Чувашско-русский словарь (1982)

кут

1.
зад
ягодицы
кут хĕстерсе лар — разг. сидеть не поднимая зада
усăк кутлă лаша — вислозадый конь

усăк

отвислый, обвислый
усăк туратлă йăмра — плакучая ива
усăк хăлха —
1) вислоухий, с отвислыми ушами
усăк хăлхаллă йытă — собака с отвислыми ушами
2) перен. недогадливый, глупый, лопоухий прост.

усăнчăк

1.
то же, что усăк

усмак

1.
то же, что усăк

хăлхаллă

1.
с какими-л. ушами
-ухий
вăрăм хăлхаллă — длинноухий
катăк хăлхаллă — корноухий
мăтăк хăлхаллă — короткоухий
пысăк хăлхаллă — ушастый, с большими ушами
усăк хăлхаллă — вислоухий
хăрах хăлхаллă — одноухий
вăл хытă хăлхаллă — он туговат на ухо

Словарь чувашского языка

тӧрсĕр

(_тӧ_рзэ̆_р), неровно. Пшкрт. См. усăк аркăлă.

тăрăнчăк

(ты̆ры̆нџ̌ы̆к), наклонный, отлогий. КС. Тăрăнчăк = усăк вĕçлĕ, напр., улăм ури. См. чикĕнчĕк.

хыç

(хыс’), зад, что позади или сзади. Вопр. Смоленск. Çăмăр çунă чухне сарамат кĕпери çăмăрăн умĕнче курăнсан, çăмăр чарăнать, хыçĕнчен курăнсан, çăвать. Орау. Вĕсем пирĕн хыçра пычĕç (позади нас ехали). Ib. Темĕскер калаçса пыраççĕ.— Камсем? — Ав, пирĕн хыçран пыраканнисем. А.-п. й. 72. Чим-ха, чар лашусене. Атя-ха анса пăхар, пирĕн хыçран арçури шăхăрса килмест-и,— тет вăл ямшăкне. Ск. и пред. чув. 12. Пурттăм выртат çутăлса хыçа юлнă çул çинче. А.-п. й. 31. Качака такипе сурăх таки хыçа вут хунă пек илтерсе пыраççĕ. Баран. А. Вăранас пулать, тăрас пулать, умна-хыçна пăхас пулать. N. Çавăнта пирĕн хыçра пире хăвалаççĕ те, çавăнпа таратпăр. Пшкрт. Ман хыçăмăра. ÇМ. Чăваш арăмĕ, саншăн та хурлăх хыçа юлтăр. N. Хыçран пучĕ ( = пычĕ). Капк. Унпа уйăрăлсан, хыçран кăшкăрать. || Задняя часть. Регули 1130. Ял хыçĕпе (ял хыççĕн) иртсе кайрăм. Альш. Присаткаран пуçланса вара хыç каять тăсăлса. Хыçа кĕмелли присаткана алăк туса хăвараççĕ. ТХКА 52. Ял патне çитрĕмĕр, Итем хыçĕ. Картасем. || Задок у саней. N. Çуна хыçĕ. || ЧП. Эпир килетпĕр те каятпăр, умăртан хыç тесе ан калăр. Янш.-Норв. Кунтан эпир кайсассăн, умăртан хыçăр тесе ан калăр. || Задняя часть одежды. Регули 1128. Сăхман хыçĕ çĕтĕлнĕ. || Спина. N. † Пурçăн явлăк пуçăмра, хрансус явлăк хыçăмра. СПВВ. Умна-хыçна чипер пăхса çӳре. Наблюдай за собой. Пазух. † Атя, тăван, ăсатам, çаврăн, хыçна тӳрлетем. Альш. Тырра килĕшсен, çурăм хыçне паллă тăвать. А.-п. й. 89. Тепĕр кунне хай Сахар çумне пуртă хĕстерчĕ, хыçне çакрĕ пăчкине, хăй платникле тумланчĕ, сухалне йăлт хыртарчĕ, хуланалла уттарчĕ. || Послед. Альш. Ача хыçĕ — ача çуралсан, кайран ача хыçĕ пулать. Ib. Ĕне хыçне пăрахман-ха (послед). КС. Тюрл. Выльăх хыçĕ, послед. Нюш-к. Сурăх хыçне пăрахаймарĕ-ха. Скотолеч. 9. Хыç пăрахнă чухне (конематка) хыçне туртса татма юрамасть, вăл хăех тухса ӳкет. Ib. 28. Тавлăкчен хыçне пăрахаймасан (ĕне) выльăх лекĕрне илсе килес пулать. Ib. 28. Ĕнен хыçĕ час тухмасть. СТИК. Хыç пăрахнă (сурăх, ĕне, пăруласан). См. ача хыçĕ, хыççи. || Употребляется в качестве послеслога: за, позади, сзади, вслед за, из-за. Регули 1129. Йывăç хыçне тăчĕ. Встал за дерево. А.-п. й. 21. Çутта курса çаксем патне кашкăр пырса тăнă та, çапă купи хыçне пытанса ларнă. К.-Кушки. Кушак кайри урипе хăйĕн хăлхи хыçне хыçат. Кошка чешет задней ногой себе за ухом. А.-п. й. 56. Йăва кашкăра та хăйĕн малтанхи юрринех юрласа катартрĕ те: усăк тута кашкăр тус, эс те тытса çиеймĕн,— тесе йăлт кăна курăнчĕ. Кашкăрĕ ун хыçĕнчен хăвалама пуçларĕ. Качал. Каччисем ăштарах? — Салтака кайса пĕтнĕ.— Салтаккисам ăштарах? — Питĕрпе хула хыçĕнче. N. Алăк хыçĕнче итлесе тăрать (т. е. за затворенной дверью или за подуотворенной). КВИ. Алăк хыçĕнче анчах ура сасси илтĕнет: унта хуралçă салтак утса вăхăт ирттерет. Только слышно:— за дверями звучно-мерными шагами ходит в тишине ночной безответный часовой. ГФФ. † Анкарти хыçĕнчи (за гумнами) посуне тапун яччăр малашне. N. Эпĕ ун ĕнси хыçне (за шиворот) улма ятăм. А.-п. й. 40. Халь тилĕпе улатакка Такмак ялĕн анкарти хыçнелле шăвăнчĕç. Орау. Лере пашне хыçне кай, кĕпĕрнатăр тухиччен кайса килен, терĕ. Тухрăм та вĕçрĕм пашне хыçнелле. N. † Утильнайĕн хыçĕнче ялан утил капанĕ, ирпе каç та тухса пăхать утильнайăн вахтăрĕ. N. Пӳрт хыçĕнчен пăхрĕ (из-за угла). N. Эпĕ те сан хыçранах пахчана тухăп. НР. † Шашкă йыттăм ман та порччĕ, карĕ поль мулкач хыçĕнчен; савнă сар тос ман та порччĕ, карĕ поль сар яш хыçĕнчен. Гончая собака у меня была, да ушла, видно, за зайцем. Подружка у меня была русая, да увлеклась, видно, русым парнем. Орау. Пирĕн хыçран килекенни, или пирĕн хыçран килекен; пирĕн хыçран пыраканни (тот, который идет за нами). А.-п. й. 74. Пĕр-ик çавра юрларĕ те, хăй хыçĕнче такам юрланине илтех кайрĕ. Пропел два куплета и слышит: позади его кто-то поет. Юрк. Тиекĕ вăл мĕн каланине ун хыçĕнчен çырса пырат. N. Çынсем хыçран, за другими. Баран. 55. Кимĕ-мĕн ан хăварăр, хыçăртан хăваласси (погоня за вами) ан пултăр. КВИ. Ватă юман хыçĕнчен шуйттан татах хĕтĕртет. || Регули 1312. Вăл пичĕш хыçĕнче порăнчĕ.

чикĕнчĕк

то, что с наклоном. КС. Чикĕнчĕк – усăк вĕçлĕ, напр. диван. Орау. Тенкелли пĕр пуçнелле чикĕнчĕк пулнă. КС. Мулкач чикĕнчĕк ураллă (передние ноги короче задних). Ib. Урапа чикĕнчĕк пырать (передняя часть с наклоном к земле).

питлĕ

имеющий лицо, поверхность. Сам. 55. Тикĕс питлĕ васанра ешĕл курăк çитĕнет. Юрк. Аван питлĕ (çăпата). Толст. Усăк питлĕ, вăрăм хăлхаллă (собака). Сред. Юм. Хытă питлĕ кĕнеке, книга с переплетом. Ib. Эп кĕнекене хытă питлĕ тума патăм.

усăк

(узы̆к), осăк, отвислый, наклонный. Чураль-к. Отатти осăк кот, çĕртме çинче çерĕк кот.

усак хăлхалă

вислоухий. Паас. К.-Кушки. Таяпанăн ачисем — усăк тута, чакăр куç. N. Пĕр поçĕ осăк тăрать. Один конец дежит наклонно. Собрн. Тути усăкрах. У него губы несколько отвисли. Шибач. Осăк, осăнса анать, пĕр аякки осăкрах. Яжутк. Усал аки усăк кут, чипер аки йăпăш кут.

Русско-чувашский словарь (1972)

вислоухий

1. усăк хăлхаллă; 2. перен. катăкрах, ухмахрах, уçă мар çын.

Русско-чувашский словарь (1971)

вислозадый

прил. усăк кутлă, усăкрах купарчаллă (сăм. лаша).

вислоухий

прил. усăк хăлхаллă.

губошлёп

м. разг. усăк тута, усăк туталлă çын.

лопоухий

прил. разг. лапсака хăлхаллă, вăрăм хăлхаллă, усăк хăлхаллă; лопоухая собака лапсака хăлхаллă йытă.

обвислый

прил. разг. усăк, усăнчăк, усмак.

отвислый

прил. усăк, усмак, усăнчăк.

провес

м. усăнса (е авăнса) анни, усăк, усăнчăк; провес проводов пралуксем усăнса анни.

Этимологический словарь чувашского языка (1964)

ус

«опускать»; пуçа ус «опускать голову»; перен. «впадать в уныние», «находиться в тяжелом раздумье»; усăк «отвислый»; усăк хăлхаллă «вислоухий»; АФТ ас «вешать»; «распинать»; Зол. бл., тефс. XII-XIII вв., чаг., уйг., кирг., казах., к. калп., ног., кумык., полов., азерб., тур., гаг., туркм., тат., алт. В, тув. ас, узб. ос, башк. аç «вешать», «подвешивать»; тур. асма узб. осма «висячий».

См. также: