала. N. Шыв йăрлатса юхать, тонкою струей. ГФФ. Шăнкăр-шăнкăр шыв йохать хомăшпа хăях хошшипе. Вода бежит и журчит меж осоки и камыша. Юрк. Анатра арман авăрат, шыв сассипе чулĕ çаврăнат. Собр. Çын вилли вăл пит шывшăн çунать (жаждет), тет. Ала 14°. Тепĕр кайăкĕ калать: эпĕ те çавă патша çинчех шывсăр типĕтсе усратăп, тет. Кн. для чт. I, 15. Шывсем типнипе çынсем шывсăр виле пуçланă. Букв. 1886. Вара шыв шыран. Юрк. Ирĕксĕр çын пуссине шывшăн çӳрес пулат. Макка 30°. Арма (= арăма) шыва кăларнă. Жену за водой послал. Артюшк. Çав шыв хĕррине пĕр хĕр шыв илме аннă. N. Мăшăрпа шыва антăм та, хăрахпа ăсса хăпартăм — çурри тесе ан калăр. Хурамал. Çинче пилĕк йилене тăхăнсассăн, кĕвентелесе шыва каяс çук. Если надевешь бешмет с тонкою талией, то не пойдешь с коромыслом за водой. Ромс. 29. Амăшĕ шыв патне тухса кайнă. Ib. Шыв панчен килсен, люшкисене йăпăр-япăр уçса пăрахнă. Кан. Икĕ хĕрарăм тĕл пулчĕç. Пĕри шыв кӳме каять, тепĕри шыв кӳрсе тавăрăнать. Н. Седяк. Кĕлетрен тухсан, çĕнĕ çынна яшка пĕçерттереççĕ, шыва яраççĕ (за водой). Ала 67. Тата çĕнĕ çыннăн упăшки хапха умне тухса тăрать шывран таврăннă çĕре. N. Шывран килтĕм. Ходил за водой. Изамб. Т. Лаша урине шыв ансан, лашана шывра тăратаççĕ. Сред. Юм. Лаша ôрине шыв аннă (опоили). Ib. Лашава шыв антарнă (опоили). Ib. Лашана шыв лектернĕ (опоили). Ау 8°. Лаша калать: çĕртен каяр-и, çӳлтен каяр-и, шывран каяс-и, тесе каларĕ, тет. Трхбл. Ку чечексене шыва лартас пулать. Ib. Чечексем шывра пĕр эрне ларса та шанман. Орау. Пирĕн сӳс-кантăр шыврах выртать-ха кăçал халчченех. Кан. Ытла та ӳсĕмсĕр ĕç вĕт вăл: кантăр пусине тат, типĕтсе çап, шыва хут. Янш.-Норв. Çын шывра ишнĕ чухне аллисемпе яра-яра ишет (перебирает). N. Вакран шыва янă. N. Утăсем, пĕтĕм тырă пулă — пурте шыв айне юлса çĕрсе пĕтнĕ. N. Кимĕ туса шыва янă (пустили в воду). Зап. ВНО. Шыва ярсан путмĕ, çĕре хурсан курăнмĕ. (çу). Ib. Шыва ярсан путмĕ, çĕре хурсан çĕрмĕ. (Кăмрăк). Т. Григорьева. Шывăн турат çук, вутăн алли çук, теççĕ. N. Шывран таса пулма çӳретĕн. Нюш-к. Шыва хирĕç çил вĕрсен, çăмăр пулать, теççĕ. С. Тим. Шур Атăлта пулă ишет-çке, çунаттине шыва хумасăр. N. Эпĕ çитнĕ çĕре теплушкана (помещение для сторожей при пожарной машине) шыв тунă: шăпăр-шапăр тăвать (течение струи) шалта çĕр урайĕнче. Орау. Тăнсам! пĕтĕм пӳрте шыва янă! Болваны! всю избу залили водой (дети). N. Нассус пырши шăтсан, шăтăкран шыв шаркаса чуптарат. Кĕпçене çĕре пăрахсассăн, шыв шарлатса чупат. Сред. Юм. Пĕчик çӳхе чôла шыв çинелле вирлĕ аялтан утса ярсан, çав чôл чалт! чалт! тутарса шыв ĕçсе каять. КС. Шывпа пĕрĕхтереççĕ (прыскание). Никитин. Хурсем каçпа ларакан вырăна тараса чакалас пулать; унта шыв час тухать. Хурсем шыв пур вырăна анчах çĕр каçма лараççĕ. || СТИК. Айлăм çĕрти купăстана шыв сапма юрамаст — шыва ларат. Купаста шыва ларсан, вăл начарланса юлат. Шыва ларнă çаранти курăк та сайраланса юлат. Магн. М. 59. Шыва лар. || Альш. Сăмаха шыв пек юхтарат. Ст. Яха-к. Çак кĕлле ăстарик шыв епле юхать (плавно), çавăн пек пĕр такăнмасăр хăвăрт каласа тухать. ТХКА 13. Пирĕн Ваçук кĕнекесене шыв пек юхтарса вулать, картинсем тума вĕренсе кайнă. N. Утни-юртни сисĕнмест, шыв пек юхать, çил пек вĕçет (урхамах). Чăв. й. пур. 10°. Çапла тусан вара лашисем шыв пек кайнă. Сред. Юм. Посса кайса пăхса çӳрерĕм те эп, ôрпасĕм шыв пик йôхса лараççĕ вит (хороший урожай). Альш. Ачанăн варвиттне кайнă, шыв пек юхтарат. || N. Ăна пĕр кашăк шывпа ĕçсе ярăн (говорят про красивую девицу). || Кан. Пĕр 10 пин тенкĕ шывпа юхрĕ. Шурăм-п. Çулла хăйă хăшĕ пĕртте çутмаççĕ: укçана шыва пăрахмастпăр, теççĕ. Ib. Вĕсем ĕмĕрне те хăйсен юлташне шыва пăрахса хăварас çук (не оставляют без помощи). Орау. Çын хăйне хăй шыва пăрахмасть (не топит сам себя). Капк. Хамăр хурăнташа шыва ярас çук вĕт, терĕм (не выдам, не предам). || Букв. 1908. Маруçăн улма çиесси килнипе çăварĕнчен шыв килнĕ. Сред. Юм. Çинине корсан, çăвартан шыв килет. || Чăв. й. пур. 5. Хăйĕн сăмсинчен тапак туртнипе сап-сарă шыв юхса çӳрет. || Буин. Шывпа пĕрлех килчĕ. Ребенок вышел из утробы матери вместе с водами. N. Малтан шыв кайрĕ (перед родами), ача типпе юлчĕ. Ача умĕ килчĕ, ачи çуралчĕ. || Сок. Шурăм-п. Карта патĕнче хурăнсем те пур. Çуркунне вĕсен шывне ĕçме юрать. || Сыворотка. Изамб. Т. || Пот. Альш. Икĕех те шурă та халь ут юртат, тилкеписем тăрăх та шыв юхат. Ала 63°. И, хир-хир урлă килтĕмĕр, çĕлен пек ута шыв турăмăр. N. Лашисем пĕтĕмпе шыва ӳкеççĕ, ачисем çапах çӳреççĕ. Мусир. Хура шатра Иваншăн хура шыва ӳкрĕмĕр (сильно вспотели). N. Тарласа шыва ӳкнĕ. || Слезы. Альш. Çакăях та тăвансем асма (= асăма) килсен, икĕ хура куçăмран шыв юхат. Собр. Куçран куçа пăхсассăн, икĕ куçран шыв килет. || Дождь. N. Шăнкăр-шăнкăр шыв çăват, чӳрече витĕр курăнать. (Хĕр йĕри). || Река. ГФФ. Кăвакал ишет шыв тăрăх. Утка плывет по реке. Хурамал. Хурĕ каланă: „Ну эпĕ çурт лартап-и? Эпĕ аслă шывра та хĕл каçăп“,— тенĕ. Ib. Аслă шыва кĕтĕм ăшăк тесе, ĕнчĕ куçлă çĕрĕ пур тесе; ĕнчĕ куçлă çĕрĕ шыв çути, эпир атте-аннен куç çути. Вошел я в большую реку, думал, что мелко, думаль что есть там перстень с жемчужным камешком. Перстень с жемчужным камешком — свет реки, и мы у отца и матери — свет очей. ЧП. Пирĕн пӳрт аяккипе мăн шыв юхат. Тораево. Ĕçтерсе ӳсĕртсе пичĕкешне хупса икĕ пуçне питĕрсе мăн шыва кайса ячĕç, тет. Янорс. Вара эпир Атăл хĕрне çитрĕмĕр, кунта эп Атăл шывне куртăм. Хурамал. Ăлăхрăмах çӳлĕ тусем çине, антăм-ĕçке Самар шывĕ çине. Поднялся я на высокие горы и спустился на реку Самарку. Альш. Самар шывĕ юхат вирелле, сар хăмăшсем тайлаççĕ шывалла. Эпир çур. çĕршыв. 24. Шăматран иртсессĕн çул Вылă шывĕ урлă каçать те, уй тӳпинелле каять. Сюгал-Яуш. Пĕр çын шывра луткăпа пулă тытса çӳрет, тет. N. Вăл шыва пĕрте шăнма памаççĕ, мĕншĕн тесен вăл кермансене килме питĕ чарса тăрать, вăл шыва пĕрмаях тупăпа персе ватса тăраççĕ. Çулла çав шыв патне çитеччен пĕрмаях çĕмĕрсе килчĕ. Баран. 119. Çăва тухсан, пысăк шывсемех ăшăкланса юлаççĕ. С. Айб. Шыв урлă каçаракан сан патна пырса шыв урлă каçарнăшăн санăн аллуна ыйтĕ. Альш. Пилĕк пĕрчĕ хăмăшпа çул килтĕм, виçĕ пĕрчĕ хăмăшпа шыв каçрăм, каçсан та урам йĕпенет, каçмасан тăванăм ӳпкелет. N. Хура шывсем юхат вирелле. || Назв. божества. N. Вăл мĕн калать хăй патне пыракансене: эсĕ çава çырмари шывпа питне çунă та, çанти шыв тытнă, тет. Бгтр. Кĕрĕк ăçта çул çинче шыв ĕçсессĕн, çав шыв ан тыттăр, тесе: эпĕ ĕçмен, пĕр вырăспа пĕр майра ĕçнĕ, тесе, шыв çине кирек мĕн сапса хăварнă. N. Тата шыва çав хурантанах чӳклеççĕ. С. Алг. Шыва мимĕр (толокно).

ялман

назв. какого-то дикого животного Н. Седяк. Ялман — кайăк; çĕр шăтăкĕнче пурăнать, (шурă) питĕ шеп пулать; ăна никам та тытаймасть, ал туйипе персе, амантса анчах тытаççĕ; çак енлĕкĕн (кайăкăн) хӳрине тин çуралнă тихана амăш чĕччине ĕмеччен (хыпаччен) хыптарсан, вара лаша ялман пек шеп пулать, теççĕ. N. Ялман тирне сӳсе сутаççĕ. Хура, кушак пек, хирте шăтăкра пурăнать.

янкар

(jаҥгар), мгла (летом). Писмянка. Паян янкар пит шеп кĕйтерет. Тюрл. Янкар çăвать (облаков нет, мгла; предметы чернеют; янкар çусан, тырă-полă та хытать). СПВВ. КЕ. Уяр чухне сĕрĕм пек çанталăк кăвакарса тăрать; вăл тырра ӳсме памасть, теççĕ. IЬ. Тырă вырнă чухне çăнăх пек алла çыпăçать те, пĕтĕм çуркалантарса ярать, çавна янкар тесе калаççĕ. Янтик. Янкар тесе, кĕр-кунне, юлашки тырăсем вырнă вăхăтра, вĕтĕ (пĕрĕхсе) çăваканскере калаççĕ. Йĕпетессе пĕре те йĕпетмест, анчах янкар çусан, тырă вырнă чухне умра тусан пек вĕçсе пырать, куçа йӳçтет, сăмсана тулать. Тата янкар тырра пултарать, теççĕ. — Янкар çунă пуль, тырă шатăрах пулнă, теççĕ. СПВВ. ФВ. Янкар — çăмăр пекех çăват; вăл çусан пĕтĕм тырра хуратса ярат. СПВВ. Т. Янкар тырă çинче пулать, хура-тулă вырнă чухне çурла та, алă та хуралса каять. СПВВ. ИА. Хăш çул тырăсем çине янкар çăвать. Требн. Янкар ӳкесрен, çил-тăвăлтан, пур тĕрлĕ усалтан сыхласа усра. || Гнилушка. В. Олг. Янкар, гнилушка. СПВВ. Янкар — йывăç çĕрĕкĕ. СПВВ. ТА. Янкар — тунката вырăнĕнчи çемçе çĕр. СПВВ. МС. Янкар ― юман çĕрсен, ăшĕнчен ванса тăкăнат. Якейк. Йоман варĕнчи çĕрĕк; йĕри-тавра çирĕн, çĕрмен сăй, варĕнче çĕрĕк; янкар сарă (желтый) полать.

лаша

(лажа), лошадь. Изамб. Т. Эпĕ часрах вите патне чупса пырап. Унта ик лашаран пĕр лаши те çук. N. Лаша ахаль çĕрелле тапса ячĕ. Лошадь лягнула по воздуху. Пĕр лашапа килтĕмĕр. Мы приехали на одной (т. е. лошади). Н. Седяк. Лашан çуначĕ курăнми çунать (крылья) пулать, теççĕ; ун пек лаша питĕ шеп; ун пек лашана çывăрнă чух кинет (вдруг) тăратсан, вилсе каять, теççĕ. N. † Çил-çунатлă лашана тыткалама кайăк-чĕрелĕ çынсем кирлĕ уна. Регули 618. Лаша ман аттиран илни лайăх. Якейк. Лаша (или: ут) çавăрса кил. Подавай лощадь (напр., если она стоит под навесом). Ib. Лаша исе кил. Подавай лошадь (если её не надо повёртывать. Здесь говорят только: „ут кӳлес“, а не „лаша кӳлес“). Альш. Пӳрчĕсем хыçĕнче, пӳрчĕсемпе пĕр вĕçрен кĕлетĕ-лаççи, лаши-вити. ЧС. Пирĕн пĕр çӳрен лаша пурччĕ. Вăл питех пысăк марччĕ, хӳри кĕлте пек пысăкчĕ, чуманрахчĕ, анчах туртасран (что касается возки) хăй лавне урăх лашана туртма памасчĕ. Б. 13. Лаша пуласси тьыхаран паллă, çын пуласси ачаран паллă. (Послов.). Букв. Лашаран çӳлĕ, автантан лутра. (Йĕнерчĕк). Стал-Яуш. Унтан тата пĕр ватă çын пире каларĕ: кайса пăхăр лашусене, терĕ. Шурăм-п. 13. Танлашсан-танлашсан (поспорив), пĕри, апла пулсан, лаша урлă пуртă тытар! тет. Лешĕ: юрĕ, юрĕ, тытăпăр, тет. Лашана илсе тухрĕç те, каçанĕ урлă (через ее спину) пуртă тытрĕç. Çак çын чăнахах утă çăлса кайнă пулсан, лаши вилмелле, тенĕ. Анчах вилмерĕ. Утта вăл çăлман, такам ют çын çăлса кайнă. Ст. Шаймурз. Тĕлĕкре ялтан лаша кĕтĕвĕ хăваласа кайсассăн, çынсене ялтан вăрçа хăваласа каясса. Юрк. Ураписем пысăк: хăш урапине икшер, хăшне виçшер лаша кӳлнĕ. N. Пирĕн патра кирек хăçан та, каç пулсан, ачасем лашасем çитерме уя е вăрмана кайса выртаççĕ. Вишн. Лаша хăй çинĕ хăклăх анчах ĕçлемест. N. Вăл икĕ лашапаччĕ: пĕри хураччĕ, тепри хура турăччĕ. Мыслец. Лаша урлă алă парам! (Клятва, уверение). Сред. Юм. Лаша копарчи тесе, лашан кайри ôри тĕлĕнчи каçанне калаççĕ. Ib. Лашана илсе кил. Приведи лошадь. (Кӳлнĕ лашанах пăртăк аякрарахран илсе пыр, тессине калаççĕ). Ib. Лашана çавăрса тăратрăм. Я подал лошадь. Ib. Лашана çавăрса патăм. (Лашана пăтратса патăм, тессине: лашана çавăрса патăм, теççĕ). Тогаево. † Пирĕн лаши лашалла, ешчĕк çинчи çăмарта пек. Изамб. Т. Хăшĕ пысăк „лаша пусакан“ çĕççине сулланă. Иные потрясали большими ножами. СПВВ. Х. Лаша пӳленнĕ. Орау. Лаша çамрăк-ха, йăвăр ĕçпе ытла лутăрканать. N. Лашапа пыра-пыра илме хушать пулмалла. Видно велит приезжать за ним на лошади. Г. А. Отрыв. Çумăра хирĕç тăракан лаша çунатлă, тет. Сунчел. Ах, турă çырлах, лашисем, пĕккисенчен çӳлĕ пуçĕсем! К.-Кушки. Лашана тилкепе хур. Взвозжай лошадь. Якейк. Çынăн окçа сахал полсан, калать: паян пасарта пĕр лашалласкер тупса илеймĕп-ши, тет (купить бы мне какую нибудь лошаденку на эти деньги). N. Лашасемпе çӳремен. Не ездил на кормёжку. N. Лашана тыткалама (обращаться с лошадью) пĕлмес. N. Вăл лаша таврашне пырса çулăхман, çавăнпа лашан йĕркине пĕлмес (не умеет обращаться с лошадью). N. Вăл лаша таврашĕнче çӳремен (не обращался с лошадью). Çĕнтернĕ 44. Лаша тăрасшăнах мар, татса каясшăн. Пухтел. Лаша мурĕ (гов. о крутой горе). || Мерин. Слакбаш. Ку лаша-и, кĕсре-и? Это мерин или кобыла? N. Кастарнă лаша или хусах лаша, мерин. || Импотент. Городище. Лаша (= мерин) — мужчина, страдающий половым бессилием. Ib. Хĕветюка лаша тунă. Федора лишили опособности вступ. в п. сн. || Килевая кость. СТИК. Автан-чăххăн таçтĕлти шăммине лаша теççĕ. Арçын ача çав лашине çисен, ун лаши ывăнат, тет. (т. е. устает лошадь в дороге. Поверье). Изамб. Т. Чăххăн лаши пулат („кость между ног’’). Сред. Юм. Лаша (кость у птицы). У куриц, на нижней части тела, есть особая тонкая, большая кость, которую называют этим именем.

йăсăрлан

(jы̆зы̆рлан), дымиться, чуть-чуть гореть; туманиться. М. П. Петр. Йăсăрланас, гл., указ. на движение туманного вещества, которое заслоняет зрение. Ib. Тĕтĕм йăсăрланать. Икково. Çанталăк йăсăрланса тăрать. Дует ветер и поднимает пыль (летом). СТИК. Çанталăк йăсăрланса тăрат. Погода туманна, не ясна. Ib. Навус йăсăрланса тăрат. Из навоза выходит испарение. Сред. Юм. Хоран-ай пăртак-çиç йăсăрланса выртать (еле-еле горит). Якейк. Навос копине чĕртсе янă та, тĕтĕм йăсăрланса анчах тăрать! Ib. Эп сотта кайма тохсан, ай тор-тор, çанталăк йăсăрланса тохрĕ (запуржило), çĕтсе кайса хоплантăм! Хурамал. Тĕтре йăсăрланса тăрать = хупăрласа тăрат (= пур çерте те курăнмасть). Ib. Тĕтĕм йăсăрланса выртать (= çулăмсăр тĕтĕм тухса выртнă чух калаççĕ). Ib. Тăман (мятель) йăсăрланса тухса карĕ (тăман пит шеп пулсан). Никит. Çĕрле çанталăк йăсăрланма тапратрĕ; çăмăр килет... Тюрл. Хура пӳрт йăсăрланса тăрать (дымит), куçа тĕтĕм çиет. Курм. † Виç кон хотман молчинче йăсăрланать маччинче. Тюрл. КС. Йăсăрланса тăрать (сумрачный день; не от облаков; [в особенности когда цветет рожь. КС.]).

вашлаттар

понуд. от вашлат. Хурамал. Çамрăк çын вашлаттарса çӳрет, т. е. шибко (шеп), çиле варкăштарса çӳрет. КС. Паян вăл ирех ман пата вашлаттарса çитрĕ (прилетел, пришёл ранехонько). Сказки и пред. чув. 51. Каччă вĕçет вашлаттарса. СТИК. Ку лаша пит хытă вашлаттарса пырат (быстро бежит). КС. Çăхан вашлаттарса вĕçсе карĕ („полет“). Хăр. Паль. 38. Куç умĕнче тавар-тиевлĕ пуйăс вашлаттарса пырать. СТИК. Çил вашлаттарса вĕрет. N. Вашлаттарса пырать. Быстро едет (на санях). СТИК. Пысăк лашапа вашлаттарса пырат (хĕлле).

Русско-чувашский словарь (1971)

отлично

1. нареч. пит аван (е лайăх, шеп); 2. в знач. сказ. разг. юрать, аван, лайăх, шеп; он сейчас придёт. — Отлично! вăл халех килет.— Пит аван!; 3. в знач. сущ. с. отлично, пит аван; учиться на отлично отлично вĕрен.

отличный

1. прил. 1. (отличающийся) уйрăм, ыттисенчен урăхла; 2. (превосходный) пит аван, пит лайăх (е шеп).

прекрасно

1. нареч. пит лайăх, çав тери хитре; (пит) илемлĕ; прекрасно петь илемлĕ юрла; 2. в знач. сказ. и утверд. частицы (пит) лайăх, аван, шеп; было прекрасно пит лайăхчĕ.

шлёпать

несов. 1. кого-что, по чему çатлаттар, шачлаттар, начлаттар, çупса (е çутăлтарса) яр; шлёпать по щеке питрен çуп; 2. чем шеплеттер, шаплаттар, шеп-шеп тутар; шлёпать туфлями туфлисемпе шеплеттерсе ут; 3. разг. шеплеттерсе (е шаплаттарса) ут; шлёпать босыми ногами çара уран шеплеттерсе ут.

Словарь Федотова «Тĕне кĕмен чăвашсен ячĕсем»

Шепхар

яз. и. ж. М. Русак. (Ашм. Сл. XVII, 162): Шеп + -хар (?). См. Шеппи.

См. также: