Чувашско-русский словарь (1982)

сăр

3.
привычка, обыкновение
сăр ил — 1) заиметь, получить власть над кем-л. 2) взять в привычку

сăр

6.
завертывать, обертывать
обкладывать
пирпе сăр — завернуть в холст

сăр

V.

1.
подражание жужжанию, гудению насекомых
сăпсасем сăр сăрлаççĕ — осы громко жужжат

сăр

2. подр. —
о нервной дрожи, об ознобе
çан-çурăм сăр та сăр тăвать — все тело бьет нервная дрожь
сăр-сăр, сăрр — усил. от сăр V. 2.
сăрр! турĕ пĕтĕм шăмшак — озноб охватил все тело, его сильно знобит

сăрă

I. (сăр)

сăрă

II. (сăр)

тăршшĕ

3.
долина, бассейн (реки)
Сăр шывĕ тăршшĕнче — в бассейне реки Суры

чул

каменный
акшар чулĕ — известняк
вак чул — щебень
яка чул — галька, булыжник
лаптак чул — плитняк
çĕпре чулĕ — галька, камень-голыш
нăх чулĕ — алька, камень-голыш
хăйăр чулĕ — песчаник
хăйра чулĕ — точильный брусок
шурă чул — бутовый камень
чул арманĕ — камнедробилка
чул карлăк — парапет
чул катăкĕ — обломок камня
чул сăмсахĕ — скала
чул çурт — каменный дом, каменное строение
чул тăвар — каменная соль
чул ту — каменная гора, утес
чул сăрт — каменная гора, утес
чул сăр — мостить
никĕсе чул яр — забутить фундамент, заложить каменный фундамент
Каçхи çул — кăкăр çинчи чул. — посл. Ночной путь — словно камень на груди.

сăртар

понуд. от сăр

сăр

◊
Сăр шыв — река Сура

сăрăн

то же, что сăр IV. 2, 4.

Никольскийĕн чăвашла-вырăсла словарĕ

сăр

краска; цвет; сăр ăсти – красильщик, моляр; сăрла – красить.

167 стр.

сăрка

(см. сăр) красить.

168 стр.

Словарь чувашского языка

сайхахлăх

материал для сайхах; мелкий лес, частник. Микушк. † Çӳлĕ ту çинче сайхахлăх (лес из деревьев в З—4 вершка), сайхахлăх лайăх кĕлетлĕх. Сенчук. † Çӳл ту çинче сайхахлăх. Виччĕр касси, сăра вутти, най-луль кассарина сăр-сăр-сăр. Сайхахлăхĕ лайăх кĕлетлĕх.

сăр

(сы̆р, сôр), подр. жужжанию. || Подр. дребезжанню. СТИК. Çурăк чан сăрр, сăрр! тăват. || Подр. дрожанию. Чăв. к. Сăрлă юпа сăр-сăр чĕтрерĕ. Нюш-к. Чĕре сăрр! туса карĕ. Сердце задрожало при испуге.

сăр

(сы̆р), тайна (араб). Сарат. Сăрне памасть (или: пĕлĕртмест). „Фасон держит, т. е. старается не ударить в грязь лицом (напр., в отношении домашнего обихода, костюма и пр.). Ib. Вăл сăр илчĕ ĕнтĕ. Она уже взяла волю. Юрк. Атьăр каяр, хĕрсем шырар. Хĕрне пăхсан, сăрне пăх! || Обыкновение? Кан. Хама пăхăнакансене кăшкăрса хăратма сăр илнĕ эпĕ.

сăр

(сы̆р, сŏр), краска. См. сăрă. Пшкрт. Сăрпа сăрла. Янбулат. † Поли-польми хĕрĕсем, çона çомне ан çыпçăр (= çыпăçăр), çона сăрне яратăр. N. † Хусан арчи сăрлă арча, илсе сăрне ямарăм. N. Икĕ сăр панки илтĕм. || Цвет. Собр. Хĕлле те, çула та пĕр сăр. (Хырпа чăрăш). || Резьба.

сăр сарла

красить. Цив. † Тимĕр туя — пĕр туя, сăр сăрлама пит лайăх.

сăр-хурт

трутень. Изамб. Т. Кн. для чт. 166. Ама тунă çăмартаран ĕçлекен хуртсем çамрăк амасем, тата сăр-хурчĕсем пулаççĕ.

сăр-сăр

усилительное слово к сл. пуян. Янш.-Норв. † Сăр-сăр пуян хĕрĕ эпĕ, сăра хуран укçа пур. Юрк. † Сăр-сăр пуян, хĕр пуян, сăра хуран укçам пур, алăк хыçне ларттартăм. Альш. † Сăр-сăр пуян тиеççĕ, сăра хураньпе мул ларат.

Сăр

(сы̆р, сŏр), назв. р., Сура. В. Олг. Персирл. Сăра пол тытма карĕç. Ib. Эпир Сăрта (Вылта, Вылра) шыва кĕтĕмĕр. Ib. Эпир Сăрта полă тытрăмăр. Ямаш. Сăр (сы̆р) çинче проххот çӳрет. N. Сăр леш енĕ, Засурье. Ib. Сăртан кунталла, хĕвел тухăçнелле, Атăл таранах чăвашсем пурăннă. См. сăрă.

Сăр-вăрман

Сăр вăрманĕ, сурские леса. N. Сăр-вăрманта сенĕклĕх çук. (Вăл та пулин лаша хӳри). Юрк. † Сăр-вăрмансем касрăм, çул хыврăм Самар шывĕсене курасшăн. Ст. Шаймурз. Çавăнта Сăр-вăрманта пĕр ăвăс пур, вăл ăвăс хăвăл, унăн ăшĕнче виçĕ хĕр калаçаççĕ.

сăр-сухан

дикий лук. СПВВ. МС. Сăр-сухан = ыхра ути См. сăрă суханĕ.

сăр

(сы̆р), окружать, облеплять. См. сыр. N. Финик йывăççи турачĕсем пек сăрса (= сырса) тăнă ăна. N. Унта кайнă чухне те ăна халăх пĕтĕмпе сăрса илчĕ. Ст. Чек. Эсĕр мĕн мана сăрса илтĕр. Кĕвĕсем. Чĕпсене çиме патăм та, ват чăхăсем сăрса илчĕç. Ст. Чек. Хуртсем сăрса илчĕç (окружили). Ib. Çăккăр татăкне таракансем сăрса илнĕ. Шăна чир. сăр. 8. Лаша тислĕкĕ çинчен вĕçсе килсе, тӳрех апат çине ларса сăрса илеççĕ. ЧП. Хурамалăхра хурт сăрат. N. Вĕсене икĕшне те хурт сăрса илет. Изамб. Т. Хурт, уйăрсан, пĕр-пĕр тĕле сăрат. Сред. Юм. Пирĕн çĕмĕрте (черемуху) хôрт пырса сăрнă. Ib. Йĕри-тавра сăрса илнĕ. || Приставать. Сред. Юм. Сăрă сăрса илнĕ. Пристала краска. N. Çутă ылттăна пылчăк сăрса илсен те сиен тумасть. || Покрывать. АПП. † Ахахсем хĕрлĕ, мерченĕ чăпар, шурă пурçăн пир кирлĕ сăрмашкăн. Ст. Чек. Сăрнă кĕрĕк или тăлапа сăрнă кĕрĕк, крытая шуба. N. Пирпе сăрса ярăр. Пошлите, завернув в холст. Çутт. 75. Тăлăп хыççăн ман валли кĕрĕк сăрса парас, теççĕ. || Обкладывать. || Нашивать украшение. Пухтел. || Окаймить. АПП. † Мăйăх-сухал сăрсассăн, хĕр тăшманĕ эп пултăм. Баран. 74. Салтакĕ çап-çамрăк пулнă, мăйăх та сăрман хăйне; вăл йăвашшăн пăхса тăнă. ЧП. Каччăсене хĕрсем саваççĕ, тапса мăйăх-сухал сăрнă чух (вар. сарă мăйăх сăрса тухнă чух). || Истратить. Изамб. Т. Эпĕ çирĕм тенкĕн пуçне сăртăм. Я истратил (букв.— кончил голову) 20 рублей.

сăртар

(-дар), понуд. ф. от гл. сăр. || Класть покрышку, чтобы мех или другая материя не разошлась. Стюх. Кĕрĕк сăртарас. Покрыть шубу. N. Çутă тĕлĕ ан çуталтăр тесе, пурне те тăлапа сăртараççĕ. Ст. Чек. Иван çĕвĕçрен илнĕ кĕрĕке сăртартăм. || Сред. Юм. Краскă сăртарнă.

Сăрă

(сы̆ры̆, сŏрŏ), трутень (пчела). Календ. 1906. Сăр хурт çăмарти тăвакан амана сăрра кайнă ама теççĕ. || Большое крылатое насекомое, черное, блестящее (без надкрылий) живет, напр., в дуплах строений, жужжит (сĕрлет) на подобие шмеля, но голос ниже. Сред. Юм.

Сăрă

(сы̆ры̆, сŏрŏ), назв. реки, Сура. БАБ. Атăл урлă, Сăрă урлă çак ачана вĕрме, сурма ылттăн шăллă, кĕмĕл çӳçлĕ юмăç-карчăк килнĕ, вĕрет, сурат: тух куç! (Заклинание). Регули 1317. Сăрăн шу аслă мар. Питушк. Сăрă хĕрри татăлнă, варри анчах тытса тăрать, каçма юрамасть. См. сăр.

сăрă

(сы̆ры̆), краска. Питушк. Сред. Юм. Сăрри кайнă. Слиняла краска. См. сăр.

сăрма

не выясн. сл. Кума-к. Сăр, сăр, сăрма калак, тиксĕр катман тик-калак. (Хурт пыл туни).

-сĕр

аффикс отрицания прилагательных и существительных, „без“. См. -сăр. БАБ. Пирĕн ял пысăк та, ахаль те, ялта пĕр-пĕр чаплă мар çын вилсен, хăшĕ-хăшĕ ик-виçĕ эрнесĕр те пĕлмеççĕ. Кан. Суккăрсене пулăшассисĕр пуçне, суккăр пуласран сыхламалли тĕлĕшпе те ĕçлемелле.

сĕр

(сăр), мазать, замазать. Çутт. 29. Аппа çав эмеле сĕрсе кĕçĕрен аран-аран тасалчĕ. Ау 21. Унтан килтĕм-килтĕм те, чипер аппан тути çурăлнăччĕ те, ăна çăва сĕрсе хăвартăм. N. Эс ман çурăма сĕрсе яр-ха. Сред. Юм. Орапа сĕр, мазать телегу дегтем. ЧС Манăн алла анне пиçнĕ хăмлапа та çыхатьчĕ, тата эрехпе те сĕретчĕ те, çапах та час тӳрленмерĕ. Орау. Чӳречесене сĕрсе лартнă, уçас мар. Ib. Путылккана питĕрсе сĕрсех хунă (замазали). N. Шур çуçлĕ пулаччен пурăнччăр тесе парнипе тутисене сĕреççĕ. || Гдадить. Собр. Лаша çине çĕрĕ тăхăннă алăпа сĕрсен, лаша мăнтăр пулат, теççĕ. Шурăм-п. Пусма картлашки çине выртрĕ, тет те, хырăм сĕрме (сĕтĕрме) тапратрĕ, тет. Хастарлăх 38. Сĕрсе утни — кивелчĕ вăл. || Тереть (mortuum in Iavando). Юрк. Алă тупанĕпе сĕрмеççĕ, тепĕр енĕпе сĕреççĕ. || Шăркать (о спичке). Хурамал. Шăрпăка сĕрсе тивретеççĕ (зажигают). Орау. Сĕрмелли, спичка (иносказательно). Тюрл. Вăсем вутне шăрпăкпа чĕртмеççĕ, икĕ пулинкене сĕрсе чĕртеççĕ. || Пилить. Ала 56. Çак кĕлтунă вăхăтра темĕскер кĕмсĕртетнĕ сасă илтĕнчĕ, унччен те пулмарĕ, темĕскер пăчăкăла сĕре пуçларĕç, вĕсем сĕрсен-сĕрсен, тинех пĕлтĕм вĕсем эпĕ тăракан йăвăçа сĕрнине. Çурри йăвăçа сĕрсе çитсен тепĕр еннен сĕре пуçларăçĕ, çак вăхăтра манăн чунăм пĕтĕмпех чĕрне вĕçне çитрĕ. || Резать. Альш. Çĕççи мука пулат, тет те, сĕреççĕ, тет, сĕреççĕ, тет, çеççи сĕрмес, тет. || Ударить, стегать. Орау. Сĕр пĕре пушупа. Ib. Лешне пĕрре пушипе сĕрсе ячĕ (вытянул). Ст. Чек. Сĕрсе илнĕ, стегнул (кнутом). || Мыть. С. Тим. † Урай хăмисем сарă мар, пусса сĕрекен эпир мар. N. Сакă сĕрмелли. || Петь песни. Орау. Сĕрет юрра! Поет и поет (хорошим мотивом; задушевно). || Чистить. N. Хамăр ялăн хĕрĕсем, сĕрсе çакнă укçа пек, ялтăртатса çӳреççĕ. | Мямлить. КС. Сĕрсе калаçать, мямлит. || „Устроить“ (иронически; т. е. напортить). Сред. Юм. Сĕрет ĕнтĕ ô. Но он уже это сделает (с иронией, о человеке, не могущем сделать). Ib. Маçтăрсем тăвайманнине эс туса сĕрен ĕнтĕ ôна (с иронней). Мастера не могли сделать, а уже где тебе. || Дать взятку, „подмазать“. || Наговорить на кого, нашептать, наябедничать.

çатан

(с'адан) плетень. Альш. Ула кушак, сăр кушак çатан айне йĕр хывнă. СПВВ. НН. Çатан урлă кайнă тесе вилнĕ çынна калаççĕ. Пĕр-пĕр ватă çынна: унăн çатан урлă каяс вăхăт çитнĕ, теççĕ; вăл — вилес вăхăт çитнĕ тени пулать. М. Тув. † Çатан кашти — улт кашта, авăнассăн туйăнать. N. Çатан шăтăкĕ пĕрене шăтăкĕнчен (çатан çурăкĕ пĕрене çурăкĕнчен) кулат, тет. Б. 13. Чупрăм, чупрăм, çитеймерĕм, хăва çатан урлă каçаймарăм. || Частокол. Пшкрт. Çатан, то же, что у др. чуваш назыв. шалча карта. СПВВ. ВА. Çатан — шăтăрнак, частокол. || Плетенка (для езды). Завражн. Çатан, çӳремелли çатан. || Корзинка. N. Ытла вĕттинчен çатан кунтăсем тăватпăр. Аттик. Тата çăмарта пухма çатан парса ярать. См. чатан, читан.

тени

(тенĕ+афф. З л. „и“), употребл. в обобщающем значении, при чем обыкновенно имеют в виду резко подчеркнуть особенности целого рода. СТИК. Ача тени кăшт именекенччĕ, кăсем ăна-куна пăхмаççĕ. (Этем тени, лаша тени, ват çын тени, хĕр тени — резко подчёркивает, указывая свойство предметов). Капк. Атăл тени те-çке çав вара, сивви хăлхасенчен çăтăрт çыртат. СТИК. Ача тени пысăккисенчен именекенччĕ, кăсем пуç çине хăпарса ларĕç. Маленькие обыкновенно подчиняются большим, а эти куда тут — на голову лезут. N. Лере, пирĕн енелле, Сăр-вăрмансем хĕрнелле, ял тенисем пит нуммай. ЧП. Мертлĕ тăрăх çӳрерĕм: ырă тени пĕри çук, усал тени вĕçĕ çук. N Ял тени вăл ял пек пулаканччĕ. Ерк. Каччă тени хĕр ушкăнне вăтанмасăр çулăхать. Ала 12. Кай манăн патăмран, тарăхтарнă (надоели) мана юмăçă тени. Альш. Юмăç тени хам пулам, тет. Пазух. Лаша тени кăвак та, ай, пулинччĕ, кӳлмесĕрех кӳлĕнсе тăринччĕ. Ib. Елшел шывĕ тарăн шыв: тарăн тени (самое глубокое место) пилĕкрен. || В ирон. зн. Шорк. Манăн арăм тени (или: тенĕ пекки КС.) халь те толта тăрать-ха. (Насмешливое отношение к жене).

Тăпа отти

луговое угодье между Сурой и Старицей (т. е. старым руслом Суры, по чув. Кив Сăр) около дер. Липовки, Красно-Четайского района.

тарса юл

оставаться, оставаться на месте. N. Шыв тулнă вăхăтра шывпа юхса килсе тăрса юлнă. Юрк. Çуеççи: Питтĕр куллинчи шыв юхса тухнă, пуллисем пурте типĕ çĕре тăрса юлнă, çавсене тиесе килме каятăп, тет те, Кирли хăй лашине хытăрах хăвала пуçлат, тет. Юрк. † Çунаçăм сулăнчĕ сулăнка, хамăр тăрса юлтăмăр сылтăма. ЙФН. † Икĕ алă тулли ултă туттăр, илес тенĕ хĕрĕн пурçăн туттăр, тăрса юлчĕ, курăнать. N. Ампар тăрса юлчĕ. Амбар (двухъэтажный) остался цел и невредим. Кан. Ун çемйи пĕр ĕне вĕçне анчах тăрса юлнă — килтисем выçлăхпа йăлтах çисе тасатнă. ПВЧ. 108. Савни лартнă ют хĕре, тăрса юлтăм алăка. Альш. Чассавни çумнерех ларакан пĕр килĕ юлат тăра (после пожара). Якейк. Эп пасара кайма тохсаччĕ; ман пушă киле тăнă-йолнă, пушă патне ирĕксĕрех каймалла полч. Орау. Кашни çул качча кайимасăр тăра-тăра юлать. N. † Сар-сар арча, сар арча, сăр çитмесĕр тăра юлчĕ. Ала 72. † Икĕ витрем симĕсчĕ, тăра юлчĕ çал патне; савнă ачам сар ача, тăра юлчĕ Ейпеçе. Шорк. Киле килме тапраннăччĕ, хупах умне пычĕ, тăрах юлчĕ, пымасть. Вышли было итти домой, подошел он к кабаку и остался, не идет. (Выражается неожиданность, недоумение по поводу факта). Шишк. Ах тантăшăм, Сантăркка, карчăк вурнех тăрса йолчĕ. Скотолеч. 17. Эмелне лайăхрах лутăркаса сĕрме кирлĕ, сахал сĕрсен çăмĕ çине тăрса юлать те, усси сахал пулать. ЧП. Лайăх ятăм тăра юлĕ ял çине. || Пропускать. Кан. Пĕр пухуран та тăрса юлар мар. || Лишиться. N. Çука юлса çак ху ларакан кĕççерен те тăрса юлăн. Юрк. Çав каçах кунăн хай ылханнă лашине кашкăр çурса тухать. Курăсăн, хай çын пĕр лашасăр тăрса юлать. Ĕç вăхăтĕнче суха çыннийĕ лашасăр тăрса юлни пит начар. N. Çорран тăрса йолтăм. Тим. † Романовски кăçатта хапсăнса, хура кăçатăсăр тăрса юлтăм. Кама 54. Пурте пĕлеççĕ, пĕлтĕр манăн лаша ӳкрĕ: алăсар тăрса юлтăм. || Запоздать. ППТ. Пирĕн ялăн çапла тăрса юлса, хăш çулне Питрав кунĕ, хăш çулне Питрав ыран тенĕ чухне тин тăваççĕ (т. е. уй чӳкĕ). N. † Тăрă шыв урлă каçнă чух тăрса юлас ан пулăр. Якейк. Паян эпĕр кĕтӳрен тăрса йолтăмăр (проспали стадо).

тăрă

(ты̆ры̆, тŏрŏ), верхушка. Байгул. Чăрăш тăрри — йĕс тăрă. Панклеи. Качака ку путяккине карта тăрне çакать-хăварать. N. Хура вăрман тăррипе, хура пĕлĕт айпе. (Письмо). Цив. † Сăрлă-сăрлă кĕлешче, ут тăррипе сăр кайрĕ. Юрк. † Пĕчĕкçĕ лаша-кăвак лаша, тумхах тăрринчен пускалат. || Верховье. N. Уравăш çырми тăррине. || Головка (прыща, чирья). О сохр. здор. Шатрисен вара тăррисем путса анса шуралаççĕ. || Бутон. Якейк. † Уй варĕнче умуççи, тăрри çорăлать — уй толать. Юрк. † Тăрри çурăлаччен ларакан (т. е. шăма кĕпçи), вăрман хӳтти пулакан. Сорм-Вар. Хусантан тухать хура çул, икĕ айăккипе улмуççи, тăрри çурлать (чечеке ларать) — уй тулать. Ала 101. Пирĕнтен каяш йолашки ларччăр тăрри çорлаччен (о „пантьăк кĕпçи“). Кильд. † Хĕрсен арки тивмесен, чечек тăрри çурăлмĕ. Михайлова. † Мăн олăхри олăх кĕпçи (вар. тарăн-варти путран кĕпçи), лартăр тăрри сарăлса. Хамăрпа калаçнă ачисам порăнччăр-и вăхăт çитиччен. || Разница в стоимости более дорогого предмета. Календ. 1904. 50 тенкине вĕсемшĕн банк туленĕ, 5 тенкнне (тăррине) вĕсем хăйсем тӳленĕ. || Борозда (в загадке). Карм. Ани шурă, тăрри хура. (Кĕнеке, çыру). || Кисточка пояса. КС. Тарри янă пиçиххи, пояс с кисточкой. Яргуньк. † Пирĕн арăм пуласси шуп-шурă шупăрпа, хĕп-хĕрлĕ пыçипа, пыçи тăринче шарçи пур. Абыз. Ик йăлтарка, тăват кăчăрка, ик тăрă. || Острие, кончик. Собр. Çĕççĕн тăрри çурăк пулчĕ, йăттăн пуханĕ (?) çурăк пултăр. N. Уксак çын туя тăрринче çӳренĕ пек. Алик. Хĕр калать, тит: тăхăр качака вăç (вот?) килет, мăйри тăрри ылтăн, чĕрни тăрри кĕмĕл. Альш. † Ăçта каян, чĕкеç, васкаса, çунат тăррисене хытарса. Шишк. † Ăçта каян, чĕкеç, çомăр витĕр, ик çонач тăрине йĕпетсе? || Крыша. N. Асанне пӳрчĕ тăрринче çур çăкăр выртат. (Уйăх). N. Лупас тăррисе виттертĕм. М. Тупт. Тăрă е арман тăрри, верх мельницы. Альш. Ăна çавăрса илет те, урхалăхпа пăвса çыхса, ампар тăрринчен çакса хурат тет. Орау. Пӳрте туса пĕтеретпĕр, тăрă çавăрасси анчах юлч. || Баран. 75. Хапхисем тăррине çырусем çырса хунă. || В переносном смысле. Персирл. Тăрри шăтăкрах, тăррине вус посман (глуповатый). Янтик. Сан пăртак тăрри шăтăк пуль, ытла тем-те-пĕр авран. (Гов. в ироническом тоне про человека, который где-нибудь в гостях говорит пошлости или начинает проявлять свое сумасбродство). Ib. Тăрри шăтнă-çке сан! N. Тăрри шăтăк = ухмах. Слеп. Тăрри шăтăк, питĕрмен (дурак). || Употребл. в качестве послелогов: на, над. С. Тим. Арча тăррине ларăттăм. Якейк. Ылтăн йопа тăрăнче ăмăрт-кайăк ларатĕ. Орау. Темскер шутлать пĕлĕт тăрнче. Что-то считает на небе. ПВЧ 96. Хурăн тăрне хпарасси (трудно влезть), хпарассинчен анасси (но еще труднее слезть). N. Осал çырнă, тесе ан кала: ора тăрăнче çырап ал вĕççĕн. Микушк. Ăмăрт-кайăк унăн тăрринчен (над ним) вĕçсе пынă та, вăл мĕн каланисене илтнĕ. N. Эпĕ пуç тăрне кĕреçе тытнăччĕ, кĕреçе шăтман.

хаяр чĕлхи

(хаjар _чэ̆_лҕи), наговор от болезни „хаяр ӳкни“. Пшкрт. Сăр хĕринче çичĕ çĕлен çерĕкрен çӳл чăшкăрса тăраччă; она хăнча лĕпсĕртен, он чоня тен хаяр ӳктĕр. Ылтăм олмуç ылтăм йĕрен, ылтăм йĕрентре ылтăм олмуç шăтат. Хăнча олми ташлат, хăнча çолчи çопат, он чокня тен хаяр ӳктĕр. (Из наговора).

корлак

описка, см. карлăк? Ядр. † Корлак тулли сарă хĕр, пурте мана юраллă, пĕри анчах юрă(х)сăр ытла çукран пĕре пур, вăл та полин ларма хĕр. (Здесь М. И. Ильин приписал: „Так не поют").

Кӳлхĕрри

назв. деревни. Уравăш. Лере пирĕн енелле, Сăр вăрманьсем хĕрнелле ял тенисем пит нумай: Нурăс енчен пуçласа, Кӳлхĕррипе Катăшран, Пăртассемпе Упнертен...

кĕлешче

(_кэ̆л'э_шч'э, с очень кратким или нулевым э̆), клещи для вытаскивания гвоздей. Тюрл. || Клещи хомута. Н. Карм., N. † Сар-сар кĕлешче, сар кĕлешче, ут парĕпе сăр кĕрĕ. Ай-хай пуçăм, çамрăк пуçăм, çын сăмахĕпе ăн кĕрĕ! (Хĕр йĕрри). Бр. п. водку. 10. Пухăсене çӳреме кĕлешче пек ура пур. Чтобы ходить по ярмаркам, у нее есть кривые (колесом) ноги.

тĕклĕ тура

шмель. Мыслец. СПВВ. ТА. Тĕклĕ тура – сăр хурт. Б. Олг. Тĕклĕ тора пыл туат, хорт пак, çĕрте, тăпра шĕнче шăтăкра, юине туат мăкпа, корăк мăкĕпеле. Хорт карасĕ пек карасĕсем полат. Она этем çиет пылне. Вут çолнă чох çынсам топаччĕ. Пылĕ онăн тутлă çавах хортăнешкелех. N. Тĕклĕ тура = тĕкĕл-тура.

тĕслĕ

различный. N. Куркасене сăрлама вуник тĕслĕ сăр кирлĕ. Ильмово. Пур-пур тĕслĕ шăрçам пурте пур, ылттăн тĕсли анчах çук. Юрк. Кӳр укçăна! Эпĕ сана çӳреннине те, кăваккине те илсе парăп. Епле тĕсли кирлĕ, ун пеккине шыраса тупса илсе парăп. || Похожий цветом (видом) на... ЧП. Мăк тĕслĕ. Богдашк. Йăлтăр тĕслĕ шăрçана çипе тирни мĕн илем. О сохр. здор. Хăш чухне çан-çурăма пĕтĕмпе пăхăр тĕслĕ вĕтĕ шатра тухать (сыпь). Якейк. Мара тĕслĕ хĕр кирлĕ. Регули 1259. Манăн тĕслĕ ку япала. Образцы. 79. † Хуçа тĕслĕ аттене хăта туса лартрăмăр. Пике тĕслĕ аннене тăхлачă туса лартрăмăр. || Тим. Тĕслĕ шăрçасем пурте пур (целы), ахах шăрçам анчах çук. N. Халĕ конта пор тĕслинченех хаçет волаççĕ. || N. Тĕттĕм пуличчен ачасем темиçе тĕслĕ те вылярĕç. СТИК. Çитмĕл çичĕ тĕслĕ. || Лад. ГФФ. † Кăçал пирн çинчен ят тохни, отмăл тĕслĕ кăларчĕç, çитмĕл çĕре çитерчĕç. Много нынче про нас судачили – на шестьдесят ладов выдумали, на семидесяти местах расславили.

хĕп-хĕрлет

сделать очень красным. Утăм № 1, 30. Хĕп-хĕрлетсе сăр çереме чакаççĕ, çуккисем чакаççĕ.

шыра

(шыра), искать, разыскивать. КВИ. Мĕн инçе ют çĕрте вăл шырать? Что ищет он в стране далекой? Ib. Анчах парăс телей шырамасть, телейрен те тарса вăл каймасть! Увы, он счастия не ищет и не от счастия бежит! ТХКА 73. Пур çĕре те шыраса пĕтертем, ниçта та çук. ГФФ. Çак çи яла килтĕмĕр юратнă çынсене шыраса. Мы приехали в эту деревню, отыскивая любимых людей. НР. Сăр-Сăр тăрăх хам карăм та, сăртри çырла шыраса. По Суре реке я ходил, искал ягоды на пригорке. ГФФ. Карăм шырама сĕм вăрмана. Пошел в дремучий лес искать (песню). Ib. Кăвакал ишет шыв тăрăх, çут поллине шыраса. Утка плывет по реке, отыскивая светлую рыбку. Букв. 1900. Çăкăр хырăма шырамасть. N. Айта халĕ вăрмана мачча кашти шырама. А.-п. й. 14. Пĕччен пурнăç ăна питĕ йăлăхтарса çитернĕ те, вăл хăй валли тус шырама шут тытнă. Ib. 16. Яла сурăх шырама, тет кашкăрĕ. Регули 1471. Эп шырарăм — топрăм. Ib. 1472. Эп шыраса топимарăм, шырарăм (шырарăм та), топимарăм. Ib. 818. Эп топимарăм мĕн шыранине. Сред. Юм. Çăварти чĕлĕме виç сехет шыранă, айĕнчи лашине виç талăк шыранă, тет. (Послов.). Бел. Гора. Вырăн пур та, мăшăр (супруга) çук; мăшăр шыра (так!) килтĕмĕр. Сятра. Ăста каян, тăлăк арăм? тет.— Опăшка шыраса каятăп, тет. N. Эс она шыраса топса ил (разыщи и возьми). Кама 56. Акă пăшалне ӳкерсе хăварнă. Хăйне тупаймарăм. Çырма тăрăх тарнă, теççĕ. Çĕр тĕттĕм, анкартисене, улăмсем айне шырас пулать. ЧС. Вара ăстарастапа сутниксем халăх пухса, ăна пур çĕрте те шыраса пĕтернĕ, анчах ниçтан та тупайман. N. Çак ĕçе епле пулнине Зайцев ятлă пысăк ĕçсене шыракан следователь тĕпчет. НР. Йори карăм улаха чун савнине шыраса; чон савнине тĕл полтăм сарă хĕрпе йонашар. Нарочно пошла на посиделки, чтобы встретиться там со своим милым, но увидела его сидящим рядом с русой девушкой. || Искать в смысле „иска“. Юрк. Эсĕ кунта мĕн шыратăн? — Мĕн шырасси-мĕнĕ, эпĕ прикăвăрсăр уйăрăлнă. Прикăвăрсăр уйăрăлнисем халĕ, çĕнĕ саккунпа, уйăрăлманпа пĕрех, тет.— Эсĕ çавна шанса тата шыратна-ха? — Вара, тет. || Взыскивать (с кого). Кратк. расск. 20. Эсĕ, атте илсе килмесессĕн, хамран шыра ăна, эпĕ хам çине шантарса илсе каятăп ĕнтĕ. N. Укçине каялла шырăр. Кан. Кивçен панă вăрлăхсене шыраса илесси. Пирĕн ял. Выçлăх çулта Унтри Тимуххине кил вырăнĕсем улăштарнине халь каялла шырама çук. N. Если эсĕ илеймесен те, килтен шыраса илмелле яратăп.

шит

расстоянне между концами вытянутых большого и указательного пальцев, считавшееся равным ¹/₄ аршина; пядь, пядень. Букв. 1900. Аршăнра тăватă шит. Ib. Ăçта кайсан та аршăнра тăватă шит. N. Анкарти курăкĕ тăватă шит ытла пулчĕ. N. Сăр вăрманĕн тăршшине шитпе-шитпе виçмеççĕ; пирĕн колхоз тыррине ывăçпала виçмеççĕ. Изамб. Т. Юр ирĕлсе пĕтсен, çĕр шите яхăн ăшăнсан, акана тухатчĕç. Кан. Хăш-пĕрисем ăна (купăстана) икĕ шитренех лартаççĕ, тата хушшине хăярсем акаççĕ. Çутт. 144. Йăран çине пĕр шитрен лартса тухнă. N. Алăка пĕр шит уçаççĕ (растворяют ва четверть аршина). Скотолеч. 6. Пĕр шит çурăллă хăвăл патак (в ¹/₂ четверти длиною).

Шураç

яз. имя мужч. Н. Карм., Н. Седяк. Нюш-к. Шураç Ярмулла. || Назв. дер. Шерашевой (Аликовск. р.). ТХКА 8З. Пĕр çулне çавăн пек Шураçра кĕтӳре çӳрерĕм. Шураç вĕл Нурăсран çирĕм çухрăмра, Сăр шывĕ енелле. Ib. Ку тăрăхра — Шураç, Шăмат, Хучаш, Ескетен таврашĕнче туя питĕ кепмер тăваççĕ. Яргуньк. Шураç хĕрĕ теейса юрлатмасăр илес мар. Ib. Тĕпĕр сикĕр, ачасем, Шураç айне ан пулăр.

нĕр

(_нэ̆_р), подр. жужжанью мухи. Хурамал. Хирте шăнасем нĕр-нĕр-нĕр туса çӳреççĕ (= сĕрлесе çӳреççĕ). Сред. Юм. Нĕрр! Сăр нăрăсĕм çĕрле вĕçсе çӳресен, çавăн пик сас илтнет. Пшкрт. Нĕр-нĕр-нĕр йорласа ларат (тихо, ăхине илтмелле анчах). || Подр. звуку, издаваемому гусятами, когда они садятся под крыло матери. СТИК. Амăш тĕкĕ айне ларакан хур чĕписем ларас вăхăт çитсен, нĕрр! тăваççĕ. N. Хур-чĕпписем нĕрр! туса лараççĕ.

пайккал

ямина на лугах, заливаемая в половодье водою (по р. Суре около Ядрина и Курмыша, у русских известно под названнем «бакал», «бакалы»). Б. Кумаркино. Пайккал — çаран çинчи лопашкари шу. Çорхи шу сарăлса айлăмсене шу кĕрет; шу чаксан, онта шу тăрса йолать, çав шу пайккал тăвать. Сăр тăрăх çарансам çинче пайккал нумай полать.

паккал

то же, что пайккал. Сареево. Пирĕн Сăр хĕрĕнче паккалсам пор, Паккал — вăл шу кӳленчĕкĕ.

пиç

(_пис'), свариваться, испечься. N. Çапла тусан, урнă йыттăн сĕлеки (слюна) пиçсе каять те, выльăх урмасть. Календ. 1906. Пиçи-пиçмен çăмарта. N. † Пиçи-пиçми çăмарта пит тутлă. Тайба-Т. † Пиçи-пиçми çăмарта тавай пĕçерсе çиер-и. Орау. Апатне пиçнĕ-пиçмен антарса çитараççĕ. Обед не доваривают, подают сырым. Собр. Вут хутмасăр çăккăр пиçмест (не испечется), ĕçлесе пиçмесĕр çурт-йĕр пулмасть, теççĕ. Сред. Юм. Эх, пиçмен пашалу (неспособный к делу), çавна та тăваймасăр, ватса пăрахрăн вит. || Калиться (на солнце). Туперккульос 36. Хĕвел çинче пиçеççĕ. || Кипеть, вскипеть. Ала 11. Самовар пиçсессĕн, каллех ĕçме-çиме пуçларĕç, тет. N. Пиçнĕ шу ĕçсе порăнăр! Пейте кипяченую воду. || Обвариться. Панклеи. Тилĕ опа çине тăккĕр ярчĕ (горячую похлебку), опа пиççĕр карĕ. Орау. Вĕрекен сăр хуранне ӳксе пиçсе кайнă. || Обжигаться. N. Ан пиç. Не обожгись. N. Пиçсе ан кай. || N. Çип пĕре хуса пиçимасан, ăна тепĕр хут хăваççĕ. Ib. Ман кăçал çип сап-сарă пиçрĕ. Ib. Сань пек пиçнĕ çип эп нихçан та корман. || Воспалиться (о глазах). N. Çак тăвансем мана аса килсен, йĕртĕм-ĕçке икĕ куçăм пиçиччен. ЧП. Йĕрсе куçĕ пиçет-ĕçке. N. Йĕре-йĕре пĕтĕм куçăм хĕрсе пиçсе кайрĕ. || Гореть со стыда, осрамиться. Якейк. Ман паян пит пиçрĕ. Эп паян намăс кортăм. || Преть (о теле). Орау. Ура пиçсе çӳресе пĕтĕмпе ашланса карĕ. Ib. Нумай утнипе ура пиçсе карĕ. Ib. Ура пурни пиçсе çӳрет (преют). О сохр. здор. Трахтирте тумтирпех ĕçсе-пиçсе лараççĕ. Изамб. Т. Ул акă пирĕн пек шăрăхра пиçсе тыр выртăр та, виç сăмах çырнăшăн ултă-çичĕ тенкĕ патăр. Полтава 91. Аран-аран лашисем сулкаланса утаççĕ, пиçсе çитнĕ ывăнса. || Прижигаться. О сохр. здор. Çапла тусан, вара ӳт те пиçет (при прижигании), унта лекнĕ сĕлеке те çунса каять. || Париться (о земле). Пахча çим. 3. Уйăх çуртан (после пахоты) курăксем тухаççĕ, çĕрĕ те чылай пиçет. || Запариться. Буинск. Йытă куçран çухалсан тин чупрăм, çапла чупа-чупа ăшша пиçрĕм (запарился). Кан. Пульницара, малтан чăвашла пелекен çынна тупаймасăр ăш пиçрĕ (измучился). || Загореть. || Трухлеть. Ирч-к. Пиçсе выртнă (летом дрова лежали в сыром месте и плохо колются). | Поспевать, созревать. N. Пиçнĕ-пиçмен (не совсем зрелые) çырла тутлă мар. Ой-к. † Пиçнĕ-пиçмен çĕмĕртшĕн çĕмĕрт тăрри хуçас мар; ялта чипер нумай пуль, чипер хыççăн каяс мар, чӳрече витĕр пăхас мар. Ёрдово. † Пиçнĕ çырла сăнăм пор, пĕр хоралать-и, пĕр шоралать-и, той илемне çав кӳрет. Альш. Çырласем пиçсе иртсе кайнă (перезрели). Ib. Хăва хутлăхĕнче ытти йĕпе курăксем. Пулат вăл лапсенче хура хурлăхан аври; çула, хурлăхан пиçсен, Элшелсем каяççĕ вăрмана хурлăхана. N. Пиçнĕ = пулнă, спелый. || Зреть (о хлебе). N. Тыр пиçсе çитсен, уя тухсан çăмăллăхне пар. (Моленье). Кан. Тыр пиçрĕ. Хлеб созрел. || Стать выносливым, закалиться. Чхĕйп. Çавăнпа вăлсам халĕ те, каласан, час ĕненмесĕр тăраççĕ, авалтампа хăйсĕн ирĕкнĕ туса пиçнĕскĕрсем. Бугурусл. † Ĕçпеле пиçнĕ пирĕн аппа (навыкла к делу. Свад. п.). N. Шыв çинчи карапа та ким тытса курман, шывпа çӳресе пиçмен çын аллине шанса памаççĕ. Изванк. Ĕрне (так!) эпĕ мур таврашне нумай курса пиçмен те, пирĕн ялта мур таврашне курса пиçнĕ çынсем халĕ те пурăнаççĕ-ха. Шел. П. 48. Ĕçпе пиçсе ӳсеççĕ. Cам. 77. Шăмшак пиçсе хĕрнипе карчăк анать умранах. Сред. Юм. Санран пиçет-и вара ô. Тебе ли это сделать.

арлă-пирлĕ

v. ignota, неизвестное слово в заклинании. Альш. Тĕтĕрни. Е пĕсмĕлле, турă çырлах! Тăвас чӳкĕ çырлахтăр, хывас вилли пиллетĕр. [Адам ятсăр çуралать этем Эй кутĕнче пĕр тĕк çав. Эти слова в рукописи зачеркнуты]. Е пĕсмĕлле, Адам ятсăр çуралмас. Атăл урлă, Сăр урлă лаша патман (чит.: Ашапатман) старик килнĕ — çăварĕнче пĕр шăл, кутĕнче пĕр тĕк; çав вĕрет те сурат та, кăларат та ярат та: ылттăн таканипе авăсса каларат, кĕмĕл шăпăрĕпе шăлса кăларат. Пăлат (булатным) çĕççипе касат та чикет те, кăларат та ярат та. Вĕрӳçе карчăк килте çук, пырса ярăтăм, укçи çук. Куç тух, куç тух! Каç кайса вырттăр, ир выляса лартăр; хăмла пек хăпартăр, çулçă пек саралтăр (надо: сарăлтăр). Сала-кăмпи салатса ярат, юман-кăмпи вĕрсе сурса кăларат. Ип пултăр, сип пултăр, вĕрни-сурни çак пултăр. Суя тени тьăн пултăр, вĕрни-сурни çак пултăр (пусть на этом кончится отчитывание). Кун кунлама кун патăр, çĕр çĕрлеме çĕр патăр, турăран ырлăх пултăр, этемрен сиплĕх (польза) пултăр. Çан (тело) çăмăллăхне, пуç сывлăхне патăр. Арлă-пирлĕ хура куç, юхса пыран юхăм шыв; юхăм шывпа юхса кайтăр, вĕçен çилпе вĕçсе кайтăр. Кун таврăнат (как вновь возвращается день) — таврăнтăр, çĕр таврăнат — таврăнтăр, пĕлĕт сирĕлет — сирĕлтĕр. Пĕвĕнчен-сийĕнчен, ӳтĕнчен-тирĕнчен, шăмминчен-шаккинчен, сăнĕнчен-сăпатĕнчен, чĕринчен, чĕрни вĕçĕнчен тухса кайтăр. Куç тух! Куç тух! Юман-кăмпи çинче вуттăмас, Иван çинче куç тăмас. Куç тух! Куç тух! Тфу! Хура куç, сарă куç, çирă (карий) куç... куç, хура çынта хура куç, сарă çынта сарă куç, çирă çынта çира куç. Кун таврăнат — таврăн, çĕр таврăнат — таврăн, пĕлĕт сирĕлет — сирĕл — ыран та мар, паян та мар, халь, те пулин халех, тет. Куç тух! Тфу!

ашаматман

(Ажамашман), i. q. ашапатман. Изамб. Т. Эп вĕрместĕп, эп сурмастăп: Сăр, Сăр урлă (scr. сăр, сăр урлă) Ашаматман (scr. ашаматман) карчăк килнĕ; çăварĕнче пĕр шăл (scr. шĕл), хыçалта (чит. кутĕнче) пĕр тĕк. Çав килет, çав сурать. Я не дую, я не плюю: из-за нескольких Сур (sir! V. Сăр, Сăрă, р. Сура) пришла старуха Ажаматман, у которой во рту один зуб, а на заду (in pudendis) один волос; она дует и плюет. (Из наговора). || Etiam convicii loco ponitur. Употребляется и в смысле бранного выражения.

ашапатман

(Ажабатман), а v. [...] et [...] nom. sagae cuiusdam commenticiae, cuius carmina contra effascinationes auxiliari creduntur. Non invenitur nisi in compositione. От ’Aiшӓ и Фâти^ымӓ, имен жены и дочери Магомета. Это слово встречается только в сложении: Ашапатман карчăк (к̚арζ'ы̆к, к̚арџ̌ы̆к), т. е. старуха Ажабатман; имя этой старухи часто упоминается в наговорах против сглаза. Т. IV. 22. Е пĕсмĕлле, Турă çырлах! Атăл йăлминчен (i. q. йăлăмĕнчен), Сăр йăлминчен Ашапатман (scr. аша-патман) карчăк килет; çав тĕтĕрет, çав татса кăларса ярат. Ырă вут ами вĕрсе кăларат, шăтăклă кăмпи тĕтĕрсе кăларат. (Из куç чĕлхи). Ib. 65. Ашапатман карчăк килнĕ, Атăл урлă, тинĕс урлă, уй урлă, вăрман урлă; вĕретĕп-суратăп: тух куç! Бюрг. Тĕтĕрни. Е пĕсмĕлле! Атăл йăлăмĕнчен Ашапатман карчăк килнĕ, ылттăн шăллă, кĕмĕл çӳçлĕ; çавă тĕтĕрсе кăларат çитмĕл те çичĕ тĕслĕ юман кăмпипе. || De re praegrandi, immani magnitudine. Об огромной вещи. Сред. Юм. Ытла пит Ашапатман (scr. ашапатман) пикех (i. q. пекех) пысăк ку сирĕн çуна! Эти ваши сани уж чересчур велики!

пĕр

(_пэ̆_р), один. Сёт-к. Пĕр пукане хĕрĕх хут кĕпе тăхăнать. (Купăста). N. Пĕр кун каймалăх çĕр пулсан, çичĕ кунлăх çăкăр ил, тенĕ. (Послов.). Икково. Мана çак пĕр сорăха (эту одну овцу) пачĕç. КС. Пĕр çăварти çăккăра çиса пурăнтăмăр. (Так говорят о дружной жизни). Орау. Вăсам пĕр çăвартан çăккăр çиса пурăнаççĕ (живут дружно), тиççĕ. Альш. Пĕр вырăнта тăра пĕлмен çын, бойкий, непоседа. Регули 603. Пĕр сăхман поставран ĕçленине (тунине) патăм. IЬ. 916. Пĕр румккă (þумккă эреке) патăм она. Образцы. Пĕрчĕ-пĕрчĕ мерченне пĕр пус парса суйларăм: Изамб. Т. Акă тырă пулманни пĕр хĕн (одна беда), вăрман инçи тата хĕн (опять беда). В. С. Разум. КЧП. Эпĕ пĕр пашалу илсе тухрăм. Я вынес одну лепешку. Альш. † Вуникĕ хĕр, пĕр купăс (скрипка), янăра-çке пĕр сасă (в один голос). Сред. Юм. Пĕр çăварлăх çăкăр, маленький кусок хлеба. IЬ. Пĕр ала (сито, решето) алларăм тессине: пĕр аллăм алларăм, теççĕ. || Один (а не несколько). Собр. Тырă вырса пĕтерсен, ват карчăксем пур çурлана пĕр çĕре тытса, пуç урлă утаççĕ. N. † Вăрмана кайрăм — каç турăм, вуникĕ çулçа пĕр турăм. Орау. Симун вăл Куçмипе пĕр амаранни (от одной матери) вăт. Ст. Шаймурз. † Çырайĕ-ши турă, çыраймĕ-ши, пĕр минтер çине пуçа хумашкăн. N. Ку кĕллисене пĕтерсессĕн, вара пур кĕллине те пĕр çĕре тăваççĕ, вăсене вара кăвакалпа тăваççĕ. N. Пĕр кутăм, пĕр пуçăм. Я одинок (мне тужить не о чем). Сред. Юм. Пĕр пуç, пĕр кот, ниçта кайсан та никам канçĕрлемес. Одинок, куда ни пойду, никто не помешает. N. Пĕр вуннăшне парăр. Дайте мне одну десятишницу (10 руб.). Другой смысл: дайте мне рублей десять, рублей с десять. N. Ултă утăмран пĕр, на каждых пяти саженях. || Один из двух. N. Пĕр çтенаран тепĕр çтенана çитичченех хăма хунă, хăми пуçĕсем кĕмелĕх ыра тунă. || Одна вещь. Календ. 1904. Вăл пĕр пур — хамăр ĕçлеме пĕлменни, пурăнма пĕлменни – тепĕре. Это одно, а... || Один раз, разок. Альш. † Пĕр çӳле пăх, çĕре пăх: савсан пирĕн çие пăх. N. Пĕр çапăп та, пĕр ӳкерĕп. Дам раз и сразу сшибу с ног! (Угроза). N. Ача ку карчăка каланă: мĕн ĕçлен мăн акка? тет. Ку карчăк калат: апла каламан пулсан, пĕр хыпăтăм, пĕр çăтăтăм (сразу схватила бы ртом и сразу бы проглотила), тет. N. Е салам-аликĕм, асанне, темен пулсан, пĕр çăтăтăм, пĕр хыпăтăм (говорит старуха). N. Эсĕ мана авантарах хулă пар-ха, эпĕ ăна пĕр хĕртем (постегаю). N. † Атьăр, тăвансем, эпир те аллăмăра хут тытар та, хут вулар, çанталăк çуттине пĕр (разок, хоть немножко) курар. Пазух. † Шĕшкĕ вутти хутар-и, пĕр (еще разок) ăшăнса ларар-и? (Вставка; приглашает погреться: с удовольствием погреемся). Рак. † Хĕрлĕ чие ларат хĕрелсе, каçса пĕр татăттăм (разок), каçми çук. || Некий (иногда соответствует неопред. члену). Рак. Çав пӳртре пĕр чипер. (Турăш). В этой избе нечто красивое. (Икона). Собр. Пĕр япала (некая вещь) пĕтĕм япалана тиркемест, пĕр шĕвĕ япалана тиркет. (Кăвар). Урмой. Ивансем киле тавăраннă чух, пĕр хăйă çути курăнат, тет (увидали свет в избе). Изамб. Т. Пĕр вырсарникун, однажды, в воскресный день. Орау. Пур пирн пĕр ял йытти, çавна çиса ларап-ха, ĕнертенпе те киле килмер ĕнт (говорит жена о муже). IЬ. Пĕр мурĕ (один чорт, напр. жена ругает мужа) паян киле те килсе пернмерĕ ĕнт. || Выражает противоположность. Якейк. Пĕри пĕр япалая (один любит одно), тепри тепĕр япалая йоратать. || Раз (союз). Орау. Пĕр çынтан тепĕр çынна ленксен, час тупаймастăн вăл япалана, пĕр парса ярсан. N. Вилнĕ çыннăн, хăй пĕр лăпланнăскерĕн (раз он умер), асăмлăхĕ те лăплантăр. N. Пĕр килнĕ чухне курса тухас. Раз пришел, так уж кстати надо зайти и повидаться. Юрк. Санăн ĕçме кирлĕ марччĕ, пăрахас пулатчĕ. Ачу-пăчусем нумай, арăму пур, пĕр шухăшласан (если серьезно обдумать), манăн ăсăмпа пулсан, эсĕ кăлăхах эçетĕн. N. Пĕр вĕреннĕ япала хăй енеллех туртать. К чему (раз) привык, к тому и тянет. Кильд. Эпир час килес çук пĕр кайсассăн. Раз пойдешь, так придешь нескоро. Значенне чув. «пĕр» с русск. «раз» одинаковое. Мусир. † Çинçе çырма, юхăм шыв, сиксе каçса пулмарĕ, пĕр турă-ях çырнинчен иртсе кайса пулмарĕ. (Здесь возможно двоякое толкование: или «пĕр» песенная вставка, или же оно употреблено в смысле «раз»). Орау. Лашана пĕр куçран çухатсан (если уж потеряешь), тупаймастăн вара унта. АПП. † Çӳренĕ пĕр чухне (пока гуляешь) юрласа çӳре. || Случайно. Шурăм-п. Пĕр ăçтан та пулин укçа тупсассăн, ана ĕçсе пĕтермесĕр лăпланмаççĕ. | Целый. Орау. Ман кумпек (= кун пек) юрăсем пĕр тетрать. У меня этаких песен целая тетрадь. IЬ. Сĕт нуммай, пĕр чӳлмек. Пĕр чӳлмек сĕт исе килчĕ. Икĕ чӳлмек сĕт (целых две крынки молока) исе килчĕ. Сёт-к. † Ĕлĕкхи тантăш çор çона, эпĕр хамăр пĕр çона. (Çăварни юрри). СТИК. Пĕр арпус пуçтарса хутăм-ха. Съел один арбуз (в др. гов. — «съел целый арбуз»). N. Пĕр ĕмĕр порнчĕ. Пробыл где-нибудь очень долго, хотя обещал скоро вернуться. N. Çак пĕр уйăх хушшинче ерçӳсĕр пулса нимпе те писме (= çыру) çыраймарăм. Çутт. 81. Ниçта пусма вырăн çукчĕ. Ура пĕр шит (на целую четверть) путатчĕ. || Единый. Т. V. 29. || Единодушный, согласный. Ст. Ганьк. † Ик килĕнтеш пĕр пусан, кил илемне çав кӳрет. (Пĕр пусан = килĕшӳлĕ, вăрçмасăр пурăнсан). || Один только, единственный (каких больше нет), самый первейший. Юрк. Хăйсем ялĕнче пĕр пуян пулса пурăннă (единственный, первейший богач). N. Тата калаççĕ: пĕр ĕнее те каснана илеççĕ, тесе. N. Тата хăшĕ-хăшĕ чăпăркка-туясем илчĕç те, суха-пуçне тавăрса пĕр аçапа амаран пĕрех хĕр çуралнă хĕре тыттарчĕç. N. Тата пĕр ывăлсана хуса карĕç. Орау. Пĕр ывăл ачаш пулать вăл. Собр. † Плуштух кленчи халь аллăмра, савнă пĕр тăванăм умăмра. Ст. Шаймурз. † Ĕнтĕ пĕр тăванăмсем, пĕр чунăмсем, сирĕнпеле пĕрле пурăннине ĕмĕр манмăп тенĕ çĕрсем пур. Алших. Пĕр пуçран икĕ пуçлă тăвас, терĕ, икĕ куçран тăватă куç тăвас, терĕ (вздумал жениться). N. † Ялта пĕр (первейшая) хĕр пулăттăм, ăратнерен тухмăттăм (все время была бы в кругу своих родных). Сред. Юм. Уçса пăхать, тет, виççĕ-мĕш пӳлĕмне — ларать, тет, тĕнчере пĕр илемлĕ хĕр сăнчăрта. Ск. и пред. 13. Унăн ашшĕ Уланки ял пуçĕ те, пĕр пуян, паттăрăн пек кĕлетки çӳренĕ, тет, пĕр капан (как целый стог). N. † Сар кăшăллă витре — пĕр витре (первейшее ведро): кĕтейĕ-ши пире пĕр хитре? N. Алăксене тапрăм — уçăлчĕ, шыв çинчи пĕр (количество) чечек (единственный, или же песенная вставка) çутăлчĕ. Кан. Пĕчĕкçĕ пĕр кантăксене пăрахса, алăк пек пысăк кантăксем касаççĕ. Перестали делать в избах по одному оконцу, начали вырубать большие окна, величиною с дверь. Шарбаш. Ай, пичи Михали, пĕр арăмпе мухтанать! (хвалится одной женой, кроме которой у него ничего нет; по другому толкованию — постоянно хвалится). N. Пĕр ывăла (единственного сына) та илмелле (в солдаты). Рак. И эпирччĕ, эпирччĕ, эпир вуниккĕн пĕр хĕрччĕ; пĕр хăма çине пухăнтăмăр, çутăличчен салантăмăр. (Çăлтăр. Одни объясняют: «нас было двенадцать, и все мы были девицы»; другие понимают в смысле: «нас было двенадцать, и все мы составляли созвездие». Послед. толкование сомн.). Ала 95°. Пĕр кăшкар-ути çисен те (хотя питался лишь одним щавелем)... || Единственно (только). Сред. Юм. Ыттисем — ывăлсĕм, хĕр пĕр эп çиç. Остальные все братья, и одна лишь я — сестра. Ала 95°. Хирте вара вăл пĕр пăрçа çикелесе вăхăтне иртеркелесе анчах çӳренĕ. Альш. Кĕвĕсене каланă чух, сăмахĕсене кашни çĕрех пĕр пĕлнисене калаççĕ: хăшĕ аса килет, хăшне вăхăтне кура калама меллĕ, çавна. || В этом смысле иногда соединяется с наречием анчах. Истор. Вырăссем тутарсенчен пĕр парнесем парса анчах хăтăлайман, тата вĕсене çуллен куланай тӳлесе тăмалла пулнă. ППТ. Атьăр часрах! Вĕçсе кайăттăм та пĕр анчах (так!), çунат çук! || Один и тот же. Собр. Çулла та пĕр, хĕлле те пĕр. (Чăрăш). Артюшк. Эпир унпа пĕр ваконта карăмăр (килтĕмĕр). Баран. 192. Шухăшсем пурийĕн те пĕре килнĕ. || То (—то). N. Хăй хăранипе пĕр малалла, пĕр каялла пăхкаласа пырат, тет. Микушк. Пĕр пуççапат, пĕр тăрат. (Тараса). N. Вĕсем çак тĕлĕнмелле ĕçрен пĕр хăраса, пĕр савăнса çав çĕре иккĕшĕ пĕрле ирттернĕ: N. † Шурă хĕлĕхрен вĕрен яваççĕ: ĕнтĕ пĕр яваççĕ, пĕр сӳтеççĕ. Сборн. по мед. Вăл чир ерри-еррипе арасланать: пĕр йывăрланса, пĕр çăмăлланса темиçе çула пырать. Ёрдово. † Пиçнĕ çырла сăнăм пор: пĕр хоралать-и, пĕр шоралать-и, той илемне çав кӳрет. || Приблизительно. N. Пĕр вунулт-вунçич çулхи хĕрачесем, арçын ачасем... Юрк. Мĕн пурĕ пĕр аллă кĕнеке ытла. N. Ăна уншăн пĕр çирĕм пилĕк çăмарта параççĕ. Ст. Айб. Тата пĕр çĕр тенкĕ пар-ха тырă илме. N. Хăйсене пĕр вунăшар е çирĕмшер пус парсан, тин чармаççĕ. N. Вĕсем каллех çапла пĕрер вунăшар е çирĕмшер пус илсен, часах салтса параççĕ (веревку). О сохр. здор. Пĕр виç кун хушши, в течение трех дней. || Настоящий. N. Çуртра пĕр арçын анчах, вăл та пулин хулара тарçăра пурăнать. Çиме çитменни пĕр инкек. || Одинаковый; одинаково. N. Çынпа çын пĕр мар. Ст. Шаймурз. Манăн пӳрт пур, унăн кĕтессисем пĕр мар. (Вăл пулĕ алă пурнисем). Ст. Айб. Ĕмĕр пĕр килмест, теççĕ. Жизнь течет не гладко. (Послов.). Образцы. Ай-хай уйăх та пĕр, хĕвел те пĕр, вĕсен çутти мĕншĕн тĕрлĕ-ши? IЬ. Тăван эсĕ те пĕр, эпĕ те пĕр (мы с тобой одинаковы), пирĕн телей мĕншĕн тĕрлĕ-ши? IЬ. Улăм ури улт ура, улттăшĕ те пĕр ура (одинаковые). IЬ. Икĕшин сасси пĕр килет. Оба (журавль и журавлиха) кричат враз. Кама 52. Пуринчен те пĕр илме май килмест, мĕншĕн тесен пурин те пурлăхĕ пĕр пек мар. N. Саншăн пур çын та пĕрех. Для тебя все люди одинаковы. N. Кам чунĕ сан чунпа пĕр килет. || Каждый. N. Илтекенĕ пĕр ырăлатчĕ мана, кураканĕ пĕр мухтатчĕ. Юрк. Ăна курнă пĕр çын: ун пек ачасем пурăнмаççĕ, теççĕ. Ст. Чек. Кама хисеп (счёт) çитнине пĕр çапаççĕ. СВТ. Пĕчĕк ачасем, хулĕсене касман пулсан, шатра чирĕпе чирлесессĕн, чирлени пĕр (каждый, кто) вилеççĕ. IЬ. Хулне кассассăн кайран ачанăн кĕпине кунне пĕр (ежедневно) улăштарма кирлĕ. Альш. † Калаçнă пĕр сăмахсем вырăнлă пулсан, шет (может быть) калаçса пулмĕ-ши сăмах-сене? Бур. Ай-хай, тăванăмсем, пĕр чунăмсем, сирĕн пĕр сăмахăрсем (каждое ваше слово) пин ылттăн. Истор. Мĕн куçа курăнакан çынна пĕр чиксе пăрахнă. Туй. Хĕрĕ (невеста) те кама хирĕç пулать, кураканне пĕр асăнса йĕрет. Кого ни увидит, того и называет по имени и плачет. || Всё. N. Лаша пĕртте çăтмас, янине пĕр (все влитое) юхтарса кăларать (лекарство). || В одинаковом количестве. Эпир. çур. çĕршыв 23. Арçынпа хĕрарăм пирĕн вулăсра пĕр йышлах (в равном количестве). || Постоянно. N. Çап-çутă хĕвел пăхать: ăшă парса савăнса, йăл-йăл кулса пĕр тăрать. Ст. Шаймурз. † Çак тăвансемпе пĕр тăрсан, сисмĕп эп ĕмĕр иртнине. || Никакой. N. Санăн патшалăхунта пĕр сылăм та, пĕр çăмăр та çумĕ. Ашшĕ-амăшĕ. Кил-çурта пăхса тăма пĕр вăй та çук ĕнтĕ (совсем нет сил). Никит. Выльăхсем валли пĕр апат та (никакого корма) юлмарĕ (в засуху). || В отрицат. оборотах: ничего не ..., вовсе не ..., совершенно не... N. Урапа çинчен тепле аннă, хам пĕр (ничего) пĕлместĕп, тет. N. Асран пĕр кайми хĕрсем. N. Пĕр йор та çок. N. Авă саранча, шăрчăк, хăш-хăш çул тырра пĕр хăвармиччен çисе ярать. СТИК. Пĕр сасă-чĕвĕсĕрех епле каян унта. Как пойдешь без зову (на свадьбу). N. † Пĕр çук çĕртен (без всякого основания) çын çисен, çав çунтарать чĕрене. N. † Пичен йăмăк полаччен, хăрăк тонката полас мĕн, пĕр чĕнмесĕр (молча, без звука) ларас мĕн. (Хĕр йĕрри). Пахча çим. 3. Унта пĕр çил çуккипе хĕвелпе пахча çимĕçĕ пĕтсе ларать (погибают). Юрк. Леш, çывăрса лараканскер, ку мĕн каланине илтмесĕр, пĕр чĕнмесĕр çывăрса ларат. Толст. Çапла йытă пĕр нимĕнсĕрех тăрса юлчĕ (осталась ни с чем), тет. ХЛБ. Анчах ĕçе пит тĕплĕ, пĕр васкамасăр (нисколько не торопясь) тăвас пулать. Дик. леб. 34. Унăн сăнĕ, ĕлĕк илемлĕскер, халĕ хуп-хура, пĕр илемсĕр. Кильд. † Пĕр (ни разу) анмăтăм эпĕ шыв хĕрне, юрататăп шывăн сассине. Баран. 122. Пĕр кирлĕ мар чух, когда нет никакой надобности. || Какой-то. Ск. и пред. 46. Çурса пĕтернĕ кĕпи вырăнне пĕр хураскерне тăхăнса та янă. Якейк., Хора-к. † Пирн Йăванĕ туракĕ ял ятне те каламаþ, хĕр ятне те каламар, вырăс ялĕ поль тесе, маþа хĕрĕ поль тесе, пĕр хораскер-лотраскер, çак ял хăтне ярнăскер, пирн ял хăтне кӳрес çок. Орау. Пĕр тутаþ (т. е. тутарĕ) тем хăтланать унта, пăх-ха. IЬ. Пĕр мурĕ кунта епретсе хăварнă (испражнился жидким). || Какой-нибудь. Орау. Пĕр усалĕ çаклатса туртин (турδи^ын')!.. А вдруг, если какой-нибудь негодяй зацепит и отдернет задвижку!.. N. Килте пĕр япалине пăхсан та савăнмалли çук. || Во-первых. Ашшĕ-амăшĕ. Пĕр, вăл ĕнер, вырăнсăр сăмахсем калаçнăшăн, ӳкĕннĕ, ытларах тата Лисахвине вăл (он) хĕрĕнкĕ чухне чĕрене çемçетмелле сăмахсем каламаншĕн çиленнĕ. || С одной стороны. Изамб. Т. Çитменни пĕр хуплат, тата кин: ĕçлеместĕн, тесе, пĕр вăрçат. || Иногда употребл. в смысле «замечательно». Орау. || Иногда является как бы вставкой и не переводится. П. Пинерь. † Вăрман хĕрри каюлă, пĕр ярса утсем транас çук. Кильд. † Пĕр çавăрса илсе пĕр юрлăтăм. Н. Карм. † Кăçалхи пĕр ута, ай, çуласси; çулассинчен питĕрех пухасси. Çак тăвансене пĕр курасси; курассинчен питĕрех уйрăласси. Шибач. † Лаши пĕр йортать, поçне пĕр утать, вăрăм пĕр çолне çитесшĕн. N. † Ах, аннеçĕм, анне, пĕр çуратрăн, ӳстертĕн, пама вырăн тупмарăн. Турх. Ăшра мĕн пуррине каласассăн, пĕр хурланнă чунăм пĕр ĕсĕклĕ (будет всхлипывать). АПП. Ямшăксенĕн пуши — вăрăм пушă, пĕр çавăрса çапасси час пулмасть. Баран. 54. Çитнĕ ялта пĕр Тарас çавăн пек пумилкке туса хăварнă. IЬ. 130. Хăш та хăш чул ытла та нумай пулать; пĕр хăйсенченех тусем, сăртсем пулса тăраççĕ. Абыз. † Килях та пĕр, ывлăм, темерĕ (дуб). N. † Вуник пĕр юман пĕр кутра, турачсемĕр хăй майлă, çулчисемĕр çил майлă. Сунчел. † Кашăк аврисене сăрлама вуниккĕ пĕр мăскал сăр кирлĕ. N. Кĕмĕлтен çĕрĕ хывтартăм, вуникĕ пĕр кĕмĕл укçаран. Образцы 59. Курки аврисене сăр сарлама вуникĕ пĕр тĕслĕ сăр кирлĕ (12 разных красок). N. † Хурăн пĕр айĕнче ик сулă: пĕри ылттăн, пĕри кĕмĕл. Альш. Хамăр пуçа шухăшсем ӳксессĕн, авăнтăмăр хура çĕлен пек, хуçăлтăмăр çĕмĕрт пĕр туя пек. IЬ. Аврăлă куркан аври ылттăн, çавра пĕр куркан тĕпĕ ылттăн. (Здесь можно понять и в см. «единственный»). N. Вуникĕ чĕкеç пĕр кашта (заняли весь шест), юрласа пĕр юрри пĕтмерĕ. Пазух. Сĕтелĕрсем çинчи сĕтел çитти, утмăл та пĕр çитмĕл те, ай, çӳçи пур. Шел. 7. Ылттăнăм та çук ман, кĕмĕлĕм çук, пĕр Мускавран килнĕ те мулăм çук. (Можно понять и в смысле: «ни одного»). Юрк. † Эпир çак тăвансемпе пĕрле пусан, калаçса пĕр сăмахăмсем пĕтме-çке. Альш. † Сатраях та çырла пиçет-çке, тĕрлĕрен пĕр курăкпа варшăнса. Собр. † Ларсам, ларсам, тиеççĕ. Хăш-пĕр енчен ларам-ши? (Здесь можно понимать и как «хăш-хăш», который). || Альш. Пĕр шӳтле вăл (одна комедия), хĕри-пăраç ĕçки. || Выражает любовное отношение. С. Тим. † Икĕ пӳртçĕм, пĕр пӳртçĕм, йĕри-тавра тĕкмеçĕм. Тайба-Т. † Ĕнтĕ хирте тăман çăвать-ĕçке, ял хушшисем те пĕр епле-ши? Янтик. Çаранăн та пуçĕ çырлалăх, çырлалăх, лартăр пĕр Питрав çитиччен: Ачач 110. Килте пĕр аннене каласа парап ĕнтĕ, тесе малтанах шутласа хурать. || Вплоть до. N. † Мамăк минтер, тĕк тӳшек: пĕччен ан вырт, иккĕн вырт. Пĕрех пĕччен (в одиночку) выртсассăн, пĕр вилеччен ӳкĕнĕн.

авăрлă

(авы̆рлы̆), loco profundiore insignis, имеющий омут. Персир. Авăрлă кӳлĕ (Авы̆рлы̆ к̚ӳл’э̆), nom. lacus, qui est infra Iadrinum urbem, prope Кив-Сăр, озеро ниже г. Ядрина, около Кив-Сăр.

анатри чăваш

(ч̚’ы̆ваш) ita appellantur Tschuvachi infernates, quorum regio inferius sita est, quam eorum, qui vocantur вир-ял, вире-ял (v. hanc v.). Низовые чуваши. См. вир-ял, хирти. Ягудар. Анатри чăвашсем пиртен хĕвел-тохăç енелле порнаççĕ. Низовые чуваши живут от нас на восток.
Петр Ив. Орлов, уроженец с. Орауш, Ядрин. у. Казан. губ., написал мне о различиях между отдельными группами чуваш следующее. „Анатри (малти, мал енчи) чăвашсемпе хирти чăвашсем тата вир-ялсем (хура урасем). Чăвашсем пирĕн виçĕ пая уйăрăлаççĕ: анатри чăвашсем, хиртисем, вир-ялсем. Вир-ялсем çăвар туллин, хыттăн калаçаççĕ. Вăсенĕн сăмахра сас-палли „у“ сахал. „У“ вырăнне вăсем ялан „о“-па калаçаççĕ: „кулать“ тиес вырăнне „колать“ теççĕ; „пек“ тиес вырăнне „пак“ теççĕ. Тум тумланнă тĕлтен вăсем пушшех, тата ытла паллах, уйрăм тăраççĕ. Вăсем шурă сăхман тăхăнса, урисене хура тăлла сырса çӳреççĕ. Çула тата арçыннисем (хăш-хăш вырăнта) пайтахăшĕ çӳллĕ тӳпеллĕ шĕлепке тăхăнса çӳреççĕ. Хĕр-арăмĕсем çула шурă шупăр тăхăнса, урисене хура тăлла сырса çӳреççĕ; хĕлле шурă сăхман тăхăнса çӳреççĕ. Çăпатисем пĕчĕк пуçлă, пуçĕсене чĕрсе тунă çăпатасем пулаççĕ. Ури тунисене темĕн тăршшĕ тăлла чăркаса тукмак ура туса, çăпати кантăрисемпе чăркуççине çитичченех хитрен хĕреслесе чăркаса хăпараççĕ. Пирĕн патрисем вăсене „яка“ теççĕ. Чăнахах та вăсем яка çӳреме юратаççĕ. Çула пулсан вара, пасара тухсан, вир-ял хĕр-арăмĕ çинче пĕр тусан пĕрчи кураймăн: çăпатисенче, çăпати кантăрисенче пĕр сӳсленчĕк кураймăн: шăрçа пек яп-яка, çап-çутă; хăйсем шĕлкемисемпе, сурпан çаккисемпе, тенкĕллĕ мăйисемпе ялтăртаттарса, шанкăртаттарса йăлкăшса анчах çӳреççĕ. Пирĕн анатри (кал енчи) чăвашсем вăсене „Вир-ялăн какрашки арăм пулсан ланчашки,“ теççĕ; çăпати кантăрисем çинчен: „Вир-ялăн çăпати кантăри тăхăр хăлач,“ теççĕ; „вир-ялсем вăсем мухтанчăк, какрашка,“ теççĕ. Арăм пулсан вир-ялсем анатри чăваш арăмĕсем пекех пуçĕсем урлă пĕкĕ пек масмак хурса çӳреççĕ. Сурпанĕсем, ансăрскерсем, мăйра анчах яваланса çӳреççĕ. Хăш чухне масмакки пуçĕ çинчен каялла кайса ӳкет те, пирĕн вара ăна кулса: „Вир-ял арăмин лаши тăварăннă, пĕкки каялла кайса ӳкнĕ,“ теççĕ. Арăм пулса пĕр-икĕ ача тусан вара унăн какрашки-пĕкрешки лăштах тухса ӳкет: çӳçне-пуçне пуçтараймаçт, кĕпи-йĕмне таса тытаймаçть, час-часах кĕпи арки вĕçĕнче ача пăхĕ сап-саррăн курăнса çӳрет; пӳртне-çуртне те çавăн пекех тирпейлĕ тытаймасть — латти пĕтĕмпех пĕтет килĕнче, пĕр пасара анчах çиççĕ тухма пĕлет. Вăсенчен хĕвел тухăçĕ еннелле анатри (малти, мал енчи) чăвашсем пурăнаççĕ. Вăсем Атăлтан пуçласа Йĕпреçпе Шăхрана çитиччен кăнтăрланалла, вăр-ялсемпе хиртисем хушшинче, тăрăхла-кăна пĕр лаптăк пек çĕре йышăнса пурăнаççĕ. Çав лаптăкăн кăнтăрла енчи пуçĕнче кушлавăшсем те çак анатри чăвашсемпе хисепленеççĕ. Кушлавăш, Уравăш, Хир-пуç, Утар, Рунк чăвашĕсем, хăйсем, хĕр-арăмсем тумланнипе вир-ял та мар, хирти-анатри те мар. Вăсенĕн çывăхнерехри вир-ялсем вăсене кушлавăшсем теççĕ; катари Йетĕрне патĕнчи, Кăрмăш çинчи вир-ялсем вăсене анатри (мал енчи) чăвашсемпе хисеплеççĕ, çывăхарахри хиртисем кăшт урăхларах калаçнăшăн, хĕр-арăмĕсем урăх тĕрлĕрех тумланнăшăн виç-ялсем вырăнне хуçасшăн. Мĕн пур чăваша лайăх тĕплесе йĕрлесен темиçе пая та уйăрма пулать. Вĕт-шакпа чăвашсене темиçе пая уйăриччен эпĕ вăсене, мĕн пурне, виçĕ пая уйăратăп; çавăнпа Кушлавăш чăвашсене анатри чăвашсем çумне кайса хуратăп. Пĕтĕмпех анатри чăвашсем пек пулмасан та, тумланасса та калаçасса та вир-яалсем пек те мар, хиртисем пек те мар, çав анатри чăвашсем пекрех калаçса тумланаççĕ. Арçыннисем хура сăхман е кăвакрах сăхман тăхăнса, урисене шурă тăлла сырса çӳреççĕ; çула пуçĕсене е пĕчĕк çĕлĕк, е карттус тăхăнаççĕ. Çăпатисем вир-ялсен пек шăраçласа тунă вăрăм кантăраллă çăпатасем мар. Хĕр-арăмĕсем е пир тăлла сырса çӳреççĕ, е шурă çăм тăлларан (пасар тăллинчен) тунă чăлха тăхăнса çӳреççĕ. Кĕписем е чĕрлесе тунă шурă кĕпесем пулаççĕ, е хăйсем хĕрлĕрен, кăвакран тĕртсе тунă пиртен (улачаран) çĕленĕ кĕпесем тăхăнса çӳреççĕ. Юçĕсене тĕрлĕ тĕслĕ вырăс туттăри çыхса çӳреççĕ. Урисене пир тăлла сырнă пулсан çăпати кантăрисемпе кăшт вир-ял манерлĕрех çӳлелле чĕркесе хăпараççĕ; шурă чăлха тăхăннă пулсан, çав чăлха çинчен тата тепĕр ура пакăлчакĕнчен иртекен хура чăлха пуçĕ тăхăнса, çăпати кантăрине пĕр çĕре чĕркесе, чăлхине антарса ăна атă хуçланчăкĕ пек туса çӳреççĕ. Арăм пулсан пуçне сурпан сырăнса ĕнсе хыçне, мăй таврашне çынна кăтартмасăр çӳреççĕ. Хĕрсем çула туя кайнă чухне пуçне тухья тăхăнаççĕ. Вир-ялсен тухья таврашĕ, сăрка таврашĕ çук. Ĕлĕк çав тухьясене, сăркасене пăраçниксенче (уявсенче) те тăхăннă та, халĕ туя кайнă чухне те пурте тăхăнмаççĕ. Сурпанĕсем те вăсенĕн, масмаккисем те, пуç-йĕпписем те вир-ялсен пек мар: сурпанĕсем вăрăмрах, сарлакарах; масмаккисем сарлака та кĕске, тĕррисем лешсенчен начартарах; пуç-йĕппи те кĕске те, тенкисене вир-ялсенни пекех нуммай çакса тултарман. Вир-ял арăмĕсен хăлхисем, ĕнси хыçĕсем курăнсах çӳреççĕ, пирĕн арăмсен вăсем курăнмаççĕ. Вăсем саланнă пуçĕсемпе хунешшĕсене те тата урăх ют çынсене те курăнсан аван мар теççĕ. Çаплах тата çара уранăн та вăсен куçне курăнмаççĕ. Çав йăлана лайăх тытса тăракан хĕр-арăмсенне упăшкинчен пуçне урăх арçынсем хайсем виличченех вăсен пуçне, урисене куримаççĕ. Арăмсем хăнана-мĕне кайнă чухне пуçĕсене пуçлă туттăр çыхса каяççĕ, ун çинчен кăримĕски çĕлĕк тăхăнаççĕ. Çула пулсан çав пуçлă туттăра е вырăс туттăри анчах çыхаççĕ. Вырăс туттăрине пуç тăррине анчах та çыхаççĕ тата майралла та çыхса çӳреççĕ; пуçлă туттăрне те икĕ тĕрлĕ çыхаççĕ: е тавăрса çыхаççĕ, е çыхса икĕ вĕçне тан туса çурăм çинелле усса яраççĕ. Вир-ялсен пуçлă туттăр çыхмаççĕ, яланах вырăс туттăри çыхса çӳреççĕ е катам пиртен тунă вырăс туттăри пек тăватă кĕтеслĕ шурă туттăр çыхса çӳреççĕ. Вир-ялсем вăсем мĕн пурĕ те Кăрмăш уесĕнче, Чикме уесĕнче, Шупашкар уесĕнче, Петерне уесĕнче анчах пурăнаççĕ. Шупашкарпа Етĕрне уесĕнче те пĕтĕмпех вир-ял мар. Шупашкар уесĕнче вăсем хĕвеланăç енчи чиккинелле анчах пурăнаççĕ. Ытти (урăх) çĕрте анатри чăвашсем пурăнаççĕ. Вир-ялсемпе анатри (малти) чăвашсен чикки акă çаплă: Анаш тиекен чикӳллĕ ялтан хĕвел анăçнелле, Шăхчасем-мĕнсем еннелле, вир-ялсем пурăнаççĕ, вăсенчен малалла анатри (мал енчи) чăвашсем пурăнаççĕ. Унтан Иккассисене хĕвел-анăçнелле хăварса Шупашкар уесĕпе Çĕрпӳ уесĕ тата Етĕрне уесĕ чиккисем пĕр çĕре пулнă çĕрелле пырсан, хĕллехи хĕвел-анăçнелле (сылтăмалла) вир-ялсем юлаççĕ, çулахи хĕвел тухăçнелле анатри чăвашсем пурăнаççĕ. Унтан Патĕр-ялне (Богатырева) çитсен вăл ялта вир-ялсемпе анатри чăвашсем хутăшах пурăнаççĕ. Вăл ялтан вăсен чикки Пысăк Çавал урлă каçса Супарпа кайса Çĕрпӳпе Етĕрне чиккипе Çарпуçпе çитичченех: сылтăм енче вир-ялсем пурăнаççĕ, сулахай енче анатри чăвашсем пурăнаççĕ. Çарпуçĕнче анатри чăвашсем пурăнаççĕ. Чарпуçĕнчен пуçласа вăсен чикки Етĕрне уесĕ çинерехрен икĕ уес чикки хĕррипе пырать: Кипекпе Туçи-Çармăса сылтăма хăварса, Етерне уесĕнче тăракан Сĕрелсене сулахая хăварса, Мăн Санар урлă каçса, Пĕчĕк Санара çитиччен сылтăмра вир-ял пулаççĕ, сулахайра анатрисем пулаççĕ. Çĕрпелĕнче анчах анатри чăвашсем вир-ялсемпе çывăх тăнипе халĕ ĕнтĕ пĕтĕмпех вир-ялсем пек тумлана пуçларĕç. Унтан малалла вĕсенен чикки Хир-пуçĕнчен Пĕчĕк Санар тăрăх Санар пуç патнелле хăпарса, Вăта-Çуна çырмипе рашча виттĕр тухса, Упнер урлă каçса, Сăр вăрман сăмсине тăрăнать. Çапла пынă чухне сылтăма юлакан ялсем: Çармăссем (Хурăнсур), Санар пуçĕ, Елменсем, Иртеменкассисем, Çĕн-ял-Хапăç, Кив-ял-Хапăссем, Упнер-Ханăссем пурте вир-ялсем пулаççĕ. Чарпуçĕнчен пуçласа Етĕрне уесĕнчи сулахай енне юлакан чăвашсем, Уравăшпа Хир-пуç. Утарва Рунк тата мĕн пур Кушлавăш анатри чăвашсем çумăнче тăраççĕ. Çав Етĕрне уесин пĕр кĕтессинчи анатри чăвашсем çумăнче тăракан чăвашсем анатри чăвашсенчен кăшт урăхларах тата. Калаçассине те пĕр пекех калаçаççĕ, анчах хĕр-арăмĕсем урăхларах тумланаççĕ — çавăнтан кăшт уйрăмми пур. Чăн анатри (пайăрах анатри) чăвашсем сурпанпа пĕтĕм пуçне чĕркесе пĕр çуç пĕрки те катартмаççĕ, Кушлавашсем, Уравăш таврашсем, Сĕрелсем, Чарпуç таврашсем пуçне сурпанпа хыçалтан икĕ тăнлава çитиччен явалаççĕ те унтан çиелтен пуç-йĕппипе пустарса, йĕпписемпе масмака икĕ енчен чиксе хурса хытарса хураççĕ, çавăнпа сурпанĕ хыçалтан вир-ялсен пек ĕнсе çине кайса лармаçть. Çаван пек чăвашсем çав ялсем анчах мар; тата Çĕрпӳ уесин Ачча (Ачакасы) прихутĕнчи чăвашсем те пуçĕсене çав Кушлавăш, Уравăш, Сĕрел, Чарпуç чăвашĕсем пекек сырăнаççĕ. Ытти тум тумланас тĕлтен лешсем те кусем те пĕрехрехех, ытла пайăрах пĕр-пĕрне уйăрса тăракан япала çук; арçыннисем те хĕлле те çула та пĕр пекрехех тумланаççĕ. Анатри чăвашсенчен чукун çул урлă лерелле вара хирти чăвашсем пуçланса каяççĕ. Хиртисем тесе Чĕмпĕр кĕпĕрнинче, Тетĕш уесĕнчĕ, Çĕрпӳ уесĕнче пурăнакансене калаççĕ. Хирти Тăвашсем анатри чăвашсенчен тумтир тĕлĕшĕнчен те калаçна тĕлĕшĕнтен те уйрăлаççĕ. Хиртисен арçынĕ-хĕр-арăмĕпех шурă çăм тăлларан тунă чăлха тăхăнса çӳреççĕ. Арçыннисем шурă кĕпе-йĕм пĕртте тăхăнмаççĕ: пурте хăйсен хĕр арăмĕсем тĕртсе тунă е кăвак улача е хĕрлĕ улача тăхăнса çӳреççĕ. Хĕр-арăмĕсем пуçĕсене малти чăвашсем пек, пĕр çӳç пĕрчи кăтартмичченех, сурпан сырăнаççĕ те, анчах кĕпи-йĕмĕсем шурă мар. Каллех сурпанĕсем те анатри (малти) чăваш арăмĕсем пек мар, урăхларах, сарлакарах; сурпан, пуçĕсем тата хитререх пулаççĕ. Кĕписене, хăйсен улачисенчен тутар арăмĕсен кĕпи евĕрлĕрех, вырăссен сараппанĕсем евĕрлĕрех кĕпесем çĕлесе тăхăнаççĕ; аркисене, кĕпи умĕсене вăсем тутарсен пек темĕн тĕрлĕ пусмапа (пасар таварĕпе) тытса эрешлесе пĕтереççĕ. Пуçĕсене пуçлă туттăр çыхмаççĕ, пурте вырăс туттăрине майралла анчах çыхса çӳреççĕ. Çиялтан тăхăнакан тумтирсем анатрн чăвашсеннипе пĕрех: уйрăм-уççи çук. Тата хирти чăваш арăмĕсем анатри чăвашсемпе вир-ялсенчен акă мĕнпе уйăрăлаççĕ: хиртисен хĕр-арăмĕсем мĕн пур чăвашсем (арçынсем) тăхăнса çӳрекен йĕмех тăхăнса çӳреççĕ, вир-ялсен хĕр арăмĕсемпе анатри чăваш хĕр-арăмĕсем тăватă кантăраллă шурă йĕм тăхăнса çӳреççĕ. Вăл йĕм питĕ шалпар та, унтан кулса ăна пĕлекен хиртисем: „Вăсем кĕрептук тăхăнса çӳреççĕ,“ теççĕ. Икĕ малти кантăрисемпе хире-хирĕç каялла çыхса хураççĕ, икĕ хыçалти кантăрисемпе малтан çыхса хураççĕ. Тула тухас пулсан кайри кантăрисене анчах салтса тула тухаççĕ. Вир-ялсем анатри чăвашсемпе хиртисем çинчен, кулса: „Вăсенĕн урисене пушă аврипе çапсанах хуçăлмалла,“ теççĕ. Чĕмпĕр кĕпĕрнинчи (хирти) чăвашсем вир-ялсене „хура урасем“ теççĕ; тата Пăва уесĕнчисем хăшĕ-хăшĕ „виртисем, виреллисем“, теççĕ. Уфа (Йĕпхӳ) кĕпĕрнинчи, Самар кĕпĕрнинчи нуммайĕшĕ анатри чăвашсем патĕнчен куçса кайнă та, халĕ вăсем хирти чăвашсем пек калаçаççĕ. Кĕпи-йĕмĕсем хиртисенчен те урăхларах пулса вырăссен манерлĕ пулса кайнă. Вăл кĕпĕрнесенче чăвашсем пуррине ĕлĕкрех кунти чăвашсем пĕлмен те. Калаçнă тĕлтен те тата анатри (малти, мал енчи) чăвашсемпе хирти чăвашсен хушши уйрăмми пур: анатри чăвашсем „хăпар“ теççĕ, хиртисем „улăх“ теççĕ; анатрисем хиртисене: „вăсем çыпăçтарса калаçаççĕ,“ теççĕ, хиртисем анатрисене — „вăсем чĕлхе вĕççĕн калаçаççĕ: пулат темеççĕ, пулать, каять тесе калаçаççĕ“ теççĕ. Хиртисемпе анатри (малти, мал енчи) чăвашсенĕн чикки Йĕпреçрен (Ибреси) пуçласа Тĕрлемесе (Тюрлема) çитиччен чукун çул тăрăх пырать (приблизительно). Чукун çулăн сулахай енче анатри чăвашсем пулаççĕ, сылтăм енче хиртисем пурăнаççĕ. [Дальше пишет по-русски]. Такое разделение чуваш на анатри, хирти, и вир-ял имеют чуваши Ядринского, Чебоксарского и отчасти Цивильского уездов. Некоторые интеллигенты-чуваши, особенно чуваши Буинского уезда, такое разделение представляют иначе. Последние делят их на вăрмантисем, виреллисем и хиртисем, но при этом они не руководствуются строго наречием и разделением их по одеянию, которое относительно женщин дает повод строго разделять их на три группы, по вышеописанным приблизительным границам. При таком разделении чуваш не принимаются во внимание чуваши Самарской, Саратовской, Оренбургской, Уфимской, Тобольской и Томской гурерний.“ Перевод. Чуваши низовые, степные и вир-ял (верховые). Наши чуваши разделяются на три группы: на визовых, степных и вир-ял (верховых). Вир-ял говорят грубо, во весь рот. В словах они звук у употребляют мало, вместо звука у говорят на о; напр., вместо кулать — колать, а вместо пек — пак. Что касается одежды, то они еще больше отличаются (разнятся) от других чуваш. Они носят белые кафтаны и черные онучи. Мужчины летом местами носят высокие шляпы с подхватом. Женщины летом носят кафтанчики из белого полотна, а зимою-белые кафтаны, и обуваются летом и зимою в черные онучи, при чем навертывают их так толсто, что ноги образуют из себя настоящие колотушки. Лапти у них с маленькими головками, которые отделываются более мелким плетеньем. Оборы очень длинны и красиво навертываются крест-на-крест до самых колен. Наши чуваши называют их франтами. Действительно, они любят одеваться. Когда вирьялка выйдет на базар, то на ней не увидишь ни пылинки; ни на лаптях, ни на оборах не найдешь ни мохра, ни задоринки: все гладко и блестит, как бусинка. Весело ходят оне, сверкая и позванивая своими шельдемами, сурпан çакки и ожерельями из крупных серебряных монет. Наши, т. е. низовые чуваши, говорят про них с насмешкой: „Вирьялка форсит только пока в девках, а выйдет замуж, так на нее срам посмотреть“. Над оборами тоже смеются и говорят, что оне длиною в девять сажен. Их считают хвальбишками и форсунами. Замужние женщины у вирьялов, как и у низовых, понерек головы носят масмак. Их узкие сурпан треплются вокруг шеи. Иногда масмак у них слезжает назад; об этом тоже отзываются с насмешкой, говоря: „У вирьялки распряглась лошадь — дуга свалалась назад“. После двух-трех родов у вирьялки пропадает весь форс: она ходит косматой, растрепанной, в грязной рубашке; часто можно заметить по краям подола желтые пятна от испражнений ребенка. Так же мало смотрит она и за чистотой в избе. (Прежний) форс появляется у нее только тогда, когда она собирается на базар. От них к востоку живут чуваши низовые (восточные, живущае к востоку) они живут между вирьялами и степными чувашами (хирти) и занимаюг продолговатую полосу, начиная от р. Волги и до станций Ибреса и Шихраны Московско-Казанск. железн. дороти. Чуваши, живущие на южном конце этой полосы и называемые кушлавăшсем (кошлоушинские), тоже входят в число низовых чуваш. Кошлоушинские, ораушинские, хириосинские, отарские и рунгинские чуваши, по одежде женщин, и не вир-ял, и не низовые, и не степные, а представляют из себя как-бы особую группу. Ближайшие вирьялы прямо называют их кошлоушинекими; вирьялы, живущие в отдаленности, около г. Ядрина или в Курмышском уезде, считают их низовыми чувашами, а ближайшие степные чуваша, из-за небольшой разницы в говоре и одежде женщин, склонны считать их вирьялами. Строго говоря, чуваш можно делить и на большее число групп. Не разбирая их по мелочам, я разделяю их на три группы; потому и кошлоушинских чуваш я причисляю к низовым (анатри). Хотя они не совсем похожи, как на вир-ял, так и на низовых (анатри), но в общем они, по говору и по одежде, гораздо ближе к низовым. Мужчины носят черные или сероватые кафтаны, обуваются в белые суконные онучи (покупаемые на базарах); летом ходят либо в фуражках, либо в маленьких шапочках. Лапти оляповатые, а не тщательно сплетенные и разукрашенные, как у вир-ял, и оборы не длинные. Женщины обуваются либо в портянки (нарочно для того сотканные), либо носят чулки, сшитые из белого же базарного сукна. Рубашки (верхнее платье) носят сшитые из белого холста и вышитые узорами, или же сшитые из пестряди, сотканной с синими и красными тонкими полосками по красному полю. Повязываются ситцевыми платками разного цвета. Если ноги обуты в портянки, то оне обертываюг их оборами немного похоже на вир-ял; а если ноги обуты в белые чулки, то поверх этих чулок из базарного сукна надевают еще черные носки домашней вязки; эти носки обертывают оборама не как вирьялы, а вплотную, и оборы лежат рядышком, у самой щаколотки; затем чулки спускают к носкам, и они образуют нечто похожее на складки сапог. Замужние женщины голову обертывают сурбаном и никогда не оставляют шею голою. Девушки, летом, когда едут на свадьбу, надевают тухья (особый головной убор девушек). У вирьялок ни тухья, ни сăрка (украшение из монет и бус, носимое девушками на груди и спине) не бывает. Раньше эти тухья и сăрка носили и в христианские праздничные дни и в свои языческие праздники, а теперь эти уборы надевают только на свадьбах, и то не все. У них сурпан, масмак и пуç-йĕпии (головные уборы женщин) не похожи на вирьяльские: сурпан длиннее и шире, а масмак — короче и шире, и узоры на нем похуже, чем у вирьялов; пуç-йĕппи (убор на задней части головы) короче, и серебряных монет на нем не навешано столько, сколько у вир-ял. У вирьялок всегда видны уши, шея и затылок, а у женщин анатри их не видно. Оне не показываются простоволосыми (ни деверьям), ни свекрам, ни чужим людям: это считается неприличным. Точно так же не показываются оне перед ними и босиком. Женщину, строго соблюдающую этот обряд, никто кроме мужа не увидит до самой ее смерти простоволосою или босою. Когда женщины едут в гости, то повязываются самоткаными платками и поверх платка надевают еще каракулевую или барашковую шапку. Летом оне повязываются лишь платками: либо самоткаными, лабо ситцевыми. Тот и другой повязывают двояким способом: ситцевым платком или повязываются поверх головы так, чтобы он обхватывал гоюву как татарская тюбетейка, или же повязываются им так же, как и русские женщины. Самотканые платки повязывают на подобие татарской чалмы (обхватив им голову и завязав его раз на затылке, оставшиеся концы завязывают спереди надо лбом, причем кониы платка торчат па голове в виде рогов), или же завязываюг этот самотканый платок на затылке, при чем длинные концы его закидываются назад и свободно висят на спине. У вирьялок этого самотканого (полотенцеобразного) платка нет, оне носят исключительно ситцевые платки, а также самотканые бумажные четырехугольные платки белого цвета, похожие на ситцевые. Вирьялы живут лишь в Казанской губернии, в уездах: Козмодемьянском. Чебоксарском и Ядринском, и в Курмышском уезде Симбирской губернии. В Чебоксарском и Ядринском уездах не все чуваши вирьялы. В Чебоксарском уезде они живут только вблизи западной границы, а в остальных местах этого уезда живут низовые чуваши. Граница между низовыми чувашами (анатри, мал енчи) и вир-ял приблизительно такая: от с. Абашева, Чебоксарского уезда, к западу, в сторону дер. Шăхча, живут вирьялы, а к востоку от этого села — низовые чуваши. Потом, если итти к тому месту, где сходятся границы Чебоксарского и Ядринского уездов (около села Богатырева), оставляя деревни 1-е и 2-е Икково к западу, то направо, к юго-западу, живут вирьялы, а налево, к северо востоку, живут низовые чуваши. Затем, в Богатыреве живут смешанно и вирьялы и низовые чуваши. От этого села граница между ними идет через реку Большой Ци(ы)виль, в дер. Супар (Субар), Ядринского уезда, а дальше, по границе Цивильского и Ядринского уездов, идет до с. Ямашева (Чарпуç). От Ямашева граница между этими двумя группоми вдается в Ядринский уезд и проходит между с. Малыми-Яушами и д Туçи-Çармăс с правой стороны и старыми и новыми Сурьялами (Сĕрьел) с левой, переходит через речку Большой Санар и приходит на речку Малый Санар. Таким образом, направо от этой линии остаются вирьялы, а налево — низовые чуваши. Только жители с. Янгорчина (находящегося на этой линии), так как они живут на очень близком расстоянии от вир-ял, в последнее время начали одеваться по-вирьяльски. Дальше эта же граница от деревни Хирпосей поднимается по наиравлению к дер. Санар-пось, по реке Малый Санар и по притоку ее Вăта-çуна, проходит через Корабельную рощу и р. Упнер (приток Мал. Цивиля) и упирается в угол Сурского леса (Кирского лесничества). Итак, деревни Хурăнсур-Çармăс, Альмени, Санар-поси, с. Артеменкино, Новое и Старое Абызово, Упнер и др., остающиеся направо, будут вирь-яльскими, а налево, начиная от Ямашева, деревни, находящиеся в пределах Ядринского уезда: Орауши, Хирпоси, Отары, Рунги и все Кошлоуши (несколько селений) считаются населенными низовыми чувашами. Вот эти чуваши, находящиеся в одном углу Ядринского уезда, хотя считаютея низовыми, но несколько от них отличаются. Говорят они так же, как и низовые, но женщины одеваются иначе — в этом и разница. Настоящие низовые женщины сурбаном обертывают всю голову, так что у них не видно ни одного волоска на голове, а эти (кошлоушинские, ораушинские и окружающих их селений, Сурьяльские, и Ямашевские) обвертывают голову сзади до висков, сзади же, вровень с верхними краями сурбана, накладывают пуç-йĕппи в двумя концами последней, оканчивающимися булавками, прикрепляют сурпан к масмак, который вдет через голову, от уха к уху, и завязан под подбородком. Вследствие такого прикрепления сурпан у них не сьезжает на шею, как у вирьялок. Такие чуваши есть еще рядом с ними, и в Цивильском уезде ими населен весь Ача-касинский (с. Татмышево) приход. Их женщины тоже одеваются так же, как кошлоушинские, ораушинские и ямашевские. Что касается верхней одежды (кафтанов, платков) и обуви, то в этом отношении особенного различия между кошлоушинскими и анатри нет. Мужчины летом и зимою одеваются там и здесь одинаково. За низовыми, по другую сторону железной дороги, идут селения степных чуваш. Степными чувашами называются чуваши Симбирской губернии, а также Тетюшского и Ци(ы)вильского уездов Казанской губ. Степные чуваши отличаются как по одежде, так и по говору их. Степные чуваши, мужчины и женщины, носят чулки, сшитые из белого сукна. Велых рубах из самотканого холста они совсем не носят, а носят пестрядь (улача). Женщины их, как и низовые чувашки, обвертывают сурбаном всю голову, но белого костюма (кроме сурпан) у них нет. Их сурбаны отличаются от низовых тем, что они у последних (низовых) бывают шире и концы их красивее. Рубашки (верхнее платье) шьются из своей пестряди на татарский или русский лад: оне отчасти похожи и на татарские платья, а отчасти и на русские сарафаны; грудь и подол рубахи отделывают ситцами разного цвета, по татарской моде. Оне не повязываются самоткаными домашними полотенцеобразными платками, но все без исключения носят ситцевые платки. Верхняя же одежда у них одинакова с ниаовыми. Только женщины степных чуваш от низовых и вир-ял резко отличаются еще тем, что первые (хирти) носят те же портки, какие носят и мужчины. Женщины у вир-ял и у низовых носят портки с четырьмя гачниками (произн.: гашниками). Эти портки очень просторны в верхней части, и потому низовые чуваши, знающие это, смеются над ними и говорят: „Оне носят хребтуг“. Два передние гачника завязывают, обведя их по бокам, сзади, а два задних, также обведя их с двух сторон, завязывают концами спереди. Для отправления естественных нужд (praeter concubitum) развязывают задние гачники, завязанные спереди. Вирьялы смеются над низовыми и степными чувашами и говорят, что их ноги можно переломить одним ударом кнутовища (потому что оне очень тонки), а степные чуваши в свою очередь смеются над вирьялами, называя их черноногими. Многие чуваши Уфимской и Самарской губерний переселились от низовых, но теперь говорят как степные. Платье у них иное, чем у степных, и очень похоже на русское. Раньше многие из здешних чуваш даже и не знали, что там тоже живут чуваши. Разница в говоре низовых и степных чуваш заключается в том, что низовые говорят хăпар (поднимись), а степные улăх (поднимись). Низовые говорят о степных, что те говорят ясно, отчетливо, Степные чуваши говорят, о низовых, что они (анатри) „говорят кончиком языка“, т. е. букву „т“ произносят на конце слов мягко, напр.: пулать, каять и т. п., а надо будто-бы „пулат, каят“ и т. д. Приблизительная граница между низовыми и степными чувашами идет по линии Московско-Казанской железной дороги, от ст. Ибреси до ст. Тюрлема. По правую сторону от полотна железной дороги (к востоку) живут степньте чуваши, а по левую (к западу) — низовые. [Автор этой статьи написал ее не на чисто родном говоре, а на языке, довольно близком к книжному].

антăра çарăк

(андыра с̚’ары̆к), i. q. анăра çарăк. Н. Карм. Антăра çарăк тесе çулçи (lege: с’ул’з’и) çарăк çулçи пекрен калаççĕ. Унăн вăррине пухса çу кăлараççĕ те сăр тăваççĕ, теççĕ. Унăн вăррине пăтне саккăршар пуса, вуншар пуса илеççĕ. Так называют это растение потому, что его листья похожи на листья репы. Говорят, что семена его собирают и выжимают из них масло, а также делают краску. Пуд этих семян стоит 8 — 10 коп. КС. Антăра çарăк çисан сурăхсенĕн пуçĕсем çавăрнакан пулаççĕ. Если овцы поедят этой травы то у них делается головокружение. Шибач. Антăра çарăк ухмаха ертет, т. е. вызывает сумасшествие. То же и в В. Олг., Имен.

катăршнай

(кады̆ршнаj), то же, что каттăршнай. Собр. Куккăр çăка кутĕнче катăршнай пăхĕ выртать. (Чĕлĕм). Хир-б. Катăршнай = каттăршнай. Абыз. Сăр хĕрĕнче катăршнай мăклашки выртать. (Отгадки нет).

янтăрат

(jандрат), понуд. ф. от янтăра. Ч.П. Янтăратса (галдя) пыраççĕ ăрампа (ачасем). Уравăш 1. Халĕ ĕнтĕ мăнастир... Сăр вăрманин хĕрринче, Вăрнар шывин пĕр енче... янтăраса пĕр ларать.

ясар шатри

угри на лице. К.-Кушки. Мĕскер санăн питне ясар шатри тухса пĕтнĕ? Макка 181. Куçлă сăр-хăват (перс.), шывлă сăр-хăват, мунча сăр-хăват, ясар шатри, хаяр шатри вил шатри... (Из наговора «сăр-хăват чĕлхи»).

Етĕрне

(jэд'э̆_рн'э), назв. гор. Ядрина, б. Каз. губ. Якейк. † Яш çын ĕмĕр иртет-çке, çав Етĕрне хошшине каяс килмест, мĕн тăвас? IЬ. † Етĕрне сотти пуç сотти. («Молодых людей 1-го стана забирают в солдаты в Ядрине»). N. † Етĕрне хули пуç сутти, — карăмăр та, пуç сутрăмăр. Собр. Етĕрне хĕрĕ сарă хĕр; çыру ямасан, чун канмас. Уравăш. 2. Уес хули Етĕрне Сăр шыввийĕн леш енче; йыт пуç çине ларнă, тет, çавăнпа начар хула, тет. || Назв. селения. Пшкрт. jӓ_дэ̆_рнӓ. Эпир çур. çĕр-шыв 25. Вăл вулăсăн кантурĕ Етĕрне ятлă чиркӳлĕ-пасарлă ялта.

лар

садиться; сидеть. В. С. Разум. КЧП. Ку çын лармасăртарах тăрать. Чуратч. Ц. Пукан çине (на стул) ларчĕ те, каçчен те тăмарĕ (просидел, не вставая). Артюшк. Вакона ларма вăхăт. Пора садиться в нагоны. N. Пĕр ларсан, тахçанчченех ларать вара. Если сядет, то сидит очень долго. Сред. Юм. Лар килте, кôтна хĕссе! Сиди знай дома! N. † Ларас тăрас саккине ука сарса хуччăр-и; выртас-тăрас выранне тӳшек сарса хуччăр-и. Çĕнтерчĕ 51. Паян ларас-тăрас килмест. Сегодня не хочется ни сидеть, ни ходить („стоять“). N. Мăн кĕрӳ пуринчен мала ларать, эллине сăра курки тытать; вара вĕсем виçĕ тапхăр тăрса лараççĕ; виççĕмĕш тапхăр тăрсан, сĕтел хушшинчен тухаççĕ те, каччин ашшĕпе-амăшне малти сак çине лартса, вĕсен умăнче икĕ тапхăр çаврăнаççĕ, виççĕмĕшĕнче пуççапма лараççĕ. N. Пĕр çулччин киле урапапа çунапа ларса кĕмест, анаçĕне (= ана çине) ларса кĕмест-тухмасть (молодушка). Б. Яуши. † Лаши лайăх, çуни лайăх лараканĕ çук. Юрк. Ун çумне кĕрӳ çуммĕн лараканни ларать. Юрк. Эпĕ, патша пулсан, ялан çапла кăмака çинче ăшăнса кăна ларăттăм. Ib. Икерчĕ çиме ларсан та, каллех çапла: ех, тет, эпĕ патша пулсан, яланах çапла çуллă икерчĕсем анчах çисе ларăттăм! тет. Сред. Юм. Ĕçессе нăмай та ĕçмен пик полчĕ, ларнăçĕм пôсать (постепенно пьянеешь) полас, ôра çине тăрап та, тайкалана тăрап. Чăв. й. пур. 23°. Хăй халĕ суккăр ларать ĕнтĕ, ниçта та тухаймасть. Регули 3. Вăл ĕçлеме ларать. Он садится за работу. N. Пит аван шыв хĕринче мĕлле пăр катăксем пĕр-пĕрин çине хăпара-хăпара ларса, каллех йăтăна-йăтăна анса кайнине пăхса тăма. || СТИК. Ларайман, ларса çитеймен, картне ларман (т. е. глупый). || Йӳç. такăнт. 52. Пурте кулаççĕ. Кĕркури, çиленсе, пуçĕпе сулкаласа, лара-тăма пĕлмест. Копăрла. † Ларас-тохас лайăх полтăр. Чтобы было хорошо с нею (с женою) выехать. Орау. Хăй ларса канимарĕ ĕмĕрĕнче (работала, не покладая рук). Туперккульос 25. Пӳртрен тухмасăр ларса ирттерсе, начар ӳсет, шурăхса каять (бледнеет). Сĕт-к. † Тантăш çони хора çони, ларса чопма шанчăклă. (Çăварни йорри). || Сидеть в тюрьме, под арестом. Альш. Елшелин хуралçисем кайса та лармаççĕ (не сидят в арестанской), ӳретникрен те хăрамаççĕ. Орау. Паян тăват тутара сут турĕç, тăватăшне те лармалла турĕç. Сред. Юм. Ларма кайнă. Пошел сидеть (в кутузку). N. Тĕрмере ларакансем, е персе вĕлернĕ çынсем хушшинче темĕн чухлĕ пĕр айăпсăррисем те лекнĕ (в 1906 г.): вилччĕр, ларччăр... тенĕ пек тăваççĕ. || Быть п. заседателем. Орау. Паян тăват тутара сут турĕç. Манăн тăватăшне сут тунă чухне те лармалла пулчĕ. || Сидеть на посиделках. Изамб. Т. Хĕлле хĕрсем ларма çӳреççĕ. Зимой девушки ходят на посиделки. Альш. Пĕр-пĕрин патне ларма çӳремелле. || Гостить (о девушках). N. † Ларма килнĕ хĕрсене алă çинче вылятрăм, ларма килнĕ хĕрсемпе хытăрах выльăр, ачисем! ЧП. Ларма пырăп. Сред. Юм. Ларма кайнă (девушка пошла, поехала в гости к родственникам). || Справлять (о некот. обрядах). Ст. Чек. Вара кĕрешченке кунĕ каçпа хĕр сăри? лараççĕ. || Сидеть в старых девах. О сохр. здор. Вăл тĕлĕшрен чăвашсен йăли пит аван: вĕсенĕн хĕрĕсем çирĕме, çирĕм икке çитсен тин качча каяççĕ; çирĕм пилĕке çитичченех ларакан та пулать вĕсен. Янтик. † Пиреех те çырнă çын ачи лартăр халĕ çулĕ çитиччен. || Сидеть на яйцах (о наседке). Ст. Чек. Ларат (чăхă ларат). Сидит на яйцах. Альш. Чăхă ир ларсан, тырă пулат, тет. (Примета). || Стоять, находиться (о вещах и предметах). N. Чăматан ларат. Стоит чемодан. N. Карташĕнче вăрманти пек курăк шăтса ӳссе ларнă. ЧП. Çеçен хир варринче пĕр хурăн, лартăр-а хирĕн илемĕшĕн. Янш.-Норв. Пирĕн çумра (рядом с нами), йывăç пахчинче, пĕр кĕлет ларать. ЧС. Темĕн чухлĕ пичке ларать. Стоит много бочек. N. Унта пилĕк мишукпалан çăнăх ларнă. Там стояло пять мешков с мукой. N. Чӳрече çинче кăкшăмпа (в кувшине) шыв ларать. N. Улăм урисем темĕн чухлĕ лараççĕ. N. Вăрман ларать сип-симĕс. N. Тепĕр пуçĕнче тутлă шерпет ларат, сим-пылпа тутлă шерпет хушшинче ылттăн тарилкке ларат. Орау. Ку шыв пӳртре виç сахат ларнă. N. Тинĕс патне çитсен, тинĕсре пĕр карап ларнине курнă. Ядр. † Эпир çăварни чупнă чух ларан-йывăç хумханать, выртан каска тапранат. Могонин. Ларан йывăçа хоппине сӳсен, мĕнле хăрса каять, çанашкал çав çын хăртăр, тет. N. Ăçта-килчĕ-унта хупахсем, хытă курăксем унта-кунта ларатчĕç. Торп-к. Урапи чупмаçть, тет, пĕр вырăнтах ларать, тет. Орау. Ку йăвăçăн тымарĕсем çирĕп халь, нумай лармалла. Дерево крепко держится на корню. Тогаево. Онччен те польмин, пĕр пысăк икĕ хутлă пӳрт лара парать. Эпир çур. çĕршыв 15. Ту вĕçĕнче чылай аслă униче (укăлча) выртать. Кунта, хапха патĕнче, ял юпи ларать, халăх пӳрчĕ ларать, вут сӳнтермелли машшин, пичĕке, пакурсем, тата урăх хатĕрсем лараççĕ. || Остановиться (в движении). Орау. Армансем ларчĕç (иногда говорят: шыва ларчĕç). Мельницы (водяные) остановились (стали) от половодья. || Устояться (о пиве). Якейк. Пирĕн сăра ларсах çитмен-хе (не устоялось после процеживания; дрожди еще не сели на дно). || Осаждаться. N. Хăйăр тырă акас вырăна та ларать, çарана та ларать. || Широко задевать основанием. Орау. Суха-пуç ытла ларса пырать, ăнмарĕ („купташки“ своей выгнутой поверхностью задевает за землю. Зависит от неудачной установки сохи). || Лежать (о вещах). Çăкăр кăмакара ларат (но: çăкăр сĕтел çинче выртат). || Находиться (о корнях растений). N. Темĕн пысăкĕш йывăçсен те тымарĕсем çиелтех лараççĕ. || Упасть (о стреле). Абыз. Ухă çав старикĕн пӳрт çине ларнă. N. Йывăç юппине (на развилину дерева) юр ларнă. || Садиться, становиться плотнее. Орау. Çуркуннехи çăмăрпа çĕр ларать, теççĕ ваттисем. || Замерзать (о реке и пр.), о ледоставе. Альш. † Çерçи чак-чак тăват-çке, Атăл пăрĕ ларат-çке. АПП. Сивĕ енчен çил вĕрсессĕн, Атăл ларнине çавăнтан пĕл. || О снеге. Девлезеркино. Юр ларчĕ. Снег сел (осел). || Выправиться (о вывихе). ЧС. Ĕнтĕ, кин, ачун алли ларчĕ. N. Нумайтарах, ĕçлесен унăн алли-урисем каллах хытса ĕлĕкхи вырăна лараççĕ. || Отзываться, вредить. Изамб. Т. Лашана кĕçĕнтен йывăр турттарса çӳретсен, лашан куçне ларат (ослабеваег зрением), теççĕ. N. Ытлашши çийӳ чире ларать. || Осесть (о строении). Альш. Пӳрт ларнă ĕнтĕ пирĕн (осел). || Иваново. Урай хăмисем, никĕс пĕренисем, тата кăмака ларса юлнă (остались без осадки). || Сесть (о материи). Трхбл. Брюки ларнă. Брюки сели. || Оседать. Туперккульос 4. Çын çăварне, сăмсине ленкеççĕ, кăкăра лараççĕ, тĕрлĕ май çын ăшне ленкме пултараççĕ (бактерии). || Загрязниться. АПП. † Сакăр тиртен çĕлетнĕ сар кĕрĕке кирĕк лармĕ, тесе, пĕлтĕр-им? В. Байгул. † Çуса çакнă шур сурпанне кирĕк лармас, терĕç пуль. || Увязнуть, застрять. О сохр. здор. Е, апат çисен, шăл хушшине пĕр-пĕр япала ларса юлса çĕрсе тăрать. Кума-к. Эпĕ лапрашне (= лапра ăшне) антăм-лартăм (вдруг очутился в грязи, в топком месте). Шурăм-п. Филип сурăх хыçĕнчен чупрĕ, анчах ури пылчăка ларнипе кайрĕ-ӳкрĕ. Чув. пр. о пог. 304. Пăр ларса йолсан, çул йывăр пулать. Если лед останется (на берегах), год будет тяжелый. || Заходить (о солнце). N. Хĕвел анăç хĕрелсен, пĕлĕте ларсан, çăмăр (тăман) пулать. || Прибавлять (ветви, коленца). Альш. † Мĕшĕн кĕрлет-ши çав хăмăш? Сыпăкран сыпăка ларасшăн. Ib. † Мĕшĕн шавлат-кĕрлет çав вăрман? Туратран турата ларнă, тет, çав вăрман. Карабаево. Улма-йывăççи çеçкене ларса иртнĕ. || Закалеть. Ст. Чек. Çăккăр вут начар хутнипе (от плохой топки) пиçеймесĕр ларса каят (около нижней корки тесто уплотняется и не пропекаетcя). || Заниматься; служить. Туперккульос 18. Пĕр туперккульос чирĕ çинче кăна ларакан тухтăр çав чир çинчен, çĕнĕ япаласем мĕн тухнине (напр., открытия в области медицины) пĕтĕмпе пĕлет. ГТТ. Ача-пăчапа пурăнакан çынна, ку ĕç (литературная работа) çинче кăна ларсан, пурлăх тĕлĕшĕпе хĕнтерех пек (трудно с экономической стороны). Орау. Кунăн çĕрĕн хут çинче ларакан çын шурса каять (бледнеет). Образцы. Ай-хай, хĕрлĕ чĕрем, çутă сăнăм, шур хут çинче ларса шурăхрĕ. Истор. Ялан ĕç çинче ларса, тата ытларах сывăмарланнă. N. Çирĕм пилĕк çул тиякра ларчĕ. N. Вăл ĕç çинче лармаççĕ вĕсем. Они этим делом не занимаются. Яжутк. † Пуртă тума тимĕрç çук, тимĕрç ларма çырма çук. || Расположиться, расселиться, поселиться. Юрк. Тинĕс хĕрринче ларакан хула. Ib. Эпĕ пурăнакан савăт (завод) пит аван çĕрте, çаранта шыв хĕрринче ларат (расположен на берегу реки). Янших. Б. Сăр шывĕ хĕрринче ларат (город). Юрк. Чăвашсене ытти çынсенчен уйрăм ялсемпе ларма хушнă. Демид. Пурăнсан-пурăнсан, кун патне таркăнсем, вăрăсем килсе лара пуçларĕç, тет. || Приставать, прилипать. Орау. Тĕмпек (ял) тăнĕ (глина) лармаçть (т. е. не держится), умпа кăмака шăлма юрамаçть урăх. Якейк. Ларать = çыпăçать. Ib. Кăçалхи пак çор аки тума çăмăлне корман: пĕре те лармаçть. Ib. Хăш çол çĕртме тунă чохне те ларать (= тăпра соха тимĕрпе калак çомне çыпăçни). Ib. Олăхри аная тунă чох ларса пăçлар, аран туса пĕтертĕм. КС. Суха-пуç ларать (накопляется земля, и она плохо пашет), вара ăна карлавпа тĕкеççĕ. || Приставать, останавливаться где-либо (о пароходе и т. п.). N. Çак пăрахот Шопашкара (-ра) ларать-и? Пристает-ли этот пароход в Чебоксарах? N. Пăрахот Шопашкарта лармарĕ. Шурăм-п. Халĕ Кĕнер-вăрри çыннисем чухăнланса кайнă. Пăрахут тахçанах ларми пулнă. Альш. Пулăçăсен киммисем лараççĕ унта. || Обходиться, constare. N. Мĕн чула ларчĕ? Во что обошелся (о цене). N. Хаклă çĕр илекене пит хакла ларать. || Получить убыток. Орау. Халь çăмартана кайсан, аллă тенкĕ ларнă, тит. || Остаться, проиграть (в картах). Сред. Юм. Кама ларчĕ? Кто остался? (во время игры в карты). Янш.-Норв. Лартăм. Я проиграл (в шашки). || Обмануться. N. Лаша илесси пит пысăк ĕç, ларасси нимĕн те мар (очень легко). || Находиться в сохранности, храниться. Полтава. Ăçта мулсем ларнине (где скрыты клады)... || Глохнуть (об ушах старика). ГТТ. Манăн хăлхасене ларнă çав ĕнтĕ, илтми пултăм. || Выходить (об урожае). О земл. Çĕнетнĕ çĕр тырра ĕлĕкхи пекех çимĕç парса тăрать, вара унта тырă аван ларакан пулать. Ib. Хура тăпра çинче малтан урăх япала хушмасан та, тырă аван пулать; анчах кайран-кайран вăл çĕр çинче те тырă ларми пулать. Альш. Кăçал тырă начар пулчĕ те, анара пит нумай пулнинче саккăршар урапа, унтан вара чухрах (похуже) пулнисенче пилĕкшер, ултшар урапа ларчĕ, теççĕ. Сорм-Вар. Ахматяк калать (медведю), тет: кашни çапмасерен (= çапмассерен) пĕр пăт çу ларать (каждый раз, как ты меня стукнешь молотком, на мне наростает пуд сала), тесе калать, тет. || Накопляться. О земл. Выльăх айне улăм сарсан, навус ытла лармасть. || Юрк. Шыва лар, быть затоплену водой. || Об обычае созывать знакомых к умирающему. ЧС. Анне вара пиччене атте çинче ларма çынсене чĕнтерсе килтерчĕ (велела позвать). N. Çын çинче ларни. || Доходить, попадать. Яргейк. Урпа утмăл кунта кĕрекене ларать, теççĕ. || Наступать. КС. Кĕр ларчĕ. Наступила осень. (Хĕл ларчĕ, но: çу килчĕ, çур килчĕ; Орау. Хĕл ларсах каять-и ĕнтĕ? Неужели уж так рано начинается зима? || Оказать действие. N. Ăна ларнă. Оказало действие на ум. || В качестве вспомог. гл. Сятра. Сан пит çине мĕнешкел (_мэ̆нэ) моклашка токса ларса? N. Курăксем ĕнсе ларчĕç (выгорели от зноя). К.-Кушки. Эпĕ пĕрре шыв хĕрринче нуммай çĕрле пулă тытса лараттăм. Однажды поздно ночью я ловил на речке рыбу. Виçĕ пус. 17. Тăваттăмĕш çулне çĕрте курăксене кирлĕ япаласенчен виççĕшĕ тăнчах пĕтсе ларать. Ib. 19. Пĕр çын, ашшĕ амăшĕсем вилсен, ниме юрăхсăр хăйăрлă çĕр хуçи пулса ларнă. Кан. Мунчине вара шыв тухса ларнă. Яхать-Ошкăнь. Тар тохса ларать. Выступает пот. Букв. 1886. † Сĕт-пыл тулса ларинччĕ (см. сĕт пыл). Альш. Кас çĕнĕ пулса ларчĕ хайхи. Обстроился снова (после пожара), обновился (квартал). Ib. Пăхатăп – тиенсе те ларнă пирĕн лав (нагрузился). Яргуньк. Пуç тăрисене (на головах у них) улмуççисам шăтса, çитĕнсе, улмисем те пулса ларчĕç, тет. Синерь. Вăл, шаларах (дальше в воду) кĕрсе, хулне чăссĕр (= чăсрĕ), тет те, хулĕ сыпăнса ларса (обрубленные руки снова наставились), ачисене (своих детей) тытрĕ, тет. Сунар. Сăрт ĕлĕкхи пекех хăйне хăй хупăнса ларнă (холм закрылся снова сам собою). Орау. Вилнĕ çын чĕпĕтним сана, пĕтĕм çан-çурăмăнта, аллу-урусенче кăвакарса ларнă вырăнсем (синяки) пур? Ib. Сĕтел çинче ламппи çунса ларать (горит). N. Кам хăй валли инкек-синкек шыраса çӳрет, çав ăна чăнах та тупса ларать. БАБ. Эпĕ пăхрăм пек те, пĕр хуран сăмала вĕресе ларнине куртăм пек (во сне). N. Ĕлĕк вăл (это) çын ячĕ полнă, онтан сомах полса ларнă (стало нарицательным именем). СВТ. Çитменнине тата шатра чирĕнчен кайран (после оспы) нумайĕшĕ, чĕлхе çĕрсе, чĕлхесĕр пулса лараççĕ. N. Хăй пурăннă кун-çулĕнче пĕтсе, çĕрсе ларнă çĕртен пире çутта кăларчĕ (он). Пшкрт. Вырăсла пет йосон соляма (очень хорошо говорить) вĕренсе лартрăм (или: лартăм; научился). КАЯ. Ĕнер Тумия урнă йытă тулланă; урмалла-мĕн пулсан, мĕн курса ларас-ха! (что станем делать). Трахома. Тата пĕрер çул иртет те, хай сирĕн пĕлĕшĕр суккăрах пулса ларать. В. Олг. Онăн учĕ перĕн тырă çине вĕренсе ларса (повадилась). Изванк. Пирĕн пӳртре, ăçта кирлĕ унта (где ни попало, везде), çуртасем çунса лараççĕ (горят). Панклеи. Сĕрсенех (как только помазала), ачана ӳт илсе ларчĕ (наросло тело). Ib. Вăл пыркаласан-пыркаласан, çол йăлтах пĕтсе ларат (дорога кончается). Синерь. Кăмакара этем аш вĕресе ларать, тет. (Сказка). Кан. Çап-çуттăн курăнса, каллех тĕттĕмленсе ларчĕ. N. Тата темиçе анпар (так!) тырă туллиех тулса ларнă, тыррисем алăкĕсенчен тулалла юхса ларнă (сыпался), тет. Цив. Шыв тӳрех пӳрте кĕрсе ларчĕ. Вода сама вошла и поставилась в избу. N. Хайхи салтак тухрĕ; как тухрĕ, хайхи çутă сӳнсе ларчĕ. Никит. Питне-куçне хĕп-хĕрлĕ шатра пекки тухса ларчĕ. Ib. Лешĕ кушак-мĕн пулсан, ăна патакпа шаккаймалла-мĕн, вара вăл каллах çын пулса ларать (превращается в человека). N. Анса лар, спуститься; закатиться (о солнце). N. Чунлă япаласем çумне çыпăçса лармашкăн е çекĕлсем, е тăрăнмалли сăмсасем, е чĕрнесем ӳссе лараççĕ (у растений). N. Тепĕр куна хăварсан, вăл хытса ларать те, кирпĕч çапма хĕнтерех пулать. N. Çамрăк арăм çапла пулса ларнинчен пĕтĕм ял тĕлĕнсе, ăсран-халран кайнă (изумилась). Сборн. по мед. Пĕтĕм çан-çурăмне шатра тухса ларать. Абыз. Çĕлен çапрĕ те, Иван пакăлчак таран анса ларчĕ (в землю). Синьял. Турипе сулчĕ, тет те (он махнул гребнем), тинĕс пулса ларчĕ, тет. N. Вĕсемсĕр пуçне хула та пулса ларас çук (не оснуётся). N. Куçса лар. N. † Килкарт варнчи çармăк хорĕн (= хурăнĕ), кăçал касман полсассăн, ватăлсах ларĕ, терĕр поль. N. Мучи куçне шур илсе ларĕ. (Карнăк шăнни). У старичка сделается на глазу бельмо. (Замерзание окна).

лаша патман

изменено из ашапатман. N. Атăл урлă, Сăр урлă лаша-патман старик килнĕ; çăварĕнче пĕр шăл, кутĕнче пĕр тĕк. Çав вĕрет те, сурат та, кăларат та, ярат та.

лӳпкĕм вырăн

долина, низменность. N. Сăр хĕрринчи ялсем лӳпкĕм вырăнсенче лараççĕ. (Из учен. соч.).

мыскав

см. мыскал. ЧП. Вуник мыскав сăр.

Мурик çулĕ

назв. дороги. Уравăш. Упнер урлă каçсассăн, Сăр вăрманин сăмси урлă Мурик Çульпе тухсассăн, ларать...

мăскал

золотник. Зап. ВНО. Н. Седяк. Мăскал, золотник. Перев. Мăскал сахал пулсан та хаклă, тесе ахаль каламан пуль çав. Сборн. по мед. Чир кĕрессе пăтпа кĕрет, тухасса маскалпа тухать, теççĕ. N. Улма йывăç кашăк сăрлама вуникĕ мăскал сăр кирлĕ. АПП. † Калаçакан çынсем тек калаçчăр, маскал çурă çук çылăхăм. Сенчук. † Мăскал-мăскал сар пурçăн, сĕвем вăрăм килинччĕ. || Маленькие весы с золотниками. Зап. ВНО. N. Мăскал çине хурса виçнĕрен. Пазух. Тăванçăм, тăванçăм ырă улпут пек, мăскала хунă пурçăн пек.

мĕлхе

(_мэ̆_лгэ), изображение, образ, фигура, отражение, тень. М. Ăнтавăш. Мĕлки курăнать. Видно его отражение (напр. дерева в воде). ГТТ. Мĕлке, тень, как изображение на земле. Поэтому это слово не вполне соотв. русскому тепь. Ib. Йывăç мĕлки ӳкнĕ. Ск. и пред. 37. Мĕлке ӳкерсе, кайăк явăнать (отражение в реке?). Сунт. Пăртак тăрсанах, анакан хĕвелĕн хĕрлĕ çуттинче тем пысăкĕш мĕлкесем туса армансем çунаттисене наянăн çавăрма пуçларĕç. Кан. Тата траххом мĕнле пуçланса пынине, вăл куçа мĕнле сиен туса пынине ăвăсран (из воска) тусă мĕлкесем çакса, пасар халăхне кăтартса нумай ăнлантартăмăр. Шел. II. 62. Тĕррисем çинче мĕн-мĕн кăна тĕслĕ чечексемпе курăксен, хурт-кăпшанкăсен мĕлкисем çук-ши! Шел. 58. Пăхсан, мĕлке курăнать лапаткисем, акисем. Ib. 32. Пăхсан, мĕлке курăнать çут кĕленче урайĕ. С. Алг. Йыт сассупа ан çӳре, мĕлке пулса ан хăрат, кăмака çинче йынăшса ан вырт (говорят покойнику). N. † Чĕнтĕрлĕ чиркӳ сăр (= сăрт?) çинче, унăн мĕлки Самар шывĕ çинче. СТИК. Мĕлки пур та, ĕçре темле! Смотреть (лошадь) ничего, да какова будет в работе! КС. Шыв çине çын мĕлки ӳкнĕ. Ib. Шыва ман сăн ӳкнĕ. Уралка. Мĕлке — картина; мĕлкелĕ кĕнеке. N. Ман ĕмĕрĕм мĕлке пек анчах иртсе кайрĕ. Бугульм. Мĕлке — образ? Ib. † Хамăр савни аса, ай, килсессĕн, мĕлки ӳкрĕ хам умма. Собр. † Шыв хĕрринче пилеш пиçет, çупкамĕ мĕлки шыва ӳкет. Н. Лебеж. Умне-хыçне куç кĕски ларттарать, хăй мĕлкине лăйне кăтарттарать. Ib. † Хусан хули ту çинче, ӳкеетĕ-çке мĕлки шыв çине. БАБ. Авăн картине пĕр-пĕр уллахрах çĕре каяççĕ те, юр çине выртса мĕлке тăваççĕ (отпечаток, изображение. Гадание на „çĕнĕ çул каç“). N. Пăлтăри умĕнче, пӳрт кĕтессинче пӳрт çӳлĕшĕ çын мĕлки тăрать, тет. Юрк. Пĕртен пĕр ывăл ачи пурччĕ, вăл та пулин ухмахчĕ, çын мĕлки пулса кăна пурăнчĕ. Ib. † Урампа иртсе пыраттăм, кĕленчене çапнă мĕлкĕрсем. N. † Урамăрсемпе иртнĕ чух курса иртрĕм санăн мĕлкене. С. Тим. † Савни, санăнпа манăн сăн-сăпатсем ик сумлăх куçкăски мĕлки пек. Орау. Шыв çине ту мĕлки ӳкнипе леш енче мĕн пурри курăнмасть. N. Мĕлкӳ путасси! СТИК. Мĕлке тăвас, делать фигуру человека на снегу. (Лягут на мягкий снег на спину, растопырят ноги и руки, тогда получается фигура человека). || Портрет, фотограф, снимок. Ст. Чек. Ун чухне вăлă мана çыру янăччĕ, вăл çырура салам янăччĕ, тата хăй мĕлкине çаптарса янăччĕ. N. Манăн санăн мĕлкуна кураясчĕ. || Чучело. Чураль-к. Мĕлке = милке. МПП. Мĕлке= ĕмĕлке.

йăлăм

луговая сторона реки. Нюш-к. Халăх хăвалама йалăма кайнă. N. Йăлăм, пойма. Б. Атăл йăлăмĕ. СПВВ. „Йăлăм — черемисское слово" Ядр. Йăлăм, долина (по словам В. Н. Орлова). В Тет. у. Йăлăм ― низменность. Левая сторона Волги. Сред. Юм. Чебокс. Йăлăм — луговой берег Волги, где луга и леса. М. Олг. Йăлăм енче, за Волгою. Шорк. Йалăм енĕ, луговая сторона Волги. IЬ. Атăл орлă каççа, йăлăма кĕрсен... Когда въедешь в хвойный лес за Волгою. Рекеев. «Йăлăм или Атăл йăлăме. Левая, низменная сторона Волги почему-то называется Атăл йăлăмĕ. О переселившихся за Волгу говорят: «Вĕсем Атăл йăлăмне куçнă». Около нас есть два селения с одинавовым названием: одно из них, находящееся на низменном месте, вблизи реки, называется Йăлăм Патăрьелĕ (Пайтар ялĕ sic!), а другое — Тури-Патăрьелĕ». Истор. Пуринчен ытла йăлăмри çармăссем усал пулнă. || Заволжский лес. Панклеи. Пĕре йăлăм хоралçи патне кашкăрсам опана хăваласа пырчĕç, тет. Ягудар. „Йăлăм ― сосновый лес на той (левой) стороне Волги. IЬ. Ку курăксене йăлăмран татса килеççĕ". Моштауш. Хăшĕ-хăшĕ йăлăма пӳртлĕх, мулчалăх, хампарлăх, сарайлăх и вителĕх кăларма каяççĕ. Шарбаш. Йăлăм — хвойный лес. Зап. ВНО. Йăлăм, йăнăм, заволжский лес (Козмод. у.). Янза-к. Йăлăм, хвойный лес (вообще, не только за Волгой). Ягудар. Йăлăм; йăлăмра хыр вăрманĕ, хырлăх. Сказки и пред. чув. 102. Хĕлле пусан, Йăлăмра халăх пӳртлĕх кăларать. Ч.С. Йăлăм хытă çуннăран ял çине çап-çутă ӳкнĕ. || Назв. долины около сел. Илебар, б. Чебокс. у. || Назв. поля около села Елаура, Сенг. у. Макка 49°. || Назв. Сел.: 1) Мочеи, б. Аликов. вол. (Макка 108); 2) Мало-Батырево, б. Батыревской вол. См. Йăлăм-Патĕрьел. || Назв. околотка с. Чуратчиков, б. Цив. у. (на левом берегу реки Тĕрер). См. Золотн. 178. Отн. «Сăр йăлми». См. Ашапатман.

вĕре-çĕлен

то же, что вĕри-çĕлен. Сир. 48. Арăсланпа пĕрле, вĕре-çĕленпе пĕрле пурăнма кăмăл тăвăп, усал арăмпа пурăнма кăмăл тумăп. М. П. Петр. «Вĕре-çĕлен, буквально ― заклятый змей; один из предметов чувашской мифологии». Собр. 256. Хĕрсем йăвăр çын пулсан, ача çуратса, ачине пĕр-пĕр çĕре пăрахсан, çав ача вара вĕре-çĕлен пулса çӳрет, тет. Вĕре-çĕлен вутăн-хĕмĕн тăкăнса вĕççе çӳрет, тет. Вăл вара пĕр-пĕр çыннăн килне кайса ерсен, унтах пурăнать, тет. Вăл çĕрле çав вĕреннĕ çĕре пӳрт çине вĕççе пырать, тет те, кушак пулса, тăрупаран, пӳрте кĕрет, тет. Çавна хуçисем сиссессĕн: сивĕнтĕр, тесе, пӳрте сысна кӳртсе хупаççĕ, тет. Çĕрле, çав вĕре-çĕлен килсенех, хай пӳртри сысна çухăрма тапратать, тет те, пӳртрен тухса тарать, тет. Е тата, пӳртре сыхласа ларса, пăшалпа пĕрсен, ача пек ĕсĕклесе макăрса каять, тет. Çапла пĕр виçĕ каç тусан, вăл вара пыми пулать, теççĕ. Ib. 113°. Вĕре-çĕлене пурте пĕлеççĕ, тырра çунтарса янине, тата тырă пуссисем урлă вут тăкса кайнине; çав çул вара тырă пулмасть, теççĕ. Вĕре-çĕлен вăл арçын та пулать, хĕр те пулать, тет. Вăл арçын патне хĕр-арăм пулса пырать, тет, хĕр-арăм патне арçын пулса пырать, тет те, çавăнпа унтан питĕ сыхланмалла, тет, мĕшĕн тесен вăл унăн юлташĕ пек пулса пырать, тет те, ăна вара хăйĕн çынни тăвать, тет. Акă пĕрре çав вĕре-çĕлен пĕр ял пуссинчен яланах иртсе каяччĕ, тет. Çав ялсем вĕре-çĕлене яланах кураччĕç, тет. Çын умне ансан, вăл, хуп-хура çын пулса, çарамасах тăраччĕ, тет. Вĕре-çĕлене хăйне вăрçтарсан, çынна часах йытă туса, утланса каять, тет те, хăй çынни туса, асаплантарса çӳрет, тет. Хăйне пĕре те вăрçтармасан, тивмест, тет. В. Олг. Тотар ĕмпӳ, сиксе тохса кайсан (после взрыва), вĕре-çĕлен полса вĕççе кайнă. Н. Седяк. Вĕре-çĕлен — çăварĕнчен вут пĕрĕхсе кăларакан çĕлен. Якейк. Вĕре-çĕлен армантан тохса пирн çипа (= çипе) чашкăрса иртсе каþ (пролетел над нами). Могонин. Вĕре ĕçлен (= çĕлен) ернĕ. Хорачка. Вĕре-çĕлен çипĕçса, теччĕ она, вăл вара çынтан оþльмаст виличчен. Изамб. Т. Вĕре-çĕлен ерни (болезнь). || Н. Седяк. «Вĕре-çĕлен ― удав». Курм. Хăнча, тинĕс хĕрне кайса, тинĕс хĕрĕнчи хăйăртан кил-çорт çавăртăр, вырăсла хапха йопи тутăр, тата хапхине те хăйăртан тутăр, çав хăйăр алăка уççа кĕтĕр, çавăн чохне тин мана ертĕр. Атăл хĕрне кайса, Атăл хĕрĕнчи хăйăртан кил-çорт çавăртăр, хапха йопи тутăр, хапхине тутăр, çав хапхая уççа кĕтĕр, çавăн чохне тин килтĕр ман пата. Сăр хĕрне кайса, Сăр хĕрĕнчи хăйăртан кил-çорт çавăртăр, хапха йопи тутăр, хапхине хăйăртан тутăр, çав алăка уççа кĕтĕр, çавăн чохне тин мана çипĕçтĕр. (Из наговора против «вĕре-çĕлен»).

йĕкĕт

(jэ̆_гэ̆_т), молодой человек, парень; молодец. Ст. Чек. Йĕкĕт = çитĕннĕ ар, парень. Образцы. Калăрсамăр йĕкĕте, хĕр ĕмĕтне ан таттăр. Зап. ВНО. «Йĕкĕт — юла; молодой, ловкий парень» (б. Буинск. у.). Ib. † Вĕттĕн, вĕттĕн утакан пурте хитре йĕкĕт мар. Ib. † Ача, йĕкĕт, хам хыççăн, ларма çулпе (= çулĕпе) хам ертсе хам каям. Янтик. † Ан куллянăр, йĕкĕтсем, хôрĕх çулхи хĕр пур, тет. Не тужите, молодцы: говорят, что (для вас) имеется сорокалетняя девушка. Ст. Шаймурз. † Ачăрсем те матур, йĕкĕт таса, мĕншĕн тупаймасть савнине? Ау 254°. † Шурă Атăл хĕринче мĕн ĕçлеççĕ? — Икĕ йĕкĕт лавккасем лараççĕ. N. Атăлăн леш енче икĕ йĕкĕт лавкка лараççĕ, шерпетпеле питне çăваççĕ. Ала 55. Йĕкĕт! кĕрсе кай-ха. Молодец, взойди-ка туда. Ib. 66. Çапла вара хĕре исе тухса каяççĕ; хĕре исе тухсан, кĕрӳ-каччи çумĕн йĕкĕтсем çав малтан каланă юрăсене юрлаççĕ. N. Анчах ĕçлекен хуртсем йĕкĕт çав: кĕр-кунне, пылсене илсен, вĕсем валли вĕллене апат сахал хăварсан, вĕсем вара сăр-хуртсене хăваласа кăларса яраççĕ. Сред. Юм. Ача пит йĕкĕт ô, пôрне те пôлтарать. Парень молодец: все может сделать. Юрк. Ун пеккисене вара салтака плекенсем те: йĕкĕт! тесе, мухтаса илеççĕ. Таких, как он, при приеме на военную службу называют молодцами. М. П. Петр. Яш-йĕкĕт.

йĕпле

колоть (тыкать иголкой или гвоздем): Сред. Юм. Йĕпле – колоть иголкой, булавкой, щилом, йĕпсепе. СТИК. Ай, йĕплет! (чикет). Ib. Ура çывăрсан (когда пересидашь ногу), сăр-сăр тунă хыççăн йĕплет (колет). А. Турх. Ура çывăрсассăн йĕплет. || Переносно. Тюрл. Тек йĕплесе ларать. Всё смущает, подзуживает.

вут ама

вутама (вудама), или вут ами, или вут амăш, назв. божества, мать огня. Сиктер. Вутăн кĕлли ак çапла пуçланать: ырă вут-ама, çырлах. Килти вутама, юта ан кай... Ют вута киле ан кӳрт, ырă вут-ама, çырлах! Вара çиеççĕ. N. Ырă вутама, вĕрсе калар; ырă вутама, вĕрсе, ыр вутама вĕрсе кăлар. (Из наговора против болезни). Альш. Вут Амана (siс!) путек (вар. Вут Амана путек). Матери огня — ягненка. Шел. 15. Ыр вутама, вут амăш, ху вутна ху чарсам-и! N. Ырă вут ами, вĕрсе калар (3 хут; из наговора «Ача куçăхсан, тĕтĕрекен кĕлĕ»). Т. VI, 22. Е, пĕсмĕлле, турă çырлах! Атăл йăлминчен, Сăр йăлминчен Ашапатман карчăк килет; çав тĕтĕрет, çав татса кăларса ярат. Ырă вут ами вĕрсе каларат, шăтăклă кампи тĕтĕрсе кăларат. БАБ. Вут ашшĕ, вут амăш (в моленьи). См. Месарош 306, Трощанский 50.

имĕш

неизв. слово; встреч. в сложении: имĕш-юмăç, имя легендарной старухи-знахарки. Ст. Шайм. Атăл урлă, çĕр урлă (чит.: Сăр урлă?) имĕш-юмăç пĕр карчăк килет. М. б.. здесь просто ошибка?

улма

олма, яблоко. Т. М. Матв. Улма çисен — кулма. Сред. Юм. Олма çыххипе ларать. Яблоков очень много. Вомбу-к. Олма юçĕтсе çиеççĕ. Шаймурз.). Мĕншĕн, савнийĕм, ку тĕрлĕ матур пултăн? куçăхăн-ĕçке, ылттăн улмаçăм! Кам. Враг. Ай-хай, тăванăмсем, ай, чунăмсем, сатра пиçнĕ сарă улмамсем. Шурăм-пуç, № 24. Килте тата улмасем те ӳкнĕ пулĕ-ха. N. Хусанта илнĕ хура тутăр, улма пек, улма пек шурри пур. ld. Улма парăп, улма çиеессĕн; чунма парăп, хама савсассăн. Рак. Ку тĕнчере мĕн хуйхă пур? — улма пекех чунăм пур! Лашман. Улма кашăк аври, ай, сăрлама вуник мăскал шурă сăр кирлĕ. N. † Икĕ улма пек куçма шăла-шăла... N. Улма-йывăçĕнчен улми аякка кайса ӳкмес, теççĕ. Шурăм-пуç, № 19. Улма праçникчен улма ан çийĕр: мăн-аçи çапать. † Олăх ути олма пек, пирĕн йысна олпут пек. Картофель. Завражн. Олма, картофель. || Белеб. Улма — нашивка в виде полоски на спине женской рубашки (в Ибряйкине эго наз. сунтăх. Сообщ. Н. Романов).

утама

тоже, что вут ама? N. Юмăçсем ачапа ак çапла каласа тĕтĕреççĕ. Ырă утама вĕр-кăлар. Эпĕ вĕрместĕп, эпĕ сурмастăп; Атăл йĕрĕнчен килнĕ, тет. Сăр йĕрĕнчен килнĕ, тет. Кутĕнче пĕр тĕк, тет, çăварĕнче пĕр шал, тет; çав вĕрет, çав сурать. Квак куç, тух! хăмăр куç, тух! хура куç, тух! еtс. (Слова этого заклинания, повидимому, сильно искажены).

Русско-чувашский словарь

бассейн

сущ.муж.
1. (син. водоём) бассейн (шыв тытмалли, шыва кĕмелли пĕве); крытый бассейн витнĕ бассейн
2. бассейн (пĕр юхан шывăн пĕтĕм юпписем шыв пуçтаракан тăрăх); бассейн реки Суры Сăр шывĕн бассейне

без

предлог с род. п. (ант. с, со)
-сăр; çук, çитмест; писать без ошибок йăнăшсăр çыр; без колебаний иккĕленсе тăмасăр; без пяти минут десять вуннă çитесси пилĕк минут ♦ без малого яхăнах, патнех; без исключения пурте

вне

предлог с род. п.
1. (ант. в) тулашĕнче; отдыхать вне города хула тулашĕнче кан
2. чего (син. помимо) -сăр (-сĕр); получить товар вне очереди тавара черетсĕр ил ♦ быть вне себя тарăхса кай; вне опасности хăрушлăх çук; объявить вне закона саккунсăр тесе пĕлтер (айăплă çынна, организацие); вне всякого сомнения ним иккĕленмелли те çук

кроме

предлог с род. п.
пуçне; -сăр (-сĕр) пуçне; кроме вас сирĕнсĕр пуçне; кроме яблонь в саду есть груши, сливы улмуççисĕр пуçне садра грушăсем, сливăсем пур ♦ кроме того вводн. сл. унсăр пуçне

лишить

глаг. сов., (син. отнять)
туртса ил; -сăр (сĕр) хăвар; лишить наследства еткере туртса ил; лишить свободы тытса хуп; лишить жизни вĕлер; его лишили слова на собрании ăна пухура сăмах калама чарнă

лишиться

глаг.
сов., (син. потерять, утратить) çухат; -сăр (-сĕр) юл; лишиться имущества пурлăха çухат; лишиться зрения куçсăр пул, курми пул; лишиться чувств тăна çухат

расстаться

глаг. сов.
уйрăл, сыв пуллаш; -сăр (-сĕр) юл; расстаться с другом тусран уйрăл

тайна

сущ.жен.
вăрттăнлăх, сăр, вăрттăн япала; тайна переписки çыру çӳретнин вăрттăнлăхĕ; хранить тайну вăрттăнлăха упра

Русско-чувашский словарь (1972)

акварель

ж акварель (шывра ирĕлекен сăр; çав сăрпа ӳкернĕ картина).

без

, безо предлог, управл. род. п.; -сăр, -сĕр; без воды шывсăр; без копейки пĕр пуссăр; без меня мансăр пуçне; без моего ведома мана пĕлтермесĕр; без кровопролития юн тăкмасăр; без оглядки çаврăнса пăхмасăр; он без ума от него вăл унпа ăнран кайнă; без 5 минут 9 часов тăххăр çитесси пилĕк минут; без 100 граммов 2 кило икĕ килоран 100 грамм катăк, икĕ килона 100 грамм çитмест.

Русско-чувашский словарь (1971)

а

прставка; урăх чĕлхесенчен кĕнĕ хутлă сăмахсенче мĕн пе пулин çуккине пĕлетерет, ⸗сăр [⸗сĕр] аффикспа пĕр пĕлтерĕшлĕ: алогичный логикăсăр; аритмичный ритмсăр.

аквамариновый

прил. аквамарин...; аквамариновые серьги аквамарин алка; 2. аквамарин тĕслĕ; симĕс-кăвак; аквамариновая краска симĕс-кăвак тĕслĕ сăр.

акварель

м. акварель (шывпа ирĕлтерекен сăр; çав сăрпа ӳкернĕ картина).

ализарин

м. хим. алазирин (пир-авăр пĕветмелли паха сăр).

анилин

м. хим. анилин, ĕнел (сăр тума усă куракан наркăмăшлă шĕвек).

без (безо)

предлог с род. п. 1. ⸗сăр [⸗сĕр]; без ясной цели уçăмлă тĕллевсĕр; без колебаний иккĕленсе тăмасăр; без нас не начинайте пирĕнсĕр ан пуçлăр; 2. (за вычетом) çитесси, ⸗тан [⸗тен], ⸗ран [⸗рен]; без пяти минут три виççĕ çитесси пилĕк минут; без двух дней месяц икĕ кунтан уйăх пулать; ◇ без исключения пурте; без малого яхăнах, патнех; без малого пуд пĕр пăта яхăнах; без сомнения паллах; не без пользы усăсăр мар; не без того унсăр мар.

белила

мн. белила (1. шура сăр 2. пите сĕрмелли шура мазь).

въедливый

прил. разг. 1. (едкий) çиекен, касакан; въедливый запах сăмсана çуракан шăршă; въедливая краска витĕр сăхакан сăр; 2. (придирчивый, дотошный) тĕплĕ, тĕпкĕчлĕ, чăкăлташ.

гуашь

ж. гуашь (1. белилăпа хутăштарса шывра ирĕлтернĕ сăр; 2. çав сăрпа тунă ӳкерчĕк).

за

предлог 1. с те. п. (на вопрос «где?») хыçра, хушăра, тулашĕнче, леш енче; стоять за дверью алăк хыçĕнче тăр; сидеть за столом сĕтел хушшинче лар; жить за рекой çырма леш енче пурăн; отдыхать за городом хула тулашĕнче кан; 2. с вин. п. (на вопрос «куда») хыçă, хушша, тулашне, леш енне, тепĕр енне; сесть за стол сĕтел хушшине лар; за спину çурăм хыçне; за реку шыв леш енне; уехать за город хула тулашне кай; сесть за пианино пианино калама лар; 3. с тв. п. (позади, вслед, следом) хыççăн, хыçран; один за другим пĕрин хыççăн тепри; за мной ман хыççăн; читать книгу за книгой кĕнеке хыççăн кĕнеке вула; 4. с тв. п. (во время чего-л. — на вопрос «когда?») хушшинче, вăхăтĕнче, чух; за работой ĕç вăхăтĕнче; за разговорами калаçнă хушăра; за ужином каçхи апат çине чух; 5. с вин. п. (указывает на начало действия) ⸗а [⸗е], ⸗ма [⸗ме]; взяться за работу ĕçе тытăн; сесть за шитьё çĕлеме лар; 6. с вин. п. (в течение, в продолжение) ⸗та [⸗те], ⸗ра [⸗ре], ⸗че, вăхăтра, хушăра; сделать за час пĕр сехет хушшинче туса пĕтер; за это время çак хушăра; за время отпуска отпуск вăхăтĕнче; 7. с вин. п. (раньше, до) маларах, малтан; за день до отъезда тухса кайиччен пĕр кун малтан; за два месяца до.. ⸗ччен икĕ уйăх малтан; 8. с вин. п. (позднее, больше, сверх) ытла, ытлашшипех, иртет, иртнĕ; мороз за двадцать градусов сивĕ çирĕм градус ытла, сивĕ çирĕм градусран та иртет; ему далеко за сорок вăл тахçанах хĕрĕхрен иртнĕ; уже за полночь çурçĕр иртнĕ ĕнтĕ; 9. с вин. п. (на расстоянии). ⸗а [⸗е], ⸗та [⸗те], ⸗ра [⸗ре], ⸗ран [⸗рен], çити, урлă; ехать за сто километров çĕр километра кай; находиться за двадцать километров от города хуларан çирĕм километрта вырнаç (е тăр, пул); за три дома от угла кĕтесрен виçĕ çурт (е кил) урлă; 10. с вин. п. (по причине, вследствие) ⸗ран [⸗рен], ⸗тан [⸗тен], ⸗шăн [⸗шĕн], пирки; уважать за честность тӳрĕ кăмăлшăн хисепле; за отсутствием улик айăплама сăлтав çук пирки; за недостатком времени вăхăт çукран; 11. с тв. п. (с целью, для чего-л.) патне, ⸗ма [⸗ме]; пойти за водой шыв ăсма (е шыв патне) кай; послать за вещами япала патне яр, япала илме яр; очередь за билетами билет черечĕ; 12. с вин. п. (ради, в пользу, в защиту) ⸗шăн [⸗шĕн], майлă пул; сражаться за родину тăван çĕршывшăн кĕреш; борьба за мир во всём мире пĕтĕм тĕнчери миршĕн пыракан кĕрешӳ; заступиться за кого-либо хута кĕр, майлă пул; 13. с тв. п. (при обозначении лица или предмета, на которые направлено действие) ⸗а [⸗е], ⸗на [⸗не]; ухаживать за больными чирлисене пăх; следить за чистотой тасалăха асăрхаса тăр; 14. с вин. п. (при обозначении лица, предмета, который берут, которого касаются и т. п.) ⸗тан [⸗тен], ⸗ран [⸗рен], ⸗чен; взять за руку алăран тыт; дёрнуть дверь за ручку алăка хăлăпĕнчен турт; 15. с вин. п. (при обозначении лица, предмета, вызывающих какие-л. чувства) ⸗шăн [⸗шĕн]; я рад за вас эпĕ сирĕншĕн хавас; мне стыдно за тебя мана саншăн намăс; благодарю вас за билет сире билетшăн тав тăватăп; 16. с те. п. (при обозначении лица, места и т. п., которому присуще какое-л. свойство) ⸗ăн [⸗ĕн], ⸗та [⸗те], ⸗ра [⸗ре]; за ним замечается такая привычка унăн çавăн пек йăла пур; 17. с вин. п. (в обмен, по цене) ⸗а [⸗е], ⸗ла [⸗ле]; за деньги укçалла; за плату тӳлевле; купить за десять рублей вунă тенкĕпе ил; 18. с вин. п. (вместо, взамен) ⸗шăн [⸗шĕн], вырăнне; подписаться за неграмотного хутла пĕлмен çыншăн алă пус; работать за товарища юлташшăн ĕçле; 19. с вин. п. (в качестве) вырăнне; принять за правило йĕрке вырăнне йышăн; оставаться за директора директор вырăнне юл; 20. с тв. п. (при указании лица, от которого зависит наступление какого-л. действия) ⸗тан [⸗тен], ⸗ран [⸗рен]; дело за вами ĕç сирĕнтен килет; очередь за вами сирĕн черет; 21. с тв. п. с чем-л. ⸗нă [⸗нĕ], ⸗лă [⸗лĕ]; приказ за подписью директора директор алă пуска приказ; письмо за № 210 210-мĕш №-лĕ çыру; ◇ за исключением ⸗сăр [⸗сĕр] пуçне, ⸗ран [⸗рен] пуçне, ⸗а [⸗е] шутламасăр; ни за что ним парсан та, ним тусан та; ни за что ни про что ним (е пĕр) айăпсăр, айăпсăр-сăлтавсăр; за ваше здоровье сирĕн сывлăхшăн.

исключая

предлог с род. п. ⸗сăр [⸗сĕр] пуçне, ⸗ран [⸗рен] пуçне; исключая меня мансăр пуçне; не исключая никого никама хăвармасăр.

исключение

с. 1. по гл. исключить; исключение из списка списокран кăларни; 2. (отступление от общего правила) уйарни, сиктерсе хаварни; шута кĕртменни; делать исключение уйăрса (е сиктерсе) хăвар; в виде исключения ыттисенчен уйăрса (е уйрăм); все без исключения никама сиктерсе хăвармасăр; ◇ за исключением чего-л. ⸗сăр [⸗сĕр] пуçне, ⸗ран [⸗рен] пуçне.

краска

ж. 1. сăрă, сăр; 2. обычно мн. краски (тон, цвет, колорит) тĕс, сăрă; яркие краски пейзажа пейзажăн ялтăркка тĕсĕсем; 3. обычно мн. краски перен. (выразительные средства) илемлетекен майсем; рассказать в ярких красках илемлетсе каласа пар; в чёрных красках илемсĕрлетсе, хурласа; 4. (румянец) хĕрелни, писев, тĕс; краска стыда намăсланса хĕрелни; ◇ краска бросается в лицо пите хĕрлĕ тапса тухать; сгустить краски ӳстерсе (е хушса) кала; вогнать в краску пите хĕрет.

кроме

предлог с род. п. ⸗сăр [⸗сĕр] пуçне, ⸗тан [⸗тен] пуçне, ⸗сăр [⸗сĕр] пуçсăр; были все кроме тебя сансăр пуçне пурте пулчĕç; ◇ кроме как анчах, çеç; ⸗сăр [⸗сĕр] пуçне; кроме шуток шӳтлесе (е шӳтпе) мар.

окаймить

сов. что 1. хăю (е чĕнтĕр) тытса çаврăн, сăр; 2. перен. тавралла лартса тух, тĕрлесе çаврăн.

покрыть

сов. 1. кого-что вит; хупла, ⸗ла, [⸗ле]; покрыть ребёнка одеялом ачана утиял вит; покрыть попоной ашăкла; покрыть дёрном çеремле; 2. что (обить) вит, сап; покрыть тёсом чус вит; покрыть дом дранкой çурта тĕренче вит; покрыть стул сукном пукан çине пустав çап; 3. что пус, хупла, карса ил, хупласа ил; облака покрыли небо тӳпене пĕлĕтсем хупласа илчĕç; пыль покрыла стол сĕтеле тусан пуснă; поля покрыл снег уй-хире юр витсе хучĕ; 4. что (закрасить, образовать слой вещества) сарла, ⸗ла [⸗ле], вит; покрыть лаком лакпа сăрла; покрыть медью пăхăрла; 5. что (оплатить) тӳлесе тат, сапла; покрыть расходы тăкаксене сапла; 6. что (заглушить — о звуках) хупла, çĕнтер; покрыть все голоса пур сасăсене те хупла; 7. что (преодолеть какое-л. расстояние) кай, тух, ирт; покрыть пять километров пилĕк çухрăм кай; 8. кого (случить с самцом) йăх, чуптар; 9. что, перен. (скрыть, напр. проступок) пытар вит; покры вину айăпа пытар; 10. что тул турт, туллат, турттар, сăр; покры шубу сукном кĕрĕке пустав сăр; покрыть позором кого-что-л. намăса кĕрт, ят яр (е çĕрт); покрыть славой чапа кăлар; покрыть тайной пытар, пĕлмелле мар ту.

помимо

предлог с род. п. ⸗сăр [⸗сĕр] пуçне, çитменнине (тата); помимо меня мансăр пуçне; помимо того çитменнине.

прилипнуть

сов. 1. (пристать — о чём-л. липком) çыпăç, çыпçăн, лар, сăр; к платью прилипла краска кĕпене сăрă çыпçăннă; волосы прилипли ко лбу çӳç çамка çумне çыпăçнă; 2. перен. разг. (надоесть приставаниями) çыпçăн, çулăх, йăлăхтар, хăпма ан пĕл.

пристать

сов. 1. к кому-чему и без доп. çыпçăн, çыпăç, лар, сырăн, сăр, сăрса ил; краска плохо пристала сăрă лайăх ларман; к платью пристала грязь кĕпене пылчăк çыпçăннă; 2. к кому, разг. (о болезни) ер, тив, çыпçăн, çаклан; пристал кашель ӳслĕк ернĕ; болезнь пристала чир çакланчĕ; 3. к кому-чему, разг. (обращаться с просьбами, надоедать) çулăх, çыпçăн, тапăн, йӳтет, хупла; к нему пристал какой-то человек ун çумне темле çын çыпăçнă; пристать с вопросами ыйту парса хупла; что ты пристал ко мне? мĕн эсĕ ман çума çулăхрăн?; 4. к чему и без доп. (причалить — о судах) пырса (е çитсе, килсе) чарăн (карап-кимĕ); 5. (примкнуть, присоединиться) ер, пырса ер, илен, ерсе пыр; корова пристала к чужому стаду ĕне ют кĕтĕве ернĕ; не пристало вам так говорить сире апла калани килĕшмест.

прогулять

сов. 1. (пробыть на прогулке) уçăлса çӳре; 2. что и без доп. (пропустить) çӳресе ирттер (е ⸗сăр, [⸗сĕр] юл, тăрса юл); прогулять ужин каçхи апата çӳресе ирттер; 3. что и без доп. прогул ту, ĕçе ан тух; прогулять занятия занятисенче пулмасăр ирттер.

раньше

нареч. 1. сравн. ст. от нареч. рано иртерех; он пришёл рань меня вăл манран иртерех çитнĕ; 2. (до какого-л. срока) ĕлĕк, маларах, ⸗чен [⸗ччен], ⸗сăр [⸗сĕр]; мы выполнили план рань эпир плана маларах пурнăçларăмăр; я не вернусь раньше вечера эпĕ каçсăр таврăнаймастăп; 3. (прежде, сначала) малтан; раньше выслушайте, а потом говорите малтан итлĕр, кайран кăлар; 4. (в прежнее время) ĕлĕк, авал, ĕлĕк-авал; ◇ рань времени см. href='/s/время'>время.

растерять

сов. кого-что 1. (потерять) çухат, çухатса пĕтер; растерять книги кĕнекесене çухатса пĕтер; 2. (лишиться) çухатса пĕтер ⸗сăр [⸗сĕр] тăрса юл; растерять родных тăвансемсĕр тăрса юл.

тайна

ж. 1. вăрттăнлăх, пытарса усрани, сăр; хранить в тайне пытарса усра; выдать тайну вăрттăнлăха уçса пар; 2. (то, что ещё не познано) пĕлсе çитменни, никам та пĕлменни, вăрттăнлăх; тайны природы çутçанталăк вăрттăнлахĕсем; ◇ не тайна (для кого-л.) паллă, пурте пĕлеççĕ; покрыто тайной см. покрыть.

терять

несов. 1. кого-что çухат, çĕтер; терять ключи çăраççисене çухат; 2. кого-что, перен. (лишаться кого-чего-л.) пĕтер, çухат, сăр [⸗сĕр] юл; терять зрение суккăр пулса юл; терять друзей туссемсĕр юл; терять надежду шанчăк çухат; 3. что, в чём (уменьшать, убавлять) чак, чакса пыр, начарлан, хух; терять в весе начарлан; 4. что (тратить попусту) сая яр, çухат; терять время вăхăт сая яр; 5. на чём, что и без доп. (терпеть ущерб) сиен кур; ◇ терять голову хăвна ху пĕлми пул, пуçна çухат; терять почву под ногами см. почва; терять из виду 1) (из поля зрения) куçран çухат; 2) курнăçми пул.

утратить

сов. что çухат, çĕтер, пĕтер, салат, ⸗сăр [⸗сĕр] тăрса юл; утратить здоровье сывлăха пĕтер; утратить способность двигаться утайми пул.

чуждый

прил. 1. (чужой) ют, ютри; чуждая идеология ют идеологи; 2. (не обладающий чем-л.) ⸗сăр [⸗сĕр], çук, пĕлмен; человек, чуждый зависти çыннăнне ăмсанман çын.

Немецко-чувашский словарь Йоханнeса Бeнцинга (Benzing)

außer

-sĕr, -săr puzne
-сĕр, -сăр пуçне

Farbe

săr
сăр

ohne

-săr, -sĕr
-сăр, -сĕр

Этимологический словарь чувашского языка (1964)

ансăр

«узкий» (букв. «неширокий»); азерб., кирг., казах., узб. энсиз, туркм. инсиз, тат. ицсез «узкий». От ан (см. ан) + аффикс отрицания -сăр.

сывсăр

, сымар «нездоровый», «больной». Из сывă (см.) + -сăр — афф. отрицания; сывă (см.) + мар — частица отрицания (см.).

Чувашско-русский фразеологический словарь

Сывлăш çавăр

Сывлăш çавăр переводить / перевести дух [дыхание], отдышаться, передохнуть.
Яковлев, калама чарăнса, сывлăш çавăрса илчĕ, шыв сыпнă пек шăпланнă ачасем çине пысăк шухăшлăн пăхрĕ. А. Артемьев. Акă лесничи каллех шăпланса сывлăш çавăрчĕ те пикенсех Сăр вăрманĕ çинчен калама тытăнчĕ. С. Элкер. Утсан-утсан, ывăнсан, Карчăк ларчĕ çурт çумне. Пăртак сывлăш çавăрсан, Каллех тухрĕ çулçине. В. Давыдов-Анатри.

Словарь Федотова «Тĕне кĕмен чăвашсен ячĕсем»

Сăрпик

яз. и. ж. Т.-И.-Шем., САСС (Ашм. Сл. XI, 278): Сăр + пик (< пике).

Чувашско-русский словарь под ред. В.Г. Егорова (1935)

Сăр

(Сăрă, Сăр шывĕ)
р. Сура

Сăрă

см. Сăр

См. также: