Чувашско-русский словарь (1982)

врр

подражание шуму вертящегося предмета
кустăрма врр çаврăнать — колесо вертится с шумом

втулка

втулка
кустăрма втулки — втулка колеса
пружинăллă втулка — пружинная втулка

качаллă

2.
имеющий шипы, шпоры, зубья, с шипами, шпорами, зубьями
качаллă кустăрма — колесо с шипами
качаллă пушмак — спорт. шиповки, обувь с шипами

кусатăран

2.
колесо
см. кустăрма
урапа кусатăранĕсем — колеса телеги

кускăч

то же, что кустăрма

кустăрма

1.
колесо

кустăрма

колесный
кайри кустăрма — заднее колесо
хыçалти кустăрма — заднее колесо
тимĕр кустăрма — железное колесо
урапа кустăрми — колесо телеги
шăллă кустăрма — зубчатое колесо
кустăрма ăсти — колесный мастер
кустăрма катăлĕ — колесная шина

кустăрма

2.
ролик, колесико

◊
истори кустăрми — колесо истории

ролик

1.
ролик (пĕчĕкçĕ кустăрма)

такан

3.
башмак, колодка (для торможения колес)
чаркăч таканĕсем — тех. тормозные колодки
кустăрма айне такан хур — подложить под колеса колодки

шăлсăр

3.
без спиц, с выпавшими спицами
шăлсăр кустăрма — колесо без спиц

çаврăн

1.
крутиться, вертеться, вращаться
кружиться
ачасем чăрăш тавра çаврăнаççĕ — дети кружатся вокруг елки
кустăрма хăвăрт çаврăнать — колесо быстро крутится
спутник хăйĕн орбитипе çаврăнать — спутник движется по своей орбите
çĕр хăйĕн тĕнĕлĕ тавра çаврăнать — земля вращается вокруг своей оси
авăрта шыв çаврăнать — в омуте кружится вода
çӳлĕ ту çине арман лартрăм çиле хирĕç çаврăнма — фольк. я поставил на высокой горе мельницу, чтобы вертелась на ветру

çаврăну

оборот, обращение, вращение
кустăрма çаврăнăвĕ — оборот колеса
çаврăну хăвăртлăхĕ — скорость вращения

çи

II. глаг.

1.
есть, кушать
апат çи — есть, кушать, принимать пищу
апат çисе тух — выйти из-за стола (после еды)
вилкăпа çи — есть вилкой
ĕçсе çи — пить и есть, угощаться
ирхи апат çи — завтракать
каçхи апат çи — ужинать
кăшт çикеле — перекусить
пирĕнпе çиме лар! — садись с нами кушать!
çиме ларт — посадить за стол, накормить
çиме тутлă — хороший на вкус
çиме юрăхсăр — несъедобный
çисе кур — попробовать, отведать уст.
çакна çисе пах-ха — попробуй-ка вот это
çисе тăран — наесться, насытиться
çисе тултар — разг. объесться
çисе яр — съесть, поесть (все)
каюра хурт-кăпшанкă çисе пурăнать — крот питается насекомыми
ача чĕчĕ çиет — ребенок сосет грудь
йытă çимен! — бран. пес бы его съел!
йытă çиесшĕ! — бран. пес бы его съел!
Çиекен лаша çултан юлман, тет. — погов. Хорошо питающийся конь в пути не отстанет.
Çулла çу çиет, хĕлле типĕ тытать. (Кустăрма). — загадка Летом ест масло, а зимой постится. (Колесо (телеги)).

çи

6.
тероть, истирать, протирать
сĕрмен кустăрма тĕнĕле çиет — немазанное колесо истирает ось

Словарь чувашского языка

кустăр

(-ты̆р), приговорка к сл. кустăрма. См. кустăрма.

кустăрма

костăрма, колесо. Артюшк. Кустăрма: кĕпчек (ступица), шăл (спицы), тукăн (обод), йăрана (обойма обода). N. Чăкăт çине вăрăм çурта туса кустăрма пек çавăрса (спиралью) лартаççĕ. Т. Н. Загадки. Тăваттăн пĕр тăван, шăллĕсене пиччĕшĕсем çитеймеççĕ. (урапа кустăрмисем). Каша. † Кустăр-кустăр-кустăрма халь кустарса ярăпăр. || Деревянные цилиндры в сукновалках (между ними пропускается сукно). М. Тупт. || Юрк. Кустăрма [пир тĕртнĕ çĕрте]. || То же, что кăстăрмач. См. арман. М. Тупт. „Костăрма" у „хĕреç" (чтобы верх мельницы не слетал).

пир тĕртни

тканье. Изамб. Т. Главнейшие термины, встреч. в ткацком деле: çип (нитка), çунат (воробы), хутăр (моток), хутăр йывăççи (мотовило), хутăр (разматывать нить с веретена на мотовило), йĕке (веретено), кăшкар (вьюшка, лукошко без доньев, на которое навивают нить с воробов), юрек (вьюрок), кумкăч (сновальня), кунча (снятая с сновальни основа и сплетенная в узлы), кунчала, кунçала (свивать снятую с сновальни основу в узлы), кум (сновать, натягивать нитки на сновальню), кумми (основа), ураççи (уток), кăнтар (натянуть основу на станок для тканья), хӳре (суживающаяся часть основы за ниченками), куç (узел основы), куç яр (спустить узел), çĕрĕ (цевка), хултăрчă (скальница), кустăрма (кружалка на веретене скальницы), кĕрĕ (ниченки), кĕрĕ çакки (веревочки, на которых висят жердочки ниченок), кĕрĕ патакки (жердочки ниченок), тай шакки (косточки, посредством которых подложки подвешиваются к жердочкам ниченок), улттă кĕрри, çичче кĕрри и т. д., витĕр (продеть нити основы через ниченки или через зубья берда), çилĕ, хутăр çилли (толстая нитка, которая пропускается через основу, чтобы сохранить порядок ниток в основе), куç хулли (палочки или лучина, вставляемая в основу поперек за ниченками после того, как вынуто çилĕ), куç хăййи (то же), хĕç (бердо), хĕç шăлĕ (зубья или набор берда); хĕç ӳретти (палочки между которыми расположены зубья берда), хĕç янаххи (набилки), улттă хĕçĕ (бердо в 6 пасм), çиччĕ хĕçĕ (бердо в 7 пасм), саккăр хĕçĕ, тăххăр хĕçĕ, вуннă хĕçĕ, вунпĕр хĕçĕ, вуниккĕ хĕçĕ; ăса (челнок), ăса варри или çĕрĕ варри (пруток, игла, ось цевки), пир вырăнĕ (ткацкий станок), тăратни (стойки в ткацком станке), кашта (перекладина, с которой подвешены блоки), шăлтăрма (блок), хивсе (пришва), хивсе патакки или пăрт йывăççи (притужальник, ворот пришвы), ура пусси (подножки), ура пусси çакки (веревочки, на которых висят подножки), чавса (стойка на брусе для пришвы; чавса, представляя примитивный станок, вставляемая в нары, когда нет ткацкого станка), пуç хăми (дощечка, вставляемая стойком в зев основы при выточке узоров), тĕрт (ткать), пĕтĕр (сучить), арла, авăрла (прясть), çăмха (клубок), çăмхала (навивать нитки в клубок или с воробов на вьюшку), килтĕ, килт çип (нитки, остающиеся в конце основы), тăрăх (кусок, конец, полотнище).

вăрăм çурта

назв. одного из шохоропных обрядов. С. Алг. Çĕр каçаччен çурта çунтарса лараççĕ, вăрăм çурта теççĕ (после похорон). Вил-йăл. Вăрам çурта айĕнче лармалли каç. Çĕрле пулсан, хӳçисем кĕрекене сĕтел лартаççĕ, сĕтел çине чашка лартаççĕ, ун çине пуçламан çăкăр, çăкăр çине чăкăт хураççĕ; чăкăт çине вăрăм çурта туса, кустăрма пек çавăрса, лартаççĕ.

Русско-чувашский словарь

вертеться

глаг. несов.
1. (син. вращаться, крутиться) çаврăн, пĕтĕрĕн; колесо вертится вокруг оси кустăрма тĕнĕл тавра çаврăнать
2. явăн, явăнса çӳре; якăлтат; дети вертятся вокруг старших ачасем аслисем тавра явăнса çӳреççĕ; вертеться у зеркала тĕкĕр умĕнче якăлтатса тăр ♦ в голове вертится пуçран каймасть (шухăш); на языке вертится чĕлхе вĕçĕнче тăрать (сăмах)

колесо

сущ.сред.; множ. колёса
кустăрма, урапа; колесо телеги урапа кустăрми; зубчатое колесо шăллă урапа (машина пайĕ) ♦ вставлять палки в колёса юри чармантар, ура хур
сущ.жен., множ. колей
1. урапа йĕрĕ, çул путăкĕ (урапасем хывни)
2. рельс çулĕ; узкая колея ансăр рельс çулĕ

Русско-чувашский словарь (1971)

буксовать

несов. ахаль çаврăн, ан турт (кустăрма çинчен); машины буксуют в грязи машинăсем пылчăкра туртаймаççĕ.

задний

прил. 1. хыçалти, хыçри, кайри; заднее колесо кайри кустăрма; задние ноги кайри урасем; 2. (обратный) каялла, кутăн; дать задний ход кутăн чак, каялла тух; ◇ задняя мысль вăрттăн шухăш; без всякой задней мысли тӳрĕ кăмăлпа, вăрттăн тĕллевсĕр; задним умом крепок вăхăт иртсен тин тавçăрса илекен; задним числом 1) иртсе кайнă числопа (çыр); 2) вăхăт иртсен; без задних ног ураран ӳксе; стоять (или ходить) на задних лапках см. лапка; уйти (или отступить) на задний план каярах чакса тăр, пĕлтерĕшне çухат.

кованый

прил. 1. туптанă, туптаса тунă; кованый меч туптаса тунă хĕç; 2. (обитый) кăшăлланă, шинăланă, тимĕрленĕ, тыттарнă; кованый сундук тимĕрленĕ арча; кованое колесо кăшăлланă (е шинăланă) кустăрма; 3. (с подковами) таканлă (лаша); кованые сапоги таканлă атă.

колёсный

прил. 1. кустăрма ⸗ĕ [⸗и]; урапа ⸗ĕ [⸗и]; колёсная дорога урапа çулĕ; (на колёсах) кустăрмаллă, урапаллă; колёсный экипаж кустăрмаллă экипаж; колёсный трактор кустăрмаллă (е урапаллă) трактор.

колесо

с. 1. кустăрма, кусатăран, урапа; 2. тех. урапа; мельничное колесо арман урапи; ◇ крутиться, как белка в колесе пĕр усăсăр айкаш; вставлять палки в колеса чăрмантар; ноги колесом клеще ура.

подложить

сов. что 1. (подо что-л.) айне хур, яр; подложить камень под колесо кустăрма айне чул хур; подложить рычаг кӳсек яр; 2. что, чего (прибавить) тата хур (е яр); подложить хворосту в очаг кăвайт хур; подложить каши пăтă антар; 3. что (положить тайком) вăрттăн пырса хур (е хурса хăвар); ◇ подложить свинью кому-л. ура хур, такăнтар.

развертеться

сов. хăвăрт çаврăнса кай; колесо развертелось кустăрма хăвăрт çаврăнса кайрĕ.

сменный

прил. 1. смена ⸗ĕ [⸗и], сменăри; сменное задание сменăри задани; 2. (периодически сменяемый) улшăнакан, ылмашăнакан; сменное колесо улшăнакан кустăрма.

спасть

сов. 1. (упасть вниз, сорвавшись) тухса ӳк, хывăнса ӳк, татăлса ӳк (е ан), ӳксе пĕт, тăкăнса пĕт; колесо спало с оси кустăрма тĕнĕлтен тухса кайнă; 2. (пойти на убыль) чак, хух, вăйсăрлан, тамал; опухоль спала шыçă чакрĕ; ветер спал çил тамалчĕ.

Чувашско-татарский словарь (1994)

кустăрма

тәгәрмәч

См. также: