Чувашско-русский словарь (1982)

йĕм

общее название одежды для нижней части туловища:
брюки, штаны, кальсоны и т. д.:
ача йĕмĕ — детские штанишки
аялти йĕм — подштанники
ваткăллă йĕм — ватные брюки
кĕске йĕм — 1) трусы 2) шорты
çыртма йĕм — детские штанишки (с прорехой)
хĕрарăм йĕмĕ — панталоны, штаны (женские)
йĕм кати — ширинка, прореха
йĕм пĕççи — штанина
йĕм çăрхи — пояс брюк
йĕм типĕ — мотня обл.
йĕм пĕççине хăпарт — засучить штанины
йĕм пĕççине тавăр — засучить штанины
шыва кĕмелли (кĕске) йĕм — плавки

та

5.
но, а, да
çыраеса çыртăм та, йнăшсем нумай пулчĕç — написать я написал, но ошибок оказалось много
Чавса çывăх та çыртма çук. — посл. Близок локоть, да не укусишь.

чавса

локтевой
чавса шăмми — локтевая кость
чавсапа тĕртсе ил — толкнуть локтем
Чавса çывăх та çыртма çук. — погов. Близок локоть, да не укусишь.

çавăр

2.
поворачивать, повертывать, оборачивать, обращать куда-л.
пуçа унталла-кунталла çавăр — поворачивать голову то туда, то сюда
сĕтеле тепĕр майлă çавăрса лартрĕç — стол развернули другой стороной
çавăркаласа пăх — вертеть в руках, рассматривать со всех сторон
Чавса çывăх та çавăрса çыртма çук. — посл. Близок локоть, да не укусишь.

çывăх

близко
хуларан çывăх пулни — близость к городу
çывăх куçлă — близорукий
çывăх ялсем — ближние селения
çывăха ан кил — не подходи близко
çывăх тăр — стоять близко
çул çывăх мар — дорога не ближняя
Чавса çывăх та çыртма çук. — посл. Близок локоть, да не укусишь.

çыртма

çыртма йĕм — детские штанишки (с вырезом внизу)

çытма

то же, что çыртма
çытма йĕм — детские штанишки (с вырезом внизу)

Словарь чувашского языка

çыртмахлан

то же, что çыртма хăтлан, пытаться укусить. Н. Седяк.

çытак

(-дак), детские штаны. КС. Çытакна тăхăн. СПВВ. ГЕ. Çытак — пĕчĕк ачасен йĕмĕ. Çытакăн тĕпĕ пулмаçт. См. çыртма йĕм.

çытма

(с’ытма), детские штаны (без зада). Сред. Юм. Тюрл. Çытма — для детей, тĕпсĕр. Н. Карм. Çытма, детские штаны без зада. См. çыртма йĕм, çытак. || Штаны зимние из толстого домашнего сукна. В. Олг.

та

(та), и, да, еt (соединительный союз). См. те, а также Оп. иссл. чув. синт. I, 243—246. Регули 1484. Мана та она пачĕç, ыттисене памарĕç. Мана та, она та пачĕç. Ф. Н. Никиф. Сум та пилĕк пус, 30 коп. (но: ик сум вунă пус, без „та“, или: ик сум вунă пус, 60 коп). Ib. Пин те çĕр тенкĕ, пин те пĕр тенкĕ. Ib. Тенкĕ çурă, 1¹/₂ руб. Ерк. 4. Куçăм-пуçăм вут та хĕм выляса кайтăр. СТИК. Пасара карăм та.. чашкă-çпала илсе килтĕм. N. Кăшкăрса пуçтартăмăр та, киле кайма шухăш турăмăр. КС. Апла та (и так) хăтланчĕ, капла та (и этак) хăтланчĕ — пултараймарĕ. Регули 1546. Кивĕ полсан та, çĕнĕ полсан та илĕпĕр (все равно купим). Кивине (киввине) те, çĕнине (= çĕннине) те илĕпĕр. || Выражает повторение. Якейк. Пуян та пуян, терĕçĕ (все твердили, что он богат), хăйĕн виç тенкĕ окçи. Ib. Йăвана: начар та начар, терĕçĕ, халь пырса пăх-ха Йăвана мĕн манерлĕ çорт туса лартрĕ. Кушакпа автан 15. Катмар хурăнсен кăтра пуçĕсем лăстăр та лăстăр йăштăртатаççĕ. Чав. й. пур. 15. Таяпасем каланă: куртăмăр та куртăмăр, тенĕ (все, один за другим, заявляли, что видели). || Указывает на длительность действня. Букв. 1904. Çавăнтан кайран Йăвашка Энтрейĕсем аккаланă та аккаланă вара (знай себе пахалн). || Да и.. Ала 13. Эпĕ паян кунĕпе çӳресе ăвăнтăм (устала), каç та пулать, кунтах çăвăрас пулĕ манăн. Н. Карм. Нумай та калаçрăм, каçарăр мана. Толст. Хĕвел кăшт тухать те, анса та ларать (взойдет не надолго, да и закатится). || Даже. Изамб. Т. Ик-виç кун та шырарăм, лаша çинчен пĕр хыпар та илтеймерĕм. || Даже, даже и. Ст. Чек. Кушакĕ тармас та (даже и не убекает), тет. КС. Пĕр çухрăмах та çук. Нет даже и версты. Ib. Хытăраххăн та чĕнсе пăхрăм та, итлемеçт. Даже пробовал и покричать, не слушает. ТММ. Асапсăр пулла та пĕверен кăлараймастăн (с русск.). Чуратч. Ц. Эсĕ çакшăн та макăратăн-и? Уншăн пĕрте ан макăр, кил хам çумма вырт, пĕрле çывăрар. N. Аш мар, полă та памаç. СТИК. Çакна та ĕнтĕ туса хураймастăн! Даже и этого не можешь сделать. || Усиливает обобщение. Альш. Вăл шыв чăххи ытти кăвакалсем пек вĕçсех çӳремес: вăл ялан та хăмăш ăшнелле тарат. N. Манăн икĕ ывăлĕ те (или: икĕ ывăл та) салтака кайрĕç. (Но: икĕ çулĕ те Нурăса каять). Ib. Пирĕн икĕ учитĕлĕ те Хусана кайрĕç. N. Вĕсем пурте кунта. Они все здесь. N. Ун пекки кирек ăçта та пур. Такие есть всюду. || Выражает усиление и в др. случаях. N. Кил! эпĕ сана нумай шывсем çинче ларакан ытла та (очень уж) аскăн арăма сут тунине кăтартам. Ерех 3. Вăл Мускавра çамрăкранпах пĕр хапрăкаэ ĕçленĕ, ялта пĕр-икĕ çултан ытла та пурăнман. Абаш. Эс топмăн та. Ты пожалуй и не найдешь. Шăна чир. сар. 12. Хăш Йышши шăна талăкра аллă хут та ытла сысать. М. Яуши. Эсĕ мана темиçе хут та улталарăн. Бгтр. † Ку инке усал пулсан, çичĕ çулсăр та килес çук. Шел. II. 64. Миçе юрă кунта? тесен: икĕ çĕр юрă та ытла.. терĕ. N. Вăхăт нумай иртрĕ, уйăх та ытла сантан писме илменни (уже больше месяца, как я не получал от тебя писем). Кан. Ял совечĕ кăçал çу-каçа та (за все лето ни разу) Кăмакал ялĕнче халăх пухăвĕ туса иртермен. Орау. Мĕн çур сахач (= сахачĕ), сахат та ытла иртрĕ пуль ĕнт! Какие полчаса, наверное, уже больше часа прошла! Альш. Кĕтӳçĕсем ялан та (повтоянно) тутар ачисем хăйсен. Ib. Пĕр-иккĕшĕ (сăвăрсем) ялан та ту çинче çын килнине сыхласа лараççĕ. Ib. Пĕр вунă-вун-пилĕк çухрăм хутлăхĕ çӳлĕ ту килет ялан та. Ib. Малта таçта çитиччен ялан та анаталла каймалла. Баран. 122. Ватă йывăçăн варри ялан та çĕре пуçлать. Ала 5. Вăл каларĕ, тет: эпĕ мар паттăр, тесе, вăт паттăр та паттăр, халь тухнă, тет, Иван Суволов паттăр. || Усиливает отрицание. N. Пĕр конта ояр кон çок. Нет ни одного ведряного (ясного) дня. Регули 1428. Вăл пире пĕр татăк та çăккăр паман. N. Эпĕ улахран пĕр каç та юлман. || N. Вăл кӳлĕ пит çутă, çавăнпа та (поэтому то.. и) ăна Çутă-кӳлĕ тенĕ. К.-Кушки. Вăл ăна вĕлернĕ те. Он-то его и убил. || Так как. Абыз. Кликка каларĕ, тит: вăрларăм; ху каларăн та вăрлама. N. Унта çул çук, карти çумнех юр çуса тултарнă та. Там нет дороги, так как там нанесло снегу к самому забору. || Правда, что.. но (уступление). N. Çанталăкĕ сиввине сивех мар та.. Правда, что сегодня не холодно (и потому нет нужды, напр., топить печь). || Изамб. Т. Упăшки те наян та, арăмĕ тата ытларах. И муж-то ленив, но жена еще ленивее. Кратк. расск. 12. Иосиф вăл хăй кирек мĕнле пултăр та, çапах та пирĕн тăван-çке вăл. || Но, а, да (противительный союз). N. Чавса çывăх та, çыртма çук. (Послов.) СТИК. Çакна туса хумаллаччĕ те, пулмарĕ. || Хотя.. но. КС. Вуламан пулсан та (хотя и не читал), эпĕ çапах (всё-таки) пĕлетĕп. Ib. 1509. Эпĕр каламасан та, вăл пĕлĕ. Хотя мы и не скажем, но он узнает! Баран. 123. Намăс та пулсан, (хотя и стыдно сознаться, но..), пирĕн хушăра ун пек çын нумай. || Иногда при употреблении этого союза речь кажется оборванной, при чем как бы остается невысказанным какое-то воэражение или ограничение. N. Укçу пур-и ара? — Укçи пур та.. А есть ли у тебя деньги? — Деньги-то есть. N. Çаплине çапла та.. Так-то оно так.. (оно верно-то верно.,.). Якейк. Манасси манман та (забыть-то не забыл).. каласси каламан та. корасси корман та.. тарасси тарас çок та.. вăрçасси вăрçас çок та. Альш. Тарçи калат: мĕн, пачăшкă, вăрçатнам? тет. Пупĕ: вăрçасса вăрçмастăп та, ахаль калап, тенĕ. КС. Аплине апла та, ыйтмасăр та илме юрамаçть çав. Так-то так, но дело в том, что и без спросу брать не годится. || Иногда присоединяет следствие. N. Антон уксак та, хытă утимас. Регули 401. Эп çавăн чох пырса та онта, эп пĕлетĕп вăл вырăна. || Просто, прямо. Шурăм-п. Чăваш хăй куçне те ĕненмест. Унăн шухăшĕпе ку улпут ухмах та. Якейк. || С деепричастием на „сан“, „сен“ иногда соответствует русскому может быть. Якейк. Кайсан та кайăп. Может быть и пойду. Ib. Парсан та парăп. Может быть и дам. || Уж и.. N. Нумаях та тăмасть, урамăн хăрах хĕрне çаратса та тухать. В. С. Разум. КЧП. Кунта ларсассăн, каç та пулса кайĕ, манăн киле каймалла. КС. Туса хутăн та-и? Ты уж и сделал? N. Чĕнтĕм анчах, чопса та çитрĕ: ах ĕçесси килет ӳке! (вероятно, ему хочется пить). Ал. цв. 10. Çапла жалать те, хĕрлĕ чечеке татса та илет. Чуратч. Ц. Пăртак ĕçнĕ-и, ĕçмен-и, куна усал сухалĕнчен ярса та илчĕ (уж я схватил), тет. || Выражает неожиданность. М.-Чолл. Ир тăрсан, пăхать, вунă улма çук та (а десяти яблоков уж и нет), тет. || Именно. Якейк. Чĕре ыратнăран та тохтăра кайнă, ахаль кам каять-ке? (Гов. с недовольством). || Соответствует русскому „а“. N. Самай та юлашкинчен пит нумай (пĕр виçĕ пин ытла) пĕр хуçаран илсе таврăннă. Завражн. Поп патне карăм та, попĕ çок та тăта (еще). || В отрицании — даже и не, и не. Ск. и пред. чув. 50. Ан та шухăшлăр шăннă ĕç çинчен! Янтик. † Пир(ĕ)н Тимеше пырсассăн, çĕр тенкĕсĕр ан та пыр (т. е. не имея сотни рублей, чтобы уплатить за невесту). N. Çавна валлиех сăкманлăх илейĕн-е (купишь ли на кафтан); укçа сахал пулсан, ан та ил. Конст. чăв. Тинĕс хĕрне çитсен, нумаях та тăмарăмăр, пароход çине кĕрсе лартăмăр. || В выражениях удивления — ну и.. Толст. Ăслă та-çке сан пуçă, ăстарик! N. Макарăн та чăмăрĕ пысăк-çке, ача! Альш. Аван та юрлаттаратьчĕ вăл ачасене. || В песнях иногда имеет неопределенное значение. Н. Карм. † Пĕчĕк кăна лаша — турă лаша, Белебейрен йăвăр та тиярăм; ах аттеçĕм, тетĕп, ах аннеçĕмI пĕлеймерĕм — йăвăр та каларăм. || В произведениях И. Н. Юркина как индивидуальная особенность встречается в главных предложениях, которыми вводятся в диалогах собственные слова второго из собеседников. Юрк. Мĕншĕн? тет ку та, хăне апла каланăран, ăнланаймасăр.

хасар

(хазар), замахиваться. Хорачка, Моркар, Пшкрт. Алăпа мана хасарчă (замахнулся). || О лошади. Питушк. Ут хасарчĕ, çыртма хăтланат, чут хасармарĕ. См. хăмсар.

хӳре

(_хӳ_рэ, х’ӳр’э), хвост. Оп. ис. ч. II. Тилĕ тус хӳри çине çиленет те, хӳрине çавăрăнса çыртма хытланса. Ку тилле анчăксем курах каяççĕ. Лисичка рассердилась на свой хвост и стала вертеться, стараясь его укусить. Вдруг лисицу увидали собаки. Альш. Хӳрине аялалла тăснă. Опустила хвост книзу (лисица, от усталости). А.-п. й. 14. Ăçта каян, мулкач тус? — тесе ыйтать йытă кĕске хӳрелĕ мулкачран. Ib. 6. Кушак, кутăн тăрса, хурине чӳрече витĕр кăларать те кăшкăрать. ГФФ. † Торти толли тор лаши те, торти-çони çол майлă та, çилхи-хӳри çил майлă та. Гнедая лошадка сыта и красива, сани и оглобли по дорожке, грива и хвостик — по ветру. А.-п. й. 89. Çак сăмаха каласан, ĕне хӳрине илсе, утрĕ ерипен килне. Ачач 59. Ăна хăваласа та тытмалла мар. Анчах пĕр-пĕр хӳри тăрса юлать юлатех. Çав хӳререн ярса тытсан, таракан тĕлĕке тинех тытса чаратăн. N. Йытă пек хӳрисене пĕç хушшине чикрĕç. Орау. Пулли хурине вылянтарать. N. Пĕр шăшийăн ик хӳре. (Çăпата). КВИ. Çеçен хирте ыр утăм пĕр пĕчченех, йĕвенсĕр, сиксе çӳрет выляса, хăй хӳрине тустарса. Добрый конь в зеленом поле без узды, один, по воле скачет весел и игрив, хвост по ветру распустив. ЧП. Хĕрлĕ хӳре ăшĕнче симĕс хӳре илемлĕ. К.-Кушки. Хĕрлĕ ĕне хӳрине çаран çинчен тупрăмăр. Букв. 1904. Çитрĕ, тет те, хӳрене вакка чиксе ларать, тет. Сред. Юм. Хӳри кĕске тесе пит вĕлтĕрке çӳрекен çынна, шанăçсăр çынна калаççĕ. См. хивре. || Зады. Изамб. Т. Унти çуртсем пурте пĕр енелле, малти çуртсем хӳринелле пăхса лараççĕ. Ib. Çур урамĕ (половина улицы) хӳрипе (задами) урамалла ларать. || N. Тата ман хӳри мĕн пуплет ман çинчен. || Руль, корма на баржах, пароходах, лодках. Сред. Юм., Кашкар., Çутт. 154. Хӳре тытса ларакан старик. N. Çил-тăвăл вăхăтĕнче аптăракан хӳресĕр карап евĕрлĕ. || Хвост ветряной мельницы. N. Арман хӳри. Сюндюк. Хӳре тыт, направить мельницу. Изамб. Т. Армана çиле хирĕç тăвас тесессĕн, хӳрине пăраççĕ. Якейк. Хӳре пуçĕнчен канатăн пĕр вĕçне çыхаççĕ, тепĕр вĕçне йопа патне илсе кайса, ăна онкă пак туса хуçлатса, çав онка ăричак чиксе йопа тавра çавраççĕ, вара хӳре, çавăрнă майĕпе, йопа патнелле пырать. Вăл йопа патне çавăрса çитсен, каната тепĕр йопа патне илеççĕ. || Назв. наряда. Чутеево. Хӳре делается из шерсти или шелка, прикрепляется к косе. СПВВ. КМ. Хӳре, ăна хĕрсем те, арăмсем те çакаççĕ. Хурамал. Чакак, чакак, чакаклать, симĕс хӳрине пăркалать, чипер инке, сарă инке, сарă хӳрине пăркалать. Цив. Çавра шапка хӳрине вуникĕ ярапа яртартăм. N. Хушпу çукки пурак тăхăвăр, хӳре вырăнне кăшман çакăр. (Такмак). Б. Олг. Тури ялта хĕр кортăм, илес терĕм, окçи çок, хӳри саккăр полчĕ. Торп-к. Вăрманта инкĕшĕ Пикенĕн хӳрине татса хурăн тăрне утрĕ, тет. Байгл. Хӳре пурри хӳре тăхăнăр, хӳре çукки кăшман çакăр. || N. Сĕреке хӳри. См. сĕреке. Изамб. Т. Лекнĕ пулăсем хӳринче пухăнса тăраççĕ. || О дожде. Череп. Хӳри кăна тиврĕ. Дождь задел (местность) только краем. || Юрк. Хӳри, кунçаланă çипе ĕçерсен, тытса тăрать. || Полоска хлеба на загоне, которую приходится жать отдельному жнецу. Якейк. Ай-ай Михалăн хӳре мĕн тăршшĕ чăсăлса йолнă. Ib. Он хӳри яланах валта пырать. Ib. Хӳре танаштарас тесе вырса алла касрăм. Ib. Вăл ик çын хӳрине (за двоих) вырса пырать. Ib. Йăван паян конĕпех хӳрере пыч. Ib. Вăл паян хӳререн тоха пĕлмерĕ.

чавса

локоть. Альш. Чавсине çĕклеймес. Не может поднять руку, потому что болит локоть. Ib. Чавсине тавăрнă. Засучил руки. Т. Григорьева. Чавса инçе те мар, çыртма çук. Шурăм-п. Чавса тăрăшшĕ çĕççине (с локоть). Юрк. Ыран каç кĕтрĕм, килмерĕн, чавса çинче ларса çĕр каçрăм. N. Чавсана çавăрса çыртасчĕ, çитмест вара. ТХКА. Хăйĕн кĕрĕк тӳммисем татăлса пĕтнĕ, кĕрĕкĕн сылтăм чавси çурăлнă. || Сред. Юм. Ôна пит нăмай лартрăм тессине чавса таран лартрăм (тăхăнтартăм) теççĕ. Начерт. 193. Чавсапа, на отмах. || Принадлежность ткацкого станка. Юрк. Чавса, хивсе выртаканни. И. Седяк. Тăратма, чавса = хивсе хуракан икĕ юпа. Янгорч. Чавса е тăратма (пир вырăнĕ). || Шел. 56. Тем чул чӳлмек чавсисем, тилкеписем, пушисем, тухья-хушпу тăхăннă йăлтăр-ялтăр пуçĕсем. || Ст. Чек. Ку йывăç чавса куккăр.

хĕрху

то же, что хĕрхӳ. БАБ. Çара мăянтан тунăскер çăккăрсем хуп-хура пулатчĕ, тет, çыртма çук хĕрху пулатчă, тет.

панче

(-н'џ̌э), то же, что патĕнче. Якейк. Эп конккă çинчен чӳркӳ панче антăм. Я слез с конки у церкви. Сред. Юм. Чавса панче те, çыртма çук. Регули 634. Он панчи çынсам пре те йорал мар. Ib. 619. Он панчен (онтан) илнĕ (тытнă) çынсам пор те лайăх ĕçлеççĕ N. Вĕсем мĕн панче пурăнаççĕ. ТХКА 35. Энтри пасар панчисем. N. Ĕç панче = ĕç çинче.

Питĕр

(_пи_дэ̆_р), яз. имя мужч. Ст. Ганьк. || Назв. гор., Петербург. Алешк. Якейк. † Ыр-çын ячĕ ял çинче, пирĕн ятсам холара, холара та хот çинче, Питĕрпе Москав хошшинче. Ск. и пред. 49. Петĕр вĕсенĕн пуçлăхĕ унта, çав тăлăх йытта ӳстертĕмĕр те, халĕ хамăрах çыртма пуçларĕ. Çук, çыртаймĕ-ха, унтан пулас-и? Кăтартăп-ха эпĕ ăна пĕрре Питĕрпе Мускав хушшинчи çĕре.

мăркитан

(мы̆р_гидан), так называют лаская тощих и слабых животных (коров, овец, лошадей). Сред. Юм. Ай, мăркитан, хăрчăкланă чох çыртма хытланать тăта (говорит тощему жеребенку).

Русско-чувашский словарь (1971)

локоть

м. 1. чавса; ниже локтя чавсаран аяларах; работать локтями чавсасемпе ĕçле; 2. уст. (мера длины) чике; ◇ близок локоть, да не укусишь посл. чавса çывăх та, çыртма çук; чувство локтя юлташлăх туйăмĕ, пĕр-пĕрне пулăшни.

Этимологический словарь чувашского языка (1964)

çыртма

, çытма, çытак «детские штанишки с прорехой»; диал. çытма «мужские суконные штаны»; тур. сыкма — род узких штанов.

Чувашско-русский фразеологический словарь

Чĕлхене çырт

Чĕлхене [шăла] çырт прикусить [закусить] язык.
[Ваççа:] Чĕлхене çыртма вăхăтра пĕлмесен, эпир... аса илтеретпĕр учительницăна... Н. Терентьев. [Улюна:] Верук!.. Мĕн чĕлхӳне çыртса тăратăн? Илтмерĕн-им, епле иккĕн харăс хăртаççĕ вĕсем мана?! А. Кăлкан. — Апла ман та шăл çыртас, Маврана та хытарас, — тесе шут тытрĕ Макар. С. Аслан. Манăн сасса илтсен ватăраххи [конюх] шăлне шартах çыртрĕ, тек пĕр сăмах та калаймарĕ. П. Щипцов.

Шăртне тăрат

Шăртне (шăрчĕсене) тăрат ощетиниваться / ощетиниться, сердиться / рассердиться, злиться / разозлиться, обозлиться.
Тăшмансем пире пур енчен те шăртне тăратса хăратма пăхаççĕ. Ю. Званацкий. Анчах ку тăшман куян чунлă мар. Тăратать шăртне, тигр пек хаяр, çаврăнать те — шăл шатăртаттарать, Хытăрах çыртма çăварне карать. С. Шавли. Çурхи хĕвел çу пек шăраннăçем Юр кĕрчĕсен ай-ай вилес килмест: Шăрчĕсене тăратнă, ав, вĕсем Хир сыснисем пек Сивĕ те çиллес. Ю. Семенов.

См. также: