Чувашско-русский словарь (1982)

ама

маточный
йытă ами — 1) сука, самка собаки 2) перен. потаскуха
кролик ами крольчиха
кушак ами, ама — кушак кошка
пĕтă ама супоросная матка
сысна ами — свиноматка
хур ами — гусыня
хурт ами — пчеломатка
ама выльăх — самка животного
ама йышĕ — маточное поголовье
ама уйрăмĕ — маточное отделение (на ферме)
ама хуранĕ — пчел. маточник
сысна ферминче кашни амаран вунпилĕк çура илнĕ — от каждой свиноматки на ферме получено по пятнадцати поросят
пирĕн анне хурт ами, пылсăр сăра ĕçтермест — фольк. наша мать — что пчеломатка, без меда пивом не поит
Йăпăлти пăру ик ама ĕмет. — посл. Ласковое теля двух маток сосет.

ама

4. уст.
название деталей различных устройств
хапха ами — поперечный брус ворот
ама туратти — ручка плуга

ами

диал.
товарищ, друг, брат (при фамильярном обращении)
вăт, ами, мĕнле пулса тухрĕ — вот, брат, как получилось

амутке

то же, что ами

арăслан

львиный
арăслан ами — львица
арăслан çури — львенок
арăслан тирĕ — львиная шкура
арăслан пек çапăç — драться как лев

йăх

III. глаг.

оплодотворять
покрывать
йăхнă хурт ами — плодная пчеломатка

йăхсăр

3.
бесплодный
йăхсăр хурт ами — бесплодная пчеломатка

йытă

собачий, псиный
ама йытă, йытă ами — сука
аçа йытă, йытă аçи — кобель
кĕтӳ йытти— пастушеская собака, овчарка
сунар йытти — охотничья собака
сăнчăрти йытă — цепная собака
урнă йытă — бешеная собака
йытă йăви — собачья конура
йытă йĕвенĕ — намордник
йытă çури — щенок
йытă кĕрчĕ, кĕрт йыттисем — свора собак
йытă сасси — собачий лай
йытă тирĕ — собачий мех
йытăпа туллаттар — натравить собак на кого-л.

кайăк

птичий
кайăк ами, ама кайăк — птица-самка
кайăк аçи, аçа кайăк — птица-самец
вăçен кайăк—  птица
çăткăн кайăк — хищная птица
шыв кайăкĕ — водоплавающая птица
кайăк йăви — птичье гнездо
кайăк чĕппи — птенец, птенчик
Ир тăракан кайăк тутă пулнă. — погов. Ранняя пташка всегда сыта бывает.

карăк

глухариный
карăк ами — глухарка
карăк аçи — косач, глухарь-самец
карăк пуслăхĕ — глухариный выводок
карăк туйĕ — токование глухарей
карăк чĕппи — глухаренок
карăк пек — 1) глуховатый, тугоухий 2) перен. несообразительный, тугодум.

кашкăр

волчий
ама кашкăр, кашкăр ами — волчица
аçа кашкăр, кашкăр аçи — волк (самец)
кашкăр çури — волчонок
кашкăр тирĕ — волчья шкура
Кашкăр тем чул тăрантарсан та вăрманах пăхать. — посл. Как волка ни корми, он все в лес смотрит.
Кашкăра ури тăрантарать. — погов. Волка ноги кормят.
Упаран тарнă, кашкăра çулăхнă. — посл. Убежал от медведя, наскочил на волка (соотв. Из огня, да в полымя).

кăвакал

утиный
кăвакал ами — утка
ама кăвакал — утка
кăвакал аçи — селезень
аçа кăвакал — селезень
кайăк кăвакал — дикая утка
кукша кăвакал — лысуха (порода уток)
шурă кăвакал — пекинская утка
кăвакал ашĕ — утятина
кăвакал çăмарти — утиное яйцо
кăвакал чĕппи — утенок
пĕр пуслăх кăвакал — утиный выводок
Кăвакал çиме кай та хурна янтăла, теççĕ. — посл. Идешь есть утку, готовь гуся. (соотв. Долг платежом красен).
Аптранă кăвакал кутăн чăмнă, тет. — посл. Растерявшаяся утка задом ныряет.

кăвакарчăн

голубиный
кăвакарчăн ами — голубка
кăвакарчăн йăви — голубиное гнездо
кăвакарчăн чĕппи — голубенок
пуштă кăвакарчăнĕ — почтовый голубь
кăвак, кăвак кăвакарчăн йăви тавра çаврăнать, ик çунатне шарт çапать — фольк. сизый, сизый голубочек все кружится вокруг своего гнезда, хлопая крыльями

кăркка

индюшачий, индюшечий
кăркка ами — индейка, индюшка разг.
кăркка аçи — индюк
кăркка мерченĕ — мясистый отросток над клювом индюка
кăркка какайĕ (ашĕ) — индюшатина

◊
хир кăркки — дрофа

кролик

кроличий, кроликовый
ангор кроликĕ — ангорский кролик
кролик ами — крольчиха
кролик вити — крольчатник
кролик какайĕ — крольчатина
кролик çĕлĕкĕ — кроликовая шапка
кролик тирĕ — кроликовый мех, кролик
кролик хуçалăхĕ — кролиководческое хозяйство
кролик ĕрчетес ĕç — кролиководство

лар

6.
сидеть на яйцах, высиживать птенцов
садиться на яйца
хур ами лармарĕ-ха — гусыня еще не села на яйца
пусма лар — садиться на яйца
пусма ларнă чăх пек ĕçле — работать не поднимая головы (букв. не вставая, как курица-наседка) (соотв. как белка в колесе)

пăши

лосиный
пăши ами (ĕни) — лосиха
пăши вăкăрĕ — лось, сохатый
пăши ашĕ — лосиное мясо, лосятина
пăши тирĕ — лосиная шкура, лосина
лицензипе пăши тыт — охотиться на лосей по лицензии

пĕтĕ

1.
общая характеристика самок, ожидающих приплода
— перевод зависит от вида животного:
стельная, жеребая, чреватая, суягная, супоросая и т. д.
пĕтĕ ĕне — стельная корова
пĕтĕ кĕсре — жеребая кобыла
пĕтĕ сурах —суягная овца
пĕтĕ сысна ами — супоросая свинья

пус

6.
насиживать (яйца)
высиживать (птенцов)
чĕпĕсем пусса кăлар — высидеть птенцов
пусма ларнă чăхă — наседка
хур ами пусса ларать — гусыня сидит на яйцах

путене

перепелиный
путене ами — перепелка
путене ашĕ — перепелиное мясо, перепелка
путене йăви — перепелиное гнездо
путене авăтни — перепелиный бой
Пĕчĕкçеç путене пур халăха пуçтарать. (Шăпăр). — загадка Маленькая перепелка собирает весь народ. (Шыбыр, волынка)

сап

4.
откладывать яички, детву (о насекомых)
хурт ами çăвăр сапнă — пчелиная матка отложила детву

слон

слоновый, слоновий
Африка слонĕ — африканский слон
кайăк слонсем — дикие слоны
слон ами — слониха
ама слон — слониха
слон çури — слоненок
слон шăмми — слоновая кость

сысна

свиной
ăратлă сысна — породистая свинья
кастарнă сысна — холощеный боров
хир сысни — кабан, дикая свинья
сысна ами свиноматка
сысна аçи — хряк, боров
сысна çури — поросенок
сысна ашĕ — свинина
сысна вити — свинарник
сысна пăхакан свинарь
сысна сали — свиное сало
сысна çăвĕ — 1) свиной жир (топленый) 2) свиное сало
сысна ферми — свиноферма
сысна самăртакан комплекс — свинооткормочный комплекс
сысна вĕт — палить тушу свиньи
Хура сысна тӳрчĕ шăтăк. (Лаç). — загадка У черной свиньи спина дырявая. (Летняя кухня).

тăпăлтар

2.
терзать, рвать зубами (о хищниках)
арăслан ами зебрăна тăпăлтарса пăрахнă — львица растерзала зебру

тигр

тигровый, тигриный
тигр ами — тигрица
тигр çури — тигренок
тигр тирĕ — тигровая шкура
тигр тытакансем — тигроловы

упăте

обезьяний
этем евĕрлĕ упăте — человекообразная обезьяна
хӳреллĕ упăте — хвостатая обезьяна
упăте ами — обезьяна-самка
упăте аçи — обезьяна-самец
упăте питомникĕ — обезьяний питомник
упăте читлĕхĕ — обезьянник (помещение)

хун

ханский
Крым хунĕсем — Крымские ханы
хан гвардийĕ — ханская гвардия
Хун хĕрĕ хăрах ура çинче тăрать. (Хур ами). — загадка Ханская дочь на одной ножке стоит.  (Гусыня).

хур

гусиный
ама хур — гусыня
хур ами — гусыня
аса хур — гусак
хур аçи — гусак
кайăк хур — дикий гусь
хур чĕппи —гусенок
хур ашĕ (какайĕ) — гусятина
хур тĕкĕ — гусиное перо (мелкое)
хур шăмми — гусиное перо (крупное, маховое)
Юрлăн чăххи те хурăн курăннă. — погов. Бедняку и курица показалась гусем.

хурт

пчелиный
вăрман хурчĕ — дикие пчелы
вĕлле хурчĕ — пчела
пыл хурчĕ — пчела
ĕç хурчĕ — рабочая пчела
сăрă хурт — трутень
хурт ами — пчелиная матка
хурт кунти — роевня
хурт питлĕхĕ — сетка от пчел
хурт сăнни — жало
хурт çăвăрĕ 1) детва, черва 2) рой
хурт çăкăрĕ — перга, хлебина
хурт ăсти — пчеловод
Хурт çĕмĕрни нихçан та каçмасть. — погов. Тому никогда не простится, кто разоряет ульи.

чĕпĕ

5.
оплодотворенное яйцо, зародыш
детва (пчел)
хурт ами чĕпĕ сапна — пчелиная матка отложила детву

чĕрĕп

ежовый
чĕрĕп ами — ежиха
чĕрĕп йĕпписем — иглы ежа
чĕрĕп çури — ежонок

шăнкăрч

скворцовый, скворчиный
алла вĕрентне шăнкăрч — ручной скворец
шăнкăрч ами — самка скворца
шăнкăрч йăви — скворечник, скворечница
шăнкăрч вĕлли — скворечник, скворечница
шăнкăрч чĕппи — скворчонок

шăркалчă

1. зоол.
чирок
шăркалчă ами — чирок-самка

çăвăрлă

1.
имеющий детенышей, с приплодом
çăвăрлă сысна ами — свиноматка с приплодом

ăмăрткайăк

орлиный
ăмăрткайăк ами — орлица
ăмăрткайăк йăви — орлиное гнездо
ăмăрткайăк чĕппи — орленок

Сарай çунатти айĕнче икĕ ăмăрткайăк пăхса ларать. (Куç).— загадка Из-под застрехи сарая выглядывают два орла. (Глаза).

ăсан

тетеревиный
аçа ăсан — тетерев-петух, косач
ăсан аçи — тетерев- петух, косач
ама ăсан — тетерка
ăсан ами — тетерка
ăсан туйĕ — тетеревиный ток
ăсан чĕппи —тетеревенок
ăсан тыт охотиться на тетеревов
Ăсан хыççăн вĕçекен чăххăн пĕсехи çурăлнă. — посл. У курицы, попытавшейся лететь за тетеревом, зоб лопнул.

кушак

кошка, кот
кошачий
вăрман кушакĕ — дикая кошка
Сиам кушакĕ — сиамская кошка
Çĕпĕр кушакĕ — сибирская кошка
ула кушак — пестрая кошка
кушак ами — кошка
кушак аçи — кот
кушак çури — котенок
кушак тирĕ — кошачий мех
кушак шăтăкĕ — лазейка для кошки (в нижней части амбарной двери)
кушак пек йăпшăн — красться как кошка
Кушак тĕк майлă шăлнине юратать. — посл. Кошке нравится, когда ее гладят по шерстке.
Аллă кушак пĕр пӳртре выртаççĕ. (Шăрпăк). — загадка Пятьдесят кошек в одной избушке. (Спички).

ĕрчевсĕр

неплодовитый
сысна ами ĕрчевсĕр пулчĕ — свиноматка оказалась неплодовитой

хан

ханский
Крым хунĕсем — Крымские ханы
хан гвардийĕ — ханская гвардия
Хун хĕрĕ хăрах ура çинче тăрать. (Хур ами). — загадка Ханская дочь на одной ножке стоит. (Гусыня).

Никольскийĕн чăвашла-вырăсла словарĕ

кашкăр

волк
кашкăр çури — волчёнок
кашкăр ами — волчица
куç айĕнчен пăх — смотреть бирюком

кăвакарчăн

голубь; кăвакарчăн ами – голубка.

88 стр.

кăркка

индюк, кăркка аçи – индюк (самец); кăркка ами – индюшка; кăркка чĕппи – индюшонок.

90 стр.

Словарь чувашского языка

ырă

(ыры˘), добрый, хороший, превосходный, отличный; здоровый; милый. Почтенный. Святой. Ист. 65. Çын, ырра курсан, ырă чап сарать, усала курсан, усал чап сарать. Псалт. 38₉. Астивсе пăхăр, Турă ыррине курăр. Тороп-к. Пăть-пăлтĕк потене, ыр çарана йоратать. Альш. Ырă ут çине ларакан ырман, тет; çĕнĕ кĕрĕк тăхăнан шăнман, тет. Пазух. Ыр ут утланакан та, ай, ырман, тет; ыр тумтир тăхăнакан та, ай, шăнман, тет. Юрк. † Ырă ут çине ларакан ырман. Юрк. Ытла ырă пулĕччĕ, ун вырăнне Магницкие кӳртсе лартсан. Янг. К. Мана сĕт ырă мар, мне молоко не идет (сказал человек, которого прошиб понос). Сёт-к. Ыр ят (добрую славу) сарса çӳрет † Йĕри-тавра йыснисем! Хаяр сонсах ан ярăр, ыр кон-çолне халалăр. (--халаллăр). N. Сан ырă (почтенное) çыруна иккĕ [илтĕм]. Юрк. Ку тĕрлĕ аслă пăраçникре те çынна ырă сăмах кала пĕлмеççĕ. Юрк. Епле хăйсем пуйни çинчен тĕрлĕ ырă хыпарсем сарма тăрăшаççĕ. N. Турă ăна (ей) вилсессĕн те, ырă вырăн патăр, çутă çĕре кӳртсе вырнаçтартăр, тет. † Ырă шĕшкĕ пек тантăшсем пурччĕ; ырă хулă пек йăмăксем пурччĕ, — тăрса йулчĕç, ай, курăнать! Полт. 54. Ырă сехет çывхарать. Полт. 50. Ачашлакан ыр куçа астумасăр вăл ларать. † Çак хăта-тăхлачă ыр пулсассăн, пире килме-кайма пит лайăх. Эльборус. Хăш енчен шăршласа пăхан, çав енчен тĕрлĕ ырă шăрш килет. † Ах, хĕрес аннеçĕм, аттеçĕм, хаяр сонсах ан ярăр, ыр халапне парса ярăр! (т.-е. пожелайте добра, благословите). N. Святой апостол Павел çирнă ырă кĕнеке çинче. N. Арăмĕ каланă: веç санăн ырă апу ылтăн тарилккене çапса çĕмĕрчĕ и çитерекен лашана чиксе вĕлерчĕ, тенĕ. Собр. 382⁰. Ялтан яла шыраса ялăн ыри (лучшие из деревень) кунта-мĕн; хĕртен хĕре шыраса хĕрĕн ыри (надо: ырри?) кунта-мĕн. Ала, 7. Ну,  ăвăлăм, эсĕ манăн сăмаха итлесессĕн, ырă тăнлă çын пулăн. Тăвйп. Эпĕ ырра хирĕç ырă, усала хирĕç усал, тенĕ. Сказк. и пред. 18. Сывлăш ырă ыйхинчен вăранма та пуçларĕ. N. Ырă сывлăш, кисе, туртса кăларинччĕ, тесе калать, тет. N. Ырри çухатнă, усалли кӳнĕ теççĕ. (Послов.). Чхйп. Кĕтӳç хăй кĕтӳне вăй çитнĕ таран ырă пăхсан, кĕтӳри выльăхсам та ырă, аван, мăнтăр пулаççĕ. Никит. † Курăк ыри — çырла çеçки (лучшая из трав — ягодный куст), çырли ларать хĕп-хĕрлĕ. Ст. Ганьк. Ырă сехет тĕлне ту. Fac, ut faustam offendamus horam, h.e., ut opportunum tempus nanciscamur. Якей. Хĕрĕн ырри конта-мĕн. Оказывается, лучшие девицы — здесь. Юрк. Усал çумне выртаччен ырă (так напис.) ури вĕçне вырт. † Ĕçкĕ ĕçме лайăх ырă куç. Ватта ырра хур. Старого уважай. Бюрг. Кун кунлама патăр, çĕр çĕрлеме патăр; каçхине каçах пултăр, ирхине ырах пултăр. (Из обр. «тĕтĕрни»; Сала 345⁰). Сред. Юм. Кĕçĕллĕ çынна мунчара çапăннă чôхне ыррăн туйăнать (бывает приятно). N. Эпĕ халĕ турă пулăшнипе ырă-сывă пурăнатăп. (Из письма). † Усал çумне выртиччен ыррăн ури вĕçне вырт. Чем ложиться рядом с злым, лучше лечь в ногах у доброго. Альш. Атте-анне килĕнче мĕскер пур? — Ырă улпутран ырă тетем пур, ырă (почтенная) пикерен ырă инкем пур. Ырă вут ами, почтенная мать огня. См. Ашапатман. Т. VI, 22. Б. Бур. † Пули-пулми çынпала çула ан тух, ырă (почтенный) улпут пек пуçна çухатма. Сикт. Пӳртре пурте: ырă чӳк-кĕлĕ хапăл илтĕр; чӳк çырлах! тесе, пурте, ӳксе, пуççапаççĕ. Ib. Ун хыççăн пурте: ырă чӳк-кĕлĕ пӳлĕхçĕ, хапăл ил! тесе, ӳксе, пуççапаççĕ. Ib.  Ырă чӳк-кĕлĕ хапăл ил, тытнă-тунине çырлах, тет те, вара ачасене çиме хушать. Магн. 1. Ырă киремет. Ib. Туй-ек[к]инче хурăн çырли; татрăмăр та çирăмăр, ырă хурăнташ[ш]енчен уйăрăлтăмăр.  (Из солд. песни).  † Ырă Мускав пек ялăм пур, ялăм çинчен куç каймасть. Л. Кошки. Пĕлни пур, пĕлменни пур: ырă чӳк-кĕлĕ, хуш курса, хапăл ил! (Из моленья), СПВВ. Ырă пӳлĕх. Альш. Ах, тантăшçăм Люпун! — çын-çын урлă курăнать! çын-çын урлă курăнсан та, ыр(ă) пикенĕн курăнан. Альш.? Ырă кĕллĕм вырăнаçтăр. Да будет принята моя чистая молитва. Ой-к. † Çыр хĕринче çĕр çырли; татрăмăр та çирăмăр, ыр çĕр-шывран уйăрлтăмăр (расстались с святою родиною). || Ы р ă скорее указывает на нравственные свойства или на высокие качества, лежащие в самой природе предмета; аван и лайăх этого оттенка не имеют. Срв. «ырă кăмăлăм», но: «лайăх чĕлхе-çăварăм». || Добро. Макка, 10⁰. Вăрçă хушшине ырă кĕмест. (Послов.). Ырра курсан, ырă пулать; усала курсан, усал пулать, теççĕ. (Послов.). Ырă тунине манакан çын — неблагодарный. Усал-тĕсел тулалла, ырри шалалла. Так произносят, когда поят больного наговоренною водою, совершая «ăш ыратсан, вĕрекен кĕлĕ». N. Пирĕн тутарсемпе, тухса, çапăçнинчен ырри пулас çук ĕнтĕ. 1. Самое лучшее для нас, это — вступить в битву с татарами. 2. От нашей битвы с татарами положительно не будет добра. Ч. С. Çын, ырра курсан, ырă пулать, усала курсан, усал пулать, теççĕ ваттисем. Чăвйп. Кĕркка! атя кунтан тарар, кăсем ырă калаçмаççĕ (они говорят недобрые вещи;  здесь —сговариваются  убить).  || Хорошо,  по-хорошему. М. Тув. Ати-апай пур çинче ыр ĕçес те ыр çийес.  Тогач. Тавай, ати, эреке, ыр ĕçес те ыр çийас. Полт. 49: Ват çын çине юратса ачашласа ыр пăхать (она). Юрк. Ĕнтĕ ырăран ырă калама тытăнать-çке. || Хорошо, что. Ч. С. Анне, ырă, аттене каласа кăтартмарĕ. || Добрый дух, доброе начало в природе. Собр. 137⁰. Çак тырсене акма вăрлăх кăларнă чух, ырра хирĕç ту усалла тӳртĕн ту. (Из моленья). Ib. 138. Уя тухăпăр татах ырра хирĕç, усалла тӳртĕн ту. (Из моленья). || Ырă ют, туру ют, песенная вставка, возникшая из «Ыр(ă), ей, ут, тур(ă), ей, ут»? Ч.К. Çич хӳрелĕ хĕр куртăм, — ырă ют, туру ют! — пилĕк çыххи пилĕк сум! Анаткасси хĕрĕсем ултă хĕрĕ пĕр укçа. || Ырă пурăнăçлă, благочестивый. См. 2. ырă.

сăрă хурт

трутень. Н. Карм. Сăрă хурт пыл тумасть, шыв кӳрет только. Календ. 1906. Вĕллере виç тĕрлĕ хурт пулать: хурт ами, ĕç хурчĕ, татă сăрă хурчĕ.

çавракан

кругом(-ами), в кружок. Орау. Ачасем хĕлле пăра (лёд) кӳлĕрен çавракан-çавракан (кругами) касса кăларса, арман тăваççĕ (делают нечто в роде жернова). Ib. Пĕр-пĕрин аллинчен тытса, çавракан (в кружок) карталанса тăраççĕ (в игре в „çил утилле“). Ib. Йĕрле (игра в жгуты) вылянă чухне мĕн пур вылякан ача, урисене пĕр çĕрелле туса, çавракан (в кружок) ларса çавăрнаççĕ.

çура

(с’ура), детёныш. См. çурă, çăвăр, çӳрĕ, çӳр. Альш. † Тикки хире тилĕ çура тунă, хăй çурисем хăйсене пулас пек. Изамб. Т. Китăн ами (самка кита) е пĕр çура, е икĕ çура тăват. Яргейк. † Атти çури пуличчен, çырла çеçки пулас-мĕн. Альш. † Аннен ачаш чунĕ (нежное дитятко) эп, çӳпçи тĕпĕнчи пирĕ эп, аслă пӳртĕш çури эп (ам. б. çурри, т. е. половина?). N. Кӳр-ха çурине (малюточку; здесь афф. З-го л. обозначит только ласку) ман патма. || Рой. Кĕвĕсем. Вуникĕ те вĕлле хуртăма çуллен çура хушманшăн ӳпкем пур. N. Вĕллине уçса пăрахас пулмасть, уçсан, çурасене (çăврасене) шăнтма пулать. || Прибавок к основе, чтобы сделать холст пошире. Янших. Б. Çура хушнă тесе кумми çумне хушнине калаççĕ (если находят, что холст узок.)

çуралă

с дитёнышем(-ами). Толст. Çуралă упа. || Супоросая (о свинье).

çĕвĕлĕ

çĕвĕллĕ, со швом(-ами). Кĕвĕсем. Улт çĕвĕлĕ шур кĕпе тăхăнаймарăм уявра. Султангул. † Ултă çĕвĕлĕ кĕпене тăхăнам теттĕм тепĕр ик çул. Цив. † Ултă çĕвĕллĕ шур кĕпе, тăхнаймарăм шурă чух. || С рубцом, с шрамом.

çĕр ăтăр

(ы̆ды̆р’), выдра; так обращаются к низеньким женщинам. Якейк. И, çĕр ăтăр, кăвакал ами! (лотра, пĕчĕк хĕрарăма калаççĕ).

хапка

ворота. Пшкрт. См. хапха. Хорачка. Хапка, хапка ами, ôречи, пăрăс.

харт

(харт), подр. хрюканью; подр. фырканью. Толст. Хир сысни харт! турĕ (фыркнула). Сред. Юм. Сысна ами çурине тытсан хартлатать, харт-харт тăват. Альш. Харт-харт-харт! Звук, издаваемый сурками, когда они завидят человека и убегают в норы. Собр. Хура тур лаша харт турĕ (песня). СТИК. Лаша харт тăват та, карт туртат (хăрасан).

хартлат

хрюкать, фыркать. СТИК. Сысна хартлатать. КС. Сысна хартлатать, нăрăклатать. Ib. Сысна ами, çурине тытсан, хартлатать. Сред. Юм. Хартлат = харт-харт тăвать. Изамб. Т. Хартлатат, фыркает лошадь, испугавшись (а тăлхăрат, чихает как бы). Арçури. Хура лаша ан хартлат. ЙФН. Хура лаша хартлатать. Баран. 6. Çулпа пыран кӳлнĕ лаша шăрша сиссе (почуяв запах волчий) хартлатать. Бугурусл. Çул çинче сасартăках лашасем ман хартлата пуçларĕç. Изамб. Т. Лашасем курчĕç те, хартлатса пĕр çĕре пухăнса тăчĕç. || О гармонике. Г. А. Отрыван. † Вуник хутлă хут-купăс туртмассерен хартлатать.

хурт ами

хорт ами, пчелиная матка.

кăркка

(кŏркка, кы̆ркка), пырин, индюк; пырка, индюшка. Тип-Сир. Урам тăрăх француз майри макăрса çӳрет. (Кăркка). СТИК. Кăркка ами: пĕк! тет («пĕк» нужно произносить негромко, со свистом). N. Кăркка аçи, индюк, пырин. N. Унтан пырса кĕрет, тет, кăркка сăмси çинче ларакан пӳрте. (Сказка). Изамб. Т. Кăркка хăпарат (надувается). Юрк. Сăмсисем кăркка сăмси пек курпун. СТИК. Кăркка хур шăмми, перо пырки (пырина). N. Пирĕн Пинеслу тухса кайнă иккен качча, кăркка чĕппинчен начар япалана (за замухрышку).

кĕв

толочь белье шестом(-ами). Кăмак-к. Эсĕ кĕпе кĕв; эп пасара кайса килем (схожу). СПВВ. Кĕвес.

кĕленчелĕ

со стеклом(-ами). ЧП. Шурă кĕленчелĕ çурт.

кĕлĕлĕ-хутăшлă

дух(-и) «кĕлĕ» вместе с другим(-и) духом(-ами)? N. Юмăç каланă сана кĕлĕлĕ-хутăшлă тытнă, тенĕ.

кĕрт йытти

«гулящая! собака (также брань). Питушк. Орау. Кĕрт йыттинчен хăрамалла унтан: ами вĕрсенех, пурте çыпçăнаççĕ (нападают). Пазух. Кĕркуннехи кĕрт йытти мĕн ют касра çӳрет-ши? Юрк. Кĕрт йытти пек чупкăнне курсан, йытă юлашки çакланнине(?) те пĕлет.' || Свора кобелей. КС. Изамб. Т. Ама йытă хыççăн чупса çӳрекен аçа йытăсене кĕрт йытти теççĕ (собират. имя). Ib. Мĕн кĕрт йытти пек чупса çӳретĕн? (Гов. чаще о распутных мужчинах) См. Paas. 65.

кĕтĕллĕ

с кустом(-ами); кустарниковый. V. S. Кĕтĕллĕ ӳсекен çырла йывăçĕ.

кĕштеклĕ

(-л'э̆) с ластовицею(-ами).

чăн

самый, очень, весьма. N. Чăн лайăх, самый лучший. КС. Капан тунă чухне аяла ута чăн типпине хураççĕ. Когда мечут стог, то кладут вниз самое сухое сено. Пазух. 27. † И эс чипер, эп чипер, чăн чиперри çак ачи. Образцы 43. † Çак тăвансем патне килсессĕн, чăн пирвайхи юррăма юрларăм. Ib. З8. † Сирĕн пек лайăх çын умĕнче юрлама чăн кĕçентен пуçтарнă ăс кирлĕ. Ib. 1. † Чăн тӳнери çич çăлтăр, çиччĕшĕ те çут çăлтăр. Дик. леб. 52. Чăн аслă пиччĕшĕ каланă: çапла çав, вăл айăпсăр чун! — тенĕ. || Настоящий, чистый. С. Тим. † Чĕлтĕр юхан çырмана чăн чĕнтĕрпе карар-а? Давайте преградим течение журчащей речки, протянув настоящее кружево. Собр. 172. Каласам-а, тантăш, чăн тӳррине, санăн чуну кама юратат? Скажи, прошу тебя, мой друг, по чистой правде, кого ты любишь? Образцы З0. † Калăрсамăр, тăвансем, чăн тӳррипе: сирĕн чунăр кама та халь пит савать. Ib. 58. † Сапрăмах салатрăм чăн мерчен, пухрăмах та пухрăм — пĕтмерĕ. Ib. 2З. † Чăн укаран чĕнтĕр çыхаççĕ. Ib. 55. † Чăн хурçăран хайчă тутартăм пархăтпа пустав касмашкăн. Пазух. 27. † Çуркуннехи çӳçенĕн кăчăкисем чăн хурт ами пулса вĕçинччĕ. Ib. 27. † Кĕркуннехи пиçен ай тăррисем чăн-чăн мамăк пулса вĕçинччĕ. Дик. леб. 40. Вĕсен хыçĕнче чăн-чăн ту пек пысăк пĕлĕт тăнă.

шур

шор, белый. См. шурă. Янтик. Ĕнтĕ шур юр çăвать, пушмак путать. Собр. Шур юр çине çунă шур йăлтарка, хĕртсе хĕвел пăхса та ирĕлес çук. НР. Ăрамри шур юр пĕтес çук... На улице белый снег не сойдет. Вомбу-к. Шур пренĕк. Чураль-к. Мана пичи юратать: шур ампар лартса парас, тет. Тайба-Т. Тантăш ăçта çывăрат, урам хĕрринчи шур лаçра. N. Шур кĕççĕ чăлха пустартăм; шур курнитсара çӳрес пек. НР. Уй варринчи шур хурăн... Среди поля белая береза... Альш. Ман çийĕмри шур кĕпе, арки вăр-вăр тăват-çке. НР. Кантăк çинчи шур супăн... На подоконнике белое мыло... Хора-к. Шор çăмарта тийиса шоратмасăр çиес мар. N. Çӳлĕ тусем çине хăпартăр-и, шур кĕленче чиркӳсем куртăр-и? Тогаево. Шур-шур та ульки кантăр тыллать. N. Тăп-тăваткăл минтер, çитсă вăй пит, пурте шур хуринĕн (белого гуся) мамакĕ. N. Шор сахăр пек çут атă, ăстаях-ши выртать-ши? ГФФ. Шор чăлхапа, пошмакпа. В белых чулках и башмаках. Ib. Шор перчатки, кăвак кончи ĕçпе пĕтрĕ окçашăн. Белые перчатки, синие наголенки износились в работе из-за денег. Хош-Çырми. Пĕр çавра çил тухтăр, вĕçтертĕр, аннеçĕм чĕрки çĕне ӳкертĕр, шор тоттăрпа çыхса хотăр-и. Пусть поднимается вихрь и унесет их (волосы) и уровит на колени матушке; пусть завяжет она их в белый платок ГФФ. Ларса йолма шор чол мар. И не белые камни, чтобы остаться на месте. НР. Тарăн варти, ая, шор хăйăр анчах çунă шор йор пек. В глубоком овраге белый песок, подобно что выпавшему белому снегу. N. Халăх окçипе пĕр шор лаша илеç Илья пророка пама. ГФФ. Пахчана ятăм шор питек кĕтмĕл аври солляма. Я пустил в сад белого ягненка щипать брусничную траву. Байгул. Шор кăвакал чĕпписĕм. Хош-Çырми, Шор автан сассисем илтĕнеççĕ. Слышатся голоса белых петухов. Байгул. Шор, шор, шор та хĕр, шор та кантăр тыласан, ори таппа ларайнă. Ст. Чек. Шур хĕр. Ст. Айб. Шур акаян шăлĕсем хура. (Хурткуççи). Н. Лебеж. Килеймерĕм атте-анне кăмăлне, килтĕм шур патшанăн кăмăлне. (Солд. п.). Мусирма. Хура хур ами пултăм та, хура халăха пуçтартăм; шур хурт ами пултăм та, шур халăха пуçтартăм. || Седой. N. Шурă кăвак (седой). Альш. Ăна шурă сăн (кăвак сăн) çапнă. У. Я. Шур çӳçсене тăктарчĕ тертленнĕ пуç çинчен. Ала 66°. Кинçĕм те лайăх Хĕвекла, йĕрет те макрать, качча каять, пуçăм та шурă пулми, тет. || Чистый. НР. Шор портянккă не шалккă... Чистых портянок не жалко. К.-Кушки. Мунча кĕрсе тасалса, шурă кĕпе-йĕм тăхăнса. || Светлый. НР. Шор чăланти, ай, çут часси, çапас вĕрем çиттĕр пуль. Блестящим часам, что в светлом чулане, видно, пришло время бить. || Бельмо. N. Вара ман куçсене шур илчĕ. ЧП. Икĕ хура куçма шур илтертĕм. Зап. ВНО. Ватă хĕрĕн куçне шур илнĕ. N. Ахмать куçне шур илнĕ. (Чӳрече шăнни). Кан. Асамçăсем патне чупса куçсене шăтарттаракан,— шур илтерекенсем. N. Куçне шур та илсе лартнă. N. Сулахай куçне шур илнĕ (вăкăрăнне).

шăнкăрч

скворец. Торп-к. Орау. Шăнкăрч аçине хурчка тытсан, ами чĕпписене пĕчченех кăларать. Шибач. Шăнкăрч йăви, скворечница. КС. Шăнкарч вĕлли, скворечница. Сред. Юм. Шăнкăрч хăвăлĕ, скворечница. || Сред. Юм. Шăнкăрч чĕппи пăхать. Так говорят, когда у человека из ноздрей виднеются сопли. || Переносно — penis. КС. Е-е, намăссăр, шăнкăрчи курăнать. || Имя мужч. Çеçмер. Тавăт. Шăнкăрч — арçын ячĕ.

шăран

плавиться, топиться (о масле). N. Тăхлан шăранать. Свинец плавится. || Пылать; палить. Торп-к. Шăрăнса пăхакан хĕвелшĕн. (Клятва). М. Шемерд. Шăранса пăхакан çут çăлтăр... Шăранса пăхакан хĕвел. (Из наговора). Ib. Шăранса çунакан вут. || Тлеть. О сохр. здор. Кăвар шăраннă пек шăранса тăраççĕ. N. Кăвар шăрансан, когда горячие уголья потухнут, когда они едва тлеют. Ромс 29. Вучахра кăвар шăраннă: кăвакăн-симĕсĕн çунса выртнă. || В переносном смысле. N. Çав сăмахсене вуланă чух этем чунĕ мĕн чухлĕ шăранса тăнине кам пĕлмест? || Ослабляться. Сборн. по мед. Ватăлас енне кайсан, пур çын та шăрана пуçлать. N. Ут-выльăха çамрăк чухне чипер пăхса кĕр ӳстерсен, ватăлсан та вăл час шăранмасть, тетпĕр. Ир. сывл. 34. Ĕç вăй-халĕ шăранать. Ib. 25. Ĕç халăх вăй халĕ кунта вут пулса тирпей шăранать. || Убавиться в размере. СТИК. Хайхи мăнтăр сысна епле шăранса кайнă (поубавилось жиру, толщина спала), суха сухаласси чей ĕçсе тутлă çисе выртасси мар çав! Сред. Юм. Пит самăр çын пăртак начарлансан: шăраннă, теççĕ. Скотолеч. 7. Çапла имлесен те лашанăн хырăмĕ шăранмасан... СТИК. Ку шыçă кăшт та шăранмаст-çке, мĕн тăвас? Не опадает (опухоль). N. Пит халь те шăранса çитмест (= халь те шыçĕ чакмасть), ами. СТИК. Ĕне çилли епле шăранса кайнă, кĕтӳçĕ каллах сунă пулас (вымя спало). || Разжижаться. Рак., Кайсар. Арăмсем çăмăлланнă хыççăн ăшне юн хытса ларнипе аптăра пуçласан, çак курăка вĕретсе ĕçеççĕ. Унтан вара хытса ларнă юнĕ шăранса ерипен юхса пĕтет. || Исполнять прекрасно, великолепно, чудесно (песни, музыку, работу и т. д.). N. Симĕс вăрман тумланать, шăпчăк юрри шăранать. N. Вара шăранаççĕ хĕрсем юрăра. || Перевариваться. N. Апат-çимĕç шăранни, пищеварение.

шĕлтĕртет

звенеть. N. Çав хĕрĕн мăй тулли тенкĕ шĕлтĕртетсе çӳрет. КС. Ами тулли тенкĕ шĕлтĕртетсе çӳрет. || КС. Кăся тулли мăйăр шĕлтĕртетсе çӳрет. || Шелестеть. Ст. Чек.

нияк

(н'иjак), кажется, как будто (от русск. никак). Юрк. Урăх çырас сăмах çук нияк. Ib. Хам çирен пур хыпарсене те çырса пĕлтертĕм нияк; тата эсĕ епле пурăннине ытса пĕлем, пушă пулсан, пĕр-ик сăмах çырса ярса мана та пĕлтерсем. Яргуньк. † Кикак, кикак хур сасси, ами вĕçсе каþ нияк, аçи тăрса юлч нияк.

пыр

горло, глотка. БАБ. Пĕр чиртен чĕрĕлеттĕм, тет те, тепĕр тĕслĕ чирпе чирлеттĕм, тет. Хăш чух пыртан илсе туса чут вилместĕм, тет. Сред. Юм. Пыра ларса вилмеччĕ (подавился бы). Ib. Ачана пыра пôлнă тесе, пĕчик ачасĕм пыр ыратса чирлесен калаççĕ. Альш. Пыра пулчĕ. Горло заболело, распухло (жаба, дифтерит, скарлатина). Юрк. Çиме тытăнсан, пырăма çиме анмас. КС. Пирĕн ача пырсăр пулчĕ-ха. N. Иртĕнсе çинĕ пирки нумайĕшĕ вилĕм тупнă, пырне чаракан кун-çулне малалла тăсать. Бур. Пырна пула выçă вилĕн, теççĕ. Сред. Юм. Пырна пôла пуçна çийĕн. За желудок голову потеряешь. Ib. Пыр ярна пуçларĕ, таçта сăра тôпса ĕçеп ĕнтĕ эп. Бугур. Пыр ярăнсассăн, ĕçсе-çимелле, теççĕ. Якейк. Пыр ярăнчĕ (какие-то резкие звуки в глотке, которые получаются, может быть, от выхода газов из желудка, не отрыжка и не икота). N. Пыр хыççăн ан кайăр, пыра ирĕк ярсан, вăл атте- аннене те суттарать. Собр. Пыр ерĕнсен, сăра ĕçет, тет. С. Дув. Хăйĕн пырĕ кастарать, пур укçине хĕрхенет. Латыш. Епле пыра тăрантас-ши? тесе калать, тет (шаланкă). N. Хăйĕн пĕр пырне те тăрантарса усрайман. Ялан пыр çинчен, çи-пуç çинчен анчах шухăшланă. Т. VI. 13. Кӳршĕрен çавăн пек пыра хыт çиекен çынна (едуна) суйласа илеççĕ. Юрк. Этемĕн пырĕ тутă та, куçĕсем выçă. || Пища. N. † Çак тантăшсем аса пĕр килсессĕн, ларса çиес пырăма çимерĕм. || Назв. части сăрка. Ау 329. Виçĕ хут вăрăм сăрканăн пырĕ ука. || Залив. Сред. Юм. Атăл пырĕ. N. Çĕр чĕтĕренипе тинĕс пырĕнчи пулăсем хула урамне туха-туха ӳкнĕ. Кĕвĕсем. Кăвакал ами пыр урлă, çавăрнасси кӳл урлă; пирĕн тантăш ял урлă, калаçасси çын урлă. Рак. † Кăвакалăн ами пыр урлă (за заливом). ЩС. Пыр, узенький залив, также узенький пролив. || Устье реки. Шел. П. 18. Чăваш хули Шупашкар... ларать Атăл хĕрринче... Кăкшăм çырми пырĕнче. Баран. 161. Атăл пырин хĕвел анăç енче калмăксем пурăнаççĕ. Изамб. Т. Пыр тесе, пĕр çырма тепĕр çырмана тухнă тĕле калаççĕ. Ib. Энтепе çырми пырĕ, назв оврага. || Омут. || Кратер. Орау. Вутлă ту пырĕнчен вĕри чулсем темскерсем тухнă чухне таврари яла пĕтĕмпе кĕл пусать (падает пепел, во время извержения).

пик

подр. писку. Сред. Юм. Кошак кайăк пиклетет (или: пик! пик! тăвать). СТИК. Кăвакарчăн ами, таптанă чухне пик, пик тăват. || Подр. свисту паровоза. Шел. П. 67. Пăравуссем пĕрмай пик! пик! кăçкăрса, тут-тут-тут! çухăрса янăратса çӳреççĕ. || Свистулька. Сред. Юм. Хорăнăн çиелти шôрă хоппине сӳсе, çӳхе патак хôшшине хĕстерсе вĕрсе çôхăртаççĕ, ăна вара пик-пик теççĕ. См. пикпики.

пус

, пос, давить, придавить, надавливать, нажимать, набивать. Шел. 98. Ирĕксĕр пусса выртма тытăнчĕç. N. Урине урапа пусса карĕ. N. Вăл çĕрĕк патаккине питĕ хытă пусма тапратрĕ. Альш. † Пусса-пусса ан кала (не играй сильно надавливая на лады), пуç ыратать, аттеçĕм; варрăн-варрăн ан кала, вар ыратать, аттеçĕм. Ib. † Пусма кĕпе пит пусать, хăмаç кĕпе пит усать. Ib. Старикки пĕр ывçă тăм илет те, çын кĕлетки туса кăмакана хурат, тет. Куçне тăхлан пусат (вдавливает), тет. Ст. Шаймурз. † Укалчаран тухсассăн, тăм кĕлетке тăвăпăр, куçне тăхлан пусăпăр, пилĕкне пурçин çыхăпăр. Н. Лебеж. Чавка чĕппи илнĕ чух виçсĕмĕре çыран пусрĕ (придавил обрушившийся берег). Чертаг. Хыт пôсса толтарнă. Ib. Пôса-пôса толтарнă (туго). Б. 13. Çĕнĕ кĕрĕк çĕлетрĕм, пусса тăхăна (регулярно, все время) пĕлмерĕм, ахалех çĕтĕлсе пĕтрĕ. Кан. Пусарчăксем çĕр мамăкне пусарах тиеме май параççĕ. N. Пусса хуман, наложено неплотно (вещество). Толст. Чăршă турачĕсем юр пуснипе (под тяжестью снега) усăна-усăна аннă. В. Олг. Ора айне кĕрсе каят, поссарас (= посса ярас) полат (как раз задавишь, котёнка). Сред. Юм. Хӳме ачана пôснă. Забор задавил ребенка. Ib. Хыта полнă-и, тесе, хăмла кипписĕне порне те посса пăхса тохрĕ. Батыр. Пĕр çынна кашни каç вопăр посма поçларĕ, тет. Орау. Урапа кустăрми сысна мăйĕ çинех çитсе пусрĕ. Ib. Çӳлти хутри мачча йăтăнса анса, аялти хутсенчи маччасене те пусса йăтăнтарса антарнă (или: пусса çĕмĕрсе антарнă). Ала 61. † Тăванçăм каяс патне те, ай, çитсессĕн, куçне пусса шăла та пуçларĕ. N. † Шерпетпеле питне çăваççĕ, шур пӳспеле пусса шăлаççĕ. N. † Питне куççулпе çăват, çаннипе пусса шăлать. Карсун. Чипер посса шăл (плотно вытирай). Бугульм. † Куççулĕпе пичĕсеве çăваççĕ, çанни вĕçĕсемпе пусса шăлаççĕ. Юрк. † Шурă акка пачĕ шурă тутăр, вĕри куççӳллисене пусса шăлма. Кан. Ăна (кулача) вăл вара ларса çимест, пур те курччăр тесе, ăрам тăрăх утса урлă пусса çыртса пырать. || Поглаживать (напр. брюшко). ТХКА 121. Шурă мăнтăр аллипе квапи тĕлне тытать те, йăл-йăл кулса савăнса, мăн хырăмне ик алпе вар пуснă пек сĕркелет || Ступать, переступать, наступать. Юрк. Хăваттиртен хаприке виççĕ ярса пуссан çитетен. ССО. Ярса пусмассерен çĕнĕ япала. На каждом шагу новости. N. Эпĕ ăçталла ярса пуснине искерсе (наблюдая) çӳретĕн. Альш. Пурте çывăрса кайсан, ку хĕр тăрат, тет те, çав каччи текенни çине пуссах тухса каят, тет. Алших. Çулçине татса ил те, урупа ун çине пус. N. Пĕрре слон çиленнĕ те, хăй хуçине урипе пуснă. N. Мăн кĕрнӳкерĕ çак такмакне каласа пĕтериччен, ытти туй халăхĕсем пурте мăн-кĕрнӳкер хыçĕнче умлă-хыçлă тăрса, тепĕр ура çине пусса, пуçĕсене пĕшкĕртсе, ташласа тăраççĕ. Сюгал-Яуш. Эпĕ, шыв хĕрне çитсен, нумайччен пусса çурерĕм. Ск. и пред. 103. Пĕр пуçĕнчен хыр каска тӳртне пусса кĕмешкĕн (вместо приступка или ступеньки). || В перен. зн. Никит. Михали пилĕке пуснă. Михаилу пошел пятый год. ТХКА 13. Ман ывăл ача кăçал кĕркунне вунă çул тултарчĕ, вунпĕр çула пусрĕ. Изамб. Т. Ватăлтăм ĕнтĕ, хĕрĕхе пусап та (старухой стала). N. Çавăнтан кайран тăватă кун иртсе пиллĕкĕмĕшне пуссан (на пятый год)... || Приклеивать. N. Прошенисене пусма илекен маркă укçине, тата урах та тӳрех пуçтарман укçана косвенный налог теççĕ. || Прикладывать. Скотолеч. 16. Урнă йытă çыртнă вырăна хăвăртрах тимĕр хĕртсе пусас пулать, е вĕри кĕлпе пусас пулать. N. Вăл (уж) сăхнă вырăна ĕмме те, тимĕр хĕртсе пусма та кирлĕ мар. Ой-к. Вара хай карчăка хĕртнĕ тимĕрпе чĕлхинчен пусрĕ те, çаклатса лартрĕ. || Приложить (ладонь). N. Аллине кăмака çумне пусса илчĕ. Приложил ладонь (лапу) к печке. N. Аллине тӳнĕ пур çине (на толченый мел) пусрĕ те, пĕрене çумне пусрĕ. || Приложить руку, подписаться. N. Ку хут çине алă пуснă. Эта бумага подписана. N. Çак укçана илтĕм, тесе, алă пуснă. || Покрывать. Трахома. Малтанах куç шăрçи çине кăвак йăлхах (пленка) пуса пуслать. N. Тар пусасран хăратăп, боюсь, чтобы не покрыл пот. Альш. † Кĕмĕлех те çĕрĕ пысăк пулмас, унăн куçĕсене тар пусмас Юрк. Вĕсем çине тăпра, тусан пуснă пирки, курăксем ешерсе ӳсеççĕ. N. Мĕскĕн тумтирĕ хутламĕсенче тусан пусни паллă мĕн. Ib. Хуйхăлă чĕрене çу пусмĕ. || Заносить (о снеге), завалить. N. Малтан тухса кайнă чухне пĕр çын çуртне пĕтĕмпе юр пусса кайнине (что завалило) курчĕ, тет. N. Пӳрте юр пусса (хупласа) илнĕ. || Одолевать. Альш. † Кĕркуннехи уçăма турă (гнедой) ут пусĕ малашне. Каша † Ай-хай тăванăмсем-çунатăмсем, çичĕ ют пусрĕ, тесе, ан калăр. Ачач 80. Выртатăн, выртатăн та, хĕвел ăшши пусса çитернĕрен, çавăнтах акă питĕ тутлă... тутлă ăйхăпа çывăрса каятăн. ГТТ. Этемме хĕвел пуснине, уйăх пуснине куратпăр. N. Улăп пусни. С.-Устье. Вара патша ывăлĕ калат: анчах пăхса лараттăмччĕ, ыйхă хытă пусса килчĕ те, çывăрса карăм, тет. Шурăм-п. Тумтире е ӳт-тир çине пыйтă пуссан, инкек пулать. Якейк. Ĕçе-ĕçе кăсене сăра пуса пуçларĕ (стали пьянеть). ГТТ. Килте хура кушак пулсассăн, хура чăхă пулсассăн, тăшман (враг) пусаймас, тет. Зап. ВНО. Анана арăм-ути пуснă (пусса кайнă). N. Пĕтĕм çырмана хăва пусса çĕнтернĕ. Сред. Юм. Мана паçăр ӳсĕр чистиех посса çитнĕччĕ, халь толта çӳрекелерĕм те, пăртак орăлтăм. N. Икĕ çырма хушшине çырла пусса çĕнтернĕ, ай люли; пирĕн ялсен хĕрсене, ай люли, укçа пусса çĕнтернĕ. N. Ун пек чух тирпей кирлĕ, унсăрăн чир чĕр те пусса илме пултарать. N. Карташне (кил-картине) пĕтĕмпе курăк пусса илнĕ. || Обмакнуть. Пшкрт. Юрк. Тиркĕ хĕрринчи пăттине кашăкпа ăсса илсе, çу куçне пусаççĕ, унтан çулă пăттине çăвара хыпса çиеççĕ. N. Посса пар, обмакни (это перо в чернила) и дай мне. || Употреблять насилие. ЧП. Тĕвик-тĕвик текерлĕк, тӳсе çиме юрамасть; ӳснĕ-ӳсмен хĕрсене пусса илме юрамасть. Ib. † Пулнă-пулман урпана пусса вырас ан пулăр. Изамб. Т. † Шав-шав урпа пулмасăрах пусса вырăс мар. || Нашивать. Альш. «Тевет» — умра вуншар, çирĕмшер пуслăх кĕмĕл икĕ ĕрет, тата шăрçа пуснă. Микушк. Ăна хăмачăпа пир çине пусса тăваççĕ. || Удерживать. N. Хыснашăн пусса юлакан укçа (объяснение косвенного налога). || Ставить. Чотай. † Ору айне покан пос, чавсу айне çытар хор; покан посан тийиса сохăр-вĕтрен ан полтăр. (Свад. п.). || Валять (сукно). Изамб. Т. Тĕртнĕ тăлана пусасçĕ. V. S. Çăмран пусса тунă япала. Сред. Юм. Тăла пôсать, чăх пôсать, ура пôсать. Ib. Пôсса çитет поль ĕнтĕ ко тăлана: кĕрессе те нăмай кĕнĕ, тачкаласса та тачкалнă. Пора перестать валять (толочь) сукно, ибо оно достаточно укоротилось и стало толстым. Баран. 162. Хĕрарăмсем... кошмасем пусаççĕ, палассем тĕртеççĕ. || Сидеть на чем, высиживать (о наседке). Тораево. Пĕр çын тĕрне çăмарти тупнă, тет те, ăна пусса ларать, тет. БАБ. Чăхă тавраш, хур-кăвакал тавраш пусма сивĕнсен, каллех пустăр, тесе, татах юман кăмпине тытăнаççĕ. ЧС. Сĕрен ачисем кĕнĕ çĕре, сакă çине кĕççесем, минтерсем сарса хураççĕ. Ăна, чăххи пусма лартăр тесе, сараççĕ. Бюрганский. Кăçал, тен, сан телейпе-и, чăхсем пит ырă пуса-пуса кăларчĕç. N. Пусма ларнă хур. Орау. Хăш-хăш кайăксем (шăнкăрч) пусма ларнă чухне, ами кайсан, ун вырăнне йăварра аçа ларать. Некоторые птицы насиживают гнезда попеременно (самец и самка). Якейк. Пирн виçĕ чăхă посса лараççĕ, темле пăрахтарас, шыва чикес поль. N. Чăх пусма ларнă. Орау. Хурсам пусма лара пуçларĕç (стали садиться), курнать. N. Курак ларать йăвара çăмартине пусса. || Настигать. ЧС. Вăрманта-мĕнте, çăмăр-мĕн пусас пулсан, йăвăç айне ан тăрăр. || Грабить. Пшкрт. Кĕлет ăшне хорак посса токса (подломали). || Крыть, топтать (о птицах). Орау., КС. Алтан чăхха пусать. Б. Олг. Атан чиппе (курицу) посать.

аçасăр

(-зы̆р), sine patre; sine masculo, без отца; без самца. Череп. Аçасăр ӳснĕ. Вырос без отца. Ст. Чек. Пирĕн хур ами аçасăр антăраса çӳрет. Наша гусыня мается без гусака.

аçипе ами

masculus cum femina, самец и самка. Янтик. Вăрманта икĕ кашкăр выртаççĕ. Те аçипе ами ĕсем? В лесу лежат, два волка. Не то волк с волчихой?

ашапатман

(Ажабатман), а v. [...] et [...] nom. sagae cuiusdam commenticiae, cuius carmina contra effascinationes auxiliari creduntur. Non invenitur nisi in compositione. От ’Aiшӓ и Фâти^ымӓ, имен жены и дочери Магомета. Это слово встречается только в сложении: Ашапатман карчăк (к̚арζ'ы̆к, к̚арџ̌ы̆к), т. е. старуха Ажабатман; имя этой старухи часто упоминается в наговорах против сглаза. Т. IV. 22. Е пĕсмĕлле, Турă çырлах! Атăл йăлминчен (i. q. йăлăмĕнчен), Сăр йăлминчен Ашапатман (scr. аша-патман) карчăк килет; çав тĕтĕрет, çав татса кăларса ярат. Ырă вут ами вĕрсе кăларат, шăтăклă кăмпи тĕтĕрсе кăларат. (Из куç чĕлхи). Ib. 65. Ашапатман карчăк килнĕ, Атăл урлă, тинĕс урлă, уй урлă, вăрман урлă; вĕретĕп-суратăп: тух куç! Бюрг. Тĕтĕрни. Е пĕсмĕлле! Атăл йăлăмĕнчен Ашапатман карчăк килнĕ, ылттăн шăллă, кĕмĕл çӳçлĕ; çавă тĕтĕрсе кăларат çитмĕл те çичĕ тĕслĕ юман кăмпипе. || De re praegrandi, immani magnitudine. Об огромной вещи. Сред. Юм. Ытла пит Ашапатман (scr. ашапатман) пикех (i. q. пекех) пысăк ку сирĕн çуна! Эти ваши сани уж чересчур велики!

пуç çавăр

околдовать, приворожить, отворожить. КС. Ун хĕрне пуçне çавăрса илсе тухса кайнă, теççĕ: ахаллинчен çав начар çĕре ма кайтăр вăл? Дик. леб. 48. Вăл (Елиса) чăнах та тухатмăш иккен, çавăнпа вăл патшана та, пĕтĕм халăха та пуç çавăрма пĕлчĕ, тенĕ. Н. Лебеж. † Чыкан ачи шап-шурă ача, пĕреççех (пĕрехçех) чуптуса пуç çавăрса илчĕ. Курм. Пуç çавратăп, çын çомне çавратăп. Хора ĕне пăрушĕ епле амăш тавра çавăрнать, ынатланать, çанашкал манпа ынатлантăр. Хора кĕсре тыхи епле ынатланать, çавăрнать, çанашкал ынатлантăр, манпа калаçтăр. Сар чăхă чĕппи епле амăш тавра ынатланать, çавăрнать, çанашкал манпала ынатлантăр, çавăрăнтăр. (Из наговора). Чураль-к. Хĕрсен пуçне çавăрмалли (наговор для привлечения любви). 1. Çитмил те çичĕ тĕслĕ çут-çанталăкра, ылтăн пахчара ылтăн хăмла шуччи; ылтăн хăмла шуччинче ылтăн хăмла; ылтăн хăмла ылтăн чашăкра; ылтăн чашăкра ылтăн кайăк; çав ылтăн кайăк епле чашкă çумне çыпăçăнать, çавăн пекех çав хĕр çав ача çумне çыпăçăнтăр. 2. Ылтăн пахчара ылтăн тенел, ылтăн тенелте ылтăн урапа. Çав урапа епле тенел тавра çавăрнать, çавăн пекех çав хĕр ăшчикки çав ачашăн çавăрăнтăр. 3. Кăвак кăвакарчын епле аçи тавра ами çавăрнать, çавăн пекех çав хĕрпе çав ача пĕрле савăнса-кулса пурăнмала пултăр. 4. Вĕрене вутти вĕтрен пек, юман вутти хĕлхем пек. Çав хĕр ăшчикки çав ачашăн çавăн пекех çунтăр. 5. Çитмил те çичĕ тинĕс урлă шап-шурă çуçлĕ, ылтăн туяпа, ватă старик килет çав ачапа çав хĕре пĕрлештерме. 6. Турă хăвачĕпе виççĕ сурать, виççĕ сапать. Çав ачапа çав хĕр пĕрле пурăнмала пултăр, тет. 7. Çитмил те çичĕ тĕслĕ çут-çанталăкра кĕмĕл пахча; кĕмĕл пахчара кĕмĕл хуран, кĕмĕл хуранта кĕмĕл купăста. Çав купăста епле вĕрет, çавăн пекех çав ачашăн çав хĕр ăшчикки вĕретĕр. См. эрешмен карти. Ст. Ганьк. Пуç çавăран чĕлхе. Кахал каларĕшпе, сасан пулă палăрăшпе, турă хушнипе çĕр çаврăнать, çаврăн, кун таврăнать, таврăн. Хĕвел çаврăнать, çаврăн. Çитмĕл çичĕ тинĕс уттинче ылтăн вăрман, ылтăн вăрманта ылтăн пӳрт, ылтăн пӳртре ылтăн сакай, ылтăн сакайĕнче ылтăн йăва, ылтăн йăва çинче ылтăн çамăрта, ылтăн çăмартаран тухнă хур-чĕпписем шăкăлтатса пурăннă пек, Яккупа Ульяна шăкăлтатса пурăнччăр. Кахал каларĕшпе, çитмĕл çичĕ тинĕс уттинче кĕмĕл вăрман, кĕмĕл вăрманта кĕмĕл пӳрт, кĕмĕл пӳртре кĕмĕл сакай, кĕмĕл сакайĕнче кĕмĕл йăва, кĕмĕл йăва çинче кĕмĕл çăмарта, кĕмĕл (scr. ылтăн) çăмартаран тухнă хур-чĕпписем шăкăлтатса калаçса пурăннă пек, Яккупа Ульяна шăкăлтатса пурăнччăр. Кахал каларĕшпе, çитмĕл çичĕ тинĕс уттинче пăхăр вăрман, пăхăр вăрманта пăхăр пӳрт, пăхăр пӳртре пăхăр сакай, пăхăр сакайĕнче пăхăр йăва, пăхăр йăва çинче пăхăр çăмартасем, çав пăхăр çăмартаран тухнă хур-чĕпписем шăкăлтатса калаçса пурăннă пек, Яккупа Ульяна шăкăлтатса пурăнччăр. Кахал каларĕшпе, сасан пулă пăхăрĕшпе (так!), кун таврăнать, таврăн, хĕвел çаврăнать, çаврăн, çĕр çаврăнать, çаврăн, уйăх çаврăнать, çаврăн. Çак çут-тĕнчере тухан ăшă хĕвел епле ăшăтса савăнтарать, çавăн пек çак Яккупа Ульяна ăшăнса, савăнса, шăкăлтатса пурăнччăр. || Завивать вилок, головку (о капусте). Трхбл. Купăста пуç çавăрать. У капусты уже завиваются головки.

пуçиппе

искаж. вм. çĕр пуçĕпе. Юрк. † Пирĕн анне хур ами, кикак! тет те, пуçтарат, çĕр пуçиппе (всю сотню) пуçтарат.

путрислĕ

с подрезом(-ами). Изамб. Т. Ашăклă çуна путрислĕ пулат.

алка ами

(а_ми), quaedam pars ornamenti, quod алка appellatur, какая то часть алка. Ст. Чек. Алка ами — кĕмĕлтен тунă алка йĕпĕ. Алка ами — игла [ушко?, крючок?] алка. сделанная из серебра. (Обьяснение сомнительное и непонятное). СПВВ. † Кĕмĕлтен алка ами автартăм: алки начар, тесе ăн калăр. Я заказала согнуть себе алка ами; не говорите, что плохо алка. Inaurium genus, род серег. Шибач. Алка ами — тенкĕрен тунă, холхаранах осăнса тăрать. Алка ами сделана из серебряных монет и висит на ушах. V. хăлхами.

алтăвилле

(алды̆_вил’л’э), ludus quidam puerorum, qui sub divo fieri solet hoc modo. Ubi descripta est area, in duas discedunt partes; deinde electis iis, qui in ludendo primum locum obtineant, sortitio fit, utri ludendi initium faciant. His nominatis bacillum ligneum parvum [cuius alterum caput oblique recisum sit?] in media area collocatur, quod a ludente virga aut bacillo longiore ita percutitur, ur, dum subsiliat in altum, iterato ictu procul ab area proiici possit. Numerus quoque praestituitur, quotiens bacillum illud in area positum ultra areae terminos proiici debeat, quern si quis primus expieverit, eius sodales pro victoribus habentur atque adversariorum tergo insidentes per spatium, quod eiusdem bacilli virga ter percussi volatu praemonstratur, triumphantes vehuntur. Игра в чиж. N. Алтăвилле выляни = чиш-палккилле выляни = игра в чиж. Вăл вăйă ак çапла тытăнат. Карта çавăраççĕ алтăвипе (чиш палккипе) шăйăрса. Кам малтан çапмаллине чиш-палккине çӳле ярса пĕлеççĕ: пĕр енĕ пĕр пуçне, тепĕр енĕ тепĕр пуçне йышăнат. Малтан ами çапат. Иккĕн ик енчисен амисем пулаççĕ. Миçене те пусан икĕ енĕ те çитермелле; çитереймесен пĕр енĕ хăйсен çурăмĕсем çинче çĕнтерекенсене исе каят. Çĕнтерекенсем карти патĕнчен тытăнса виçĕ хут çапаççĕ: ста (i. q. ăçта, кăçта), çитет, çĕнтерекенĕсем çавăнта çĕнтернисен çурăмĕсем çине лараççĕ. Çĕнтернисем вара карта патне çитирен йăтса каяççĕ. Игра начинается так. Проводят палкою, которою бьют по чижу, кон, и определяют, кому бить, бросив вверх, вместо жребия, эту палку, при чем одна партия берет себе один, а другая — другой конец палки. Снача бьет матка. У обеих партий бывает по матке. Каждая сторона должна пробить известное число раз; если одна из сторон успеет сделать это, а другая от нея отстанет („не доведет“ до этого числа), то она должна нести своих противников на спине. Победители бьют три раза, стоя у кона, и, куда долетит чиж, там они и садятся иа спины побежденных. Тогда побежденные несут их до (самого) кона.

ама

(ама), femina animalium, самка. Ама сысна sive (или) сысна ами, porca, scropha, свинья самка; ама кушак, feles femina, кошка самка; ама йытă sive йытă ами (jыда_ми), canis femina, сука; ама кашкăр (кашкăр ами), lupa, волчица; ама тăрна, grus femina, журавлиха; ама çĕлен, anguis femina, самка змеиная. Йăпăлти пăру ик ама ĕмет, теççĕ ваттисем. Ласковое теля двух маток сосет. (Послов.). Т IV. Ама йыттăн малтанхи çурине ӳстерсен аслă ачана йăвăр пулат, теççĕ. Говорят, что если выкормишь щенка первого помета, то будет тяжело старшему ребенку (в семье). || Praeterea significat matrem. Также означает мать. V. анне. Ст. Чек. Ама сĕтĕне кĕменни вăкăр сĕтĕпе (i. q. сĕчĕпе) кĕрес çук. Вар. Ама сĕтпе кĕменне вăкăр сĕтĕпе кĕрес çук. То, чего не воспринял (вар. „в кого не вошло“) с молоком матери, не воспримешь и с бычачьим молоком. (Послов.). [араб сăмахĕсем] Сред. Юм. Ама пĕр те, аçа ăрасна. Мать одна, но разные отцы. Икĕ аманăн пилĕкшер ача, хăйсем пурте пĕр ятлă. У двух маток по пятеро детей, и всем одно имя. (Загадка: пальцы). Пĕр амаран çуралнă тăван, единоутробный (брат или сестра). ЧП. Çипер ача, сар ача сайра амаран çуралать. От редкой матери родятся красивые русые парни. Альш. † Пирĕн пек чипер ачасем сайра амаран çуралать. От редкой матери родятся такие красавцы, как мы. С. Мок. † Сирĕн пек, пирĕн пек ачасам сайра-пĕр амара (не амаран) çуралать. У редкой матери родятся такие красавцы, как вы и мы. || Санăн аму, сирĕн аму (надо бы: амăр), твоя мать, ваша мать, где во втором случае мы имсем дело с позднейшим явлением в языке. Срав. Истор. Ачамсем, эсир пурсăр та пĕр-тăван, аçăр та пĕр, амăр та пĕр. Дети мои, вы все друг другу кровные родные: у вас один отец и одна мать. Крат. раз. 19. Вениамин вăл Иосифпа пĕр амаран çуралнă. Вениамин и Иосиф были от одной матери. Чăвашсем. Тата амаран пĕр ыйăл ака пуçĕ тытса пырат. Кроме того, единственный сын матери правит плугом. V. Амăшĕ. || Rex apum. Пчелиная матка. || Praeterea numen quoddam significat, quod omnium rerum mater esse creditur. Также название богини, которая считается матерью всего мара. СПВВ. ИА. Ами. — Эй пĕтĕм тĕнчене çуратнă ама (ама)! Санран пулни пурте усăллă, пурте аван, çавăнпа сана эпир яланах тивĕçлипе чӳклетпĕр“. Мать. — „О мать, сотворившая всю вселенную! Все, что от тебя произошло, полезно и хорошо; поэтому мы всегда по должному приносим тебе жертвы. V. Магн., 62. Ами — самая старшая мать, Ib. 85. Ама (назв. божества Н. А. ). || Princeps lusorum. Матка (в игре). || Pars aratri. Часть плуга. V. ака. Eodem vocabulo etiam alia inanimata significantur, sicuti infra pluribus exemplis demonstrabimus. Иногда употребляется и о других предметах неодушевленных, что будет видно из примеров, приведенных ниже. V. ыраш амăшĕ.

амалă

(амалы̆), qui ама habet, имеющий ама. V. Аçалă, Толст. Çăмрăк амалă вĕлле. Улей с молодою маткою. Ниж. Сунар. † Тӳшекки пултăр çиттилă, çитти пултăр шăрчалă, шăрчи пултар амалă, ами пултăр ачалă. Пусть у нея (девицы) перина будет с простынею, простыня с бусами, бусы с матерью (т. е. с изображением матери), мать с ребенком.

ами

(а_ми), sodalis, tat. inmӓш. Non dicitur nisi in vocativo. Товарищ, „голова“. Употреб. только в обращениях. Изамб. Т. Ами, айта çанта кайса килер-ха. Давай, брат, сходим туда. Череп. Вот, ами, мĕн куртăмăр эпир! (или: мĕн курмалла!) Вот, брат, что мы видели (или: что придется увидеть!) || Mirum caput. В друг. говорах употребляется в смысле чудак. Ракова. Эй ами! вăл апла пулать-и? Эх, чудак! разве это так? [Утверждают, что это слово происходит от амаус].

карттинлă

с картинкой (-ами). Кан. Кăна çитсă çине пачĕç тесе, З — 4 сăмах çырса çыру ямалли пĕр енĕ карттинлă картăчкăна кăларса катартрĕ.

карччинккăлă

с картинкой (-ами). К. Кушки. Карччинккалă кĕнеке, книга с картииками.

кихак

то же, что кикак. Н. Сунар. † Хур ами пак аки пур: кихак! терĕ — килтĕмĕр, кихак! терĕ — карăмăр.

йытă ами

, (а_ми), сука. || Пшкрт. Йытă ами (jыда_ми), scortum, курва, шлюха.

макăр

(магы̆р), плакать, рыдать, {{anchor|DdeLink24721091272258}} „реветь“. Беседы. Çапла каласанах, вăл макăрса яра панă, вара пĕтĕм çул тăрăшшипе макăрса, уласа пынă. N. Мана курсаннах, вĕсем пурте макăрса ячĕç (заплакали). ЧС. Анне куçне те уçимаçт — макрать. Тогаево. Эпир он патне çитрĕмĕр те, вăл пире корса, хĕпĕртесе, макăрса яра пачĕ. Чураль-к. Кайнă чух макăрса каять, килнĕ чух хăсса килет. (Витрепе шыв патне кайни). Регули 227. Старик макра-макра (с плачем) исе карĕ. Ib. 263. Макăрмасăр каларĕ. Ib. 151. Макăрнăран он куçĕ хĕрелне. N. Йăван макăра-макăрах (со слезами; по построению срв. хăра-хăрах) шăтăк патне (к могиле) кайнă. Шинар-п. Пирĕн аппасем макра-макра япаласем çуртран калараççĕ. Б. Хирлепы. † Якку еркĕн-çичĕ еркĕн, çичĕ еркĕн те хыт макрать. N. Кăшкăрса макрать, çуйăхса макрать (тонко, пронзительно, о женщине и ребенке); уласа макрать, ĕсеклесе макрать; вилес пек макрать (самый сильный плач). || Мычать, блеять. Изамб. Т. Ĕне, сурăх, качака макăрать, вăкăр мĕкĕрет. N. Сурăх, качака макăрать. Сред. Юм. Ĕне макрать, сôрăх макрать. Синьял. Çеçен хирте ула ĕне макăрса çӳрет. (Тĕклĕ-тура). || Квакать. Альш. † Шурта шапа макăрат, хирте çĕлен шăхăрат. С. Тим. † Шурта шапа макăрат, пĕтĕм шура ян ярат. || Каркать. Чув. пр. о пог. 248. Ула курак хĕвел тухăçĕ енелле пăхса макăрсан.. (если ворона каркает, смотря на восток...). Собр. Чашкă айĕнче чакак макрать. (Лаша ури айĕнчи юр). || Мяукать (кошка). || Выть. Б. Ильгыши. Йăтă хырăмĕ выçнипа вăрман тăрăх макăрса çӳренĕ, тет. С. Айб. † Çӳл ту çинче сăсар макăрать, тин çуралнă ача сасси пек. || Скулить (о собаке). В. Олг., КС. || О пчелиной матке. Торх. Ама макрать (макрат'). Матка поёт (сидя в маточнике; она уже созрела и готова к выходу из маточника). АПП. † Хурт ами макрать, ай, пыл çукран. || Скрипеть (о телеге). Собр. Урапана çу сĕрмесен, макрат, теççĕ. (Послов.).

мами

(ма_ми), моя бабушка [(мять отца) из мăн+ами]. В. Олг. Мами, (сан) маму, мăнамăш, мать отца. Хорачка. Мами (второе „м“ почти. тверд.), жена тьотти (т. е. отцова отца). К.-Токшик. Мамин кочĕ мамăклă, кинемин кочĕ кирĕклĕ. (Мачча, орай). Тораево. Кăмкара мами тенки выртĕ. (Пашалу). Собр. Кинеми кирĕклĕ, мами мамăклă. (Урайпа мачча хăми). N. Кăмака айĕнче (вар. кăмакара) мами тенки выртĕ. (Çатма). Яргуньк. Кăмака айĕнче мами чăпки (надо: тăпки?) çакăнса тăрат. (Ĕне çилли). Чураль-к. Кăмакара мами тенки выртать. (Пашалу). Ib. Кăмакара мами тенки ташлĕ. (Пашалу). Тиньгеш. Мами тенкине çапса салатсан, пыçтараймăн. Актай. Мами тенки — ик тенкĕ, пуçтарса та çитереймĕп. (Юр çинчи çутă).

мăшăрăн

парой (-ами). N. Акă сутрусем (судьи?) тытăнчĕç, тет, ташлама майрисемпе, мăшăрăн-мăшăрăн ташласа çӳреççĕ, тет, сутра. В. Олг. † Салакайăк та мăшăрăн, çĕрĕк çăпата та мăшăрăн, эпĕр те иккĕн мăшăрăн, пӳрт толтариччен йорлас-ха. Ib. мы̃жы̃рбала сы̆ра с’э̆_мэ каjаччы̆.

йăрă

(jы̆ры̆), бойкий, пронырливый. Ст. Чек. Йăрă (выльăх, çын, хурт ами). Ib. Йăрă çын пусан, илтменни çук, курманни çук. Ib. Йăрă выльăх. Пăхатăн — вăл кунта; пăхатăн тепĕре, ― таçта кайнă вăл чупса.

йăхлăх

на племя. Янтик. Епле, матка, йăхлăха сысна ами илсе ярас-и, ярас мар-и? Что, жена, купить на племя свинью или нет?

валами

(вал+ами), свадебный наряд. Пшкрт. Валами — чалăш çакса ерет (jӓ_рӓ_т), хол орлă [он бывает украшен деньгами, подвесками (шерепе) и хорт-окçи]. Хорачка. Валами, перевязь через плечо („тенкĕн“). Сĕт-к. Ĕлĕкрех пирн патра та тевĕт (sic!) çакнă. Тевĕте пирн валами тенĕ. Ĕлĕкхи туй-арăмсем çапла томланнă: хыс (сăхман) тăхăннă та, сар çакнă, каран хол-пуççиран валами çакнă.

вут ама

вутама (вудама), или вут ами, или вут амăш, назв. божества, мать огня. Сиктер. Вутăн кĕлли ак çапла пуçланать: ырă вут-ама, çырлах. Килти вутама, юта ан кай... Ют вута киле ан кӳрт, ырă вут-ама, çырлах! Вара çиеççĕ. N. Ырă вутама, вĕрсе калар; ырă вутама, вĕрсе, ыр вутама вĕрсе кăлар. (Из наговора против болезни). Альш. Вут Амана (siс!) путек (вар. Вут Амана путек). Матери огня — ягненка. Шел. 15. Ыр вутама, вут амăш, ху вутна ху чарсам-и! N. Ырă вут ами, вĕрсе калар (3 хут; из наговора «Ача куçăхсан, тĕтĕрекен кĕлĕ»). Т. VI, 22. Е, пĕсмĕлле, турă çырлах! Атăл йăлминчен, Сăр йăлминчен Ашапатман карчăк килет; çав тĕтĕрет, çав татса кăларса ярат. Ырă вут ами вĕрсе каларат, шăтăклă кампи тĕтĕрсе кăларат. БАБ. Вут ашшĕ, вут амăш (в моленьи). См. Месарош 306, Трощанский 50.

ыйт

(ыjт), спрашивать; просить. Д. Бюрг. Эпĕ сантан пĕр сăмах ыйтас тенĕччĕ (= хочу спросить). Кратк. расск. 11. Атте ыйтас-тăвас пулсассан: пĕр-пĕр тискер каяк-мĕн çисе янă пулĕ, тийĕпĕр. Истор. № 37, З5. Вăл пур япалана та пĕлесшĕн пулнă, ыйтмасар-тумасăр, куçпа лайăх пăхмасăр нимĕскере те хăварман. Юрк. Хăйсенĕн пуçлăхĕ патне киле яма ыйтма пырать. Юрк. Унтан кивçен нĕр çурта ыйтса илет те, çав турăш умне çутса лартать. Орау. Паян манран уччиттĕл сатач ыйтрĕ (или: сатач тутарчĕ). Орау. Паян манран пачăшкă З. Б. ыйтрĕ. Сред. Юм. Ыйтса-туса тăмарăм. Не спрашивал, не стал спрашивать. Сред. Юм. ôна çынтан ыйтмастăн. Об этом не станешь спрашивать других (иногда говорится и с иронией). Юрк. Тинкĕле çăва ыйтарах парать (требует больше масла). Мар. Ег. Мĕншĕн св. арăмăн ятне ыйтса пĕлтрĕм? (не спросил). Альш. Эп санран ыйтăп, эс мана каласа пар (или: пыр, если вопросы будут чередоваться с ответами). Толст. Эпĕ хам ĕçпе каятăп, манран ыйтмалăхĕ те çук (меня нечего и спрашивать). N. Ку хĕр-юмăç (девка-ёмзя) çемесенчен пилĕк пуслăх укçа ыйтса илчĕ те (выпросила), укçа çине пăхса каларĕ. || Ыйтса каяс (уйти, получив отпуск). Трхбл. Эй ами! — Ыйтсан, пами? (Шутка).

ырă

(ыры̆), добрый, хороший, превосходный, отличный; здоровый; милый. Почтенный. Святой. Ист. 65. Çын, ырра курсан, ырă чап сарать, усала курсан, усал чап сарать. Псалт. ЗЗ₉. Астивсе пăхăр, Турă ыррине курăр. Тороп-к. Пăть-пăлтĕк потене, ыр çарана йоратать. Альш. Ырă ут çине ларакан ырман, тет; çĕнĕ кĕрĕк тăхăнан шăнман, тет. Пазух. Ыр ут утланакан та, ай, ырман, тет; ыр тумтир тăхăнакан та, ай, шăнман, тет. Юрк. † Ырă ут çине ларакан ырман. Юрк. Ытла ырă пулĕччĕ, ун вырăнне Магницкие кӳртсе лартсан. Янг. К. Мана сĕт ырă мар, мне молоко не идет (сказал человек, которого прошиб понос). Сĕт-к. Ыр ят (добрую славу) сарса çӳрет. † Йĕри-тавра йыснисем! Хаяр сонсах ан ярăр, ыр кон-çолне халалăр. (= халаллăр). N. Сан ырă (почтенное) çыруна иккĕ [илтĕм]. Юрк. Ку тĕрлĕ аслă пăраçникре те çынна ырă сăмах кала пĕлмеççĕ. Юрк. Епле хăйсем пуйни çинчен тĕрлĕ ырă хыпарсем сарма тăрăшаççĕ. N. Турă ăна (ей) вилсессĕн те, ырă вырăн патăр, çутă çĕре кӳртсе вырнаçтартăр, тет. † Ырă шĕшкĕ пек тантăшсем пурччĕ, ырă хулă пек ямăксем пурччĕ, — тăрса юлчĕç, ай, курăнать! Полт. 56. Ырă сехет çывхарать. Полт. 50. Ачашлакан ыр куçа астумасăр вăл ларать. † Çак хăта-тăхлачă ыр пулсассăн, пире килме-кайма пит лайăх. Эльборус. Хăш енчен шăршласа пăхан, çав енчен тĕрлĕ ырă шăрш килет. † Ах, хĕрес аннеçĕм, аттеçĕм, хаяр сонсах ан ярăр, ыр халапне парса ярăр! (т.-е. пожелайте добра, благословите). N. Святой апостол Павел çирнă ырă кĕнеке çинче. N. Арăмĕ каланă: веç санăн ырă апу ылтăн тарилккене çапса çĕмĕрчĕ и çитерекен лашана чиксе вĕлерчĕ, тенĕ. Собр. З82°. Ялтан яла шыраса ялăн ыри (лучшие из деревень) кунта-мĕн; хĕртен хĕре шыраса хĕрĕн ыри (надо: ырри?) кунта-мĕн. Ала, 7. Ну, ăвăлăм, эсĕ манăн сăмаха итлесессĕн, ырă тăнлă çын пулăн. Чăвйп. Эпĕ ырра хирĕç ырă, усала хирĕç усал, тенĕ. Сказк. и пред. 18. Сывлăш ырă ыйхинчен вăранма та пуçларĕ. N. Ырă сывлăш, кисе, туртса кăларинччĕ, тесе калать, тет. N. Ырри çухатнă, усалли кӳнĕ теççĕ. (Послов.). Чхйп. Кĕтӳç хăй кĕтӳне вăй çитнĕ таран ырă пăхсан, кĕтӳри выльăхсам та ырă, аван, мăнтăр юлаççĕ. Никит. † Курăк ыри — çырла çеçки (лучшая из трав — ягодный куст), çырли ларать хĕп-хĕрлĕ. Ст. Ганьк. Ырă сехет тĕлне ту. Fac, ut faustam jffendamus hôram, h. e., ut ôppôrtunum tempus nanciscamur. Якей. Хĕрĕн ырри конта-мĕн. Оказывается, лучшие девицы — здесь. Юрк. † Усал çумне выртаччен ырă (так напис.) ури вĕçне вырт. † Ĕçкĕ ĕçме лайăх ырă куç. Ватта ырра хур. Старого уважай. Бюрг. Кун кунлама патăр, çĕр çĕрлеме патăр; каçхине каçах пултăр, ирхине ырах пултăр. (Из обр. «тĕтĕрни»; Сала 345°). Сред. Юм. Кĕçĕллĕ çынна мунчара çапăннă чôхне ыррăн туянать (бывает приятно). N. Эпĕ халĕ турă пулăшнипе ырă-сывă пурăнатăп. (Из письма). † Усал çумне выртиччен ыррăн ури вĕçне вырт. Чем ложиться рядом с злым, лучше лечь в ногах у доброго. Альш. Атте-анне килĕнче мĕскер пур? — Ырă улпутран ырă тетем пур, ырă (почтенная) пикерен ырă инкем пур. Ырă вут ами, почтенная мать огня. См. Ашапатман. Т., VI, 22. Б. Бур. † Пули-пулми çынпала çула ан тух, ырă (почтенный) улпут пек пуçна çухатма. Сикт. Пӳртре пурте: ырă чӳккелĕ хапăл илтĕр; чӳк çырлах! тесе, пурте, ӳксе, пуççапаççĕ. IЬ. Ун хыççăн пурте: ырă чӳк-кĕлĕ пӳлĕхçĕ, хапăл ил! тесе, ӳксе, пуççапаççĕ. IЬ. Ырă чӳк-кĕлĕ хапăл ил, тытнă-тунине çырлах, тет те, вара ачасене çиме хушать. Магн. 1. Ырă киремет. IЬ. Туйеккинче хурăн çырли; татрăмăр та çирăмăр, ырă хурăнташшенчен уйăрăлтăмăр. (Из солд. песни). † Ырă Мускав пек ялăм пур, ялăм çинчен куç каймаçть. Л. Кошки. Пĕлни пур, пĕлменни пур: ырă чӳк-кĕлĕ, хуш курса, хапăл ил! (Из моленья). СПВВ. Ырă пӳлĕх. Альш. Ах, тантăшçăм Люпун! — çын-çын урлă курăнать! çын-çын урлă курăнсан та, ырă пикенĕн курăнан. Альш.? ЬIрă кĕллĕм вырăнаçтăр. Да будет принята моя чистая молитва. Ой-к. † Çыр хĕринче çĕр çырли; татрăмăр та çирăмăр, ыр çĕр-шывран уйăрлтăмăр (расстались с святою родиною). || Ырă скорее указывает на нравственные свойства или на высокие качества, лежащие в самой природе предмета; аван и лайăх этого оттенка не имеют. Срв. «ырă кăмăлăм», но: «лайăх чĕлхе-çăварăм». || Добро. Макка, 10°. Вăрçă хушшине ырă кĕмес. (Послов.). Ырра курсан, ырă пулать; усала курсан, усал пулать, теççĕ. (Послов.). Ырă тунине манакан çын — неблагодарный. Усал-тĕсел тулалла, ырри шалалла. Так произносят, когда поят больного наговоренною водою, совершая «ăш ыратсан, вĕрекен кĕле». N. Пирĕн тутарсемпе, тухса, çапăçнинчен ырри пулас çук ĕнтĕ. 1. Самое лучшее для нас, это — вступить в битву с татарами. 2. От нашей битвы с татарами положительно не будет добра. Ч. С. Çын, ырра курсан, ырă пулать, усала курсан, усал пулать, теççĕ ваттисем. Чăвйп. Кĕркка! атя кунтан тарар, кăсем ырă калаçмаççĕ (они говорят недобрые вещи; здесь — сговариваются убить). || Хорошо, по-хорошему. М. Тув. Ати-апай пур çинче ыр ĕçес те ыр çиес. Тогач. Тавай, ати, эреке, ыр ĕçес те ыр çияс. Полт. 49. Ват çын çине юратса ачашласа ыр пăхать (она). Юрк. Ĕнтĕ ырăран ырă калама тытăнать-çке. || Хорошо, что. Ч. С. Анне, ырă, аттене каласа кăтартмарĕ. || Добрый дух, доброе начало в природе, Собр. 137°. Çак тырсене акма вăрлăх кăларнă чух, ырра хирĕç ту усалла тӳртĕн ту. (Из моленья). IЬ. 137. Уя тухăпăр татах ырра хирĕç, усалла тӳртĕн ту. (Из моленья). || Ырă ют, туру ют, песенная вставка, возникшая из «Ыр(ă), эй, ут, тур(ă), эй, ут»? Ч. К. † Çич хӳрелĕ хĕр куртăм, — ырă ют, туру ют! — пилĕк çыххи пилĕк сум! Анат-касси хĕрĕсем ултă хĕрĕ пĕр укçа. || Ырă пурăнăçлă, благочестивый. См. 2. ырă.

улмашуллă

(улмажуллы̆), внеремежку, попеременно. Кн. для чт. 147. Аçипе ами улмашуллă ĕçлеççĕ, пĕри ывăнсан, тепĕри ĕçлет.

Русско-чувашский словарь

волчица

сущ.жен.
кашкăр ами, ама кашкăр

голубка

сущ.жен.
1. кăвакарчăн (ами); голубка высиживает яйца кăвакарчăн çăмарта пусса ларать
2. кăвакарчăнăм (хĕре, хĕрарăма ачашласа калани)

гусыня

сущ.жен. (ант. гусак)
хур ами

жаль

1. в знач. сказ., кого-что шел, шеллес килет, хĕрхенес килет; мне жаль его манăн ăна хĕрхенес килет
2. в знач. сказ., с союзами «что», «если» (син. досадно) хĕрхенмелле, кулянмалла, пăшăрханмалла; жаль, что он не пришёл вăл килменнишĕн пăшăрханмалла
4. вводн. сл. шел; Я бы пошёл с вами, да жаль, времени нет Эпĕ сирĕнпе пырăттăм та, шел, вăхăт çук

крольчиха

сущ.жен.
кролик ами, ама кролик

львица

сущ.жен.
арăслан ами

медведица

сущ.жен.
упа ами, ама упа ♦ Большая Медведица Алтăр çăлтăр

наблюдать

глаг. несов.
1. кого-что, за кем-чем, с союзами «что» или «как» сăна, пăх, асăрха; наблюдать за полётом самолёта самолёт вĕçнине сăна; наблюдать, что делают дети ачасем мĕн тунине пăхса тăр
2. за кем-чем пăх, тимле, асăрха; наблюдать за больными чирлĕ çынсене пăх

Русско-чувашский словарь (1972)

голубка

1. ама кӑвакарчӑн, кӑвакарчӑн ами; 2. ачашласа каланӑ ят (хӗрарӑмсене).

гусыня

ама хур, хур ами.

зайчиха

ама мулкач, мулкач ами, ама куян.

индюшка

-и кӑркка ами.

крольчиха

сайкка ами; крольчиха принесла крольчат сайкка ҫурланӑ.

лебёдка

1. акӑш ами, ама акăш.

лосиха

пӑши ами.

львица

арӑслан ами.

матка

1. ама; 2. амӑшӗ варӗнче ача аталанакан вырӑн, ача килли; пчелиная матка хурт ами.

медведица

упа ами, ама упа; Большая Медведица (созвездие) Алтӑр Ҫӑлтӑр.

верблюдица

тĕве ами.

оплодотворить

кого, что сов., оплодотворять несов. йӑхтар, пĕтелентер, тӗвӗле, пӗтӗҫлентер (чечеке), пусар (ср. сӑрӑ пусарман хурт ами).

орлица

ӑмӑрткайӑк ами.

ослица

ама ашак, ашак ами.

свиноматка

сысна ами.

слон

слон; он слона не приметил вăл чи кирлине асӑрхайман; слониха слон ами; слонёнок слон ҫури.

сука

йытӑ ами, ама йытӑ.

пава

пава, павлин ами, ама павлин, турткӑш ами.

тетёрка

ама ăсан, ăсан ами.

тигрица

тигр ами, ама тигр.

Русско-чувашский словарь (1971)

волчиха

прост., волчица ж. ама кашкăр, кашкăр ами.

голубка

ж. 1. (самка голубя) кăвакарчăн ами; 2. перен. ласк. кăвакарчăнăм, чунăм.

гусыня

ж. хур ами.

зайчиха

ж. мулкач (е куян) ами, ама мулкач, ама куян.

индейка

ж. 1. (птица) кăркка ами; 2. (мясо) кăркка ашĕ.

индюшка

ж. кăркка ами.

крольчиха

ж. кролик (е сайкка) ами, ама кролик (е сайкка).

лебёдка

ж. (самка лебедя) акăш ами, ама акăш.

лосиха

ж. пăши ами.

львица

ж. арăслан ами.

матка

ж. 1. анат. матка, амалăх (амăшĕ варĕнче ача аталанакан орган); 2. ама; пчелиная матка хурт ами.

орлица

ж. ăмăрткайăк ами.

ослица

ж. ама ашак, ашак ами.

пава

ж. зоол. турткăш (е павлин) ами; ◇ ходить павой чаплăн саркаланса ут; ни пава ни ворона усал та мар, чипер те мар.

плодный

прил. 1. йăхнă, тĕвĕллĕ, тĕвĕленнĕ; плодная пчеломатка йăхнă хурт ами; плодное яйцо тĕвĕленнĕ çăмарта; 2. (способный давать плод) çимĕç тăвакан (е кӳрекен), ĕрчевлĕ; плодная яблоня çимĕç тăвакан улмуççи.

пчелиный

прил. пыл хурчĕн ⸗ĕ [⸗и], хурт (е хурт-хăмăр) ⸗ĕ [⸗и]; пчелиный улей хурт вĕлли; пчелиная матка хурт ами.

свиноматка

ж. сысна ами.

слониха

ж. слон ами.

сука

ж. йытă ами, ама йытă.

сучка

ж. йытă ами, ама йытă.

тетёрка

ж. ама ăсан, ăсан ами.

тигрица

ж. ама тигр, тигр ами.

Чувашско-эсперантский словарь

кушак

[kuĵak]
kato
килте ман кушак пур — ankaŭ mi havas katon
хура кушак — nigra kato
ула кушак — multkolora kato
кушак ами — katino
кушак аçи — virkato
кушак çури — katido
кушак макăрать — kato miaŭas

Этимологический словарь чувашского языка (1964)

ама

1. «мать»; 2. «самка»; 3. «пчелиная матка»; ама кашкăр или кашкар ами «волчица». В настоящее время ама вытеснено словом анне, родственным общетюркскому ана. В древнешее время ама было в исключнтельном употреблении в знчении «мать», от него же образовались тогда притяжательные формы 2-го и 3-го лица: аму «твоя мать» (теперь стала диалектиой формой), амăшĕ «его, её, их мать» (сохраняется как литературная форма). См. анне; ср. монг. эме, «женщина», «жена»; «самка».

кăркка

«индюк»; кăркка ами «индюшка»; узб. курка, казах. кӳрке, уйг., башк., тат. кӳркә, кумык, гюргюр «индюк»; хак. кӳркӳ «тетерев». Звукоподражательное слово — подражание крику индюка кăрк-кăрк, кӳрк-кӳрк. Ср. араб. «журавль»; фин. kurki то же.

Неологический словарь чувашского языка

мини-ферма

ç.с. Выльăх-чĕрлĕх тытма йĕркеленĕ хушма хуçалăх; пĕчĕк ферма. Шкул çумĕнчи мини-фермăра 4 ĕне, 3 сысна ами, 5 вăкăр тытаççĕ. ÇХ-рĕ, 8.12.1999, 2 с.

Чăваш чĕлхин ретроспективлă ăнлантару словарĕ

талăк

, тавлăк сутка. Шыçă мăккăлĕсем çĕрсе пĕвĕрленсен çан-çурăм вĕрийĕ хăш чухне пĕр талăка (суткана) анчах хăварать … [Чума 1897:17]; Аван хурт ами тавлăкра (суткана) тăватă пине яхăн çăмарта тăвать [Календарь 1905:38].

См. также: