Чувашско-русский словарь (1982)

ирĕккĕн

1.
свободно, непринужденно
хăвна ху ирĕккĕн тыт — вести себя непринужденно

ирĕккĕн

2.
добровольно
ирĕккĕн парами — сдаться добровольно
унта вăл хăй ирĕккĕн кайнă — он пошел туда по своей воле

ирĕккĕн

3.
привольно
вольготно разг.
ирĕккĕн пурăн — жить вольготно
çеçенхир ирĕккĕн сарăлса выртать — привольно раскинулась степь

суверенитет

суверенитет (патшалăх хăйне ирĕккĕн, никама пăхăнмасăр пурăнни)
патшалăх суверенитечĕ — государственный суверенитет
наци суверенитечĕ — национальный суверенитет

хăй

2.
его, ее собственный
свой (его, ее)
хăй кĕнеки — своя, его книга
вăл хăй тӳпине илнĕ — он получил свою долю
хăй ирĕкĕ — как он хочет, воля его
хăйĕн ирĕкĕ — как он хочет, воля его
хăй ăссĕн — по своему разумению, своим умом

хăй ирĕккĕн —
1) по своей воле, добровольно
2) самочинно
хăй ирĕккĕн хăтланни — самоуправство

теплица хăй хакне часах кăларчĕ — теплица быстро окупила себя

ирĕклĕн

то же, что ирĕккĕн

Никольскийĕн чăвашла-вырăсла словарĕ

ирĕк

воля
свобода
власть
халĕ ĕнтĕ хамăн ирĕк — теперь уж моя воля
ирĕккĕн — вволю
унăн тырри-пулли ирĕккĕн пулнă — у него хлеба было вволю
ĕнтĕ ирĕке тухрăм, тет — ну , теперь я, говорит, вышел на свободу
пире вăл тĕттĕм ирĕкĕнчен кăларса илнĕ — он нас вызволил из-под власти тьмы
ху ирĕкӳпе — по своей воле
çӳлти ирĕке, çĕр çинчи ирĕке пурне те мана панă — мне дана всякая власть на небе и на земле
ирĕке кăлар — уволить, выпустить на свободу
ирĕке тух — выйти на волю, уволиться
ирĕк йар — позволять
ирĕк пар — дозволить
çын ирĕкенче тăр — зависить от человека
ирĕкӳне туса çитерме кайатăп — иду исполнять волю твою
ирĕклĕх – вольность, свобода
ирĕксĕрлĕ-мĕнле — как-нибудь насильственным образом

Словарь чувашского языка

сатурлан

задориться, принимать бравый вид, храбриться. Шурăм-п. Ха! ха! ха! — пурте сатурланса кулма пуçларĕç. Толст. Ача сатурланса çитнипе унтан юлман (не отставал от нее). Альш. Каласан-каласан, хурланаканнисем (обижающиеся) тарăхма тытăнаççĕ, татах сатурланса леш калакансене хирĕç тавăраççĕ. Кан. Ку таранччен çырмасене ӳссе, асланса пыма чарман, вĕсем ирĕккĕн ӳссе, сатурланса тăнă.

çитсе пыр

догонять, нагонять. Орау. Лаши хыçран çитсех пырать, пĕртте юлмасть (за нами или за другим). Ib. Çитсе-çитсе пынă çĕртрех лаша тăварăнчĕ те, тарчĕç. Якейк. Эп иккĕпе çӳренĕ чохне пирĕн тор лаша яланах хам хыççăн çитсех пырать (никогда не отстает). || Приближаться. Эльбарус. Ун чохне çарансене чарман, анчах чарасси патне çитсе пынăччĕ. || Подходить. || Доходить числом, численностью. Барап. 244. Çаксем (опущенные секунды, минуты) тăватă çулта хăйсем пĕр тавлăка, 24 сехете, çите пыраççĕ. Баран. 150. Россияра çĕр кĕпĕрнене çите пырать. Изамб. Т. Эпир Хурăн-вар патне çитсе пыратпăр. || Исполняться. N. Шухăшланă шухăшĕ çитсе пытăр. С. Дув. † Çирĕм икке çитсе пынă чухне тĕнче нуши юлчĕ пуç çине. || Хватать, быть достаточным. N. Кунта пире тапак ирĕккĕн параççĕ, çите пырать, чей-сахăр та çитет.

хам ирĕкĕн

хам ирĕккĕн, (я сам) по своей воле, по собственному желанню. Н. Сунар. Сирĕн пек мăнтăр пулам мар та, хам ирĕкĕн çӳрем, тесе каларĕ, тет те, тара пачĕ, тет, кашкăр вăрманалла.

кĕшле

шуметь. Истор. Вăрмансенче тискер кайăксем ирĕккĕн кӳлĕре пулăсем кĕшлесе пурăннă пек; пурăннă (кишели). Кубово. Сăмовар кĕшлени (= вĕрени).

ахаль

(аhал’) temere, sine causa, frustra, incassum; sine usu, sine utilitate; otiose; nullo consilio; gratuito; sine mercede; simpliciter, sine apparatu, sine doctrina, sine rei ullius adiutorio; без причины, без основания; попусту; так себе; без употребления, без пользы; без дела; без особого намерения; даром, бесплатно; просто, без особых приспособлений, без предварительного приготовления или изучения и т. п. По-русски во всех этих случаях можно перевести наречием так. Ст. Чек. Ват çынсам ахал, каламан. Старые люди сказали (это) не без основания. Шурăм-п. № 26. Вĕсем калани ахал, пулакан мар. Их слова обыкновенно сбываются. Ч.С. Атте вара: ку ахал, мар, пĕр-пĕр çурта аçа çапрĕ пуль, тесе, урама пăхма тухрĕ. Тогда отец сказал: «Это (т. е. столь сильный громовой удар) не без причины; вероятно, в какой-нибудь дом ударила молния», и вышел на улицу посмотреть. Альш. Ашшĕ кĕтет-кĕтет те: ку ахал мартăр, тесе, шыв хĕрне чупса анат, тет. Прождав некоторое время, отец побежал на берег, предполагая, что это (т. е. невозвращение дочери) неспроста (не без важной причины). Янтик. Ăна вут тивертнĕшĕн ахалех (ямăçĕ) тумăçĕ. Ему (этот) поджог даром не пройдет. Якейк. Конăн ани ахальах чăсăлсă выртать. Его загон (полоса земли) лежит попусту (не засеян). Собр. Ахалĕн амăшĕ вилнĕ, теççĕ. (По обьясн. И. С. Степанова, соотв. русской посл.: «подаришь уехал в Париж, остался один купишь»). Юрк. Кĕнекисене ахаль (scr. ахал) илмелле пулмасан, эп укçа та тӳлĕп. Если нельзя получить книги даром, то я могу и заплатить. Аттик. Пирĕн парнене ахал, ан ту. Амин. Не сделай нашего приношения тщетным, т. е. прими жертву. (Из моленья). Н. Шинкус. Куккасем: киле килнĕскере тасаттарас, тесе, тем парасса çитнĕ. Тасатсам-а, сана ахал, тумăпăрах! тие пуçларĕç. Дядя и его семейные, желая, чтобы цыган, раз он пришел в дом, изгнал порчу, готовы были дать ему за это некесть что. — «Пожалуйста, выведи у нас порчу», говорили они ему: «мы во всяком случае не оставим тебя без вознаграждения.» Н. Карм. Кусем пырсан, шыв парса, питне çутарнă, пурçăн алшăлли панă. Салтак каланă: мана хамăн мунтир те юрĕ, ку ахалех хуралат, тенĕ. Когда они пришли, отдали ему умыться и дали шелковое полотенце. Солдат сказал: «Зачем попусту пачкать полотенце? — мне ладно утереться и мундиром». Эсĕ мĕшĕн кушака сентĕре çине лартрăн? — Ахаль. Зачем ты посадил кошку на полати? — Так себе. Бгтр. Мĕн патне (у др. мĕн тума) килтĕн? — Ахалех. — Ахаль пулсан, алăк патĕнче алтăр пурччĕ — илсе кай та кӳрсе пар. (Çапла ачасене, çын патне пырсан, калаççĕ). «Зачем пришел?» — «Просто так.» — «А если просто так, то за дверью у нас был алтăр (большой ковш), унеси его и принеси назад.» (Так говорят детям, если они придут без дела в люди, т. е. в чужой дом). СПВВ. ОН. Ахалех = кăлăх. Кильд. Çавах та вăсен ача-пăча пулман, ахалех ватăлса кайнă. И все-таки детей у них не было, и они так и состарились. Ст. Чек. Ахаль ларасран ялан кăнчала авăрлат. Чтобы не сидеть без дела, постоянно прядет. Регули. 207. Ахаль лариччен кăнчала арлать. Чем сидеть так, прядет. N. Ахаль лариччен кĕрĕк аркине те полин йăвала, теççĕ. Чем сидеть без дела, лучше мни полу шубы. Якейк. Атя ман пата, ахалех кăмака çинче пĕççе тăратса выртан! — Ахалеххине ахалех те (или: ахальне ахалех те), сан пата çавах пымасп. Идём ко мне, (все равно) так на печи валяешься (вздернувши ноги)! — Так-то так, а все-таки я к тебе не пойду. Н. Кунаш. (Цив.) † Çиессĕм килет, ĕçессĕм килет, кăмакари хуплу еннеллех чунăм туртать çке!.. Эп çиесшĕн каламастăп, ахаль калатăп. Мне хочется есть и пить... И как мне хочется курника, которых стоит в печке!.. Я говорю это не затем, чтобы поесть, а просто так (без особого намерения). Альш. Те йыхрава каять, те ахаль таçта каять. Неизвестно, едет ли он звать в гости, или едет куда-то хак (без этого намерения). Регули. 1293. Эп она ахаль патăм. Я дал ему даром. Менча. Тухатмăш ывăлĕ, ӳксе пуççапса, çĕр тенкĕ пама пусан, шеллесе, ахалех тӳрлетнĕ, тет. Утемĕш, ахаль, пулсан, пин тенкĕ парсан та, тӳрлетес çукчĕ, тет, ывăлне шеллесе анчах тӳрлетнĕ, тет. Когда сын колдуна поклонился Удемишу в ноги и обещал дать ему сто рублей, тот сжалился и поправил (исцелил) колдуна даром. Говорят, что Удемиш сделал это лишь из жалости к сыну, а иначе он не поправил бы его и за тысячу рублей. Якейк. Вăл лоткăла ышша кари (т. е. кайрĕ-и), ахал, (sine navigio, solis corporis viribus utendo) ышша кари? Он поплыл на лодке или так? Ib. Эп посмапа мар, ахал, хăпартăм. Я влез не по лестнице, а так (т. е. без лестницы). N. Ват çынна куçлăх кирлĕ, ахал, (ахальăн) он куç кормаçть. Старому человеку надо очки (нужны очки), иначе он не видит. || Sic quoque. И без того уже. Коракыш. Карчăк каланă: ăçта каятăн? тенĕ. Улпут каланă: санпала калаçма мар, ахаль хуйхă! (у др. ахаль, те хуйхă-ха) тенĕ. Старуха спросила: «Куда ты едешь?» Барин отвечал: «Мне не до разговора, у меня и без того на душе кошки скребут». Кан. 1927, № 224. Вулăсра пĕр милитси (милиционер) нимех те туса çитереймест, тет. Мĕншĕн тесен унăн ĕçĕсем ахалех нумай (и без того много дела). || Haud raro rei alicuius vehementiae significandae causa ponitur. Также употребл. для выражения силы действия. БАБ. Çынсем сиксе тăчĕçĕ, тет, пăхаççĕ, тет: ха, уксак йывăçсене тĕпĕ-тымарĕпе ахаль, лăскат, тет. Люди вскочили и смотрят, а хромой так я выдирает деревья, совсем и с корнями. Альш. Тухса пăхан пек пулат та, ку салтаксене ахаль тустарма туйăнат, тет. Он вышел на двор, как будто для того, чтобы посмотреть (лошадь), и принялся пробирать (ругать) этих солдат. Ib. Тукмакĕ: валей! тесенех, ку карчăка ахаль пĕçерет, тет; ăçтан кĕçтет, çавăнтан парат, тет. Как только старуха сказала: «Валяй», дубинка и давай ее колошматить. Только успевай повертываться! (букв. «где чешется, по тому месту и лупит»). Ib. Пĕри тухат та, ку тункăлтăксене ахаль ватса яраççĕ, тет. Один из жителей вышел (на улипу, созвал соседей) и они отлупили (прибили, точнее: с сильными побоями проводили) тупгылдыков (глупцов в сказке; см. манкăлтăк) как Сидорову козу. Ib. Эпĕ пăхса выртатăп: хай тăрнасем ахаль таптаса çисе çӳреççĕ. Я лежу и смотрю, а журавли так и топчут, так и едят (просо). Ib. Ку пупсем пакăр исе килеççĕ те, ку çынна тĕртсе те яраççĕ. Ку çын ахал, шыва пăтратат, тет. Поп и дьякон взяли багор и столкнули этого человека (завязанного в мешок) в речку. Тот там просто всю воду взмутил. V. ахаль анчах. || Etiam adiectivi vim habere potest et significat usitatum, pervulgatum, vulgarem, vanum, simplicem, gregarium, gratuitum, parvi momenti, vilem, sine verbis (de cantilena dicitur, quae modulatione sola constat). Употребляясь в значении прилагательного, переводится словами: обыкновенный, простой, не заключающий в себе ничего особенного, важного, тщетный, даровой; без слов (песня). Ахал, çын, рядовой, ничем не выдающийся человек; ахал, йывăç, обыкновенное, простое дерево; дерево, не приносящее плодов; ахал, шăмă, обыкновенная кость; ахаль хут, обыкновенная или простая бумага; бумага, не имеющая значения. Якейк. Вăл пирн юшши ахаль çын çине пăхмаçть те. На простых людей, вроде нас, он и не смотрит. Ib. Ку ахаль корăк мар, ку корăкпа тем те тума полать. Это не простое растение, этим растением можно сделать что угодно. Ст. Чек. Вăл лаша çырăвĕ мар, ахал, хут-кăна. Это не расписка о покупке лошади, а простая бумажка. Ib. Вăл çырмалли хут мар, ахаль кут шăлса пăрахмалли хут. Это не бумага для письма, а просто для отхожего места. Ib. Пире, ахал, çынсене, капла та юрат. Нам, простым (не чиновным) людям ладно и так. СТИК. Ку ахаль япала мар, кунта мĕн-те-пулсан пур. Это не простая вещь, в ней что-нибудь да есть особенное. (Так и в Ст. Чек.). Парастас. Этемĕн мĕн пурри пурте ахалех; вилсен, вĕсем нимĕне те тăмаççĕ. Что сокращ. жизнь. Ахал ун пек ĕмĕт ахалех! Но подобная надежда тщетна. Изамб. Т. Сирте çĕр ахал, (ирккĕн, у др. ирĕккĕн). У вас земли привольно (или: у вас земля дешева, хоть даром бери). То же и в Сред. Юм. Ст. Чек. Сирте çĕр ахаль. У вас земля дается даром (или: продается по крайне низкой, сравнительно со здешней, цене). Сред. Юм. Ахаллин (аhаллин’) амăш вилнĕ. У дармового мать умерла, т. е. даром давать не буду. Так отвечают тому кто просит чего-нибудь даром. Якейк. Ахал, йорă, песня без елов. (В Череп. это выражение означает песню, которую поют в обыкновенное время, без особого повода.

пӳ-си

туловище, корпус, стан; внешность. Тюрл. Пӳне-сине çĕклеймес (тяжелый человек). Сред. Юм. Çан чôл пӳ-сипе, сăн-пуçпа такама кайса йораса пôрнмалла-çке. Цив. † Пĕвĕм-сийĕм пурччĕ ман, Атăл хĕрĕнчи хумăш пек. Paas. 121. Пӳ-си, тело. ТММ. Хăй (Марине) çинчерех пӳ-силлĕскер, чăпта куписем хушшипе ансăр çĕртенех ирĕккĕн кĕрсе кайрĕ те, пĕр лутрарах чăпта купи çине яшт сиксе хăпарса ларчĕ.

ан

(ан), latitudo (de textilibus plerumque dicitur), ширина (обыкновенно о материи). СПВВ., ЧП. Ансăр тӳшеке ан хушрăм. Я прибавила ширины узкой перине, т. е. сделала ее пошире. СПВВ. Кĕпе анĕ аслă. Рубаха слишком просторна. Альш. † Пасар улачийĕн анĕ анлă, касасси-пĕкесси (i. q. пӳкесси) час пулмас. Клетчатая бумажная пестрядь (в роде сарпинки) очень широка, и ее не скоро разрежешь и подрубишь. СПВВ. † Тăхăр хĕçин анĕ аслă, касса пӳклесси час пулмĕ. Холст из девяти пасм очень широк, и его не скоро разрежешь и подрубишь. Ст. Шаймб. † Улача кĕпен анĕ анлă. Рубаха из пестряди — широкая. || Item singulae plagulae textilium, ex quibus fiunt stragula aut vestimenta, полотнище. В. Олг. † Çичĕ антан çĕленĕ тӳшекĕччĕ. У нее была перина, сшитая из семи полотнищ. Сред. Юм. Кĕпене виç антан çĕлесен пит ирĕккĕн çитет. Из трех полотнищ можно свободно сшить рубаху. Сятра-Марга. † Тăвансам петне (= патне) килнĕ чох тăват ан кĕпи те тăвăр полчĕ. Когда я пришел к родным, то даже моя рубашка, сшитая из четырех полотнищ, оказалась узкою (т. е. от обильного угощенья). ЧП. Атя, ăстарик, ай, киле! Пилĕк ан тӳшек сарăпăр, çич ан çитти (scr. çити) витĕнĕпĕр, ыталланса çывăрăпăр! Поедем, старик, домой! Постелем мы перину, наволочка которой из пяти полотнищ, оденемся простыней, сшитой из семи полотнищ, и будем спать, обнявшись! Янш.-Норв. Улача кĕпе пĕтерме виçĕ ан пусма çитмерĕ. На отделку пестрядинной рубахи не хватило трех полотнищ бумажной ткани. Кошки. † Арка çичĕ ан пĕрсессĕн кĕпене (рубахе) йывăр килмĕ-ши? Альш. † Арка çич ан тытсассăн пӳме йывăр килмĕ-ши? Если обшить рубаху обшивкой со сборками, сшитой из семи полос ткани, оторванных от куска в ширину его, то не будет-ли тяжело моему стану (т. е. мне самой)?

ĕне ырри

(ыρρи^ы), коровье молозиво. || Обряд, соверш. по случаю новотела. НТЧ. Ĕне пăруласан, ĕне ырри тăваççĕ, ăна пур выльăх чӳкĕнчен те асла хураççĕ. Из молитвы при «ĕне ырри»: «Эй турă, эсĕ çакă çĕнĕрен çуралнă выльăха-чĕрлĕхе ырлăхне-сывлăхне пар, питĕ аллине пар, пĕрререн пин пуçа çиттĕр, çуралнин питĕ аллине пар, çуралманнине çуратса пар etc... Каç пулсан вара (после этого моленья), çав пăрупа ĕне ячĕпех виç пĕрер пуслăх укçа илет те, кай еннелле кайрисене пама тухса каять. Кайри, тесе, вĕсем тĕне кĕмесĕр вилнĕ çынсене калаççĕ. Пус хапхинчен тухать те, чăркуçленсе ларса чӳклет. Хурамал. Ĕне пăруласассăнах, малтан сунă сĕчĕ çине икерчĕ хураççĕ, (ставят) ăна вара малтан пĕçернĕ икерчине утăпалан пăрушне çитереççĕ; икерчине пара кайран, кӳршисене чĕнсе, çупа пуççа çиеççĕ. Кайран вара, çисе тăрансан, чĕннĕ хăнисене: ĕне сĕтлĕ пултăр тесе шывпа сапаççĕ. Альш. Ĕне ырри. Ĕне пăруласан чăн малтан сĕт çинĕ чух тăваççĕ: чӳклеççĕ, сĕт çиеççĕ, пĕрне-пĕри сĕтпе сапаççĕ: ирĕккĕн тыткаламалла пултăр, теççĕ. Сред. Юм. Ĕне пăруласан, пĕр-ик эрнерен икерчĕсем пĕçерсе асăнса çинине: ĕне ырри турăмăр, теççĕ. См. Магн. М. 95.

лашт

подр. быстрому и легкому раскалыванию или лопанью, иногда и другому быстрому, беспрепятственному действию. КС. Вут сыппине пуртăпа лартрăм та (рубнул), лаштах çурăлса карĕ (или: лаштăрах çурăлса карĕ). N. Пĕрре касрăм та, вут сыппи лаштах çурăлса карĕ. Чуратч. Ц. Иккĕ-виççĕ сыпрĕ, тет те, кун хырăмĕ лаштах çурăлса кайрĕ, тет. ГТТ. Çĕрĕк тавраш (гнилое дерево) çурăлнă чухне лашт! тăвать. Сред. Юм. Наткарчăк çине чĕлпи кĕл миххи яра пачĕ, тет те, Наткарчăк хырăмĕ лаштах çôрласа кайрĕ, тет. (Сказка). Ib. Мих лаштах кая пачĕ (упал с небольшой высоты). Ib. Мих орапа çинчен кая пачĕ те, лаштах çôрлса кайрĕ. Ib. Пăтратни çисен, лаша хырăмне лаштах ярать („показывает на увеличение живота“). СКАЗЗ. 43. Хыттăн кăçкăрса ярсан (Иван), попĕсем михĕсене лашт пăрахрĕç, хăйсем кăшт кăна йăванса каятьчĕç (чуть не повалились со страху). || И Карм. Юман шĕшкĕ сулхăнĕнче пушшех вăйлăланса çӳлелле лаштах хăпарса кайнă. Капк. Хăваласа çитсе, сенĕкпе лаштах (scr. лашттах, с эмоциональным удвоением) чиксе илеççĕ. || ГТТ. Пычĕ те вырăн çине лашт! (с лаб, „а“) выртрĕ (на мягкую постель, но не на тӳшек). Хрест. 1927, 359. Алăк патĕнчи кунтăк сакки çине, темскер ĕç туса ывăннă пекех, лашт! чăсăлса выртрĕ (он). || Альш. Хăнасене ăсатрăмăр. Чĕре лаштах кайрĕ; ирĕккĕн пулса юлчĕ пек. Кан. Чĕре лаштах турĕ (в особом значении). || Баран. З6. Хăй хуйхине курать те, пуçне лаштах усать. N. Аллисене лаштах ячĕ. Сунт. Шурă пуçне хуйхăпа лаштах усса антарать.

лĕк

сокращать. Что сокращ, жизнь. Анчах эпир хамăр ирĕккĕн çав ахаль те кĕске пурăнăçа тата ытларах лĕкетпĕр (надо; кĕскететпĕр?).

йĕпеттер

заставить мочить; давать себя мочить. Н. Шинкус. Çавăнпа та нумайĕшĕ, ватă çынсем, хăйсем ирĕккĕн тухса, йĕпеттереççĕ (т. е. себя. Çумăр учӳкĕ).

ирĕккĕн

по своей воле («охоте»). Вдоволь. Хып. 1907, 10. Шанчăкран тухнă министрсем, ирĕккĕн-ирĕксĕрех, вырăнсенчен тухмалла пулаççĕ. Чăвйп. Мĕн тенĕ, вăл пурте ирĕккĕнччĕ (вдоволь). Чăвйп. Унăн выльăхĕ-чĕрлĕхĕ те, тырри-пулли те ирĕккĕн пулнă (вдоволь). Ев. Манăн аттемĕн темĕн чухлĕ тарçă та çăкăртан ирĕккĕн пурăнать. N. Хăйсем ирĕккĕн (по своему желанию) юрлама вĕреннĕ вырăссем. Нав. ХI. Пĕр хула та Израил халăхне хăй ирĕккĕн парăнман, пĕр Гаваонра пурăнакан Иевейсем анчах хăйсем ирĕккĕн парăннă. Псалт. 67₁₀. Эй турă, эсĕ хăвăн суйланă халăху çине çумăрна ирĕккĕн çутарнă. Юрк. Парнисене мĕнсене хатĕрлемешкĕн ирĕккĕнтерех пултăр тесе (чтобы было более времени...). Букв. 1904, I. Унăн выльăхĕ-чĕрлĕхĕ йышлă пулнă, тырри-пулли ирĕккĕн çитнĕ. Юрк. Вăйлă туя тăвас юлсан, кирек хăçан та çапла çулана хăварма тăрăшаççĕ. Мĕшĕн тесен, вăл вăхăтра ирĕккĕн пулать (бывает вольготнее). Псалт. 17₃₇. Эсĕ ман урасене ирĕккĕн уттартăн. Ч. С. Эй ĕнем, ĕнем! Сĕтне-çуна ирĕккĕн параттăнччĕ, халиччен юрмасăр яшка çименччĕ, çусăр пăтă çименччĕ, пур енчен те тулли тăваттăн. Псалт. 114₄₅. Эпĕ санăн еркӳсене шырарăм та, ирĕккĕн çӳрерĕм.

ирккĕн

(и_рккэ̆н’), привольный, вольготный. Привольно, вольготно. Изамб. Т. Пире унччен ирккĕн çĕрте тăма тăвăр пула пуçларĕ. IЬ. Таврари ялсенче çĕр тата ирккĕнтерех. IЬ. Пӳртне кĕрсен, пӳрчĕ вĕсен (у чуваш) чипер ирккĕн. Чет. пути. II. Халĕ манăн пурте ирккĕн. См. ирĕккĕн.

Русско-чувашский словарь

независимый

прил., независимо нареч.
1. (син. самостоятельный, свободный) пăхăнман, ирĕклĕ; независимые страны пăхăнман çĕршывсем
2. ирĕк кăмăллă; он ведёт себя независимо вал хăйне ирĕккĕн тыткалать

суверенитет

сущ.муж. (син. независимость)
суверенитет, хай ирĕклĕх (çĕршыв е халăх хăй ирĕккĕн, пăхăнмасăр пурăнни)

Русско-чувашский словарь (1972)

вздохнуть

сов. и однокр., вздыхать несов. ассăн сывласа ил; йывăррăн (тарăн) сывласа ил; канса ил; вздохнуть свободно ирĕккĕн сывласа яр.

третейский

третейский суд третейски суд (айăплаканнисемпе айăпа кĕнисем хăйсен ĕçне пăхса тухма хăйсем ирĕккĕн суйласа йышăнакан суд).

фамильярничать

с кем, с чем несов. хăвна ху ытлашши ирĕккĕн, хаюллă тыткала.

фривольный

килĕшӳсĕртерех, çăмăлттайрах, çынна вăтантаракан сăмахсене асăнакан; фривольное обращение хăйне хăй ытла ирĕккĕн, килĕшӳсĕр, çăмăлттайла тыткалани.

беспрепятственный

чарусăр, чарса тăмасăр; пĕр чăрмавсăр, ирĕккĕн.

Русско-чувашский словарь (1971)

вольный

прил. 1. ирĕклĕ, ирĕк; вольный труд ирĕклĕ ĕç; вольная жизнь ирĕк пурнăç; вольная продажа ирĕккĕн сутни; вольная птица 1) ирĕкри кайăк; 2) перен. ирĕклĕ çын; 2. в знач. сущ. вольная ж. ист. ирĕклĕх хучĕ (крепостла йĕркерен хăтарни çинчен); дать вольную крепостному крепостной хресчене ирĕке яр; ◇ вольные и невольные поступки пĕлсе е пĕлмесĕр тунă ĕçсем; на вольном воздухе см. href='/s/воздух'>воздух; вольный город ист. ирĕклĕ хула (никама пăхăнман хула); вольные движения ирĕклĕ гимнастика (снарядсăр тăвакан гимнастика); вольный казак ирĕклĕ казак (никама пăхăнман ирĕклĕ çын).

вызваться

сов. ирĕккĕн килĕш, пул, тăр (пĕр-пĕр ĕç тума); вызваться помочь пулăшма пул.

охотник

м. 1. (доброволец) ирĕккĕн килĕшекен; 2. разг. (любитель) юратакан, хавас çын; охотник посмеяться кулма юратакан; 3. разг. (желающий) ⸗ас [⸗ес] текен; на книгу нашлось много охотников кĕнеке илес текенсем нумай тупăннă.

произвол

м. 1. (своеволие) хăй ирĕккĕн хăтланни, пуçтахланни; 2. (необоснованность) сăлтавламасăр туни, мĕнле килнĕ çапла туни; ◇ оставить (или бросить, покинуть) на произвол судьбы пулăшусăр (е хӳтлĕхсĕр) хăвар.

произвольность

ж. хăвăн кăмăлупа (е ху ирĕкӳпе) туни, хăй ирĕккĕн туни, хăй тĕллĕн пулни, салтавламасăр туни; произвольность движений хăй тĕллĕн пулакан хусканусем.

произвольный

прил. 1. (ничем не стесняемый) ирĕклĕ, хăй тĕллĕн, чарман; произвольные движения ирĕклĕ хусканусем; 2. (самовольный) хăй ирĕккĕн тăвакан; произвольные действия хăй ирĕккĕн хăтланни; 3. (неубедительный) тĕплĕ мар, сăлтавсăр, витĕмсĕр; произвольное толкование витĕмсĕр ăнлантарса пани.

разгуляться

сов. разг. 1. (начать кутить) ĕçкĕпе иртĕхме пуçла, ĕçкĕпе ашкăнма тытăн; 2. (дать себе волю) ирĕккĕн хăтлан, хăвна ирĕке яр; негде ему разгуляться ăна ирĕккĕн хăтланма вырăн çук; 3. (перестать хотеть спать) ыйхă тарт, выляса çывăрма пăрах; ребёнок разгулялся ача выляса çывăрма пăрахнă; 4. (о погоде) уярт; день разгулялся уяртрĕ.

самоволие

с. хăй ирĕккĕн (е чарусăр) хăтланни, никама пăхăнманни, пуçтахланни.

самовольничать

несов. разг. ху ирĕккĕн хăтлан, пуçтахлан, чарусăрлан.

самовольный

прил. 1. (своевольный) пуçтах, чарусăр, никама пăхăнман; 2. (без разрешения) хăй ирĕккĕн, никамран ыйтмасăр; самовольный уход с работы ĕçрен хăй ирĕккĕн пăрахса кайни.

самоуправный

прил. хăй ирĕккĕн хăтланакан, пуçтах.

самоуправство

с. хăй ирĕккĕн хăтланни, хуçаланни, пуçтахланни.

самоуправствовать

несов. ху ирĕккĕн хăтлан, хуçалан, пуçтахлан.

самочинный

прил. 1. (самоуправный) хăй ирĕккĕн хăтланакан, пуçтахланакан; 2. (по собственному почину) хăй ирĕкĕпе (е хăй пуçарса) тунă.

свободно

нареч. 1. ирĕклĕ, ирĕклĕн, ирĕккĕн; чувствовать себя свободно хăвна ирĕккĕн тыт; 2. нареч. (без затруднения) ирĕккĕн, çăмăл, çăмăллăн; свободно говорить по-английски акăлчанла çăмăл калаç; З. в знач. сказ. безл. (просторно) ирĕк, аслă; здесь свободно кунта ирĕк; 4. нареч. (не тесно — об одежде) аслăрах, шалпар(тарах); сшить костюм свободно костюма шалпартарах çĕле; 5. в знач. сказ. безл. (не занято) пушă; это место свободно ку вырăн пушă.

свободный

прил. 1. (пользующийся свободой) ирĕк, ирĕклĕ; свободные крестьяне ирĕклĕ хресченсем; свободная жизнь ирĕклĕ пурнăç; 2. (совершаемый без препятствий, затруднений) ирĕккĕн, çăмăл, çăмăллăн; свободное дыхание çăмăллăн сывлани; свободное обращение (харпăр хăйне) ирĕккĕн тыткалани; 3. (никем не занятый) пушă; свободное место в автобусе автобусри пушă вырăн; свободная должность пушă вырăн; 4. разг. (не находящийся в пользовании) пушă, ерçӳллĕ; свободные деньги ерçӳллĕ укçа; 5. (о времени) пушă, ерçнĕ, ерçӳллĕ; в свободное время ерçӳллĕ вăхăтра; 6. (просторный — об одежде, обуви) шалпар, аслă; свободное платье шалпар кĕпе; 7. (не тесный — о помещении) ирĕк, пысăк, аслă; свободная квартира аслă хваттер; 8. спец. (холостой) пушă; свободная шестерня пушă шестерне; ◇ свободный кислород хим. ирĕклĕ кислород; свободная профессия ирĕклĕ професси (искусство профессийĕ).

своеволие

с. иртĕнни, пуçтахланни, хăй ирĕккĕн хăтланни.

своевольничать

несов. разг. иртĕн, пуçтахлан, ху ирĕккĕн хăтлан.

стихийный

прил. стихийăллă, стихия ⸗ĕ [⸗и]; стихийные силы стихийăллă вăйсем; стихийный закон стихия законĕ; 2. (непроизвольный) стихийăллă, хăй тĕллĕн пулакан, ирĕксĕр; 3. (неорганизованный) стихийăллă, хăй ирĕккĕн (е тĕллĕн) пулакан; стихийное установление цен хаксем хай тĕллĕн пулса кайни.

суверенитет

м. суверенитет (государство хăйĕн шалти тата тулашри ĕçĕсенче хăйне ирĕккĕн, урăх государствăсене пăхăнмасăр пурăнни).

церемониться

несов. 1. танлан, туртăнса тăр, ирĕксĕртерех тыткала; прошу не церемониться хăвăра ирĕккĕн тытăр; 2. с кем-чем и без доп. (считаться) тытăнса тăр, сапăр пул; нечего с ними церемониться вĕсемпе ытлашши сапăрланмасан та юрать.

Чувашско-эсперантский словарь

ирĕк

[irek]
libero, libera, libere
ирĕк çын — libera homo
ирĕк шухăшлă çын — liberpensa homo
ирĕклĕ сăмах — libere vorto
ирĕклĕ шухăш — libera penso
ирĕккĕн — liber(ec)e
ирĕк пар, ирĕкле — liberigi, permesi
ирĕклен — liberiĝi
ирĕксĕр — vole-nevole, senvole, perforte
ирĕксĕрле — perfortigi, malliberigi

хам

[ĥam/ĥu/ĥoj/ĥov]
mem, sia, via, lie, ŝia
эп(ĕ) хам — mi mem
хам тĕллĕн — memstare
хам(ăн) пурнăçра — en mia vivo
эп(ĕ) ăна хам кăмăлпа турăм — mi tion faris propravole
хам ăссăн — laŭ mia kompreno
хама хам тарăхатăп — mi koleras kontraŭ mi mem
(эсĕ) ху — vi mem
хăвна ху пĕлетĕн — vi mem vin konas
хăй — li (ŝi) mem
хăех (хăйех) — li (ŝi) mem
вăл хăех пурне те тăвать — li (ŝi) mem ĉion faros
хăйне майлă /евĕрлĕ — siaspeca, originala
хăй тĕллĕн вĕреннĕ çын — memlernulo
хăйне хăй сыхлани — memgardo
хăй ирĕккĕн — propravole, laŭ sia emo

Немецко-чувашский словарь Йоханнeса Бeнцинга (Benzing)

ablassen

(irĕkkĕn) paras, antaras, cakas, juhtarsa kălaras
(ирĕккĕн) пар, антар, чак, юхтарса кăлар

Неологический словарь чувашского языка

пулăшуçă

п.с. 1. П.п. Ирĕккĕн пулăшу кӳрекен е служба тивĕçĕпе пулăшса пыракан çын; шакăрча, помощник. Çӳрен ... чăрмантарса. Тупăннă пулăшуçă! Е.Осипова, 1982, 22 с. Геннадий Константиновича министр тивĕçĕсенчен хăтарнă, ЧР Президенчĕн пулăшуçи пулма çирĕплетнĕ. Х-р, 7.10.1998, 1 с. Анне — аттен никампа улăштарайми пулăшуçиччĕ. ÇХ, 2000, 5 /, 9 с. — аслă пулăшуçă (ЧÇ, 1997, 9 /, 3 с.); çывăх пулăшуçă (Х-р, 6.08.1998, 3 с.); обществăлла пулăшуçă (ÇХ, 1999, 10 /, 8 с.); обкомăн пĕрремĕш секретарĕн пулăшуçи (Х-р, 25.09.1996, 2 с.); район прокурорĕн пулăшуçи (ЧÇ, 1997, 9 /, 3 с.); кандидат пулăшуçи (ÇХ, 1997, 41 /, 2 с.); командир пулăшуçи (Х-р, 27.06.1997, 4 с.); депутат пулăшуçи, вице-спикер пулăшуçи (ÇХ, 1999, 10 /, 8 с.); — ВЧС, 1971, 552 с. 2. Ç.п. Çынна пархатар кӳрекен, усă паракан япала. Çак учебник турккă чĕлхине вĕренме кăмăл тăвакансемшĕн тивĕçлĕ пулăшуçă пуласса шанас килет. Х-р, 24.01.1998, 5 с. Ку енĕпе, паллах, выставка чи шанчăклă пулăшуçă. ХС, 1999, 31 /, 1 с. «Сывлăх» — сывлăх хуралçи. Пулăшуçă хаçатсăр ан юл, тăванăм, çырăнма васка. С-х, 2000, 16 /, 1 с. Салтак çырăвĕсем пулчĕç çав хайлавăн пулăшуçисем. ТА, 2000, 2 /, 1 с.

Чăваш чĕлхин ретроспективлă ăнлантару словарĕ

тарçă

чура. Ноланта архиерей пулса пурăннă Святой Павлин хăй ирĕккĕн тарçа (чурана) кайса кĕрĕшнĕ те пит йывăр ĕçсем ĕçленĕ [Поучения 1904:13]; Кам патне тарçа* каяс-ши / çывăхра пĕр хуçа çук. *Чура [Т.К.К. 1912:7].

См. также: