Словарь чувашского языка

сатавай

(садаваj), садовой (русск.). П. Федотов. Сатавай хăмли — сар хăмла, юрламасăр кам чăтас. Яргуньк. Сатавай хăмли сар хăмла, сарă çӳран (так!) — туртарать. Якейк. Сатавай хăмла — килти лайăх хăмла. Ib. Сатавай омма (= пĕлтĕр кăлармасăр йолнă омма, картошка из огорода) шăтса ларнă.

сутлă

рассудительная? П. Федотов. Сутлă инке сут тăвать, ясар инке ял усрать. (Старая поговорка).

сĕт шăлĕ

молочные зубы. Орау. П. Федотов. Сĕт шăль тăкăнман — чĕлĕм туртма вĕреннĕ. (Послов.).

çеçке

(с’зс’_кэ), цветок растения. СПВВ. КЕ. Çырла авăрисен, çырла пуласси çурăлсан, шап-шар чечек пулат, çавна çеçке теççĕ. Орау. Çеçкене кайсан, çеçкере савăнтар (пчел). N. Сатра çеçкесем çурăлчĕç. N. Çеçке хĕрри тăрринче. Микушк. Йĕтĕн çеçки, цвет льна. Тиханьк. Йитĕн кăвак çеçкея ларчĕ (лен зацвел). См. омма çеçки. П. Федотов. Пирĕн çуни çунатлă, çунат айипе çил вĕрет çеçке пек хĕрсенĕн кăмăльшĕн. С И. Иванов. Ултă уралă хуртшăн турра кĕлтăватăп, çеçке вăхăтĕнче çеçкерен çеçке çӳремешкĕн лайăх кун-çул пар. Çутт. 144. Чечек çеçкисем юр пĕрчисем пек вĕлкĕшсе вĕçсе анчĕç. Чертаг. † Сарă çеçкене ларнă хăяр тытăнать... Якейк. Хăяр пирн сар çеçкея тахçанах ларса. Ib. Кăçал хăяр çеçки лайăх та, хăяр та нумай. Орау. Хăяр сар çеçкенĕ ларнă (= чечеке ларнă, зацвел). Ib. Хăяр çеçке çулчи сарăхнă (кушăрканă, стали шероховаты). ЧП. Аслă çулăн икĕ аякки сар çеçке. Кĕвĕсем. Çĕмĕрт çеçки хăвана явăнать. Ib. Çĕмĕрт çеçки çурăлать те, çĕмĕрт çеçки çурăлать, вăрман витĕр курăнать. Сала Ib. Ĕнтĕ çил çаврăнат, çил çаврăнат, çĕмĕрт çеçки çӳçене явăнат. Ала 105. Чĕн пушипа çĕре çапрăм, çĕр мана çеçке пачĕ, çеçкине вочаха хотăм: пот! терĕ, çат! терĕ. Абыз. Уй-уй урлă каçрăмăр, урпа çеçки çутипе. N. † Шап-шурă иккен çырла çеçкисем. Пазух. Çырла çеçке çурсассăн, килет парлак илемĕ. Альш. † Хĕрлĕ-хĕрлĕ пĕрлĕхен: çеçки витĕр курăнать. || Листья ягоды. N. † Çырли çĕре тивмерĕ, çеçки çĕре тивейчĕ. || Ботва, зелень корневых растений. Т. II. Загадки. Мучийĕ аялта, сухалĕ тулта. (Кăшман çеçки). В. Олг. Паранкă çеçки, побеги и ботва (то же и у огурцов). КС. Кишĕр çеçки, хăяр çеçки, улма çеçки (вся зелень картофеля). Çарăк çеçки, зелень репы. Ib. Çеçкене кайнă, (картофель) пошел в литвинью (отрицательное качество). Ib. Кăçал улман çеçки ытла вăйлă, çампа улми сахал. Сĕт-к. Омма çеçки, стебель картофеля с листьями. Завражн. Олма çеçки, росток, ростки картофеля. Абыз. † Пахчи-пахчи çĕр-улми, сысна çияс сасси пур, çийин-çийин çийи-ке, пире валли çеçки пур. Кан. Пĕр çеçкерен З—4 улма анчах тухать. Сятра: параҥгы̆ с’эс’_кэ jарза лардат (или: шы̆дат). N. Улма çеçки, литвинья. Н. Седяк. Çеçкесĕр çарăк, хӳресĕр карăк. (Арман чулĕ). || В перен. см. СПВВ. ЕС. Çеçке = пит илемлĕ, тăваткăл питлĕ-куçлă çын. N. Хывнă чухне акă çапла каласа хываççĕ: эй тăванăм, çеçкем, хăçан курăшăпăр, хăçан пĕрле палашăпăр, хăçан калаçăпăр. || Яз. имя женщ. Рысайк. || Фамильное прозвище мужч. Козыльяр.

çăвăрлă

имеющий детёныша(-ей). А. Федотов. Çăвăрлă курака валĕ çук. (Послов.).

çĕнĕлĕх

новизна. Собр. Çĕнĕлĕхе çичĕ кун, хăналăха тăхар кун, теççĕ. (Послов.). || В новинку. П. Федотов. Пĕр çын çĕнĕлĕхе арăмпе кайри хурăнташа (к родственникам жены) хăнана кайнă, тет.

тайлăк

(таjлы̆к), наклонный. Г. А. Отрыв. † Хура вăрманта хурăн тайлăк, хурăнташсенчен ати тайлак, тантăшсенчен эп тайлăк. С.-Устье. Ту аяккинче пĕр тайлăк хурăн ларать, тет. N. Ял-ялĕнчи ачисем тайлак кĕпер кашти пек, тайкалана çӳреççĕ. Альш. † Тайлăк хапха уçăлмĕ, юлнă кăмăл тупăнмĕ. Т. VI, 35. Тайлăк çултан та, тайлăк усал кĕпертен те эсĕ сыхласа, эсĕ упра, турă. (Учук). Скотолеч. 9. Вите урайĕ тайлăкпа (по причине...) кĕсре тăвалла тăсăлса тăрать пулсан.. || Шатающийся, titubans. П. Федотов. Ĕссĕр пулнă куркинчен, тайлăк пулнă стакканчен, ырă ĕçрĕмĕр-çирĕмĕр, сăпаççипă хуçине. || Покорный. ЧП. Пирĕн тайлăк пуçа хĕç витмест. N. Тутлă чĕлхемпе, тайлăк пуçăмпа пуççапатăп („бью челом“, молюсь). || Наклонно. Ст. Чек. КС. Урапана тайлăк тиянă (косо, на один бок). || Отлогий. КС. Тайлăк çĕтрен ан кай, тӳрем çĕтрен кай. Ib. Тайлăк тăвайкки. Ядр. † Çак куккăрта çул тайлăк, тӳнсе каятăп, тытсамăр (поддержите, а то я упаду, опрокинусь). || Косогорье. КС. || В перен. см. — несчастный. Якейк. † Ялта танăш ачасам хăшĕ тайлăк вăл ытла. Имень-к. Ах тайлăк, çул тайлăк, çул мар тайлăк, эп тайлăк! Эпĕ нимшĕн те тайлăк мар, çук çын хĕршĕн эп тайлăк. || В недостатке. П. Федотов. Çырлах турă, ан пăрах, мăн çăкăртан тăйлăк ан тăрат. (Из молитвы „çăкăр пуçланă чух“). || Назв. местности.

тиян

(т’иjaн), прич. наст.-прош. от гл. „те.“. П. Федотов. Эпĕ карăм вăрмана йывăç тиян шырама (вообще деревья; из загадки).

турă

, торă, (туры̆, торы̆), бог, божество. Магн. М. 62. Çорт çоратакан торă, ывăл-хĕр çоратакан торă, тырă-пол çоратакан торă, выльăх-чĕрлĕх çоратакан торă, мол çоратакан торă, хорт çоратакан торă, хорç антаран торă, çут кӳлте выртакан торă, торта торри, çут-çанталăк çоратан торă, чун çуратакан торă и мн. др. Качал. Кăвак сухаллă старик, çакă турă пулнă, тит. Шурăм-п. Тыр акакан турра хăтарни. Ĕлĕк пĕр çын уйра (хирте) тырă акнă, тет. Ун патне турă чупса пырса пытанмалли вырăн ыйтнă. Тыр акакан турра вăрлăх пурки айне пытарнă. Вăрлăх пурки çине тăпра муклашки хунă. Турă тырă акакана вăрлăх пурки айне кĕрсе ларас умĕн: эсĕ ку тырра вырма ыранах кил, тенĕ. Тепĕр кунне, турă каланă пек, вăл ани çине çурлапа тырă вырма пынă. Ĕнер çеç акна тырă турă каланă пек пулса çитсе хумханса çеç ларнă. Çавă тырра вырма пуçласан ана çине усал чупса çитсе тырă выракантан: эсĕ çакăнтан турă иртсе кайнине курмарăн-а? тенĕ. Тыр выракан: çакна акнă чух курнăччĕ, тенĕ. Вара усал: эй, ĕнтĕ уна халĕ хăваласси те çук, питĕ аякка кайнă ĕнтĕ вăл, хăвса çитесси пулмарĕ-çке ĕнте ăна, тенĕ. Турă вăрлăх пурки айне пытаннине асăнса хăшпĕр чăвашсем тăпра муклашки хуркаланă. П. Федотов. Ĕçлекен алли çине турă сысман, тет. (Послов.). Ивановка. Вĕсем тата шухăшланă: кашни япалана пăхса тăран хăйĕн турăсем пур, тенĕ. Вăт-кăвартан пăхса тăраканни, выльăх-чĕрлĕхе пăхса усраканни, тата урăххисем те, çак турăсене пăхса тăраканни атте турă, тенĕ. Тата кашни кил-çурта пăхса сыхласа тăраканни пĕр турă пур, тенĕ, ăна хĕрт-сурт тенĕ. Çак турра, çиме тесе, сайра-хутра кăмака умне пăтă лартнă. Пăтă лартнă чухне пурт-çурта пит лайăх тасатнă, кил-хуçисем шур кĕпе-йĕм тăхăннă. Çакна хĕрт-сурт пăтти тенĕ. Собр. † Аслати аватать, çиçĕм çиçет, туррăн турă лаши (вар. тьыхисем) кĕçенет. Ib. Турра ан асăн, сăмсунтан юн юхĕ, теççĕ. (Послов.). Альш. Темшĕн чăвашсем турра ĕмĕрне те пуян тесе, мĕн тесе туман; ялан мĕскĕн, ыйтса-пуçтарса çӳрекен ватă старик пек туса ĕненнĕ. Ст. Чек. Усал: юратнă йывăçна, юратнă çуртна, юратнă çыннăна, юратнă выльăхна кĕрĕп, тесе калат, тет. Турă: кĕрĕсĕн, нимĕн те шеллемĕп, пурне те çапăп, манăн пурте хамăн, çапсан та, пурне те хам илеп, тесе калат, тет. (Из сказки). Орау. Тăрсан-тăрсан, туррине те çӳлтен сĕтĕрсе антарĕç (т. е. люди стали очень хитроумны). КС. Турă пăр çине анни (на лед). Собр. Йăлхавăн турри çывăхра. (Послов.). N. Турă пит çӳлте, патша пит аякра. „До бога высоко, до царя далеко“. (Старин. поговорка). || Святой М. В. Васильев. Илья пророка пирĕн енче папай алттарса çиçĕм çиçтерекен торă, тенĕ. Тăта çăмăр шывне те пĕлĕт çине çавах лашапа торттарать. Илья пророкăн çăвĕпе шыв торттарнăран лаши час ватлать, тенĕ. Çавăнпа ăна çăмăр чӳк тунă чух ĕлĕк лаша панă. || Выражается восхищение или возмущение. Трхбл. Эй турă-турă, хырăм ай шурă. (Присловье, говорят ни к селу, ни к городу, когда нечего говорить). Бюрг. Ах турă кусене (ах чтобы их)! Хырăмĕсене тăрантараймаççĕ, вĕт, çаксем? Часрах ăсатса ярăр (шептание старух при входе священника). || В чувашизмах КС. Турă куртăр, брань. КС. Турă куртăр — проклятие („пусть бог принесет чувствительный вред“). Слеп. Торă пĕтермен; торă татман пуçна; торă татса кайман. Цив. Торăран килешшĕ; торăран килмен пуçна, торăран килтĕр, торран килменскер! (брань). Тюрл. Ах тора çапашшĕ, тĕнкене хăртрĕ, тет (тертленсе калать). N. Торă çапманскер! Хăççан торă пуçна çапса кайĕ-ши? Хорачка. Торă чоклатăрай сана хăнча полин та. Ядр. Торă çапаш, торă таташ, торă чохлаш (пусть припомнит). || Икона. Коракыш. Ха, пирĕн паян çĕн турă илнĕ нихак, тет. Сред. Юм. Турăпа çӳренĕ чухне ватти-вĕтти мĕнĕпех хыçалтан çӳреççĕ. Абаш. Пăхăр торă топнă (медную икону). Янтик. Турăпа çӳреме тухнă (ход с иконой).

тӳре

(_тӳ_рэ), судья; чиновник. П. Федотов. Элек паракан тӳрене юранă, тӳрĕ калакан тăванне юрайман, теççĕ. (Послов.). Юрк. Малашне эпĕ Пăвара тӳре пулса пурăнăп. Шалунни уйăхне 100 тенкĕ. Ст. Дув. † Аттем пĕччен пулсан та, карĕ-ларчĕ тӳрене. N. † Эпĕр иккĕн, тăван, пурăннине çичĕ çул ларнă тӳре çитес çук. Н. Тим. † Чĕмпĕр тӳри витĕр çыру килет, пирĕн куç-çулçене çав тăкат. N. † Инçе çула ан яр ачăна, хулари тӳресем куç хывĕç. N. Тӳре-аслăрах олпут. N. Тӳре эс! Барин (ленивец). ЧП. Пурте хамăр хура халăх тӳре. Юрк. † Çакă самана пăлханнă чух лартаççĕ тӳресене вырăна (о прежней солдатчине?). Собр. † Кĕрекере ларан стариксем Хусан тӳри пекех курăнат (кажутся). || Помощник старшины. Сред. Юм. Тӳре, помощник старшины.

тăкак-акак

расходы вообще. П. Федотов. Ана вăйне пар, пилĕкĕме-çурăмăма кантар, тăкакне-акакне шăши-арлан çăварĕнчен кĕлте варне пуçтарса чик, теççĕ. (Молитва по сжатии полосы).

хапăлсăр

то же, что вăйсăр (çын, ут), бессильный. Хапăл ту, приветствовать, принять радушно, охотно, сердечно. СПВВ. П. Федотов. Килтисем вĕсене хапăл туса пăхмасан... Если плохо примут и не угостят... N. Айăп тупмасра? Кĕтетре? Хапăл тăватра? Байгл. Ĕçетре, çиетре, вылятра, кулатра, пире хапăл тăватра? Янтик. Ытла пит хапăл турĕç пире унта (приняли с радостью, с весельем). А.-п. й. 114. Яла çитсен, Кĕркури мĕн курни-илтни çинчен хресченсене каласа пачĕ те, лешсем те ушкăнлă пурнăçпа пурнассине хапăл турĕç. N. Эсĕ парне илме кăмăл тунă пулсан панă пулăттăм, анчах эсĕ парнене хапăл тумастăн. N. Спрашивают: пире хапăл тăватра? (Примете ли нас?). Отвечают: хапăл! Спрашивают: пире хапăл-и? Отвечают: хапăл! (Из „Такмаксем“).

кутăнлаш

то же, что кутăнлан. И. Федотов. Унтан хальхискер тапратрĕ, тет, кутăнлашма. Ниушли эпĕ ку таранччен çара уран килтĕм? тесе калать, тет. Юç. такăнт. 51. Кăçал ати кутăнлашнипе тăн тухнă. Орау. Ан кутăнлаш ĕнт пĕре илнĕ япала çинчен, — кутăнланса пуяймăн! Хурамал. Кутăнлаш, упрямиться, сутяжничать (напр. памалла япалана памасть и пр.). КС. Кутăнлашса (сутяжничая) çав анана ахалех акса илчĕ (засеял и сжал). || Капризничать.

чун пек

ровно своя душа, сильная любовь. Альш. Пирĕн килнĕ хăнасем чун пекех. Курм. Пирĕн йинке чон паках. КС. Чун пек юратать (очень любит). Питушк. Ах ача, чон пак йорататăп, ман пата килмест, хам илесшĕн (о девице говорит влюбленный). Сала 239. Килтĕм ах та кĕтĕм эп çак киле, эсир мана паян чун пекех. Кĕвĕсем. Юратмастăп тесе ан кала, тупата чун пек куратăп. || Очень (положительно). П. Федотов. Хайхискерĕн хăнара чун пек ташламалла, тет, хăнасенчен вăтанать, тет. Микушк. Ман савнă тăванăм пĕрре анчах, курса калаçсан чун пекех. Хурамал. Пирĕн çак тăвансем пит аякра, курса калаçасси чун пекех. N. Пурте чун пек ăна хавасланса кĕтсе тăнă. N. Сирĕн çырăвăра чун пек кĕтеп. Питушк. Чон пак çияс килет. Очень хочется есть.

шăкăртат

журчать (о речке, о воде). Н. Карм. Шыв шăкăртатса выртать (журчит). Баран. 164. Пăр ирĕлсе пырать, айĕнчен пĕчĕккĕ çырмасем шăкăртатса тухаççĕ. Шибач. Шăкăртатса йохать (из ведра, с лавки). N. Шăкăр-шăкăр тăвать тенинех шăкăртатать теççĕ. || Стучать, шуметь. КС. Итле-ха, урапа (телега) шăкăртатса килнĕ сасă илтĕнет. Ib. Лаша хуллен чупсан, урапа шăкăртатса пырать. Б. Олг. Ача патакпала шалча карта çомне шăкăртатса килет. КС. Деревянная побрякушка, „шăкăртатать“, а металическая „шăнкăртатать“. Сред. Юм. Шăкăртатаканни, игрушка для детей (побрякушка с ручкой). П. Патт. 13. Акă, хапха шашшулкки шăкăртатса кайрĕ. Ст. Чек. Темĕскер шăкăртатнине илтет (шум, напр., от мышей). || Шел. П. 68. Вырман ыраш хушшинчи тĕл-тĕл ĕшне пек вырнă вырăнсенче сурăх кĕтĕвĕ пек кĕлтесем шăкăртатса выртаççĕ. || Шелестеть. Полтава 48. Тирек йăвăç çулçисем кĕмĕл майлă çуталса, хуллен-хуллен чĕтресе шăкăртатса лараççĕ. Чуть трепещут серебристых тополей листы. || Пир. Ял. Пурте пĕрлех шăкăртатса ĕçлеççĕ. П. Федотов. Ырă пĕлĕшĕмсемпе тантăшăмсемпе шăкăртатса выляса кулса ĕçме пар. (Из моленья).

шăл

зуб. Изамб. Т. Ачанăн шăлĕ шăтсан, ăна малтан куракан çынна: эсĕ ку ачана кĕпе тăхăнтартмалла ĕнтĕ, теççĕ. N. Шăл шăтни, зубопрорезание. N. Шăл тухнă вăхăтра кастарма юрамасть (оспу). N. Вăй çитменнине шăлпа, теççĕ. Альш. Эпĕ хам шăннă, шăлсем хире-хирĕç шак-шак тăваççĕ. Ал. цв. 10. Тӳрĕ хуçанăн хăранипе шăл çине шăлĕ тивмест. Артюшк. Ман пур шăлсам та ыратса ирттерчĕç. Янтик. Сан шăл ыратать-им? (Спрашивают тогда, когда спрашивающий сомневается в болезни, или думает, что у него вовсе не болит). Ib. Сан шăлу сурат-им? (Спрашивают тогда, когда более или менее определяют болезнь человека). Орау. Шăл ыратакан çынсем пыркаларĕç-и? В. Олг. Си шу ĕçсен шăла тиет (ломит зубы, скоро проходит, если после горячего выпить холодной воды). Шурăм-п. Сахăр ан хышла, шăлусем пĕтеççĕ. Букв. 1900. Эй, пăхма анчах илемлĕ-ĕçке! Çи-халь ăна, çăварна пĕр шăл та хăвармĕ! — тесе пырать, тет, хăй нимĕн тăвайман енне. Якейк. Шăл ларттар, вставлять зубы. Çĕнтерчĕ 6. Манăн шăлĕсем те çукрах та, эпĕ кăчăртатнине пĕлместĕп. Янтик. Сан шăлсем пиçĕ-ха, эс çак хыт татăка та çимелле. N. Ман икĕ енче икĕ шăл катăлса ӳкрĕç çори таран. N. Катăк шăл. N. Эпĕ хама хам сыхланаймарăм, лаша шăла тутипе персе хуçрĕ. Якейк. Шăл коч тапранчĕ. Зуб расшатался. Н. Лебеж. Хура вăрманта шĕшкĕлĕх, шĕшкĕ тăрри сарă мăйрă, çав сар мăйăра катакан шăлĕ тĕпĕ пушанĕ. Яндобы. Пăт чĕреспе кĕлете кӳртрĕм, ерипе, чӳрече çинче шӳтертĕм, ерипе, увăç тупанпе типĕтрĕм, ерипе, шăл тупанпе хăйăрларăм, ерипе, йĕкĕрлчепе авăртрăм, ерипе. Альш. Ман шăла хурт çиет, шăл сурат. А.-п. й. 30. Вут умĕнче хĕртĕнсе ларакан качака такипе сурăх такине курать те вăл: кусене халех çисе яратăп, тесе, шăлĕсене шатăртаттарса пырать. Ib. 52. Ну халь сана çисе яратăпах, тет шăлĕсене качăртаттарса (кашкăр). N. Микулай çине куштансем час-часах шăлĕсене хăйраса тăнă, час-часах кулнă. N. Хресченсемпе улпутсем пĕр-пĕрин çине шăл хăйраса тенĕ пек тăраççĕ. СТИК. Вăл такçантанпах шăлне хăйраса тăрат та-ха (ждет получить лакомый кусок в виде награды или милости), те пулĕ темĕн. Кан. Çынсем ĕçнĕ чух тата шăла йĕрсе ларас-и? А.-п. й. 88. Шăлне йĕрсе, ахăрса кулса сĕлтрĕ Сахара. N. Шăлна çырт та чăт. N. Ним тума та çок, тӳсес полать, шăла çыртас полать. Сред. Юм. Шăлна çырт, молчи, прикуси язык. Кама 10. Паян темшĕн шăлна çыртнă эсĕ? Сред. Юм. Шăлпа çыртса тортас патне çитрĕм (очень рассердился). СТИК. Шăлне çыртса ларат. Сердится, но удерживается вылить злобу. ГФФ. Шăл хошшинчех усраттăмччĕ. Берег я ее (песню), хранил меж зубов. Ст. Чек. Шăл хушшине хума çăккăр çук. (Говорят о бедности). Вишн. 67. Шăл хушшисене тата шăрпăкпа е йĕппе чакаласан та пăсăлать. Сунчел. Пĕчĕкçĕ чӳне эпĕ пĕчĕкçĕччĕ, шăл хушшинчи мăйăр тĕшĕччĕ. Альш. Çакă тăвансемпе ĕçсе-çини халĕ шăл хушшинче пур пекех. Изамб. Т. Вăл сана час-часах шăл хушшине хĕстерет (шăл хушшине хурат). Микушк. Тăшман шăлĕ хушши сайраран (зубы врагов не коснулись нас). N. Çав шуйттанăн çивĕчĕ шăлĕ айне кĕрсе ӳкес марччĕ. N. Тĕп пултăр – шăлĕ-масарĕ. (Скажет, кто не жалеет зубов). Синьял. Эпĕ питĕ лайăх ӳсрĕм вонçичĕ çула çитиччен, вунçич çула çитсессĕн, çын шăл айне хĕсĕнтĕм. Ядр. Пире апи çуратнă, чул хушшинче çуратнă. Шăхан ту хĕрĕнче ӳстернĕ, çавăнпа эпир çын шăль (= шăлĕ) айĕнчен тухаймастпăр. Сĕт-к. Ял варĕнче çитĕнтĕм, çын шăль (= шăлĕ) айĕнчен тохимарăм. Шорк. Çинĕ чухне шăл айне темĕскер лекрĕ (на зуб что-то попало). Кан. Аран шăл витĕр калаçать. Юрк. Эрех ĕçекеннисем, пĕр чĕнмесĕр, йăл-йăл-йăл шăл витĕр кулса анчах тăраççĕ. Баран. 23. Куç курать те, шăл витмест. Хоть видит око, да зуб неймет. Чураль-к. Каçтăркан çырли çима тутлă, çима тутлă, шăл витмест. Ст. Чек. Аçтăркан мăйăрĕ çиме тутлă, катма тăтăм, шăлăм, ай, витмерĕ. Ай-ай, савнă тусăм, хура тусăм, илме тăтăм, шăлăм, ай, витмерĕ. П. Федотов. Ватă карчăкăн мĕне шăл витмест? Ст. Чек. Шăлне çиет. (Говорят о том, кто во сне скрежещет зубами). Полтава 96. Шăл çĕмĕрсе ылхану (скрежет), ăнран кайса калаçу, халăх сасси кăшкăрни, туп янтраса çĕмĕрлни, тупăртатса чуптарни, лаша хуйса кĕçенни – пур енчен те илтĕнет. || Зубец, зазубрина. || Зубья (у пилы, берды, бороны, гребня, чесалки). Ст. Чек. Виçĕ хĕç шăлĕ. || Пальцы шестерни (на мельнице). Сюндук. Изамб. Т. Ул урапан хĕрринче шăлсем пур. || Спицы (у телеги). || Копылья (у саней). Изамб. Т. Çуна тупанĕсем çине шăлсем лартаççĕ. Пазух. З6. Çунаçăм, çунаçăм, ай, сакăр шăл, сакăлтана каймин, ай, юрĕччĕ. || В переносном знач.— зерно. Трхбл. Пĕр шăл тырă та çук. Нет ни зерна хлеба. Ст. Чек. Куштансем мукаçей кĕлетне пĕр шăл тырă хывмарĕç (не дали ни зерна хлеба в общественный магазин). Т. VI. 30. Тăррине чакан пек пар, тĕпне хăмăш пек пар, пуç çумне пуç хуш, шăл çумне шăл хуш. (Из моленья). || Комочек (соли). Якейк. Пĕр шăл тăвар, кусочек каменной соли. Сорм.-Вар. Сыпрăм-пăхрăм шӳрпине, виç шăл тăвар кирлĕ мĕн. N. Вĕсем час-часах пĕр татăк çăкăрсăр, пĕр шăл тăварсăр ларнă. || Штука, единица. Т. VI. Пĕсмĕлле пĕр турă, така пĕр шăл пулсан та, кĕлте çыххи пушă пулсан та, çĕрĕк пăяв пĕр шăл пулсан та, сысна пĕр шăл пулсан та, эсĕ ан пăрах, хаярлă куран кайнă пулсан та, çын çиллисемпе пулнă пулсан та... (Из моленья). || См. тура-шăл.

пӳлĕ

встреч. только с афф. 3-го л. пӳлли, повидимому, то же, что пӳлĕх. П. Федотов. † Ах турри та, ах пӳлли! мĕлле пурнас, кун курас? Изванк. Ай тури та, ай пӳли! епле киле çитес-ши? Турă çитерсен анчах-çке. Айта, старик, киле кайăпăр. (Ĕçкĕ юрри).

пӳр

(_пур'), присудить, дать, предопределить, штрафовать (в некот. гов.). СПВВ. Турă пӳрчĕ (дал). Б. Олг. Çапла торă пӳрсе полĕ. Ib. Хам телейпеле торă пӳрсе парчĕ (находка). Хорачка. Сана торă пӳрсе конта çырса çӳремешкĕн. Ib. Çоратнă чоня лепле пӳрсе, çана кормасăр полмаст. Ib. Ана-йĕрен çинче тыра-пола вольăк таптаса пракат, ана пăльовой пырат та, пӳрет. N. Васкани çитермес, тет, пӳрни çитерет, тет. Четыре пути. Турă пӳрсен, эсĕ авлансан, ачу-пăчу пулсан, асту, вĕсене лайăх ăса кӳртме тăрăш. Ст. Чек. Ах, мăнтарăн турри пӳрмерĕ те, атте панă лайăх кăвак ăйăр хапхаран кĕреспе ӳксе вилчĕ. Ib. Ăна çапла пӳрнĕ пулĕ. Такова его судьба. Изамб. Т. Пӳрменнине туртса илеймĕн. Ib. Пĕр-пĕр çын укçа тупсан: укçа ăна пӳрнĕ, теççĕ. Бижб. Пӳрмен çăкăр çăвартан тухса ӳкет, тет, пӳрнĕ çăкăр шăл хайăрса кĕрет, тет. Вил-йăли. Çурта умне, кулник сакки çине вилнĕ çынна пӳрнĕ чĕреспе чашкă лартаççĕ. Вăл чĕреспе чашка вилнĕ çын пытарнă чух хыв-нăранпа тулта тытаççĕ; вĕсене вилнĕ çынна параççĕ: вилнĕ çын савăчĕсем, тесе, урăх çĕре ниăçта тыткаламаççĕ. N. Ан хăрăр: сире вăл укçана аçăр турри пӳрнĕ, сирĕн ĕлĕкхи укçăр манăн алла çитрĕ, тенĕ тарçи. ЧП. Турă пӳрнĕ-çырнă пулсассăн... Ib. Пӳрмен мулсене (несужденые) шыраса. ЧС. Турă пӳрмесен, эсĕ мĕн тума çӳрен (что станешь делать)? N. Вĕсем курнă инкексене никама та курма турă ан пӳртĕр. АПП. † Хăна пӳрнĕ мул тупăнĕ, пӳрмен мулсене шыраса, ылтăн пек пуçна ан çухат. П. Федотов. Çырлах, турă, перекетне-тухăçне пар, ĕçме-çиме пӳр (удостой. Моленье). Ир. Сывл. 12. Пӳрех ĕнтĕ эс мана ирĕклĕхпе сывалма. Альш. Пӳлĕхĕ пӳрсе пулчĕ-ши, хам пĕлмесĕр пулчĕ-ши? Ib. † Турă пӳрсен, çырсан, пăрахмасан, эпир те пулмăпăр-ши çурт пуçĕ? Пазух. Атте-анне çурчĕ ылттăн сăпка, хăш ачине пӳрет те, çав тытать. М. Тув. † Ах, акийăм Тӳми пур, килте ырлăх нумай та, сана çима пӳрмерĕ. Юрк. † Турă çырни-пӳрни пулмасан, çаккăнти сарă хĕр вăл пирĕн. Шибач. Вăл мана торă пак пӳрсе пачĕ (наделил меня). Собр. Çырни-пӳрни пусма вĕçнех килет, теççĕ. (Послов.). Ib. Пӳрмен япала, çăвартан тухса ӳкет, теççĕ. (Послов.). ЧП. Турă çырсан, турă пӳрсен. Т. VI, 2. Пӳрменне пӳрсе пар, пӳрнине çуратса пар. Сир. 77. Мĕн хăйне пӳрнипе çителĕхлĕ тăракан çынпала ĕçлесе тăрăшса пурăнакан çыннăн кунçулĕ савăнăçлă иртет. Ib. 68. Хăй пурлăхне ывăлĕсене пехиллесе (= пӳрсе) хăварнă чухне вăл хĕрĕсене те пай панă. N. Хĕрĕмрен Сарраран ача-пăча курма пӳртĕрччĕ ман. Истор. Ăна патшара нумай ларма пӳрмен. Бес. чув. 5. Анчах унта вĕренсе тухма ăна пӳрмен. Тăв. 51. Ачам, мана та вара ан пăрах. Турă мана ку енчен те пӳрмерĕ, хуть эс те пулин ан пăрах. Баран. 31. Пĕрре этемсем кама мĕнле телей пӳрни çинчен калаçса ларнă. СПВВ. КЕ. Выльăхсене хĕлле кашкăрсем витеренех тытса каять те, ăна пӳрни тесе калаççĕ. ТММ. Пӳрни чӳречене килсе шаккат. Ерк. 12. Сентел тĕсĕ пит-çăмарти, яштак пӳ те тӳрĕ ура — пӳрнĕ хĕре пурнăçра! Янтик. Хама пӳрмен пуль çав, çавăнпа çухалчĕ пуль. Ib. Хамăра пӳрмен пуль çав: хамăра пӳрнĕ пулсан, вăрласа та каймĕччĕç ăна. Альш. † Пӳрни ăçта, пӳ унта; çырни ăçта, пуç унта. (Турă пӳрни). Сред. Юм. Хуна пӳрни таçта та çĕтмес Что тебе определено, то ты все равно получишь. К.-Кушки. Ырлăха пӳрен ырă (назв. духа). Ерк. 7. Мĕн кирлĕ-ши кăна пирĕнтен? Пӳлĕхçĕ, пӳр инкекрен! терĕçĕ.

пĕтен

(-_д-), встреч. в сложении: Курм. † Эй тăвансем-пĕтенсем (= пĕр тăвансем?) П. Федотов. † Маяклă çултан уйăрлассăм çук, таванăм-пĕтенĕмрен уйăрлассăм çук. Актай. Аçа-çури пусрĕ, ама-çури çирĕ, тăван-пĕтен (здесь означает сестру) пуçтарчĕ, хăмăш кутне хучĕ, тет. См. пĕтĕн.

алла пăх

(алла п̚ы̆х), non apud quemlwei dominum eundem esse (de pecudum valetudine et proventu dicitur, quae non omni domino eadem esse solent), быть ко двору или не ко двору. И. Федотов. Выльăх-чĕрлĕх алла пăхать. Качества скота (в отношении тучности, плодливости и пр.) зависят от того, ко двору он или нет. (Послов.). В Череп. также значит: „Каков хозяин, таков и скот“. Букв., 10, 08. Выльăх та алла пăхать. Id. Ст. Чек. Вылăх алла пăхат, хурт (пчелы) алла лăхат, т. е. не у каждого размножаются (и пр.) одинаково. || Орау. Алла пăхман выльăх чĕрĕлмест. Pecus, quod non amat dominum, non pinguescit. Скот, если он не ко двору, не жиреет.

каçă

(каз’ы̆), переход (через речку и т. п.), переправа. Тюрл., А. Турх. Каçă, каçкăç — перекладина через речку. Ib. Каçа хутăм, каçкăç хутăм. Питушк. Каçă, мостки. П. Федотов. Шывĕнчен илсе каççине хунă пек, аран-аран пурнатăп (чтобы мостик намостить, из той же речки хворосту набираю, ибо других деревьев нет). АПП. † Аслă шывăн каçă çук, кĕтеес пуль кимĕ киличчен. || Перевоз. МПП. Каçă, перевоз (через реку). Курм. Каçă окçи (чгт. каçокçи), деньги за перевоз.

ӳсĕмлĕх

успех. П. Федотов. Çырлах, турă, ӳсĕмлĕхне пар, çанталăк уярне пар... (Из народн. молитвы).

ĕнтĕр

понуд. ф. от гл. ĕнмен. П. Федотов. Турă, ĕнтер, савăнтар, ĕçме-симе пур, пĕлĕшпе-танăшпа паллашма пар. (Молитва «сăра тунă чух»). N. Турă пуринчен те лайăх ĕнтерсе пытăр. Орау. Улшува ĕнтерчĕ. Имеет успех в мене (лошадей). || Настроить. Орау. Хветĕр шăппăра ĕнтерчĕ. Федор настроил пузырь (музык. инструмент). Ядр. Шăппăр ĕнтерсе пачĕ мана вăл (настроил). Якейк. Ай-ай, эп паян кĕсле (гусли) пит лайăх ĕнтертĕм-çке!

маяклă çул

дорога с вехами. П. Федотов.

Ватрас

назв. русск. дер. Ватрас, б. Василь-Сурского у. П. Федотов. † Ватрас çуни ват çуна, пирĕн кут айĕнчен тухас çук. Яргуньк. † Ватрас çуни лутрашки, пирĕн кут айĕнчен каяс çук (постоянно будем на них ездить). К. Г. † Ватрас вырăс сăхманне кĕрӳ сăхманă тунăсем (= тунă вĕсем). || Торгаш, собиратель дохлых ягнят, кошек и пр. Название это идет от ватрасских русских, занимавшихся раньше закупкой среди чуваш этого товара. Чебокс.

ир-енесĕр

ир еннесĕр, раньше, чем к утру. П. Федотов. Ир енесĕр те килес çук. Раньше, чем к утру, не придет.

Неологический словарь чувашского языка

видеоплейер

ç.с. Видеокассетăри (туп., 1) информацие телеэкранпа курма май паракан хатĕр; ансат видеомагнитофон. Кунтан вĕренсе тухнă А.Федотов шкула компьютер, В.Федотов — музыка центрĕ, ... Н.Шишкин — видеоплейер пачĕç. ÇЯ, 12.07.2000, 4 с. Кунтан [директор пӳлĕ-мĕнчен] «Орион» видеоплеер тата телефон аппарачĕ илсе тухса кайнă. Х-р, 21.10.2000, 4 с. Хăйне килĕшнĕ япаласене пĕр купана пухса хунă, видеоплеер, компакт-дисксем. Х-р, 13.04.2001, 2 с.

видеоплеер

ç.с. Видеокассетăри (туп., 1) информацие телеэкранпа курма май паракан хатĕр; ансат видеомагнитофон. Кунтан вĕренсе тухнă А.Федотов шкула компьютер, В.Федотов — музыка центрĕ, ... Н.Шишкин — видеоплейер пачĕç. ÇЯ, 12.07.2000, 4 с. Кунтан [директор пӳлĕ-мĕнчен] «Орион» видеоплеер тата телефон аппарачĕ илсе тухса кайнă. Х-р, 21.10.2000, 4 с. Хăйне килĕшнĕ япаласене пĕр купана пухса хунă, видеоплеер, компакт-дисксем. Х-р, 13.04.2001, 2 с.

компетентлăх

ç.с. Пĕлӳпе пултарулăх пахалăхĕ. Халĕ пур çĕрте те компетентлăх çитейменни е пачах çукки пирки нумай калаçтапăр. Чĕлхе аталанăвĕн тилхепине тытса пыма, паллах ĕнтĕ, компетентлăх кирлĕ. М.Федотов //Х-р, 11.04.1992. Кругловăн компетентлăх çук тенĕ. Чăвашла каласан — ĕçлеме пултарайман мемме. ÇХ, 1998, 40 /, 1 с.

нульмĕш

нульмĕш класс, ç.я. Ултă-çичĕ çулхи ачасене пĕрремĕш класа кайиччен вĕренĕве хăнăхтарни; хатĕрленӳ класĕ. М.Федотов профессора хаçатра еплерех «тăн кĕртнине» вуласан, атьсемри, ... нульмĕш класа пынă ача учителе ăс панă евĕр туйăнса каять. В-х, 15.07.1991, 13 с.

полиатлонист

ç.с. Полиатлон ăмăртăвне хутшăнакан спортсмен. Çăмăл атлетсемпе полиатлонистсем хавшакрах пулчĕç. Х-р, 19.09.1996, 3 с. Вăл [Ю.Федотов] Муркаш районĕнчи чи вăйлă полиатлонистсенчен пĕри шутланнă. Х-р, 4.03.2003, 4 с.

политолог

ç.с. Обществăн политика пурнăçне тĕп-чекен ăстаçă. Политолог-журналистсем кирек мĕнле хĕрӳленсен те наука хăйĕн саккунĕсенчен пăрăнмасть. М.Федотов //Х-р, 7.08.1993, 3 с. Политолог-и вăл е патшалăх хĕсметĕнче тăраканскер-и. Ç-т, 1995, 4—5 /, 30 с. А.Леонтьев господин, политолог пулнă май, массăллă информаци хатĕрĕсенче тăтăшах пичетленчĕ. Ч-х, 1999, 27 /, 3 с. — совет политологĕ (Х-р, 14.03.1996, 3 с.); правительство майлă ĕçлекен политолог (Х-р, 23.01.2001, 2 с.).

Словарь Федотова «Тĕне кĕмен чăвашсен ячĕсем»

Алманч

первоначально было л. и. м. (см. чув. яз. и., Алманча), теперь входит в состав названий чувашских деревень Уй-кас Алманч, Нимĕч Алманч, Вăрманкас Алманч, Алманчă. наз. дер. Алманчиково, Тимбаевской вол., Буинского у. (Ашм. Сл. IА. 163-164). Первоначальное значение восходит к письмен. монг. Албан "служба; повинность; налог, подать" + -ч/-чă "собиратель податей" (Федотов ЭСЧЯ I, 35).

Алтта

л. и. ж. Изамб. Т. (Ашм. Сл. IА, 177); ср. мар. м. и. Алта/Алти/Алты; мар. алте "большой, крупный, огромный, великий, заметный"; мар.Г. алты, мар.Л. олто "ластовица" (в рубахе и т. п.); ср. мар. алташ уст. "величать" (Черн. СМЛИ, 61). Заметим, что мар Г. алты, мар Л. олто "ластовица" тюркского происхождения: др.-тюрк. qolïq "подмышка" (ДТС, 454) < кол/кул | чув. хул/хол "рука" + -дык/-тык/-тук (Федотов ЧМЯВ, 266).

Сав-

глагольный компонент в составе сложныхличных имен и находится в родстве с тюркскими глаголами сäб-/сäв-/сөй-/hөй/сӳй-/сӳӳ "любить" (Федотов ЭСЧЯ II, 3).

Сайка

(< русск. зайка), яз. м. и. Патраклă (Ашм. Сл. XI, 4); ср. мар. м. и. Сайка, Саяш, Саюк, Саюшка. С.Я.Черных марийские имена образует от мар. сай "хороший, хорошо" (Черн. СМЛИ, 387). Насчет этимологии чув. сайă "хороший" см. Федотов ЭСЧЯII, 4. Ко всему сказанному добавим, что есть русск. имя Сайка от Исаия (Петр. СРЛИ, 351).

Хаймулла

яз. и. м. Т.-И.-Шем., Именд., М.Русак. (Ашм. Сл. XVI, 15) < тат. м. и. Хәймулла (Сат. ТИС, 205) < араб. хәй "живой; вечный, бессмертный (эпитет Бога)" (Гаф. ПРС1, 270) + мулла. Ср. чув. хай: хай пӳрен/хайпирен назв. божества — "определяющий, завещающий жизнь". От хай жизнь (Ашм. Сл. XVI, 6, 15; Федотов ЭСЧЯ II, 305).

Шăмат

и. м., название села Шуматово (Ашм. Сл. XVII, 295) > мар. и. м. Шумат/Шуматий/Шуматай "родившийся в субботу" (Черн. СМЛИ, 563)/уд. шумот суббота. Исследуя этимологаю рус. суббота, М.Фасмер замечает, что лат. и греч. формы восходят через греч. saββara к арам. sabbәta или др-еврейск. šаbbаt. См. Федотов ЭСЧЯ II, 442-443.

Этимологический словарь

ав

I. гнуть, сгибать.

Производные формы: авăн- гнуться; авăнчăк изогнутый, гибкий; авкала- гнуть различным образом или гнуть в разное время, время от времени, иногда, кое-как; авкалан- изгибаться различным образом, в разное время и пр.; авкалантар- заставить кого различным образом изгибаться; авкаланчăк кривлякой называют человека, который кривляется и ужимается; авкăç станок из толстого дубового пенька, на котором гнут дуги, ободья и полозья; авмака с одной кривизной, согнутый; авмашкка (с едва заметным удвоением к) имеющий некоторый изгиб (дерево, проволока) (Ашм. Сл. 1А, 34-38).
Тюркские соответствия: др.-тюрк. еg- сгибать, наклонять (ДТС, 165); тат. ию склонять, нагибать, согнуть, пригнуть; башк. эйеу тж; аз., тур. äй-, уйг. äк- (Радл. Сл. I, 658, 675), тар., чулым., чаг., узб. äг- гнуть, нагнуть, согнуть;   як. иэх- гнуть, сгибать, загибать.
Чув. ав- > мар. (Горд. ЭСМЯ I, 42, 47) аауаш, агуаш, айаш гнуть, согнуть (Федотов ЧМЯВ, 166).

авăн

< рус. овин; овин - место для сушки хлеба.

Производные от авăн сложные глаголы: авăн ил-  молотить (каким бы то ни было способом); авăн пăс- снимать с шеста уже высушенные снопы; авăн пĕтер- окончить молотьбу; авăн сар- носить снопы и постилать посад; авăн çап- молотить хлеб цепами; авăн типĕт- сушить хлеб в овине; авăн ту- или авăн хур- садить овин, сажать снопы на овин (Ашм. Сл. IА, 44-49).
В.Г.Егоров пишет, что данное слово "заимствовано устным путем из окающего говора русского языка: овин > авин > авăн" (Егоров ЭСЧЯ, 19). Однако следует учесть одно очень важное обстоятельство, что процесс перехода о > а в русских заимствованиях в чувашской речевой практике носит закономерный характер: солод > чув. салат, рождество > чув. раштав, обед > чув. апат, господи > чув. васпати, плотник > чув. платник, воронка > чув. варинке, лоскут > чув. ластăк, поднос > чув. патнус и многие другие.
Рус. овин > чув. авăн > мар. авын, агун, аун, марГ., СЗ. äн овин (Горд. ЭСМЯ I, 43, 48) / удм. обинь / мордМ. авонь I мордЭ. авн, ауня; тат. әвен овин, рига. Согласно Ф.И. Гордееву, рус. овин заимствовано из булг. (др.-чув.) источника; чув. авăн, тат. äвен - производн. от др.-тюрк. äв дом с помощью суф. -ен (-ын) (Федотов ЧМЯВ, 167).
См. Räsänen EWb.,  32а.

май

сторона, направление; способ, сноровка; образ; форма; в качестве послелога в значениях "по", "под": лаши май пушши по лошади и кнут; алă май под руку.
   Производные формы: майĕпе/майĕпен потихоньку, постепенно; майла- приводить в перядок; майлан- прибраться, убраться, устроиться; майлаш- прибраться, устроиться; поправиться; майлă похожий, подобный; похоже, подобно; майсăр неблагоприятный, беспорядочный; неудобно, не с руки, не кстати, не так и др. (Ашм. Сл. VIII, 151-163).
   Тюркские соответствия: тат., башк. уңай удобный, сподручный; направление; лад; уңайла- делать (сделать) удобным; уңайлаш- становиться (стать) удобным; налаживаться; приспосабливаться; уңайлы удобный, сподручный; приспособленный; выгодный; тат. уңайhыҙ, башк. уңайhыҙ неудобный, неловкий, несподручный; др.-тюрк. оnai легкий, непринужденный, обходительный; верный, определенный; ср. оηа, оηγaj легкий; легко; подвижный (ДТС, 367-368).
   Чув. пĕрмай потихоньку, постепенно > ик май беспрерывно, беспрестанно (Кăзăпеп СЬС, 152); мар. он-айсыр (он~ай + -шр) неудобный; неудобно < чув. (Федотов ЧМЯВ, 201).
   См. Егоров ЭСЧЯ, 127; Räsänen EWb., 165b.

мел

Узор на груди женской рубахи (Пшкрт.) (Ашм. Сл. VIII, 221) < марГ. мел грудь; открытая часть ворот рубахи; приполок; марЛ. мел планка у ворота рубахи; приполок / удм. мыл грудь / венг. mell и др. (Лыт. ИВПЯ, 201).
   См. Федотов ЧМЯВ, 309; Лук. МЗЧЯ, 44.

паттăр

храбрый, смелый; здоровый, сильный; богатырь, храбрец, силач.

Производные формы: паттăрла- бодрить, подбодрять; паттăрлан- стать сильным, стать храбрым; паттăрлăх храбрость (Ашм. Сл. IX, 137-138).
Тюркские соответствия: тел. паттыр герой, победитель; каз., кирг., туркм., хив., крым. батыр храбрый; геройский; герой; сильный (каз.); др.-тюрк. батур герой, храбрый; карТ., ком. бађатыр герой; смелый; карТ. бађатырлых (бађатыр + -лык) сила, могущество (Радл. Сл. IV, 1180, 1449, 1511); як. баатыр храбрый, богатырь.
Монгольские соответствия: п.-монг. baγаtur, монг. баатар, бур. баатар богатырь; герой.
Тунгусо-маньчжурские формы: эвенк. багади, сол. баатар, эвен. баγатир, ороч. баату, батури, нан. баатор, маньчж. батору ~ батуру богатырь; герой; храбрый (ТМС I, 61—62); калм. баатр (баатър) богатырь; герой; п.-монг. baγаtur > > перс, рус; > тюрк. batur, енис.- ост. baha герой (Ramstedt КWb, 38).
Мар. патыр богатырь, силач / удм. батыр тж. / венг. bator смелый (< тюр.) (Федотов ЧМЯВ, 207); мар. паттырлык смелость, храбрость, отвага (< чув.). Рус богатырь < др.-тюрк. *baγаtur (откуда и венг. bator смелый) (Фасмер ЭСРЯ I, 183).
См. Егоров ЭСЧЯ, 144.

паха

дорогой, драгоценный; дорого, ценно.

Производные формы: пахала- оценить; пахалаттар- понуд. ф. от пахала-; пахалă/пахаллă полезный; дорогой; пахалăх ценность; пахасăр нестоящий (о вещи); неутомимый, прилежный, бесценный; паха ту- дорожить (Ашм. Сл. IX, 143-145).
Тюркские соответствия: др.-тюрк. бађа достоинство; ком. бађа (< перс.) цена = тур., крым. паhа (< перс.) цена; тур., чаг., туркм., хив., крым., карТЛ. баhа цена, стоимость; тур. баhасыз (баhа + -сыз) бесценный (Радл. Сл. IV, 1138, 1447-1448, 1465-1466); др.-тюрк. bаγа (< согд. βγ) титул; bаγа ben er я муж [высокого титула] бага; bojla bаγа tarqan титул Тоньюкука (ДТС 77, 110); тат. бәя цена, стоимость; бәялә- ценить, оценивать, оценить; бәясез дешевый, не имеющий цены.
Мар. пагалаш почитать, уважать < чув. (Федотов ЧМЯВ, 207).
См. Егоров ЭСЧЯ, 145; Федотов МИЭСЧЯ, 81.

пăшал

ружье < рус. пищаль.
Производные формы: пăшалçă охотник; пăшал тарĕ порох и многие другие оружейные термины (Ашм. Сл. X, 179-181) > мар. пычалзе (пычал + -зе) охотник; пышалтар (пышал + тар) порох (Федотов ЧМЯВ, 209).
См. Егоров ЭСЧЯ, 152.

пăлтăрчан

(пăлтăрччан)

трясогузка (Хорачка, В.Олг., Пшкрт.). Пăлтăрчан — ола чакак кап, поçпорняран кăть пысăкрах

пăлтăрччан то же (Ашм. Сл. X, 110) > марГ. выльдырцан перепел; марЛВ. пулдырчо перепел.
Ср. тур. bildircin перепел (Федотов ЧМЯВ, 207).

пăлхав

(пăлхав, пăлхаву, пăлхавар)
бунт, волнение, смута, мятеж, суматоха;

Тюркские соответствия: крым., ком., кирг., карЛТ. булŋа-, чаг., вт. булŋа- мешать, перемешать, взбалтывать; привести в беспорядок; др.-тюрк., чаг. булŋаŋ смятение; ком., чаг., тар. булŋан- возмущаться; быть испорченным через смешение (тар.); чаг. булŋанчик мутный; возмущенный; чаг. булŋар кожа; тур. Булŋар, Булгаристан Болгария (Радл. Сл. IV, 1848-1850); тат. болган- мутнеть, мутиться, замутиться; болганчык мутный, замутившийся; болганыш смута; смутный; Болгар ист. булгары; булгарский.
Относительно первых сведений о болгарах, попытки этимологизации термина "болгар/булгар" см.: Федотов ЧМЯВ, 32-34.
См. Егоров ЭСЧЯ, 147; Räsänen EWb., 88аb.

пурлăх

(порлăх)
имение; имущество; богатство; достаток; наследство.

Производные формы: пурлăх-юрлăх материальное положение; пурлăхлă — имеющий достаток (Ашм. Сл. IX, 298).
Тюркские соответствия: кирг., каз., барлык (бар + -лык) бытье; существование (каз.); богатство, благосостояние (кирг.); чаг., вт. барлик существование; имущий, богатый; богатство; леб., саг. парлыГ = алт., тел. парлуу (пар + -лу), ср. як. баардаах достаточный; богатый (Радл. Сл. IV, 1156, 1485).
См. пур II/пор II.
МарГ. пурлык, марЛ. порылык добро, имущество; пожитки (< чув.) (Федотов ЧМЯВ, 214-215).

пурçăн

Диалектные: пурçын, пурçин, пурçум, пурçун, порçун, порçăм, пурçĕн, порçен
шелк (Ашм.  Сл. IX, 309-310) < перс. (äбришом) шелк (Гаф. ПРС I, 4) > тар. äбришин шелковый (Радл. Сл. I, 936).
МарЛ. порсын, марГ. парсын шелк (< чув.) / удм. бургчин / мордМ. паражци / мордЭ. парсей шелк / венг. bársony; ср. др-тюрк. barčїn шелковая ткань (ДТС, 83) (Федотов ЧМЯВ, 215).
Ср. рус. брачина, парча (> к.-кирг. барча какая-то шелковая материя, кирг. барша, крым., тоб. барца, каз. парча, саг., шор. парчан, як. барча) < др.-чув. (Räsänen EWb., 63а; Фасмер ЭСРЯ I, 208-209).
См. Егоров ЭСЧЯ, 166.

пар

I железа.

Производные формы: çу парĕ сало во внутренностях животного; çăпан парĕ воспаление соответствующей железы при появлении чирия (Ашм. Сл. IX, 102).
Тюркские соответствия: тур., тар., ачаг. бäз железа, опухоль, желвак; сухожилие (тар.); чаг. мäз железа (Радл. Сл. IV, 1631, 2110); тат. биз, башк. биҙ железа; тат. май бизе, башк. май биҙе железа сальная.
Монгольские формы: калм., бур. бер затвердение на теле (от ударов) (Номинханов. Доклад, 9).
См. Егоров ЭСЧЯ, 142; Федотов МЭСЧЯ, 79.

пар

II дать, давать, подавать, отдавать и т.д.

Производные формы: пар-ил давать и брать, одолжать и одолжаться, ссужать; пару-илӳ взаимные расчеты; долги и платежи; парăм долг, подать, налог и пр.; парăн- поддаваться, покориться, повиноваться, подчиняться; отступиться; парăнтар- понуд. ф. от парăн- подчинить, покорить; паркала- учащ. ф. от пар-; партар- понуд. ф. от пар- и  др. (Ашм. Сл. IX, 102-106).
Тюркские соответствия: алт., тел., леб., шор., уйг. пäр-, як. биäр- давать; др.-тюрк., чат., вт., тар., ком., туркм., карЛТ. бäр- давать; кирг., к.-кирг. бер- дать; тур., аз. вäр- дать, подарить, передать, выдать = крым. wäp- (Радл. Сл. IV, 1224, 1592-1593, 1967-1968); тат., башк. бир- дать, давать, выдать, выдавать, отдать, отдавать и т. д.
Чув. парим (пар- + -им) > мар. парым долг; каз. бирем подать (Радл. Сл. IV, 1754); др.-тюрк. birim уплата (Мал. ПДП, 372) (Федотов ЧМЯВ, 206).
Ср. венг. bér, акк. bért Preis, Wert, Lohn, Sold < др.-чув. *bäri, *bärü (Gomb. BTL, 43-44).
См. Егоров ЭСЧЯ, 143; Räsänen EWb., 70Ъ; Федотов МИЭСЧЯ, 79-80.

харкаш

рычать друг на друга (о собаках); вздорить, ссориться, ругаться, спорить.

Производные формы: <i>харкашу</i> брань, ссора; <i>харкаштар-</i> понуд. ф. от <i>харкаш-</i> (Ашм. Сл. XVI, 61, 65).
Тюркские соответствия: тел., алт., шор., леб., саг., кач., койб., кюэрик., кирг., к.-кирг., тар., каз., ком., чаг., вт., карЛТ. <i>карђа</i> - проклинать, заклинать, ругать (Радл. Сл. II, 192); др.-тюрк. <i>qarүïš</i> проклятие; <i>qarүïš qïl</i> - проклинать; <i>qarүaš-/ qïrүaš-</i> совм. от <i>qarүa- / qïrүa-</i> ругать, бранить, клясть (ДТС, 426, 445).
Ср. п.-монг. <i>xariya-</i>, халха-монг. <i>хараа-</i> бранить, хулить, ругать, проклинать (Вл. СГМЯ, 201).
МарВ. <i>аргашаш</i> ругаться, ссориться (< чув.) (Федотов ЧМЯВ, 261; Горд. ЭСМЯ I, 138-139). См. Егоров ЭСЧЯ, 286.

ял

I селение (деревня, село).

Производные формы: ял-йыш односельчане; ял кулли/колли посмешище для деревни; смехота; ял хавалӗ деревенский обычай, нрав и т.п. (Ашм. Сл. IV, 172-177).
Тюркские соответствия: алт., тел., к.-кирг. айл юрта (алт.); деревня, аул (тел., к.-кирг.); кирг., каз., крым., ком., тоб., тара аул юрты, находящиеся на одном месте (кирг.); деревня (каз., ком., крым.); кюэрик., аз., тур. аҕыл загон для овец (тур., аз.); деревня (кюэрик.); тел. айыл деревня (Радл. Сл. I, 33-34, 74-75, 163, 221); як. ыал сосед; семья; дом; перен. житель.
Монгольские формы: п.-монг. ajil аил, селение; юрта, дом; сосед; монг. айл аил, группа юрт; юрта, дом; семья; соседи; бур. айл аил, группа юрт; юрта, дом; семья; соседи; жители одной общины.
Тунгусские формы: эвенк. айил (< монг.) сосед; сол. <аил (< монг.) деревня, поселок (ТМС I, 21).
Мар. ял деревня, село (< чув.) (Федотов ЧМЯВ, 286).
Ср. болгарскую эпитафию 708/1308 года: (араб. вязь)mūn suwār yāl-i (Talât Tekin VBK, 90:6) = чув. Мăн Сăвар ял-ĕ.
См. Егоров ЭСЧЯ, 352; Räsänen EWb.,39b; Федотов МИЭСЧЯ, 177.

См. также: