Поиск: кивĕ
Чувашско-русский словарь (1982)
букинист (кивĕ кĕнекесемпе сутă тăвакан)
догматизм (пурнăçри улшăнусене уямасăр, кивĕ догмăсене çирĕп тытни)
тĕн догматизмĕ — религиозный догматизм
политикăри догматизм — догматизм в политике
остаток и остатки
след и следы
кивĕ çуртсен йăланки те юлман — от старых строений не осталось и следа
2.
рушить, разрушать, обрушивать
сносить
валить
кивĕ çуртсене йăтăнтар — сносить старые дома
календарный
Григорий календарĕ — григорианский календарь (çĕнĕ стиль)
Юлий календарĕ — юлианский календарь (кивĕ стиль)
календарь çулталăкĕ — календарный год
календарьти дата — календарная дата
календарь йĕркипе вырнаçтар — расположить в календарном порядке
I.
шуба
аркăллă кĕрĕк — длиннополая шуба
тӳрĕ кĕрĕк — шуба прямого покроя
кĕрĕк пиншак — полушубок
пустав туртнă кĕрĕк — шуба с суконным верхом
Шикли шикленнĕ, кĕрĕк пĕркеннĕ. — погов. Трусливый человек в шубу запахивается. (соотв. У страха глаза велики).
Çын ăшне тавăрса пăхма кĕрĕк çанни мар. — погов. Нутро человека нельзя вывернуть, как рукав шубы. (соотв. Чужая душа — потемки).
Ахаль лариччен кĕрĕк арки йăвала. — посл. Чем сидеть без дела, тереби полы шубы. (соотв. От скуки бери дело в руки).
Кивĕ кĕрĕк çил вĕрнипех çĕтĕлет. — погов. Ветхая шуба от ветра рвется.
I. см. кивĕ
(кив)
1.
старый, ветхий, обветшалый
поношенный (напр. об одежде)
кивĕ пӳрт — ветхая избушка
кивĕĕ тумтир — старая одежда
Кивви çĕннине упрать. — посл. Старое новое бережет.
2.
старый, прежний
кивĕ арăм — прежняя, бывшая жена
кивĕ вырăн — прежнее местожительство
кивĕ уйăх — старый месяц
кивĕ хавтан — прошлогодняя трава
кивĕ хула — городище, старый город
3.
устарелый, отживший
кивĕ сăмах — устарелое слово, архаизм
кивĕ йăласем — старые обычаи, захолустные нравы
кивве юл — устареть, выйти из употребления
прям. и перен.
сотрясать, колебать
сирпĕнӳ çĕре киерентерсе илчĕ — от взрыва содрогнулась земля
кивĕ тĕнче никĕсне киерентер — потрясти основы старого мира
консерватизм (кивĕ, реакциллĕ шухăшсене, йăла-йĕркесене тытса пурăнни)
1.
консерватор (кивĕ шухăшлă çын)
2.
подражание отрывистому чавканью, хлюпанью
ура пылчăка лачăрт путрĕ — нога с хлюпаньем провалилась в грязь
лачăрт-лачăрт — усил. от лачăрт
кивĕ пукан лачăрт-лачăрт тăвать — старый стул поскрипывает
2.
илистый, тинистый, затянутый тиной
кивĕ пĕве лăймакаллă пулать — старый пруд бывает тинистым
1. подр. —
о движении чего-л. неустойчивого, разболтанного,
о беспорядочном болтании, вихлянии
кивĕ тачка лăнчăр-ланчăр туса пырать — старая тачка скрипит и качается на ходу
1.
макулатура (юрăхсăр кивĕ хут)
макулатура пух — собирать макулатуру
плохо, дурно
начар çанталăк — плохая погода
начар çын — плохой человек
кĕрĕк кивĕ пулин те начар мар — шуба хоть и старая, но неплохая
ман çинчен начар ан шухăшлăр — не думайте обо мне ничего плохого
начара кай — клониться к худшему
начартан начар — очень плохой, хуже некуда
Начар урапа хытăрах шатăртатать. — посл. Плохая телега скрипит сильнее.
I.
1.
уст.
пан (кивĕ Польшăра — улпут)
2.
шлак
пăхăр пăхĕ — шлак от медной руды
тимĕр пăхĕ — шлак от железной руды
кивĕ пăхăрăн пăхĕ çук, пирĕн тăвансен ӳпки сук
— фольк. у старой меди нет шлака, у наших родных нет на нас обиды
2.
реконструкция (пĕр-пĕр кивĕ япалана, çурта малтанхилле çĕнетни)
2.
реконструировать (кивĕ япалана малтанхилле çĕнет)
авалхи культура памятникĕсене реконструкциле — реконструировать памятники древней культуры
1.
реставрация (кивĕ япалана çĕнетни)
2. полит.
реставрация (пĕрре ишсе антарнă кивĕ строя каялла тавăрни)
II.
стиль (çул хисепне шутлас йĕрке)
кивĕ стильпе январĕн пĕрремĕшĕнче — первого января по старому стилю
I.
1.
драть, сдирать, ошкуривать
лупить
шелушить
курăс сӳ — драть мочало
кивĕ шпалера сÿ — содрать старые обои
пушăт сÿ — дратьрить березу, снять с березы бересту
одежный, платяной
ăшă тумтир — теплая одежда
кивĕ тумтир — старое платье, старая одежда
модăллă тумтир — модный наряд
çĕленĕ тумтир — готовое платье
хĕллехи тумтир — зимняя одежда
ĕç тумтирĕ — 1) рабочий костюм 2) спецодежда, спецовка
хĕрарăм тумтирĕ — женская одежда
тумтир шкапĕ — платяной шкаф, гардероб
тумтир щетки — одежная щетка
тумтир çĕле — шить одежду
тумтир çĕлеттер — заказать одежду, шить одежду у кого-л.
тумтир тăхăн — надеть одежду, одеться
тумтир хыв — снять одежду, раздеться
2.
ремонтировать, чинить
кивĕ пушмака тӳрлет — починить старые ботинки
сехет тӳрлет — отремонтировать часы
çыхăну линине тӳрлет — восстановить линию связи
тӳрлетсе пар — починить что-л. кому-л.
1. союз уступ.
хоть
хăть выртса йĕр — хоть плачь; хоть ревмя реви
хăть кăнтăрла, хăть каçхине — хоть днем, хоть вечером
хăть çĕнĕ кĕнеке, хăть кивĕ — çавах мар-и! — хоть новая книга, хоть старая — не все ли равно
строение, здание
постройка (надворная)
кивĕ хуралтă — старое здание
пушар хуралти — пожарная каланча
шифер витнĕ хуралтăсем — строения, крытые шифером
хуçалăх хуралтисем — хозяйственные постройки
Хуралтине тăвиччен çине хатĕрле. — погов. Прежде чем строить здание, приготовь чем крыть.
3.
заменяться
кивĕ йăласем çĕннисемпе ылмашăнчĕç — старые обычаи заменились новыми
диал.
вид, форма
пӳрт ĕревши кивĕ пек — дом на вид старый
вăл ашшнĕ ĕревшиех — он вылитый отец
долговой
татман парăм — недоимка
кивĕ парăм — недоимка
парăм тӳлевĕсем — долговые платежи
парăма кĕр — задолжать
парăма кĕрсе ӳк — влезть в долги
парăм тӳле — платить долги
парăм тӳлесе тат — погасить долг
эпир парăмра юлмăпăр — мы в долгу не останемся
лунный
кивĕ уйăх — старый месяц
çĕнĕ уйăх — новый месяц
çурла уйăх — серп луны
уйăх карталанни — образование ореола вокруг луны
уйăх каçăхни — нахождение луны в фазе уменьшения, на ущербе
уйăх катăлни — нахождение луны в фазе уменьшения, на ущербе
уйăх çаврашки — диск луны
уйăх çаврăнни — нарождение нового месяца
уйăх çурални — нарождение нового месяца
уйăх çапни — 1) лунатизм 2) лунатик
уйăх çути — лунный свет
уйăх тăххăри — фаза луны
уйăх тăхри — фаза луны
тулли уйăх — полнолуние
уйăх тулни — прибавление луны
Уйăх пур та çути çук. (Мачча чӳречи). — загадка Луна, но не светит. (Слуховое окно).
киноаппарат
ансăр пленкăллă киноаппарат — узкопленочный киноаппарат
киноаппаратура
ку чухнехи киноаппаратура — современная киноаппаратура
ку чухнехи киноаппаратур — современная киноаппаратура
киноателье — кинофильмсем ӳкерекен çурт
киножурнал
ялхуçалăх темипе ӳкернĕ киножурнал — киножурнал на сельскохозяйственные темы
тĕслĕ киножурнал — цветной киножурнал
кинокадр
кивĕ кинокадрсем — старые кинокадры
кинокартина
икĕ сериллĕ кинокартина — двухсерийная кинокартина
кинокартина кур — смотреть кинокартину
кинокомеди — кинокомедия
кинокомеди ӳкер — снимать кинокомедию
кинопередвижка ист.
яла кинопередвижка килчĕ — в деревню приехала кинопередвижка
кинопленка
тĕслĕ кинопленка — цветная кинопленка
кинопленка хапрăкĕ — фабрика кинопленки
кинопрокат
кинопрокат организацийĕсем — кинопрокатные организации
кинопромышленоç — кинопромышленность
кинопромышленоç çитĕнĕвĕсем — достижения кинопромышленности
кинорежиссер
кинорежиссер ăсталăхĕ — искусство кинорежиссера
киносеанс
кăнтăрлахи киносеанс — дневной киносеанс
киностуди — киностудия
«Беларусьфильм» киностуди — киностудия «Беларусьфильм»
киносценари — киносценарий
киносценари çыр — написать киносценарий
киноустановка
стационар киноустановка — стационарная киноустановка
ялти киноустановка — сельская киноустановка
кинофикаци — кинофикация
кинофикаци управленийĕ — управление кинофикации
кинохрник — кинохроника
кинохроник материалĕсем — материалы кинохроники
кинохроник студийĕ — студия кинохроники
киноэкран
сарлака киноэкран — широкий киноэкран
Словарь чувашского языка
(сахч'ы̆, сахц'ы̆), назв. дер. б. Спасск. у.: Кивĕ Сахчă, назв. д; Старая Сахча, Çĕнĕ Сахчă, назв. д., Новая Сахча, б. Ставроп. у. || Назв. реки в б. Ставропольск у.
вошь, которая бывает у свиней. Кĕвĕсем. Кивĕ Мертлĕ каччисене сысна пыйти сырса илнĕ.
(сы̆hы̆), метка, которую делают на бревнах при разборке строения. Хурамал. Кивĕ çурта пăснă чух сăхă туса паллă тăваççĕ (аташмасса). || Крестное знамение. Кан. Ашшĕ-амăшĕ чиркӳве тухса кайиччен сăхха пикенет. Трхбл. Пурте сăхха переççĕ (крестятся часто и больше для вида.)
с оттенком. Альш. Тата тепĕр тĕслине „кукша кăвакал“ теççĕ, вăл хура сĕмлĕ пулать. Ib. Хырăмĕ (у чăмкăç'а) темĕскерле хĕрлĕрех сĕмлĕ шурă. Букв. 1904. Тĕттĕм кăвак сĕмлĕ шыв çинче, ешĕл хăмăшсем хушшинче лăпкăн ишсе пынă чух, ытарма çук илемлĕ. Якейк. Ачи этем сĕмлĕччи-ке (необыкновенный, может быть, хорошая и плохая сторона). Череп. Хура сĕмлĕ, шурă сĕмлĕ, сарă сĕмлĕ, кăвак сĕмлĕ, с оттенком черного и пр. Баран. 144. Ӳте çĕнетсе çĕнĕ пайсем кӳртсе, юрăхсăра тухнă кивĕ пайсене юн хăй ăшне пухать. Çавăнпа хăй хурарах сĕмлĕ пулать.
(с’ап), бить, хлестать, ударить. Орау. Ăна пуçĕнчен çапрĕ-ячĕ (неожиданно). N. Эпĕ пушипе çĕре çапрăм, çĕр мана сĕлĕ пачĕ. N. Ачасана ытла çапса ухмаха ан кăлар. ТХКА 84. Чăнах та, эпĕ ытти кĕтӳçсем пек мар, выльăха нихçан та çапса амантман. Шемшер. † Ах атте те, ах анне, эпĕ тохса кайсассăн, ик аллуна шарт çапăн! (Хĕр йĕрри). КС. Кĕпене тукмакпа или валекпе çапаççĕ. N. Юпине лартсан, ун пуçĕ тӳпине пĕр укçа пуртăпа çапса кӳртсе лартаççĕ. Полтава 18. Ашшĕ-амăш ачана хĕрхенмесĕр хĕнесе çапла çапса ăс парать. Янтик. Эсĕ мĕншĕн çапрăн мана? Ib. Атте хытă çапрĕ мана пуçран! Ib. Çурăмĕнчен çапрăм. N. Хăмсараччен çапса ил. (Послов.?). Сред. Юм. Çапу-тăву полмарĕ-и? Не было ли побоев? Якейк. Эп вăрманпа пынă чух йăвăç торачĕсем пите-куçа çапса пĕтерчĕç. Ст. Чек. Пирĕн сăмахсене итлемесĕр çамрăк пуçупала таçта кайса, темĕн тĕлне пулса, темĕн çапса вĕлерес, темĕн персе вĕлерес. М. Тув. † Çĕр тенкĕлĕх лашине çапса чупми турăмар. Чотай. † Çакăрвон тенкĕлĕх лашине çапса отми турăмăр (т. е. сделали такою, что она не едет даже, если ее бить кнутом). Пазух. Хире тухрăм çӳреме, хура çĕленсене çапса илтĕм. N. Çав Хурамал ачисем тульккĕ килччĕр ку касса, пуçне çапса çурăпăр. Якейк. Эпĕр паян пилĕкĕн пир çапрăмăр. Ib. Каç полттипа ялта пир çапнă сасă анчах илтĕнет. Кан. Çавăнтах пичĕпе сивĕ юр çине килсе çапат (ударяет). || Бить, пороть. Кн. для чт. 61. Акçонăва çапма сутит тунă. Вара йывăр ĕçе, „каторжный работана“, ямалла тунă. Регули 248. Ĕçлеменшĕн çапрăм. Ib. 165. Вăрă тунăшăн çапрĕç. N. Мулкачă та пире таптать, çил те пире çапать. Чем люди живы. Тапранса тухат çил, Çимун кĕпи виттĕрех çапать. Баран. 70. Ун чух парăссăр та карапа çил хытă çапать, унталла-кунталла ывăтса ярать. Ib. 94. Халех çил-тăвăл тухас пек, сиввĕн-сиввĕн çапать. Чув. пр. о пог. 126. Çил çĕре пит хыттăн çапса вĕрсен, çăмăр пулать. Если ветер очень сильно ударяет о земь, будет дождь. Ib. 83. Çил çук чухне тĕтĕм çĕре çапсассăн, çулла — çăмăр, хĕлле юр пулать. Дым без ветра бьет к земле: летом — к дождю, зимою — к снегу. Орау. Çапса çăвакан çăмăр (дождь с ветром) тухĕ те, пĕтĕмпе сирпĕтсе, йĕпетсе пĕтерĕ. КС. Çапса çăвакан çумăр (бьющий с ветром) тырра ӳкерет. Бигильд. † Çĕн пӳрт çине хăма витнĕ çăмăр çапса çăвасран. N. † Çĕн пӳрт тăрне хăма витрĕм (вар. ампар тăрне хăма витнĕ) çапса çăмăр çăвасран. || Бить (о граде). N. Новосельский уясра пăр çапса кайнă (побило градом). || Пронизывать. N. Çурçĕр енчен сивĕ çапать (проходит, заставляет чувствовать). КС. Çурăма сивĕ çапрĕ, спина прозябла. || Выжимать (масло). N. Йывăç-çу çап. Трхбл. Кантăр çăвĕ çаптарса килтĕм. Ib. Çу çапакан арман, маслобойка. || Ударить (о молнии). Изамб. Т. Ун чухне Сарьел меçĕтне çапнă (молния), тет. Янгильд. Вăрман пĕтнĕ çемĕн арçури пĕте пуçланă, е аçа çапса пăрахнă, теççĕ. || Забивать, вбивать. N. Юпа çумне çап, прибить к столбу (доску). Тимяшево. Халăх çапса хĕснĕ пек пухăнчĕ. N. Çынсем çулăн икĕ аяккипе, çапса хĕснĕ пек, ĕречĕ-ĕречĕпе танă. N. Çапса çыпăçтар (хăмана). || Прилепить, приклеить. Ст. Шаймурз. Ку ача кĕпер хĕррине çыру çырса çапнă. || Покрывать (чем), прибивать. N. Малтан тупăк ăшне те, тупăк виттине те пир çапаççĕ. Якейк. † Пирĕн хăта пит лайăх, толне тоттăр çапнă пак, ăшне порçăн тортнă пак. || Взмахнуть (крыльями). N. Çунаттипе пĕрре çапрĕ те (взмахнула), вĕçсе карĕ. Ала 66. Çунатне çапать шыв çине (гуси). Лашм. † Çарăмсам çинче ула хур, çунатсене çапать шыв çине. || Молотить. N. Хĕрарăмсем вăл вăхăтра ахаль лармаççĕ, вăсам кантăр татаççĕ те, кантăр çапса шăва хутаççĕ. Якейк. Кантăр çапрăмăр; эпĕр ыран йĕтĕн çапас тетпĕр. Пшкрт: ан с'аβас, молотить. Ib. ан с'апры̆м, молотил. N. Ларакан капансене çапни çук-и? çапман пусан, сĕллине çапчăр, ырашĕ лартăр. Альш. † Ырă тетеçĕм, тете, çапăр илĕр ырашне, сутăр ярăр улăмне. Магн. М. 102. Çерçи кантăр çапмантан, чтобы воробьи не вредили конопле. Н. Карм. Икĕ пĕрчĕ пăрçана пĕтĕм хире çапса салатрăм. (Куç). || Положить с силой, бросить с силой. Альш. Пĕри çĕклет те, çапать ăна урапа çине. || Отразиться, падать (о ярком свете). Ядр. Шăрçа çутти çапнă. В. Олг. Инчетре вот пор, пĕлĕт çомне çутă çапрĕ. || Отпечататься, придавать цвет. В. Олг. Алă çомне корăк симĕсĕ çапрĕ. || Отойти и принять прежний вид. Пир. Ял. Юрпа е сивĕ шывпа лутăрканă хыççăн, ӳчĕ шăннине ирĕлтерсе чипер ӳт сăнĕ çапсан, çынна пăртак ăшăрах пӳлĕме илсе кĕртмелле. || Ударить (напр., о краске в лицо). ЧП. Кивĕ уйăхра тунă сăрисем, икĕ пите çапрĕ хĕрлисем. N. Хĕрӳ çапнипеле вут ăшĕнчен.., çĕлен тухрĕ. N. Çунакан япалан хăвачĕ çемĕн вут хĕрĕвĕ çапать. КС. Çурăма ăшă çаппăрĕ. Ударило тепло в спину. || О запахе. Йӳç. такăнт. 61. Çăвне лакăм шăрши çапнă (отзывается запахом посуды). В. Олг. Сĕт йӳçĕ, шăшлă вути йӳççи çапса. N. Остергундомский теекенни; ку сурт йӳçĕ кăшман хурми, питĕ вăрăм, шултра пулать; анчах, сăвакан ĕнене нумай çитерсен, сĕте йӳçĕ çапать; ăнса пулнă çул теçеттинара ку сурт пилĕк пин пăта яхăн пулать. ТХКА 38. Шурă ерĕм-армути йӳççи çапать вара кĕвĕçпе ман чĕрене. Баран. 41. Кăмпа шăрши... сăмсана ыррăн çапса тăрать. СТИК. Ахтар, санран сивĕ çапат (от тебя несет холодом), леррех кайса ларас пуль. Ib. Ай-ай, санран эрек пичĕкинчен çапнă пек çапат (от тебя несет водкой). Шибач. Вăл эреке пек çапат çăвара (йӳçĕ корăк). || Делать колеса. М. Шигаево. Пирĕн ялта çынсем хĕлле çона туваççĕ, çулла орапа çапаççĕ, пĕчик ачасем те хĕлле печик çона тăваççĕ, çула печик орапа çапаççĕ. Календ. 1904. Кусатăран-урапасем çапма вĕренес пулать. Кĕтĕк-вар. Орапă çап, урапа çап, делать колеса; но: орапа ту, делать колеса. || Ткать (куль, рогожу). N. Чăпта çап, ткать рогожу, куль. || Пройти сквозь, пробиться. Орау. Кĕрĕке нӳрĕк виттĕр çапнă. Изамб. Т. Витĕр çапмаллах ан сĕр (сапоги, салом). Толст. Кĕркунне кăткăсен туллине нӳр çапнă. N. Урана шыв çапрĕ (промочил ноги). Сред. Юм. Тар кĕпе виттĕр çапнă. Пот пробил сквозь рубашку. Пазух. Атăлах та урлă, ай, аллă хур, çуначĕсем витĕр те халь юн çапнă. Ай-хай, пĕр хăтаçăм, тăхлачăçăм, кĕрекĕрсем витĕр чыс çапнă. ЧП. Çуначĕсем витĕр юн çапрĕ. || Чеканить. Кĕвĕсем. Ятăр кайнă, чапăр кайнă ылттăн-кĕмĕл çапакан хулана. КС. Укçа çапса пурăнчĕ. Работал фальшивые деньги. || Написать (в разете), печатать. Богдашк. Каçет çине çапмалли хыпар. || Формовать (кирпич). Микушк. † Сирĕн питĕр-куçăр пит илемлĕ, суккăр тутар çапнă кирпĕчĕ пек. || Стрелять. Сред. Юм. Пăшалпа çапса вĕлернĕ (застрелил). Кан. Пăшалсем çапма вĕрене пуçларĕç. N. Револьвĕрĕ çӳлелле çапса каят (выстреливает). || Погубить, поразить. ЧП. Тăшман ялне турă çаптăр. || Звонить (в колокол). Трхбл. Пĕррепе çап, звонить в один (колокол); пуринпе те çап, звонить во все (колокола). || Колоть, резать. N. Пĕр сысна илтĕм те, ăна çитертĕм: ыран çапас, тетĕп. Урмар. Унăн çапмалли сысна та-ха пиллĕк-улттă та пур. || Парить (в бане). N. Пит хытă кăна тарлаттарсан, милкĕсемпе çапсан, пăлтăра (в передбанник) илсе тохса тумлантара пуçлаççĕ. N. Милкĕпе çапса, çуса карчăка мунчаран кăларат. N. Куккăшĕ ăна милкĕпе çапрĕ (выпарил в бане). || Разбивать. Полтава 2. Б. Хмельницкий темиçе тапхăр поляксене çапа-çапа çĕмĕрнĕ (разбивал). || Украсть. || Зашибать, огребать, наживать. СТИК. Ай-яй укçана çапат иккен вăл! Здорово он деньгу зашибает. КС. Паян укçана çапрĕ вăл (нажил, выручил). Кан. Вăл тырăпа сутă туса укçа çапрĕ. Кан. Хамăр айăп ĕçленине кура, кутăн выртсах услама çапаççĕ. || Склоняться. Кан. Распуя çапма тытăнтăм. || Рассказывать (сказки). Собр. Халап çапса хапха тăррине улăхаймăн, йăмах ярса юман тăррине улăхаймăн, теççĕ. (Послов.). Шурăм-п. Тир Йăванĕ юмах çапа пуçларĕ. Çутт. 69. Хĕрарăмсем çăл кутĕнче халапа çапаççĕ. Ир. Сывл. 8. Сăмахĕсене, кăмăллисене, кирлĕ хушăра çапса пыратьчĕç. Хастарлăх ЗЗ. Юсас тесе тăрăшса, сăмах çапса пыратпăр. || Употребл. в качестве вспомог. гл. N. Ăна кăларса çапас пулат. Его надо вышвырнуть с должности? Альш. Пĕр-иккĕ çавăрса çапрĕ те, ăнран кайрăм. N. Анчах хресченсем, çумăр пырса çапнине, утта пур чухнех симĕсле пуçтараймаççĕ.
(с'эпл'э), перелог, залеж. Отсюда назв частей поля: Кивĕ çепле, Çĕнĕ çепле. Трхбл. СПВВ. Çепле — тин çерем пăсса тунă ана. Изамб. Т. Çепле, земля на 2-ой год после поднятия нови. || Назв. луга (улăх), принадлежащего дер. Яншиховой, Батыр. р.
(с’итм э̆л’), семьдесят. Ст. Шаймурз. † Савнипеле савни савăшнă чух, çитмĕл рай алăкĕ уçăлчĕ. Якейк. † Çичĕ пуслăх хĕрĕшĕн çитмĕл хуçăк полтăмăр (изломались, искривлялись, т. е. ташласа и пр.). КАЯ. Çитмĕл те çич тĕслĕ таса курăк. (Из моленья). БАБ. Унтан хама шăтăкран пăхма хушрăç. Эпĕ пăхрăм та, çитмĕл те çичĕ тĕслĕ япала куртăм. (У чуваш: çитмĕл те çичĕ тĕслĕ этем, çитмĕл те çичĕ тĕслĕ выльăх çĕр çинче). N. Çул çине кайсан та, ир тăрсан та, каç выртсан та çитмĕл те çичĕ тĕрлĕ куç, çитмĕл те çичĕ тĕрлĕ этем, çитмĕл те çичĕ тĕрлĕ кайăк, çитмĕл те çичĕ тĕрлĕ сенкер-сехмет, çитмĕл те çичĕ тĕрлĕ хаяр-усала сир. (Моленье). ТХКА 74. Масар çинчи çĕнĕ вилĕсене шутлатăп та, çĕнĕ вилĕ пурĕ икçĕр çитмĕл те ытла кăçал пытарни. N. Çитмĕл пилĕкшерлĕх кивĕ укçа (монета по 75 денежных единиц). || Двадцать копеек серебром. Панклеи. Атти, тăрса йорлам-и? Хĕреслĕ тенкĕ парат(ă)н-и? Çине çитмĕл парат(ă)н-и? Ib. Илсе тавăрнтăм та, тирне сӳсе виç тенкĕ те виç çитмĕле (за З руб. БО коп.) соттăр-и, тет. Собр. Тăват кĕтесре тăват сĕтел, тăват сĕтелре тăват çитмĕл, тăватă çитмĕл пулмарĕ, атте ачи пулчĕ.
, çохрăм, (с’ухры̆м, с’охры̆м), верста. Собр. Ĕçлекен вилмест, теççĕ, çывракан вилĕмĕ çухрăмра тăрат, теççĕ. (Послов.). N. Мишерсем хĕсĕрленипе, чăвашсем пилĕк çухрăма куçнă. N. Ву пирĕн патăртан ик çухрăмра, N. Хусан Чĕмпĕртен икçĕр çухрăм (иначе: Хусанпа Чĕмпĕр хушши икçĕр çухрăм). Изамб. Т. Пиртен вăтăр çухрăмран Хусан кĕпĕрнин Чистай уесĕ пуçланат. Бес. чув. 14. Халĕ пирĕн ял йĕри-тавра, тăват çухрăм каймасăр, йывăç таврашĕ тĕл пулма çук ĕнтĕ. Ib. Унăн лаши паян хĕрĕх çухрăм. килнĕ пулсан та, лава ту çине çăмăллăн хăпартрĕ. Янорс. Шопашкар инче-и? тесе ыйтрăм аттерен.— Вунвиçĕ çухрăм, терĕ. Имен. Киле çитесси виç çохрăм йолсан. Орау. Вăтăр-хĕрĕх çухрăм кайсан та, ун та пĕр çын та тĕл пулаймăн. Там можно пройти целые десятки верст и не встретить ни одного человека. НТЧ. Вăл пасар пиртен вуникĕ çухрăмра. N. Кивĕ çохрăм равна 11/2 версте, от бывшей версты в 700 саж. Амалăк-Кипемей. Пĕр пилĕк çухрăмсем пулĕ. N. Эпĕр халĕ вăрçăра мар, 150 çохрăм кайра выртатпăр. Кан. Утмăл çухрăма çуранах (унăн лаши çук) пура хуçи патне каять. Козм. Çохрăм çорă, çохрăм та çорă. Баран. 147. Çĕр планĕ çине пăхсан, масштаб тăрăх пĕр хуларан тепĕр хула миçе çухрăмĕ паллă. N. Иккех çохрăм. N. Манăн тата виçĕ çухрăм каймалла. N. † Эпир каяс (парас) çулсен çинче çухрăмсерен чул юпа. (Солд. п.).
(с’ы̆марда), яйцо. Собр. Чăх çара çăмарта тусан, япала çухалать, теççĕ. Орау. Пĕлтĕр çăмартана малтан Якура çитартăмăр та, чăхсем çăмарта лайăх (нуммай) турăç. Ib. Чăх çара çăмарта тусан, лайăх мар. N. Кивĕ çăмарта. N. Виç эрнерен ытла выртман çăмарта. N. Çăмарта самăр мар. Кубня. Мăн çăмарта, çутă куç. (Ламппă). Абыз. Вуникĕ ăмăрт-кайăк, ал икĕ чана, тата виçĕ çĕр утмăл пилĕк шăнкăрч пĕр çăмарта йăтса кайнă. (Çулталăкри уйăх, эрне, кун). N. Хĕре (невесту) килте, çынсем панче те непременно çăмарта шӳрпи çитереççĕ, ачалă-пăчалă пултăр тесе. Вил-йăли. Ача вилсен (лет до 5—7), тула çăмарта кăларса ывăтаççĕ. Альш. Сакайĕнче сакăр çăмарта, саккăрĕш те сарă çăмарта. Пшкрт. Иккĕччен çоратат (родится), пĕре вилет. (Çăмарта). N. Ку такăнчĕ, тет те, кун çăмарта тарчĕ, тет (яйцо выскользнуло у него из рук). М. Васильев № З, 20. Çыннăн чонĕ тохсанах: чон вырăнне çăмартана асаплантар, тесе, орама пĕр çăмарта тохса пăрахнă. Тет. Çĕнĕ-çынни минчетрен килсенех, хапха урлă çăмарта ывăтаççĕ. Нюш-к. Шыв чăххи çăмартине шыв хĕрне тăвать (несет яйца на берегу). N. Ăçта çăмарта ăрăмласа пăрахать вăл çын патне. Çавăнпа чăвашсем, хапха умĕнче çăмарта выртнине курсан, вăл çăмартана илмеççĕ. Сред. Юм. Ака пăтти пĕçерсен (акса пĕтерсен), пĕр чашăк пăтă, пĕр çăмарта ана çине варнă; ăна: тырри çăмарта пик тотă полтăр, тесе, варнă, тет. Ib. Çăмарта тăвас чăх пик коскаласа çӳрет, тесе, пит васкаса ниçта кайса кĕме аптраса çӳрекен çынна калаççĕ. Ib. Çăмарта панче çӳрет. Живет в яичниках (занимается по скупке яиц). N. Çăмарта çурăлса карĕ те, унăн питĕ çине сирпĕнсе хупласа илнĕ. Яйцо лопнуло и залепило ему все глаза. Н. Сунар. Çав çăмарта йăмăкин чĕри пулнă. Этем йăх. еп. пуç. кай. 4. Вăл: виçĕ мăн çăмартасем çинче ларса, пĕр ывăл, икĕ хĕр кăларнă та, çаксенчен вара этем йăхĕ пуçланса кайнă, тенĕ. Кан. Хăçан паран (отдашь)? — Автан çăмарта тусан (т. е. никогда).— Унччен тăхтамастăп.— На, эппин!.. Ядр. Çăварни лаши çăмарта пек (круглая как яйцо), çăмарта калики тăвас мар. СТИК. Çăмарта пек чăп-чăмаркка лаша. Маленькая, но аккуратная лошадка. Арзад. 1908, 42. Çăмарта сутнипе вуникĕ пуслăх тăвар илнĕ (она). || Арзад. 1908, 5З. Анне çăмарта Луккине улт çăмарта, Тимака ик хут ытларах сутнă. || Теsticuli (шулята). Шорк. Ăйăра, çăмарти ансан, кастараççĕ (это бывает в возрасте З—4 лет). Орау. Çăмарти анать, тетчĕ-çке, епле ăна салтака илнĕ пулать-ха. N. Акташ ачине çăмартинчен тапнă та, вилнĕ.
молодой (новый) месяц. Чув. пр. о пог. 158. N. Çĕнĕ уйăх, новый месяц. N. Çĕнĕ уйăх — продолжение до „уйăх тăххăри“. (Кивĕ уйăх — после полнолуния; уйăх катăлма пуçланă, уйăх кивелнĕ).
Çĕн-ял, назв. ряда селений, напр.: д. Нижне-Кодчуриной (Тури Çĕн-ял), Верхне-Кодчуриной, Н.-Адькеевского р. Татреспублики; Мало Ибряйкиной, Еремкиной, б. Хвалынск. у. и др. Юрк. † Çӳлĕ ту çинчи киремет, качăрланнă шеремет; шурă такапа чӳк тусан, самайланнă киремет. Çĕнĕ-ялсенĕн хĕрĕсем начарланнă шеремет, Кивĕ-ялăн каччисем чуп-тусан, самайланнă шеремет.
новые сватья. К.-Кушки. † Çĕнĕ хурăнташăр пур тесе, ан пăрахăр кивĕ хурăнташа.
земляные ворота. Альш. Унтах тата пĕр çулĕ, ялта пĕр-ик-виç хут умлă-хыçлă вут тухнă хыççăн, чăвашсем: çĕнĕ вут кăларас, тенĕ. Кивĕ çурта (на старое место деревни) кайса „çĕр хапхи“ тунă. Икĕ енчен çĕре алтса пырса, варрине тимесĕр хăварнă. Ăна хапха пек тунă та, пĕтĕм выльăх-чĕрлĕхĕ, этемми çавăнтан витĕр тухнă. Çынсем, выльă-чĕрлĕхсем тухнă чухне, çĕр хапха çинче пăшал персе тăнă. || Назв. урочища. Чув. Кулатка. Çĕр хапхи. Анкарти хыçĕнче пĕр тарăн варта пĕр лупашкана темĕшĕн „çĕр хапхи“ теççĕ. Ун витĕр турă сурăхсене, ĕнесене, лашасене хăваласа кăларнă, тет; вăл вырăна çынсем хисеплеççĕ.
(та), и, да, еt (соединительный союз). См. те, а также Оп. иссл. чув. синт. I, 243—246. Регули 1484. Мана та она пачĕç, ыттисене памарĕç. Мана та, она та пачĕç. Ф. Н. Никиф. Сум та пилĕк пус, 30 коп. (но: ик сум вунă пус, без „та“, или: ик сум вунă пус, 60 коп). Ib. Пин те çĕр тенкĕ, пин те пĕр тенкĕ. Ib. Тенкĕ çурă, 11/2 руб. Ерк. 4. Куçăм-пуçăм вут та хĕм выляса кайтăр. СТИК. Пасара карăм та.. чашкă-çпала илсе килтĕм. N. Кăшкăрса пуçтартăмăр та, киле кайма шухăш турăмăр. КС. Апла та (и так) хăтланчĕ, капла та (и этак) хăтланчĕ — пултараймарĕ. Регули 1546. Кивĕ полсан та, çĕнĕ полсан та илĕпĕр (все равно купим). Кивине (киввине) те, çĕнине (= çĕннине) те илĕпĕр. || Выражает повторение. Якейк. Пуян та пуян, терĕçĕ (все твердили, что он богат), хăйĕн виç тенкĕ окçи. Ib. Йăвана: начар та начар, терĕçĕ, халь пырса пăх-ха Йăвана мĕн манерлĕ çорт туса лартрĕ. Кушакпа автан 15. Катмар хурăнсен кăтра пуçĕсем лăстăр та лăстăр йăштăртатаççĕ. Чав. й. пур. 15. Таяпасем каланă: куртăмăр та куртăмăр, тенĕ (все, один за другим, заявляли, что видели). || Указывает на длительность действня. Букв. 1904. Çавăнтан кайран Йăвашка Энтрейĕсем аккаланă та аккаланă вара (знай себе пахалн). || Да и.. Ала 13. Эпĕ паян кунĕпе çӳресе ăвăнтăм (устала), каç та пулать, кунтах çăвăрас пулĕ манăн. Н. Карм. Нумай та калаçрăм, каçарăр мана. Толст. Хĕвел кăшт тухать те, анса та ларать (взойдет не надолго, да и закатится). || Даже. Изамб. Т. Ик-виç кун та шырарăм, лаша çинчен пĕр хыпар та илтеймерĕм. || Даже, даже и. Ст. Чек. Кушакĕ тармас та (даже и не убекает), тет. КС. Пĕр çухрăмах та çук. Нет даже и версты. Ib. Хытăраххăн та чĕнсе пăхрăм та, итлемеçт. Даже пробовал и покричать, не слушает. ТММ. Асапсăр пулла та пĕверен кăлараймастăн (с русск.). Чуратч. Ц. Эсĕ çакшăн та макăратăн-и? Уншăн пĕрте ан макăр, кил хам çумма вырт, пĕрле çывăрар. N. Аш мар, полă та памаç. СТИК. Çакна та ĕнтĕ туса хураймастăн! Даже и этого не можешь сделать. || Усиливает обобщение. Альш. Вăл шыв чăххи ытти кăвакалсем пек вĕçсех çӳремес: вăл ялан та хăмăш ăшнелле тарат. N. Манăн икĕ ывăлĕ те (или: икĕ ывăл та) салтака кайрĕç. (Но: икĕ çулĕ те Нурăса каять). Ib. Пирĕн икĕ учитĕлĕ те Хусана кайрĕç. N. Вĕсем пурте кунта. Они все здесь. N. Ун пекки кирек ăçта та пур. Такие есть всюду. || Выражает усиление и в др. случаях. N. Кил! эпĕ сана нумай шывсем çинче ларакан ытла та (очень уж) аскăн арăма сут тунине кăтартам. Ерех 3. Вăл Мускавра çамрăкранпах пĕр хапрăкаэ ĕçленĕ, ялта пĕр-икĕ çултан ытла та пурăнман. Абаш. Эс топмăн та. Ты пожалуй и не найдешь. Шăна чир. сар. 12. Хăш Йышши шăна талăкра аллă хут та ытла сысать. М. Яуши. Эсĕ мана темиçе хут та улталарăн. Бгтр. † Ку инке усал пулсан, çичĕ çулсăр та килес çук. Шел. II. 64. Миçе юрă кунта? тесен: икĕ çĕр юрă та ытла.. терĕ. N. Вăхăт нумай иртрĕ, уйăх та ытла сантан писме илменни (уже больше месяца, как я не получал от тебя писем). Кан. Ял совечĕ кăçал çу-каçа та (за все лето ни разу) Кăмакал ялĕнче халăх пухăвĕ туса иртермен. Орау. Мĕн çур сахач (= сахачĕ), сахат та ытла иртрĕ пуль ĕнт! Какие полчаса, наверное, уже больше часа прошла! Альш. Кĕтӳçĕсем ялан та (повтоянно) тутар ачисем хăйсен. Ib. Пĕр-иккĕшĕ (сăвăрсем) ялан та ту çинче çын килнине сыхласа лараççĕ. Ib. Пĕр вунă-вун-пилĕк çухрăм хутлăхĕ çӳлĕ ту килет ялан та. Ib. Малта таçта çитиччен ялан та анаталла каймалла. Баран. 122. Ватă йывăçăн варри ялан та çĕре пуçлать. Ала 5. Вăл каларĕ, тет: эпĕ мар паттăр, тесе, вăт паттăр та паттăр, халь тухнă, тет, Иван Суволов паттăр. || Усиливает отрицание. N. Пĕр конта ояр кон çок. Нет ни одного ведряного (ясного) дня. Регули 1428. Вăл пире пĕр татăк та çăккăр паман. N. Эпĕ улахран пĕр каç та юлман. || N. Вăл кӳлĕ пит çутă, çавăнпа та (поэтому то.. и) ăна Çутă-кӳлĕ тенĕ. К.-Кушки. Вăл ăна вĕлернĕ те. Он-то его и убил. || Так как. Абыз. Кликка каларĕ, тит: вăрларăм; ху каларăн та вăрлама. N. Унта çул çук, карти çумнех юр çуса тултарнă та. Там нет дороги, так как там нанесло снегу к самому забору. || Правда, что.. но (уступление). N. Çанталăкĕ сиввине сивех мар та.. Правда, что сегодня не холодно (и потому нет нужды, напр., топить печь). || Изамб. Т. Упăшки те наян та, арăмĕ тата ытларах. И муж-то ленив, но жена еще ленивее. Кратк. расск. 12. Иосиф вăл хăй кирек мĕнле пултăр та, çапах та пирĕн тăван-çке вăл. || Но, а, да (противительный союз). N. Чавса çывăх та, çыртма çук. (Послов.) СТИК. Çакна туса хумаллаччĕ те, пулмарĕ. || Хотя.. но. КС. Вуламан пулсан та (хотя и не читал), эпĕ çапах (всё-таки) пĕлетĕп. Ib. 1509. Эпĕр каламасан та, вăл пĕлĕ. Хотя мы и не скажем, но он узнает! Баран. 123. Намăс та пулсан, (хотя и стыдно сознаться, но..), пирĕн хушăра ун пек çын нумай. || Иногда при употреблении этого союза речь кажется оборванной, при чем как бы остается невысказанным какое-то воэражение или ограничение. N. Укçу пур-и ара? — Укçи пур та.. А есть ли у тебя деньги? — Деньги-то есть. N. Çаплине çапла та.. Так-то оно так.. (оно верно-то верно.,.). Якейк. Манасси манман та (забыть-то не забыл).. каласси каламан та. корасси корман та.. тарасси тарас çок та.. вăрçасси вăрçас çок та. Альш. Тарçи калат: мĕн, пачăшкă, вăрçатнам? тет. Пупĕ: вăрçасса вăрçмастăп та, ахаль калап, тенĕ. КС. Аплине апла та, ыйтмасăр та илме юрамаçть çав. Так-то так, но дело в том, что и без спросу брать не годится. || Иногда присоединяет следствие. N. Антон уксак та, хытă утимас. Регули 401. Эп çавăн чох пырса та онта, эп пĕлетĕп вăл вырăна. || Просто, прямо. Шурăм-п. Чăваш хăй куçне те ĕненмест. Унăн шухăшĕпе ку улпут ухмах та. Якейк. || С деепричастием на „сан“, „сен“ иногда соответствует русскому может быть. Якейк. Кайсан та кайăп. Может быть и пойду. Ib. Парсан та парăп. Может быть и дам. || Уж и.. N. Нумаях та тăмасть, урамăн хăрах хĕрне çаратса та тухать. В. С. Разум. КЧП. Кунта ларсассăн, каç та пулса кайĕ, манăн киле каймалла. КС. Туса хутăн та-и? Ты уж и сделал? N. Чĕнтĕм анчах, чопса та çитрĕ: ах ĕçесси килет ӳке! (вероятно, ему хочется пить). Ал. цв. 10. Çапла жалать те, хĕрлĕ чечеке татса та илет. Чуратч. Ц. Пăртак ĕçнĕ-и, ĕçмен-и, куна усал сухалĕнчен ярса та илчĕ (уж я схватил), тет. || Выражает неожиданность. М.-Чолл. Ир тăрсан, пăхать, вунă улма çук та (а десяти яблоков уж и нет), тет. || Именно. Якейк. Чĕре ыратнăран та тохтăра кайнă, ахаль кам каять-ке? (Гов. с недовольством). || Соответствует русскому „а“. N. Самай та юлашкинчен пит нумай (пĕр виçĕ пин ытла) пĕр хуçаран илсе таврăннă. Завражн. Поп патне карăм та, попĕ çок та тăта (еще). || В отрицании — даже и не, и не. Ск. и пред. чув. 50. Ан та шухăшлăр шăннă ĕç çинчен! Янтик. † Пир(ĕ)н Тимеше пырсассăн, çĕр тенкĕсĕр ан та пыр (т. е. не имея сотни рублей, чтобы уплатить за невесту). N. Çавна валлиех сăкманлăх илейĕн-е (купишь ли на кафтан); укçа сахал пулсан, ан та ил. Конст. чăв. Тинĕс хĕрне çитсен, нумаях та тăмарăмăр, пароход çине кĕрсе лартăмăр. || В выражениях удивления — ну и.. Толст. Ăслă та-çке сан пуçă, ăстарик! N. Макарăн та чăмăрĕ пысăк-çке, ача! Альш. Аван та юрлаттаратьчĕ вăл ачасене. || В песнях иногда имеет неопределенное значение. Н. Карм. † Пĕчĕк кăна лаша — турă лаша, Белебейрен йăвăр та тиярăм; ах аттеçĕм, тетĕп, ах аннеçĕмI пĕлеймерĕм — йăвăр та каларăм. || В произведениях И. Н. Юркина как индивидуальная особенность встречается в главных предложениях, которыми вводятся в диалогах собственные слова второго из собеседников. Юрк. Мĕншĕн? тет ку та, хăне апла каланăран, ăнланаймасăр.
(-ал), толстеть. Тюрл. Вĕлле хурчĕ. Кивĕ, тачкалнă карас витĕр хуртсем икĕ енче ларнă чух пĕр-пĕрне ăшăтаймаççĕ.
как-то, случайно. Шурăм-п. Хăш чухне теплерен пĕрерĕш чăх вырăнне алтана ярса илеççĕ (гадание). Чхĕйп. Вăлсам (чуваши) самăй первей чӳркӳве венчет тунă чух кĕнĕ, е теплерен пĕри-пĕри вилсен кĕнĕ. Истор. Теплерен тăшмаисенчен тарса юлнисене те пит çăмăлах пулман. Ib. Вăл теплерен пĕр кивĕ кимĕ (лодку) туннă. Ib. Вăрçсан-вăрçсан, тăшмансем теплерен Нахимова вĕлернĕ. || Изредка. КС. Теплерен килсе, çавасем сутса каяççĕ. Изредка приезжают и продают косы. N. Темрен тата хăш-хăш килтен е аслашшĕ, е асламĕш (= асламăшĕ) ачисене чĕнни илтĕнет.
вдеваться. || Ткнуться (куда). Ск. и пред. чув 111. Унтан вара, аташса кайса тирĕн çырмана. Могонин. Учĕ-мĕнĕпе тирĕнсе кайнă (ткнулся). || Воткнуться, вонзиться. К.-Кушки. † Чӳрече витĕр йĕп ывăтрăм, тĕренче çине тирĕнчĕ. N. Йĕп алла тирĕнчĕ. Кĕвĕсем. Çĕр çурăлать, йĕп тухать, ура тупанне тирĕнет. ЧП. Урам тупанне тирĕнчĕ (йĕп). N. Пăтасем сирĕн урăрсене тирĕнĕç, е туратсем куçăрсене тăрăнĕç. || В перен. см. ЧП. Тăшман куçăма тирĕнчĕ. С. Дув. Çĕр çурăлчĕ, йĕп тухрĕ, ура тупанне тирĕнчĕ; ӳссе пĕвĕм çитмерĕ, çичĕ-ют куçма тирĕнчĕ. || Попасться на глаза, привлечь вниманне. К.-Кушки. † Ай-хай пуççăм, çамрăк пуç, ютсем куçне тирĕнчĕ. (Хĕр йĕрри). N. † Воник çола çитсессĕн, олпутсен коçне тирĕнтĕмĕр; вонçич çола çитсессĕн, хĕрсен коçне тирĕнтĕмĕр (на меня стали заглядываться девицы). || Впиваться. N. Сăвăс тирĕнсех ларать. Клещ так и впивается (в тело)! || Налегать, лезть. N. Пĕри те, тепĕри те, ăна пырса çапасшăн, ун патне тирĕнеççĕ (лезут к нему, чтобы ударить его). || В перен. см. Чăв. й. пур. З. Эрехпе пурте пулать, пĕр курка эрехшĕн таçта тирĕнсе ӳкĕç (готовы головой в омут сунуться?). Т. П. Загадки. Пĕр вакка хĕрĕх çерçи тирĕннĕ. (Яшка çини). Тим. † Кивĕ-ялсенĕн туй халăхĕ пăтă çине тирĕннĕ (накинулись на кашу). N. Суту-илӳ хушшине çылăх тирĕнет. Торговля без греха не бывает. || Наткнуться (на что), напороться. || Падать прямо, ударять. Толст. Хĕвел çӳлте, пуç тăрринче, çӳре пуçласан, çĕр çине тӳрех тирĕнсе çутата пуçласан, тĕнчере пур япала та ăшăнса хускала пуçлать. || Падать, валиться; спотыкаться. ЧС. Хăшĕ ĕссĕр, нимĕн тăва та пĕлмеççĕ. Ăста кирлĕ унтă тирĕне-тирĕне каяççĕ. Б. Яныши. Эпир часăрах каялла çавăрăнтăмăр та, урасне хул çине çавăрса хурса улича карти патнелле уя тухса тарас тесе тирне-тирне вĕçтере (т. е. во весь дух) партăмăр. Б. Яныши. Ачасем макăра-макăра, тирне-тирне тараççĕ. Сĕт-к. Тирĕнсе кай, повалиться вперед. Чураль-к. † Тирне-тирне ан макăр, тирĕнсе вилен, Потаçăм. См. Потаçăм.
покрывать, напр., шубу материей. Юрк. Атă вырăнне унта кĕрĕк илнĕ, анчах эсĕ ăна курас çук, мĕшĕн тесен кĕрĕкне ăна туллатса витнĕ, тет хăй кулса. Изамб. Т. Эпир кăçал кивĕ кĕрĕке туллатрăмăр. N. Кĕрĕке сукнапа туллатрĕç. N. Стаппан тăлăпне хура пуставпа туллатнă.
томтир (тумдир, томд’ир’), одежда. Н. Cедяк. Çапла калаççĕ пирĕн енче тумтир çинчен: кивĕ пулсан та, шурă пултăр, теççĕ. N. Тумтир ăшĕ, подкладка. N. Ялти çамрăк вăйăра, çинчи тумтир хĕр çинче. Икково. Томтирру, томтирна, томтирăнтан. N. † Пакшанăн тумтирри симĕс-кăвак, ухатана каякан никам та çук. Пирĕн хĕрсем йăлтăр-ялтăр, хăтана килекен пĕртте çук.
(турhан’д’и), назв. духа. (Ему варят пивов маленьких кадочках, бросают свечи, яйца, хмель, солод, в лесу и оврагах. Он будто бы появился после киремети). Шарбаш. Б. Яныши. Çав вăрман патĕнче Торханти ятлă киремет. Около того леса находятся киремет по имени „Торханти“ || Назв. обряда. Шурăм-п. Çуркунне юр кайса пĕтрĕ. Сăртсем симĕсленчĕç. Хура вăрман та симĕсленет. Ачасем сурăхсампа (çитерме) çӳреççĕ. Ах унта питĕ аван-çке! Ачасем выляççĕ, кулаççĕ. Эпĕ те унта пĕчĕкçĕ чухне çӳреттĕмччĕ. Пĕре кив улича вырăнче çитерсе çӳренĕ чухне, пĕр ватă карчăк вăрмана кайнине куртăмăр. Аллинче унăн темĕскер пур. Çта каять-ши вăл капла? Пысăкрах ачасем ăна та пĕлчĕç: турханти пăрахма каять, терĕç. Ачасенчен нумайĕшĕ ун хыççăн вăрттăн чупрĕç. Эпир пилĕк-улттăн анчах юлтăмăр. Пире пĕчĕккĕрен сурăх пăхма хăварчĕç. Карчăк вăрманта пĕр тĕмĕ кутне чăрпуçланса ларчĕ, тет те, аллинчи тутăрне салтма пуçларĕ, тет. Ун ăшĕнчен хулен çăмарта, чан пек япала, хăмла, салат, çурта тухрĕç, тет. Салачĕпе хăмлинчен чан пек япалишĕнче сăра тунă пек пулчĕ, тет. Çуртине лартса кĕл-тăва пуçларĕ, тет. Кĕл-тусан, кĕл-тусан, ку япаласене пурне те пăрахса килелле уттарчĕ, тет. Вăл вăрмантан тухнине эпир те куртăмăр. Ун хыççăн турхантие кĕл-тунине курма кайнă ачасем çĕмĕрĕлсе тухрĕç. Пĕри çăмарта йăтнă, тепĕри çурта. Ачасем карчăка: çта кайса? тесе кăшкăраççĕ. Карчăк нимĕн те чĕнмест. Чĕнсен, турханти çырлахмаçть пулмалла. Турханти тутрисем пирĕн патра çырмасенче, вăрмансенче халĕ те курăнкалаççĕ. Вĕсем пурте кивĕ. Унтан эпир Турхантие халĕ кĕл-тумаççĕ теме пултаратпăр. Ĕлĕкрех эпĕ те çырмара çуртасем куркаланаччĕ. Халĕ çук. Хăш чухне ачасем ĕлĕк укçасем те тупкаланă, тет. Кукаçи: чиркĕве кайнă чухне пĕрер уçă турханти çурти илсе каяттăмччĕ, тет. Турхантие халĕ пуççапмаççĕ. || Имя человека, который выдумал культ „торганди“. Шарбаш.
то же, что тăваткал, четыреугольный, квадратный. Янтик. † Тăваткăл минтер, хăмаç çип, сарса тухăр сак тулли. Тим. † Тăваткăл та çерем çырлалă. N. Вăл çĕре вĕсем тăп-тăваткăл касса илнĕ те, пур кĕтессе те пĕрер чул юпа лартнă. Янш.-Норв. Тăваткăл татăк, четыреугольный кусок. Собр. Тăваткал çаран. || Клетка. N. Тăваткăл тĕрĕлĕ, клетчатый. N. Пир тăваткăлĕ. || Квартал, квадратная площадь. Ачач П. Хупах çуртĕнчен шутласа виç-тăват тăваткăл хăварсассăн, аслă урампа пынă чух, пĕр кивĕ, лутра пӳрт çумĕпе, иртсе каймалла, N. Урам тăват-кăлĕ. Ау 151°. † Тăваткăл-тăваткăл касаççĕ, аслă çула виçеççĕ. || Бубны (масть в картах). Кутема.
прошлогодняя трава, вышедшая из-под снега. ЧП. Пĕлтĕр çăлман çарана хавтан тесе пĕл ăна. СПВВ. ЕС. Хавтан = кивĕ курăк, çуркунне юр айĕнчен çĕрмесĕр тухат.
родственник, свойственник. Шорк. Хорăнташ, родство по мужской линии. Сред. Юм. Хôрăнташ, родственники по женской линин. Çатра-Марка. † Сарă, сарă хĕрсене савса торă çоратнă, хора, хора хĕрсене хорăнташшăн çоратнă. N. Вăл çын пире хурăнташ. Аттик. Аннене пăртак хурăнташ тивет пулас та, çавăнпа ăна анне апай тет. Кан. Враг. Мĕншĕн кăна шавлать çав халăх, çĕнĕрен хурăнташа тытăннăран. Альш. Суйла-суйла хурăнташ тупрăм, çын сăмахпе сивĕнмин лайăхчĕ. Тайба-Т. Çĕнĕрен хурăнташ тупрăм тесе, кивĕ хурăнташна ан пăрах. Тим. Тăвансем пурте лайăхран, çавăнпа хурăнташ пултăмăр. Сред. Юм. Укçан хурăнташ çук. N. Вăл пире хурăнташ тивет (лекет). Он нам приходится родственником.
хорăç, яство. Магн. М. 116. КС. Пахча çимĕçне, çырла таврашне чăн малтан çияс уммăнь: кивĕ çăвар, çĕнĕ хурăç, тиççĕ. || Трапеза. ПФ. Кĕрекеме хурăçăма стел тули пар. (Из моленья „Сăра пички пуçланă чух“). Т. VI. 14. Е, пĕсмĕлле! турă, çырлах, турă, каçар. Сана асăнатпăр, витĕнетпĕр, çĕрте пиçнĕ хурăç. Ib. 14. Çĕр ашшĕ, çĕр анăшĕ, çĕрте пиçнĕ хурăç, эпир сана асăнатпăр, витĕнетпĕр.
хоскат, двинуть. N. Вăл тусене хускатса лартать. N. Çакскер пĕренене урипе кăшт хускатса ячĕ, тет. || Расшевелить. Орау. Хăмлана пăртак хускатасчĕ, ытла хĕрсе кайĕ. || Поднять. N. Мăн çол çинчи хура тусанне хора-тор лаши хоскатрĕ. || Начинать. N. Çапла вара туй хускатса пӳрте кĕреççĕ. N. Вара турккăсем крексемпе вăрçă хускатнă. || Тревожить. Баран. 103. Вак тымарĕсене хускатма юрамасть. Орау. Шыва ан хускат, пулăсем хăраççĕ. N. Çеçен хире тухрăм — ут кустартăм, кăлкан тĕпĕсене хускатса. Хурамал. † Укăлчаран тухрăм, ут кустартăм, кивĕ кăлкансен тĕпне хускатрăм. Никит. Пирн пек çамрăк ачасене Шупашкар улпуч хускатрĕ. (Солд. песня). || N. Эсир йĕрсе манăн чĕрене пит хускататăр (расстраиваете). Орау. Чĕрене ан хускат ăна каласа. Сĕт-к. Вăрман орлă çил вĕрет, йăвăç шулчине вăл тăкать, холаран холая хот çӳрет, пирн ăшчика вăл хоскатать. N. Эсĕ курма пырап, тесе, манăн чуна хускатрăн. Ты написала, что приедешь побывать, и тем лишила меня покоя (взбудоражила). || Растревожить. N. Шурă шупăр çĕлетес мар, яшсенĕн чунне хускатас мар (раздражать?) В. С. Разум. КЧП. Сарă хитре хĕрĕсем шур шупăрсем тăхăнса тăраççĕ пӳртсем умĕнче каччăсен чунне хускатса. || Раздражать. Н. Карм. Ура çине тăтăм таш ташлама, курайман тăшман чĕрине хускатса. || Пугать. Пазух. † Шулап çинчи шур кайăк, çын хускатман пулсассăн, вĕçес кайăк марччĕ вăл. || Наводить страх. Альш. Тĕк тăмалăхах çын чунне хускататăн эсĕ (понапрасну наводить страх).
хоть. Регули 1544. Хăть çĕнĕ, хăть кивĕ, çавах мар-и? Ib. 1545. Хăт кайччăр, хăть ан кайччăр, эп каймастăп. N. Эсĕ патрет ӳкерсе хăвартăн та, мана макăрма полчĕ хăть. Кан. Ĕç паракан пиршă хăть черете те çырмарĕ, тет вăл хăйĕн çырăвăнче. ГФФ. † Хăть хорлăр та, хăть мохтăр... Хоть хвалите, хоть хайте...
(кы̆мган), кумган (назв. сосуда для мусульм. омовений). См. кункал. ГТТ. Кăмкан пек янтаратса кăшкăрать. Кричит гнусаво (как в кумган). || Рукомойник. Хĕн-хур. Кăмкан панче кирĕк хăçан та пĕр кивĕ кипкерен тунă хап-хура алшăлли çакăнса тăнă. Хурамал. Ăна хупнă пӳртрĕ кăмкан пулнă.
поздравлять. Хĕрлĕ Урал 1921, № 10. Çавăнта пӳрт кăтланă йĕркипе укçа пухнă чух... Ib. Кивĕ пӳрте кăтламаççĕ пуль.
(к'ӧ̆псӧ̆), мелкие частицы, отстающие от старого холста и пачкающие одежду. В. Олг., Сятра. Шарбаш. Кĕпсĕ — хлопья, падающие при тканье. Хочашево. Хора япала çине шор пир хорсан, кĕпсĕ ларса толать. Постав çине кивĕ шор пир хорсан, кĕпсĕ ларса толать. Шарбаш. Кĕпсĕ — пир тĕртнĕ чох стан айне тăкăнакан мамăк. В др. гов. çип лăппи (лăпă).
общее назв. девяти чувашских селений в б. Буинск. у. (ныне Буденновск. р. Татарск. АССР). Альш. Тăхăр ял — 1) Пӳркел, 2) Пимĕрсел, З) Кивĕ Мертлĕ, 4) Çĕнĕ Мертлĕ, 5) Елшел, 6) Раккасси, 7) Таккавар, 8) Киштек, 9) Хирти Кушкă. Çав ялсене Тăхăр ял теççĕ. Çак тăхăр ял ĕлĕк пĕр ял пек пулнă. Вĕсенĕн çĕрĕ пĕрле пулнă. Пĕрле пурăнса вĕсем пит пысăк чӳксем тунă.
суеверный. N. Тĕшмĕшлĕ çынсем вăрлăх кăларма килĕнче кам телейлĕ çавна яраççĕ. Ентĕрел. Тĕшмĕшлĕ карчăк, суеверная старуха, соблюдательница обрядов. Ст. Чек. Тĕшмĕшлĕ, боязливый, мнительный вследствие суеверия. Ib. Тырă кăларнă кун кӳршисем калаççĕ: вĕсем тĕшмĕшлĕ çынсем, вĕсем паян япала парас çук. || Недоверчивый. Сред. Юм. Пит тĕшмĕшлĕ çын. Такой человек, который во всем других подозревает. Ib. Тĕшмĕшлĕ çын тесе çын япала туса вĕлересрен, чирлеттересрен пит хăракан çынна калаççĕ. || Сомнительный, подозрительный. N. Тĕшмĕшлĕ япала. Шел. II. 66. Кавал патĕнчи кивĕ çăва çинчен илнĕ тĕшмĕшлĕ пир татăкне çав арăма кăтартса: ку пир татăкне çăва çине ма пăрахнă? терĕм.
назв. киремети. Аттик. Вăл сурăхсене: турра, тур амăшне, хĕвел амăшне, çил çуначне, пихампара, пӳлĕхçие, хĕрлĕ çыра, кивĕ масара тата Чарту киреметне панă. (Из описания киремети).
подр. треску. Альш. Ку хĕр пĕр кивĕ хĕресе шаттăрт хуçса илет, тет те...
подр. разнообразному стуку. СТИК. Чашкă-кашăксене эсĕ пĕрте тирпейлĕ çумастăн-ĕçке, шăкăр-шакăр тутаркалан, çаплипех пăрахан (деревянные ложки и чашка стукаются одна о другую). Сред. Юм. Шăкăр-шакăр! – стук каленьких твердых предметов. Ib. Кĕленчесĕм пĕр-пĕрне пырса çапăнсан шăкăр-шакăр тăваççĕ. N. Çăпалисем шăкăр-шакăр, шăкăр-шакăр тесе пынă, тет. Сред. Юм. Сӳс тӳнĕ чôхне кисĕпсĕм пĕр-пĕринпе лексе шăкăр-шакăр тăваççĕ. Альш. Ача-пăчасем шăкăр-шакăр тăваççĕ. СТИК. Мĕн шăкăр-шакăр сасси çавăнта, ачана вылямалли илсе пани? КС. Качакасам вылянă чухне мăйракисемпе шăкăр-шакăр тутараççĕ (задевая рога за рога). || Ветхий. Утăм. Кивĕ, хăрак, шăкăр-шакăр кимĕсем пĕр-пĕрин çине пырса перĕнсе пăр! каяççĕ. N. Шăкăр-шакăр вут сыппи ĕне ури айĕнче. СТИК. Аякки пĕрчисем шăкăр-шакăр (говорится о тощей лошади). || N. Мелкий. Ма хăвăрт килетĕн уявран? — Эй, шăкăр-шакăр ачасем анчах унта. Альш. Ачи-пăчине, шăкăр-шакăрне пуçтарат та килелле тухат (уезжает). || Сред. Юм. Эп ĕçлеме пăрахăр теччинех шăкăр шакăр (показывает скорость действия) пăрахса ларчĕç. || Ссора. N. Аван пурăнăр, шăкăр-шакăр ан пултăр.
назв. дер., Старая Шемурша. N. Кивĕ Шăмăршă тесе халь кăна калакалаççĕ, çывăхри халăх ăна „Хĕрлĕ Пылчăк“ тет.
жребий, судьба. Сред. Юм. Шăпа яр, бросать жребнй. N. Шăпа сиктер, бросать жребкй. Изамб. Т. Валеçнĕ чухне (луга) шăпа сиктерсе çӳресси пит аван. Кан. Кашни ана çинче шăпа ярса пыраççĕ. Сред. Юм. Шăпа ани — шăпа ярса тохнă ана. Баран. 173. Çамрăк ачасемпе çамрăк хĕрсем, шăпа ярăр. Юрк. Çак ялта пĕр маттур хĕр, пур ачасем ячĕç шăпана. Орау. Шăпине патак тăрăх алă тытса тухса яраççĕ. Сред. Юм. Ертелпе япала кăшне (= хăшне) тохать тесе, патакпа шăпа тытаççĕ. N. Шăпа тытаççĕ, тет, кама малтан кайма тивет. N. Ывăлĕсем шăпа тытаççĕ. Альш. Шăпа тытаççĕ, тет те, аслă ывăлне тухат, тет, сыхлама. N. Манăн шăпам чи лайăх çĕре тухрĕ, манăм çĕрĕм пит кăмăллă. N. Стражниксене е вырăнти çынсене вĕлерме тытăнсан, эпĕ вулăсран хресченсене илĕп те, шăпа тăрăх пăшал пертерсе вĕлерттерĕп, тет. N. Шăпа кантри. N. Манăн шăпа кая юлчĕ. N. Эпĕ тăрап кивĕ шăпапа. Тобурд. Эсĕ кив шăпана юлнă çын. Ты оставленная на старый жребий. (Так говорили про девушку, которую раз украли, но отец не дал, и она, таким образом, всталась старой девой). Изамб. Т. Пирĕн камсемпе шăпа? Кукша Йăкăнатсемпе. Ху каларăн çавсемпе пулма. (8 душ, которые получили общую часть лугов). || Çĕнтерчĕ 38. А-а-а! лекрĕ! Шапи тулчĕ. Чăв. юм. 1919, 23. Çав чух-ха ăна. Хăй чиперрипе тек çиçсе çӳретчĕ, пĕтрĕ ĕнтĕ! Шăпи тулчĕ. Янтик. Кĕске çаран утине кăçал çулас теменччĕ, шăпи тухрĕ — мĕн тăвас. || Счет. || Бирка. СТИК. Тир тума парсан, е улача пĕветме çаптаркка çаптарма парсан, шăпа туса парса хăвараççĕ. Золотн. Шăпа, жребий, доля, участь, участок.
быть в зависимости, в повиновении. Юрк. Кивĕ саманара чăвашсем вырăссем алли айĕнче парăмра пурăна пуçланă.
хлебец. Альш. Пыл çăкри — кивĕ тахçанхи, пулса пĕтнĕ карас.
(-λλиы), ступенька лестницы. Ачач 80. Пĕр тĕлте пусмалли татăкĕ хуçăлса кайнă кивĕ пусма тăрăх аслăк çинчи улăм ури çине вăш-ваш хăпарса карĕ.
nom. gentis in vico Кивĕ-Чакă, praef. Buensis? фамильное прозвище в Ст. Чек.? Ст. Чек. Арттăн таврашсем.
(аскы̆нлы̆), libidinosus, dissolutus, дурного поведения, испорченный в нравств. отношении. Нюш-к. Аскăнлă çын, человек дурного поведения. || Per translationem. В перен. см. Требн. 2714. Аскăнлă кивĕ этемлĕхне пăрахтар. (Это выраж., повидимому, неудачно).
(аζ’а, аџ̌а; Пшкрт, Писмянка ача), infans, parvulus; puer; puella; virguncula; adolescens, adolescentulus, iuvenis, дитя, ребенок; мальчик; девочка; парень, юноша; девушка. Зап. ВНО. Амăшĕ пулсан, ачи пулать. Орау. Йăван арăмĕ ачи хыçĕнчен тасалнă ĕнтĕ. Жена Ивана уже оправилась после (ребенка) родов. Н. Седяк. Ача çуралсан, кăвапине касаççĕ. Ывăл ача пулсан, кăвапине çĕçĕпе е пуртăпа касаççĕ: çĕçĕ пек çивĕчĕ пултăр! теççĕ. Кăвапине пуртă çине хурса, çĕçĕпе касаççĕ, ак çапла каласа: ĕçе хавас пултăр! Икĕ тĕрлĕ калаççĕ. Примеч. Хĕр-арăм çăмăлланаймасан: упăшкине йăвăр, усал сăмах каланă пулĕ, теççĕ. Çавăнпа арăмĕ урлă упăшкине виçĕ хут каçараççĕ. Упăшки: унăн çылăхне каçаратăп, тет. Ача çуралсанах, çăварне çу хыптараççĕ. Ачана тĕне кӳртсен, пăртак пурăнсан, ача чăкăчĕ чӳклеççĕ. Чӳклессине пĕр-пĕр чухне ĕçсе-çисе ларнă чух чӳклеççĕ. Сĕтел çине çăкăр, ун çине пĕтĕм чăкăт хураççĕ. Унтан, ура çине тăрса чӳклесен, çăкăрĕпе чăкăтне вакласа, валеççе параççĕ. — Ĕмĕрлĕ пултăр, кунлă-çуллă, пултăр! теççĕ. Пĕр-пĕр çыннăн ача çуралсан: çĕнĕ кайăк çуралнă, теççĕ. Унтан тата ыйтаççĕ: ылттăн-и, кĕмĕл-и? теççĕ. Ылттăн — ывăл ача, кĕмĕл — хĕр-ача. Пин тенкĕ, теççĕ, çĕр тенкĕ. Когда родится ребенок, ему обрезывают пупок. Если родился мальчик, то пупок обрезывают ножом или топором, со словами: «Пусть будет остр, как топор». Пупок кладут на топор, разрезывают ножом и говорят: «Пусть будет работящим!» Говорят двояко. Примеч. При трудных родах делают предположение, что жена когда-нибудь сказала мужу что-нибудь оскорбительное и нехорошее. Поэтому заставляют мужа переступить через жену трижды. Муж заявляет, что он прощает своей жене грех. Как только родится ребенок, ему дают в рот немного масла. Немного спустя после крещения, молят ребячий сыр. Этот обряд справляют во время пирушки. Кладут на стол хлеб, а на него непочатой сыр: потом встают, совершают моление, а хлеб и сыр раздают по частям присутствующим. При этом говорят: «Пусть будет долголетен!» Если у кого-нибудь родится ребенок, то говорят: «Родилась новая птичка» (или: зверек). Кроме того, спрашивают: «Золото или серебро?» Золото — мальчик, серебро — девочка. (На это отвечают): «Тысяча рублей» (если родился мальчик и) «сто рублей» (если родплась девочка). Ср. Алг. Ача çуралсан. Пуçламан чăкăт илеççĕ, пуçламан çăкăр, сăра ăсаççĕ. Кĕл-тăваççĕ турра: турă! ху çуратнă чунна лайăх ырлăх-сывлăх пар пурăнма. Алăк уçса, пуççапаççĕ турра. Когда родится ребенок. Берут непочатой сыр и непочатой коровай хлеба, нацедят пива и молятся богу: «Боже! дай счастья и благополучия живому существу, созданному тобою!» Отворяют дверь избы и делают земные поклоны. Собран. 195. Ача çуратсан, ăна, тĕне кӳртсе, уйри тăр-пĕччен ларакан йăвăç патне илсе каяççĕ, унта хăйсем урăх ят хураççĕ; урăх ят хумасан, ача пурăнмасть, теççĕ. Когда родится ребенок, то его окрестят и отнесут к дереву, одиноко стоящему в поле. Там они дают ребенку другое имя, думая, что в противном случае ребенок не будет жить. Ст. Чек. Эпĕ ача çулĕнчен тухнă ĕнтĕ. Я уже вышел (вышла) из детского возраста (гов. когда исполнится 12 лет). Ib. Эс ача мар ĕнтĕ, ача çулĕнчен иртнĕ ĕнтĕ. Ты уже не ребенок, твои детские годы уже прошли. Ib. Ялан ача пулăттăн. Ты все хотел бы быть ребенком. Собр. 71. Ача пăхакан выççа вилмен, йытă пăхакан выççа вилнĕ, теççĕ. Кто ухаживает за ребенком, не умрет с голоду, а кто воспитывает собаку, умрет голодной смертью. Альш. Варвари Пăрăнтăкран Кашана качча кайнă. Ачине тутар арăмĕпе тунă, тет. Варвара вышла замуж из Бурундуков в Елховоозерную. Говорят, что при родах у нее была бабкой-повитухой татарка. N. † Улма пахчи турăм та эп, ача кулли пулчĕ вăл. Я рассадил яблоновый сад, но он достался в добычу детям (т. е. они воровала из него яблоки, ломали деревья и пр.). Ч.С. Эпĕ: халĕ мана никам та чаракан çук, тесе, ар шухăшăмпа шухăшласа ларатăп. Я сижу и думаю своим детским разумом: «Теперь меня некому останавливать» (т. е. удержввать от шалостей и проч.). Шурăм-пуç З. Çĕнĕрен тӳрри пур теççĕ те, çĕнĕрен тӳрри пур, теççĕ. Ай-хай, ача Учун пур та, çав Ивана пăрахаймаçть. Говорят, что имеется новый друг (любовник), а она, Ульяна, не можст бросить того Ивана. N. † Ай-хай ача Татьяна Киштек çулĕпе сиккипе. КС. Вăл ачи унăн кампа пулнă-ши? От кого у нее этот ребенок? Якейк. Валтанхи ар, хырăмра чох, эпĕр, туран куççа, анса лартăмăр. Когда я ходила первым ребенком, мы переселились с верхнего конца деревни на нижний. Шорк. Ачана кипкепе тыт. Держи ребенка в пеленках. КС. Эй, ачупа пĕрле!.. йĕрĕнтермĕш!.. Эх, чтобы тебя с твоим ребенком!.. Надоедник!.. Сред. Юм. Ача ӳкмен, сурчăк ӳкнĕ! Пĕчик ачасĕм ӳке парсан, пысăккисĕм, ачана тăратнă чухне, ача ӳкнĕ çĕре сурса, çапла калаççĕ. Не ребенок упал, а плевок! Когда упадет ребенок, то взрослые, поднимая его, плюют на то место, где он упал, и произносят эти слова. Чебокс. Тепĕр кун, кăнтăрлахи кĕлĕрен тухсан, атте ачана çĕклерĕ те, урамалла йăтса тухрĕ. На другой день, после обедни, отец взял ребенка (мою маленькую сестру) и понес ее куда-то на улицу. Собр. 103°. † Сак çинче ача вылясан, ашшĕ-амăшĕ курать — савăнать. Когда на нарах играет ребенок, отец с матерью смотрят на него и радуются. ХVIII. З1. Сак тулли ача пар. Дай полные нары детей. (Из моленья). Нюш-к. Ача пăлатна пулсассăн, уна пĕр çулталăкранах ĕмĕртме пăрахтараççĕ. Если ребенок здоров, то его советуют отнимать от груди, как только ему минет год. Ib. Тата тĕлĕкре пĕчик ачана курсан та, чирлессе, теççĕ. Говорят, что видеть во сне маленького ребенка также предвещает болезнь. Курм. Ача çăлтан топрăмăр. Мы нашли в колодце ребенка. Так говорят, когда родится ребенок. Вир-ял. Çав хĕр мана ача тет; аллине ача тытмасăр çав хĕр качча ан кайтăр! Эта девка называет меня мальчишкой; пусть не выйдет она замуж раньше, чем родит («возьмет в руки») ребенка! Шел. П. 66. Ача туман арăм ача тăвасшăн вилесене (покойникам) панă вĕт ăна (лоскут холста). Сарат. «Çывăр, ачам (хĕрĕм), çывăр! Аннӳ кайнă çырлана; татнă-татнă — ывăннă, унтах, выртса, çывăрнă. Аçа çаптăр, çиçĕм çиçтĕр, пирĕн аннене (или: санăн аннĕне) вăраттăр. Пирĕн анне вилсессĕн, çĕнĕ анне илĕпĕр. — Çĕнĕ анне аван мар, кивĕ анне аванччĕ: çĕнĕ курнитса ăшă мар, кив курнитса ăшăччĕ. Ст. Айб. † Чипер ача куйланать савнă ачи килментен. Красавица тоскует оттого, что не пришел к ней милый. Абыз. † Атăл çинче алă майра, сараппань виттĕр çил вĕрет. Пирĕн ачисем пулчĕ (ç) пӳлч (= пулĕ?) На Волге 50 русских женщин; сквозь их сарафаны продувает ветер. Вероятно, это были наши ребята. Альш. Вĕрентесси теплелле, çынсем унта темĕнле, епле пурăна пĕлмелле? тетĕп. Шухăша юлтăм хайхи ача. Как еще будут обучать? Каковы-то там люди? Как там жить? Задумался парень (т. е. я). N. Ыйтат, тет, ку хĕрĕнчен: камран сан ку ачу? тесе. Спрашивает этот у дочери: «От кого, говорит, у тебя этот ребенок?» Сказки и пред. чув. 17. Сĕм вăрманăн ачисем йăвисене кĕреççĕ. Дети дремучего леса входят в свои жилища. Регули 1248. Эй она ачан корса. Эп она арăмăн илтĕм. Я ее видел еще ребенком. Я ее взял вдовой. С. Тим. † Вун çитĕ çулхи ачупа кам юратса вылямĕ. С 17-тилетним юношей кто не пожелает играть? Альш. † Ашшĕ-амăшĕ ӳксе, йĕрсе юлчĕ ытам тулли сарă ачишĕн. Родители плакали навзрыд («упавши») о своей милой красавице дочке. Кратк. расск. 20. Атте, яр ачуна пирĕнпе. Отец, отпусти сына с нами. Изамб. Т. Унта халăх пухăннă çĕре асламăшĕ: ачи, ачи Павăлĕ! Пăхран-шăкран тасалнăччĕ, шыва кайса вилейчĕ, тесе, кăçкăрса йĕрет. Там, при собравшемся народе, бабушка (его) ревет благим матом, пряговаравая: «Бедный Павел! Только что ты успел вырости до того, чтобы ухаживать сам за собой, и уж утопул в речке!» N. Эсир пĕлекен Хурамал ачи Елеазар (конец письма). Известный вам Карамалинский парень Елеазар. Лашман. † Урамăрсем тӳрĕ пулас пулсан, хĕрхенмĕттĕм йĕс кĕлелĕ аттăма; ачисем ачана çитнĕ пулсан, хĕрхенмĕттĕм кĕмĕл çĕррĕме; ачисем ачана, ай, çитеймен, кĕмĕл çĕррисем ăстантан тухайман. Если бы улицы были прямые, не пожалела бы я своих сапог с медными подковками; если бы парни были на возрасте, не пожалела бы я своего серебряного кольца... Парни еще не выросли, серебряные кольца еще не вышли из литейного стана. Собр. † Çинçе пилĕк сар ача пĕччен çывăрнă чух, ай, пулайинччин! Ах, если бы красивый юноша с тонкой талией был около меня, когда я сплю одна. Эпир çур. çĕр-шыв. Шкулта пурĕ 90 ача вĕренет: вĕсенчен 50 ача хамăр ял ачи, 40 ача урăх ял ачисем. Альш. Ачапа вилнĕ. Умерла из-за ребенка (т. е. от родов). Ib. Çăмăлланаймасăр вилнĕ. Умерла, так как не могла разродиться. Ib. Çав çынпа пулса (çӳресе), ача тунă. Прижила от этого человека ребенка. Макка 142. Ача, пурăнасса нимĕн шухăшсăрах тенĕ пекех пурăнатăп. Живу я, братец, без всякой думушки и заботушки. || Qui blanciius alloquuntur, primae personae terminationem addunt. Прибавление к этому слову суфф. притяж. 1 л. ед. ч. делает обращение более ласковым. Изванк. Кин ачам! çынна ытла йăвăр сăмах ан кала, çынна тĕксе ан яр, ачам, çын сăмах хыççĕн кăлăх ан кай, хуна ху пĕл. Милая сноха! не говори другим оскорбительных слов, не отталкивай от себя людей, не поступай необдуманно по чужим советам, знай сама себя. (Наставление, даваемое молодой стариками и старухами; из обр. «Çĕн-çын яшки»). Ст. Чек. Ачам, кăлăхах çынпа вăрççа ан çӳре. Не бранись, дитя мое, попусту. || De pupa. О кукле. Сред. Юм. Калăпа пир таткисĕмпе чӳркесен, пĕчик ачасĕм: ача, тесе, çĕклесе çӳреççĕ. || In allocutionibus significat sodalem. Нередко употреблаетея в обращениях, в смысле брат (к лицам обоего пола, как и это русск. сл.). Б. Олг. Çитмест-и сана ик сом вонă пус? — Ах, ачам, çапла йӳн полат. Не будет ли с тебя шестидесяти копеек? — Ах, это, брат, (слишком) дешево будет! Ст. Чек. Ача, атя шыва кĕме каяр. Идем, брат, купаться.
заставлять наступить, давить; позволить наступить и пр. Ск. и пред. 21. Халиччен çынна култарман, ури çине пустарман. Альш. † Хусахсем те утланнă хура ут ялан тумхах çинчен пустарат. Юрк. † Утлантăм та кустартăм эпĕ турă утма, шурă мулкаç çине пустартăм. Çĕнĕ Пурăнăç. Унта (туда) пире ярса та пустармаççĕ (не допускают совсем). || Отдать материю в набойку. Золотн. || Заставить валять, дать валять. || Печатать. Истор. Москвара вĕсене кура кĕнекесем пустарма тытăннă. N. Çапла алăра çӳрекен хай хутсем станпа çаптарма юрăхлă пулсан, эпир вĕсене пурне те станпа пустарăттăмăр. || Отделать, обить, обшить, вышить. Бигильд. † Тимĕр-кăвак лаша çинче йĕс пустарнă йĕнер пур, теç(çĕ). В. Байгул. Эпир тытас тытмине шуçпа пустарса хывнă, унта ылтăн çĕрĕсĕр тытас çук. ЧП. Çинчен шăрчăк ука пустартăм. Юрк. † Тытса хăпарас карлăкне йĕс пустарнă. N. Апи, хăна валли кивĕ кĕрĕк çине хура пустарса...
(пы̆ры̆н, пŏрŏн), повертываться, поворачивать, заворачивать. Сёт-к. Карчăкпа старик порăннă, порăннă, онтан пуçĕ пăрăннă, сăмси чалăшнă. (Начало сказки). N. Кукăртан пăрăнсанах, аякра вут çути курăнса кайрĕ. Баран. 96. Хирĕç пулас пулсан, ниепле те кунта икĕ урапа пăрăнса иртес çук. Альш. Çав Этремене, Сĕве пăрăнса кĕнĕ тĕлелле тухат вăл пирĕн Сурăх-каççи. || Изменить (о счастье). Сёт-к. Онăн телейĕ пăрăнчĕ онтан. || Свернуть с пути. N. Яла каймĕ, ăçталла та пулсан, пăрăнса кĕрĕ, терĕ. || Объезжать. N. Ку япаларан пăрăнса каяс пулĕ (объехать на дороге). || Корчиться, извиваться. Чураль-к. Потаçăм, потаçăм, пăрна-пăрна ан макăр, пăрăнса вилĕн, потаçăм. См. потаçăм. Неверк. Ĕмĕр пурăнас тесе, пĕр хĕр илтĕм, турă та çырмарĕ пурăнмашкăн, пăрăнса йĕрсе юлчĕ укалча тулне. ЧП. Вăрăм чăршă тăрринче пăрна-пăрна кук авăтать. Тораево. † Унтри пичи лаççинче пăрна-пăрна куку автать, эпир çавнашкал автас çук. || Дать дорогу. Ск. и пред. 45. Пăрăнăр çынсем! Мăншу хĕпĕртет хăйĕн çĕршывне сутнă укçипе! N. Çул çинче вăл пичĕшсене хуса çитнĕ те: пăрнăр! тесе кăçкăрнă. СТИК. Эй, пăрăн! Берегись! (при тихой езде или если кто что-нибудь несет; в др. гов. и «пăрăн»). Тим. † Улăх ути çулнă чух пăрăнчĕç партас утисем [срв. партас кĕпçи]; пирĕн ял хĕрĕ кайнă чух пăрăнчĕç Кивĕ-ял хĕрĕсем. || Уклоняться, отворачиваться. N. Йывăр ĕçрен ан пăрăн. N. Пытана пуçларĕ, пăрăнса çӳре пуçларĕ. Янтик. † Кайăк хур каять картипе, йăви юлать пăрăнса (в стороне). Юрк. † Аслă вăрман витĕр тухнă чух пăрăнса юлчĕ пушă аври; аслă ял витĕр тухнă чух пăрăнса юлчĕ чун савни. Кр. Чет. Тайба-Т. † Улăх утине çулнă чух хир утисем пăрăнĕç. || Отлынивать (от работы). Юрк. Лешсем хăш чухне хăне те ĕçлеме чĕнсен, вăл хăй ялан сăлттав мĕн тупам пек пулса, пăрăнса юлма тăрăшнă. || Изгибаться, извиваться. Янш.-Норв. † Эпир пырас çул çинче пăрăнса шăтнă пĕр хурăн. N. † Пăрăнса ӳснĕ пĕр тулă (выросла изгибаясь). Альш. † Эпир пырас çул çинче пăрăнса ӳкнĕ пĕр пăри. Юрк. † Эпир пырас çул çине пăрăннă-шăтнă пĕр тулă. N. Пирĕн хирĕн варринче пăрăнса ӳкнĕ пĕр миша (межа проведена не прямо). || Разъехаться. Иревли. Курасшăн пит çуннăччĕ; сире курса пулмарĕ, тахшĕ тĕлтре пĕр-пĕринчен пăрăнса кайнă. || Размахиваться. С. Айб. † Пăрăнса та утă эп çулмарăм, татса та пĕрлĕхĕн те, ай, хыпмарăм. || Поскользнуться. N. Манăн урамсем кăштах пăрăнса каймарĕç.
(-д-), подр. стеканию крупными каплями пота. Хорачка. Пăтăр-пăтăр тар йокрă. КС. Пăтăр-пăтăр. Яжутк. Пăтăр-пăтăр тар юхать (пот течет градом), тарне шăлма тутăр çук. Чертаг. Пăтăр-пăтăр тарланă (крупные капли пота). АПП. † Пăтăрах та пăтăр тумла юхат, çичĕ хут пустав варрине витерет. || Подр. звуку легкорвущейся ткани. Сред. Юм. Тарпа çĕрнĕ кĕпе пăтăр каять (легко рвется). Орау. Пăтăр, пăтăр татăлать. Рвется во всех местах, напр., ткань. СТИК. Кивĕ кĕпе-йĕм пăтăрр каят (çурăлат). IЬ. Хурăн хуппи пăтăр туса касăлат. || Подр. звуку падающего мелкого помета овцы или козы. Тораево. Така хăраса пăтăр-пăтăр сыса панă (звук от падения помета). Вотлан. Карта тăрăх канька чупĕ, пăтăр-пăтăр пăх сысĕ. (Хăй çунни). || Подр. звуку пузыря. Икково? Пăтăр-пăтăр (о пузыре). || Подр. прерывистой барабанной дроби (т. е. частому барабанному бою). N. Пирĕн акă пĕр салтакки парапана тăррр!.. тăррр! пăтăррр! тутарса çапсан, эпир чăнах тата та нумайăн пухăнатпăр. || Подр. звуку трепыхающегося флага. Ыраш. Пăтăр, пăтăр, пăтăр, хатĕр, хатĕр, хатĕр-р-р! тесе тăраççĕ (хĕрлĕ ялавсем). IЬ. 9. Колхоз касса илнĕ тĕлсене хĕрлĕ ялавсем çакнă та, катаран вăрманпа çынсем çинелле савăнăçлăн пăхса выляса: пăтăр, пăтăр... || Подр. быстрой речи (скороговорке). N. Пăтăр-пăтăр калаçать (отрывисто и быстро).
вместе. Альш. Кĕçĕн ывăлĕ хăйĕн тетĕшĕ вăрă иккенне пĕрле ӳссе те пĕлмен, тет. Сунт. Тĕрĕс, атте вилсен те пĕрле. N. Унăн япалисене арчипе пĕрлех исе кайнă. N. Тата хăш çемьере арăм тăлăха юлса пĕчĕк ачисемпе ĕçне çынпа пĕрле пуçтараймасть. Кора-к. Çарăк аксассăн (когда посеешь), пĕрле тăвăпăр, тесе калат, тет, упа. С. Тим. † Санпа манăн сăмах пит килет, ачаран пĕрле тăнăран. Альш. Хĕр сăрие пыран (= пыракан) хĕр пуçне çич-сакăр витре сăра илсе, пĕрле-пĕрле яраççĕ ăна. IЬ. Çикелесен, апатланкаласан, пурте пĕрлерех тухса утаççĕ хайхисем пасара. IЬ. Çапла темиçе ял пĕрлерех, темиçе ял пĕрлерех ларса пĕтнĕ ĕнтĕ вăл чăвашсем. Регули 968. Пĕрле хуса килтĕмĕр; пĕрле кайрăмăр. ССО. Эсĕ пĕр-пĕр кивĕ укçа тупнă, пĕрле тăвар, вара ярăпăр сана. Сред. Юм. Иккĕн йонашар отса пынă чохне пĕри ӳке-парсан, тепри ôна кôлса: ôкçа топрăн-а мĕн, пĕрле пôлтăр, тет. || Одновременно. Сред. Юм. Пĕрлерехех тôхса кайрĕç ăсĕм, пирĕн тохса кайсан, сирĕн пĕр çôр сехетрен те ытла тăмарĕ пôль.
unde derivatum est: акăш-макăш (агы̆ш-магы̆ш), i. q. акшă-макшă. Forsitan a v originem traxerit, nomine eyeni, avis inauspicatissimae. Atque primum adverbii loco onitur iia, ut significet: admodum, valde, insolenter, mirum in modum; optime, pulchre; pessime. Vox ambigua. Чрезвычайно, очень, необыкновенно, странно, несуразно, прекрасно; очень дурно. Ст. Чек. Акăш-макăш усал, чрезвычайно злой, дурной; акăш макăш аван, чрезв. хороший; акăш-макăш илемлĕ, чрезвычайно красивый; акăш-макăш илемсĕр, пребезобразный; акăш-макăш ирсĕр, акăш-макăш йĕрĕнчĕк, прегадкий. Б. Ара. Акăш-макăш пуян (лайăх), очень богатый (хороший). Череп., СТИК. Акăш-макăш аван япала. Очень хорошая и нравящаяся вещь. Сред. Юм., Череп. Ытла пит акăш-макăш пысăк. Очень велик. Ср. Юм. Ытла пит акăш-макăш пысăккинех ан ил, мĕн тăвас õлă пит пысăккипе? Ты слишком большого не бери, на что он? Череп. Акăш-макăш тумланнă ку. Он одет чересчур нарядно (totus de capsula). Ст. Чек. Ах турă! ку епле акăш-макăш тумланнă! господи! Как он разнарядился (шутка или насмешка при виде плохо одетого). Ib. Пирĕн патăртан кайнăранпа ку епле акăш-макăш тумланса çӳре пуçларĕ! Как нарядно стал он одеваться с тех пор, как ушел от нас! (насмешка над плохо одетым. totus de capsula). Н. Карм. Пĕр ӳссĕр çын акăш-макăш хăтланса çӳрет (хăй мĕн тунине те пĕлмест, çаплкаланса çӳрет. Пьяный человек тычется из стороны в сторону и проделывает несуразные вещи, не отдавая себе отчета в том, что делает. Ib. Сурхурине карчăкпа старик пек тумланса пычĕç икĕ çын. Старикки шурă сухаллă, çăмлă çĕлĕк тăхăннă; карчăкки тем елес-мелес тăхăнса пĕтнĕ: курппун çын пек пулас тесе çурăмĕ хыçне тумтирĕ анне тем чăркаса чикнĕ, пуçне ал-шăлли пек хура туттăрсем чăркаса янă, пилĕкне алама кивĕ сарă çыхнă, аллине туя тытнă; шăлсăр çын пек калаçас тесе çăварне темĕскер хыпнă. Пырса кĕрсенех ташлама тытăнчĕç; темĕскер акăш-макăш хăтланса, чуп туса, ташласа тухса кайрĕç. На Овечью Ногу (святки) пришли двое, наряженных стариком и старухой. Старик — с белой бородой, в мохнатой шапке, в шубе, вывороченной на изнанку; старуха — в каком то стринном костюме, с горбом на спине, сделанным из какого-то свертка, который она подоткнула под одежду. На голову она навертела платков, грязных как утиральнак (утирка), вокруг пояса привязала старые сарă, в руках держала палку; чтобы ее речь походала на речь беззубой, она что-то взяла себе в рот. Как только они вошли в избу, они стали плясать, при чем выделывали разные (странные) штуки и целовались. С этим они и ушли. || Череп. Акăш-макăш калаçат. Expedite et commode loquitur. Говорит гладко, ловко. || Ст. Чек. Аннӳпе акăш-макăш (illiberaliter, inhumaniter) ан калаç (= хытă ан калаç), вăл сана çуратса ӳстернĕ. Ват çынпа акăш-макăш калаçмаççĕ, вăл санăн аçунтан та асла. Не говори грубо с своею матерью, она тебя родила и воспитала. С старым человеком не говорят грубо: он даже старше твоего отца. || Nonnunquam adiectivi vim habet (vocabulum anceps). Иногда имеет значение прилагательного. Нюш.-к. Акăш-макăш — „еккай (эккаj) вырнаçман, юравсăр япала!“ тени. „Еккай акăш-макăш япалу! (o rem ineptissimam!) ниçта вырнаçа пĕлмест!“. Агы̆ш-магы̆ш означает несуразвую вещь, которая нигде не может уместиться. „Экая несуразная вещь! нигде уместиться не может!“ Кубня. Акăш-макăш çын. 1. Vir praestantissimus. 2. Homo nequissimus. 1. Необыкновенно хорошай человек. 2. Никуда негодный человек. (Сообщ. Л. Марков. || Aut substantivi. Также существительного. Н. Карм. Чăвашăн акăш-макăшĕ (res ineptae), чӳкки-кĕлли пĕтмест ĕнтĕ унăн. У чувашина нет конца разным жертвоприношениям, молениям и всякой нелепице. Здесь чувашин пояснил выражение „акаш-макăш“ так: „алама ĕç туни“, т. е. дурные (плохие) дела. Сказ. и пред. 18. Акă кăвать хураççĕ акăш-макăш хăрăкран. Вот они кладут костер („sarmenta minutiora“) из разного сухого сброда. Хыр-к. Мĕн тумалла вăл вĕтĕ акăш-макăшпала? (de pisciculis minutis inutili-busque). Что, толку в этой мелюзге? (о мелкой рыбёшке). Ib. Çак хутиç çине акăш-макăш (res minutas, parvi pretii) тултартăм. Набрал (накупил) в этот мешок разной мелочи. Эльбор. Вăл тем акăш-макăш та пĕлет полĕ (de arte magica). Он, поди, и невесть что умеет (напр., колдовать). Ib. Çол çинче тем акăш-макăш та çакланĕ (de casu adverso). В дороге может все приключиться. Кубня. Унăн акăш-макăшĕ (insolentia, petulantia) пĕтес çук. Его шалостям, озорству, выходкам нет конца. (Сообщ. Л. Марков). || Haud raro in conviciis quoque dicitur, quo sensu usurpatum alia lingua reddi non potest. Иногда употребляется как бранное выражение. Шурăм. 6. Эрех пултăр — кӳпет вара! Ах, акăш-макăш! Была бы только водка — опиться готов! Ах, идол! Ib. Ах, акăш-макăш! кĕрлеминччĕ хуть! Хăй ӳсĕрне пĕлмест! Ах, идол! хоть бы не галдел! Не понимает, что сам пьян! (говорит апайка мужу). Можар. Анчах Макçăмран хăрани пур, пит вăйлă акăш-макăш. Только есть опасность со стороны Максама: уж очень он влиятелен, идол этакий! Йолаш. Акăш-макăш çĕлесе пĕтернĕ. Сшито плохо, несуразно. Ib. Акăш-макăш тус (тус. i. q. туса) пĕтернĕ. Сделано кое-как, безобразно. Янтик. Приккашчăк акăш-макăш вĕçтерсе иртсе кайрĕ. Приказчик промчался (на лошади) с шиком. Ib. Акăш-макăш пурна пуçларĕ çав. Он стал жить богато, по-барски, с шиком, в свое удовольствие. Ib. Акăш-макăш çунтарса (или: вĕçтерсе) çӳрет. Шикует. Абаш. Акăш-макăш тоянсах окçана пĕтертĕм. Я истратил деньги просто на приобретение разной дребедени (напр., купил заслонку, мази, сахару, огурцов). Ib. Вăл акăш-макăшсене халь хăварман (i. е. ĕлĕкхи йăласене пăрахман: чӳк тăвăть, йомăç пăхать). Он еще не оставил (всей этой) дребедени (т. е. старых обычаев: жертвоприношений, гадания через йомзей). Ib. Акăш-макăш чӳклесе, мăшкăлтатса (мŏшкŏлдатса), кĕрĕк (i. q. кирек) мĕне асăнкаласа ĕлĕкхи йĕркепе порăнакан çын ĕçĕ. Акăш-макăш — жертвоприношения, старинные обряды и молитвы разным (божествам), которые совершает человек, живущий по старине. Ib. Акăш-макăшсемпе халь те вăл хăтланăть. Он все еще занимается (этими) нелепицами, этой дребеденью (т. е. не оставил старинных суеверных обрядов) Ib. Акăш-макăшсем анчах чопкаласа çӳретчĕç. Бегала лишь одна мелюзга (т. е. дети, ребята).
(аλλиы; propiie s. manus eius), res commoda, idonea, conveniens, удобная, подходящая вещь. Альш. Мана, пĕр вун пилĕк пуслăх кивĕ кĕнеке илсен, алли. Если я куплю копеек на 15 старых книг, то мне и ладно по моим средствам. Сред. Юм. Çак атă мана алли-ха (хакĕ те хаклă полмасан, тавар та аван пõлсан, пысăккăш(ĕ) те хăйне йõрасан калаççĕ). Эти сапоги для меня подходящи (говорят тогда, если и цена недорогая, и товар хороший, и величина сапог подходящая). Ib. Она пăртак лекни те алли-ха! Так ему и надо; хорошо, что его немножко поколотили! (говорят о побитом).
собраться быстро, производя стук ногами. Юрк. Тул çуталнă-çутăлманах хайхисем каллех кун патне капăртатса çитнĕ. Ib. Капăртатса тухса каяççĕ [со стуком ног)]. N. Капăртатса ӳксе пуççапаççĕ те, вара пусса пĕçереççĕ (стук от коленопреклонения нескольких людей). N. Капăртатса килсен... || Шуршать. КС. Çĕнĕ шупăрĕ капăртатса (или: кăпăртатса) пырать. Сред. Юм. Кивĕ атăллă çыннăн атти капăртатса пырать (о звуке от сапог из простого товара). || Щеголять. МПП. || Хвастаться. Рааs.
(кармаш), тянуться, вытягиваться, лезть за чем либо высоким, стараясь достать. N. Пирĕн çуртсем тăррине чăхсем хăпараççĕ те, кармашса, пĕлĕт çинчи çăлтăрсене пуçтараççĕ, иртнĕ каç пĕлĕт çинчи çăлтăрсене нуммай та хăвармарĕç. (Сказка). N. Утас уттине те таçта сиксе ларас пек кармашса утса пынă. N. Вăл сан умна вутпала шыв панă: хăшĕ камăлна каять, çавăн патнелле кармаш. Çул пуçĕ З6. Утмăл турат куçĕсем кармашаççĕ çӳлелле. Çутт. 116. Пулăçă кил-йышĕ аллисемпе кармашнă. СПВВ. Кармашса çитме çук. СТИК. Чӳречерен кармашса пăхат. Смотрит, высунувшись в окно. Сред. Юм. Кармашса та çитейместĕн. И рукой не достанешь. Ст. Чек. Алă çитеймен япалана кармашса илеççĕ (вытянувшись во весь рост). Ib. Ан кармаш = ан тăсăл. Изамб. Т. Сентĕре çинчен, кармашса, кĕнеке илнĕ чухне ламппă ӳкертĕм. Чуратч. Ц. Ирхине сивĕ пиркипе вăсем, шăнса, усна-усна тăраççĕ. Ачасем вăсене кармашса çитсе хуçса илеççĕ те, вылляса çӳреççĕ. Сĕт-к. Лаптак кашта çинчен кармашмасăр (= порня вĕçне тăмасăр, алла хытă чăсмасăр) пĕр япала та илимасп эп. Мижули. Ачасем, çакна курсан, кармашса татса илеççĕ те, выляса çӳреççĕ; кармашса çитейманнисем патак илеççĕ те, переççĕ. Кан. Лартмалла пулчĕ савăт хуçин, парăмран хăра-хăрах, çĕнĕ пӳрт. Сутлашнă кивĕ пӳрт вырăнче ларать кăна ку кармашса.
стариться (о женщине). Кĕвĕсем. † Кивĕ Мертлĕ хĕрĕсем карчăклана пуçланă.
ветхий, старый. См. кивĕ. Пшкрт. Кийĕ конта çок. Ib. Кине (= киввине) тау. Спасибо за старое. (Ĕçкĕ). В. Олг. Ки сорпан, старый сорбан.
старый. Собр. З07. † Мерчентен хула çавăрни çук, кив укçаран лавкка ларни çук. Шорк. Кив тырă сотсан, тӳлĕ-ха (т. е., может быть, заплатит, продав старый хлеб; но при этом подразумевается, что у должника нет старого хлеба). Торп-к. † Пирĕн хуçа кив пуян. Сĕт-к. Чотай пуянь кив пуян, кив пуянăн кив нӳхреп кив нӳхрепре кив сăра, шапаняпа (= сопăняйпа) ăсрăмăр (т. е. черпали ведром, сплетенным из лыка). Образцы. Карта çинчи кив кантăр, çурри таран кив кантăр. Сложные см. в кивĕ.
(кивэ̆), старый, ветхий, бывший в употреблении. Юрк. Хулара пурăнакан тутар лавккинче кивĕ япаласем сутса ларат (торгует старьем). || СТИК. Сан çинче ман кивви те пурччĕ няк-ха. На, тебе никак есть и старый долг. || Старый хлеб. ЧС. Çĕнĕ çине кивĕ çитсе тăтăрччĕ. Пусть старого хлеба с избытком хватит до нового. (Моленье). || Старая родина. N. Ку чӳксем ĕлĕк чăвашсем кивĕрен куçса килнĕренпех пур. Н. Карм. Кивĕре — на старине (до переселения). || Чураль-к. Сăра корки тытсан: киввисене тав ĕнтĕ! (благодарность за прежние угощения) теççĕ.
прежнее место жилища. КС. Кивĕ вырăна (на место, с которого другой убрал свои постройки) халь кăçал никам та лармаçт.
(кирэмэт, к’ирэмэт’, Пшкрт: кєр’ємєт), киреметь (как свящ. место; от араб. кирамӓт). Охотн. Разные места около деревни и в самой деревне чуваш усеяны киреметями. Даже люди, близко стоящие к чувашам, часто ошибаются, понимая под слозом «киреметь» самих злых богов. «Киреметь», собственно, есть место, где пребывает злой дух, напр. дух какого-нибудь известного, некогда жившего на этом месте, чувашина, представляющего собою героя. У нас, напр., около деревни лежит прекрасное возвышенное пустсе место, имеющее форму полуострова, так как оно окружено с трех сторон двумя реками, соединяющимися в одну. На этом месте, помню, несколько лет тому назад росла старая, старая береза. Место около березы, а нередко и самую березу чуваши называют «утлас киремечĕ» — киреметь Утласа. По преданию чуваш, всем этим полуостровом владел когда-то богатый мужественный чувашин по именн Утлас. Находясь на высоком месте, откуда виднеется окрестность, и в то же время защищенном реками от нападения неприятелей, и владея домом с подземными кодами, ои умел всегда искусно и мужественно охранять себя и свое имущество от воров и разбойников и держать в страхе и покорности жителей нашей деревни. Утлас сам давным давно умер, но не умер его дух; он живет под березой, посаженной Утласом в своем саду. Дух его и теперь держит чуваш в страхе. Ни один чувашин не осмеливается выразить свою непочтительность к березе, где живет он, в противном случае дух Утласа наказывает его продолжительными телесными болезнями, для избавления от которых существует единственное средство — просить прощение в молении перед березою и зарыть в землю около нее медную монету, двухкопесчного или трехкопеечного достоинства. (Признаки жилища. Утласа до сего времени сохранились). «Киремети» имеют и другое происхождение. Место, где раньше совершали в продолжение столетий общественные моления высшим богам, нередко впоследствии были оставляемы, так как с течением времени условия жизни изменились, и чуваши, находя неудобным молиться на том месте, выбрали другое место для молений. Но уважение к прежнему месту молений сохраняется. Они и после изредка ходят туда молиться. Затем йомзи, затрудненные в обьяснении причины болезни чувашина, обращавшегося к ним за советом, говорили, что болезнь могла произойти лишь от неблагопристойного поведения его около известного места. Так постепенно чуваши приходили к убеждению, что на этом месте обитает злой бог, который и посылает нм болезни. Отсюда произошли новые «киремети» чуваш. Например, в нашей деревне, на берегу речки, есть место, куда собирались некогда для совершения общественных молений; оставлено было оно, по всей вероятности, когда поселились на противоположном берегу русские. Присутствие их мешало им молиться, так как те позволяли себе смеяться над их религиозными обрядами. Чуваши для молений выбрали другое место, а прежнее обратилось в «киреметь» (Авăр-кӳл киремечĕ). Сюда, в день совершения общественных млений, приходит старик, выбранный обществом, подметает небольшое место и, незаметно зарыв в землю медную монетку, отправляется домой. Этим выражается уважение к священному месту и память о молениях в старину своим высшим божествам. Чуваши чрезвычайно боятся киреметей и положительно разоряются на жертвоприношения им, особенно при продолжительной болезни. Дети еще с малолетства запугиваются «киреметью». Я помню, как нам было страшно проходить мимо «киремети»: мы опасались даже говорить между собою, чтобы как-нибудь не проронить оскорбительного для «киремети» слова. Как-то невольно слово застывало на языке. Никит. Киремет место — место, где приносят жертву киреметю. N. Ĕлĕк чăвашсем киремет патне укçа пăрахнă, халь нухрат пăрахаççĕ. Акă вăл мĕшĕн: халь киремет ашшĕ вилнĕ, теççĕ, аслă ывăлĕ уйăрлса тухнă, вăталăхĕ салтак(р)а, кĕçĕнан ухмах, теççĕ; çавăнпа ăна халĕ, укçа вырăнне нухратпа улталаççĕ. Собр. Умма татас вăхăт çитиччен, киремет патне умма татса еçсе пăрахсан, киремете аçа çапса çунтарса ярать, теççĕ. Çапла тусан та тармасан, сысна пуçĕ кайса чикеççĕ, тет те, вара тарать, теççĕ. N. Вăл мăн чӳк тенине киремет ăшăнче тумаççĕ, пĕр таса çерем çине тухса парне кӳреççĕ. Шурăм-п. Кунта ĕлĕк киремет пулнă, тет. N. Вăл киремет тени — йăри-тавра йăвăç; çав йăвăçсан йăри-тавра карта тытнă, çав карта ăшне пĕтĕм ватă çынсен (так!) пуçтарăнса кĕл-тăваççĕ. И. Тахтала. Киреметре ан вăрçăр, унта вăрçакан вилет. Никит. Çав киреметре час-часах çынсене киремет тытать. Начерт. 104. «Киремет» и «киреллĕ», место чувашского богослужения. Бгтр. † Пирĕн ял çине пăхсассăн, Шупашкарăн туйăнат, çак ял çине пăхсассăн, киреметĕн туйăнать. Панкми. Чĕке ту киремет, Мăн киремет, Çĕн киремет. Чăвашсем 13. Чăвашсем, килте пĕр-пĕр çын чирлесен, юмăç патне каяççĕ те, вăл вăсене мĕн-те-пулин каласа ярат. Е пĕр-пĕр ыр сăмах калат (киремете), ырă сăмах каласан вара часрах тума хăтленеççĕ. Хăш киремете, вăл юмăç мĕнпе чӳклеме калат: пăтăпа-и, хур-кăвакалпа-и. Пăтă юсманпа ак çапла тăваççĕ: пилĕк тиркĕлĕх юсман тăваççĕ те, унтан пăтă пĕçереççĕ; пиçсен вара, кайса хăш ырăсем каманине чӳклеççĕ. Пырсан, пăттине юсманне лартат та, асăнат: е пĕсмĕлле, тав тăватăп, пуççапатăп, çырлах, мана хĕнне асапне ан пар, тесе. Хамăр айванлăхне пуççапса каçарттарма килтĕм, çырлах, ан пăрах, тет. Çак сан таврашăнта ытлашши сăмах калаçнă пулин те, вылянă-кулнă пулин те. Çырлах, тунă кĕллĕме хапăл ил, эпĕ хуранлă пăттăмпа, тиркĕлĕ юсманăмпа асăнатăп, витĕнетĕп, мана (чит. ман) айван кĕллине хапăл ил, эпĕ хам айванлăхăмпа йăнăшрăм, çырлах, тунă чӳкĕм-кĕллĕм вырăнлă пултăр, тет. Вара виç хут ӳксе пуççапат та, тата укçа хурат вара, миçе пус та пулин. Ун пек киреметсем пирĕн çĕрте пилĕк тĕлте. Ак ăçта: пĕрремĕш — Шăхран тулĕнчи ырсем, вăл варман хĕрринче, çырмара, Киштек хирĕпе хамăр хир хушшинче; иккĕмĕш — Киштекри ырсем теççĕ, вăл çирма ялта, вăрман хĕрринче; виççĕмĕш киремет вăрмантан пăртак аяккарах, унта ĕлĕк пит шултăра вăрман пулнă, пит вăйлă вăрман пулнă, çĕмĕрт пит нумай пулнă; анчах вăл киремет пит хаярччĕ, тет, вăл; унта никам та пырса кĕреймесчĕ, тет; вăл вăрмана вара уделни вăхăтĕнче кирпĕç тума кастарнă, тет; ăна кастарма килекен старшина вара пĕр уйăхранах вилнĕ, тет. Тата пĕр Киштек вырăсĕ çав киремет тĕлĕнчен иртсе пынă чух, ун тĕлне çитсен, мăшкăлласа, ларса сыснă, тет те, хăй вара пĕр эрнеренех вилнĕ, тет; пит усалччĕ тет, çав киремет. Çавăнпа унтан халĕ те пит хăраççĕ. Халь анчах йывăç сахал юлнă ĕнтĕ: саккăр-и, тăххăр-и анчах юлнă ĕнтĕ. Тăваттăмĕш киремет — Тарăнварта, вăл Салмалав хирĕпе хамăр хир хушшинче. Пиллĕкмĕш киремет — Хула ăшĕнче, Ахтапана кайнă çĕрте, çӳлĕ çыран хĕрринче. Тата тепĕр киремет Кăнна урлă, Таяпа енче, тĕме çинче; унта пĕр хурăн ларат халĕ. Çак киреметсем пурте пĕр пек мар: хăшĕ ытларах та хаяр, хăшĕ аплах мар, тет. Тата хир-йĕнче, Раккассипе Елшел хушшинче, пĕр киремет пур, тет, çавна çитес хаяр киремет çук (такого злого киреметя, как он, нет), тет, вара. Ун тĕлĕнчен иртсе кайнă чух калаçма та юрамаст, тет, кулма та юрамаст, тет. Вăл киремет вырăнĕ çултан инçе мар, çултан çĕр хăлаç анчах, тĕме çинче, таврашĕнче йывăçсем ӳснĕ, çавăн енне çавăрăнса пăхма та юрамаст, тет. Пĕлтĕр пирĕн ялсем улатимир Аçтап(п)анĕ Миххайла праçникĕнче Раккассине йыхрава кайнă. Унта вăл ĕçкеленĕ, каç пулсан тин тухнă, хăй ӳсĕр пулнă; çав киремет тĕлне çитсен, аташнă вара, аташса çаврăнкаласа çӳресе шат супнă вара. Унтан çав киремет тĕми çине пырса кĕнĕ те, унтах лашине тăварса, çуни çумне кăкарса, выртнă вара. Вăл, çывăрсан, пит усал тĕлĕк курнă вара. Тухнă, тет, салтак çарри, пурте пăшалпа, тет, унтан кăна та шурă кĕпе-йĕм тăхăнтарса пăшал парса, салтакла вылятнă, тет. Унтан ирхине, тул çутăлсан, киле тавăрăннă вара; киле тавăрăнсан, мĕн пулнине пурне те каласа кăтартнă вара. Унтан вара хăй пĕр эрнеренех чирленĕ те, тăватă уйăх асапланса(н), вилчĕ вара. Нимскер туса та мая килмерĕ. Хăй виличченех пĕтĕмпе çĕрсе кайнă. Сред. Юм. Кашни киреметĕн хăйăн хуçи пôр, теççĕ. Çав хуçин çитĕнсе хĕр качча кайсан, çав хĕрĕн ô киремете хăйпе пĕрле илсе каяс пôлать, тет; хăйне илсе каймасан, киремет темле чирпе те чирлеттерет, тет, çав хĕре. Чирлесе аптрасан, хĕр вара киремете хăйпе пĕрле илсе каять, тет; ăна илсе каяс пôлсан, ак çапла тăваççĕ, тет: пĕчик пӳкçни (= пукане) тăваç, тет, тôтăр таткисĕнчен чӳркекелесе те: çак пӳкенипе пĕрле киремет пытăр, тесе, хăй качча кайнă яла илсе кайса, орам варрине пăрахса хăварать. Вара çав пӳкени пăрахса хăварнă çĕрте киремет полать, тет; он хуçи вара çав пӳкени илсе пыраканнисĕм полаççĕ, тет. Çапла вара пĕр киреметрен икĕ киремет полать, тет: пĕри çав ĕлĕк полнă çĕрте, тепри пӳкенипе илсе кайнă çĕрте. КАЯ. Хăшĕ-хăшĕ чӳк хыççĕн (после моленья) киле кайма лай(ă)х мар, тесе, киреметсене кайса, укçа парахса кĕл-тусан, тин тавăрнаççĕ. М. Васильев № 3, 4. Çав хорама котне кайса янă çынна чăвашсем киремет тее пуçланă, киремет хăй çих полман-мĕн, онăн çемьи те полнă. Собр. Пуринчен ытла чăвашсем киремете пуççапаççĕ, ăна вăсем хурăнсенче, ăвăссенче, çеремсем çинче, е хурамасенче, юмансенче пурнать, теççĕ. Пĕр пĕр çын халсăр выртсассăн, часрах: е арăмĕ, е амăшĕ, е аппăшĕ, юмăç карчăкĕ патне чупса каять. Вăл пырсассăн, вара юмăç карчăкĕ хăйĕн пĕр тӳмме пек юмăç пăхмаллине енчĕкĕнчен туртса кăларат те, тути патне еçсе, тута тавра çавăркаласа: çав киремет тытман-и? ку киремет тытман-и? тесе, тӳммине ярать те, çиппе сулкалама тытăнать. Тӳмми сулкалансан: çав киремет тытнă, теççĕ; тӳмми сулкаланмасан: урăх киремет тытнă, теççĕ, вара тата пăхма тытăнаççĕ. Çапла вара юмăç пăхтарма пыракана суйса яраççĕ. Юмăç пăхтарса килсессĕн, киремете пăтăпа, юсманпа чӳклеççĕ. Шăматкун пасара пĕр икĕ пăт ыраш е сĕлĕ нухрат илсе парса яраççĕ. Килте вăл вăхăтра тайăн сăра тăваççĕ. Тайăн сăра тусассăн, пасартан нухрат исе килеççĕ те, пăтăпала, юсманпала киремете чӳклеççĕ; чӳкленĕ чухне юсманне пĕртак чĕпĕтсе илеççĕ те, нухратпа пĕрле уя, ăçта киремет пур, çав вырăна, пăрахаççĕ. Вырсарникун çитсессĕн, ир ирех киремет сăрине, ĕстел çине çăкăр хурса, чӳклеççĕ те, пĕрне часавай патне турра çурта лартма яраççĕ. Часавай патне çитсе, кулач исе чӳклесен, пĕр татăк киремете: çытăр, тесе, пăрахаççĕ. Çав пăрахнă кулача пĕр-пĕр ула-курак е çăхан çисассăн, киремет çиленет, теççĕ. Кайран тата халсăр выртсассăн, тата тӳрлетеççĕ. Ib. Чăвашсем киремете туррăн шăллĕ (в ориг. «шăлĕ») теççĕ. Т. VI. 54. Тата ĕçленĕ чухне те: вăрçса те ятлаçса çӳретпĕр пулĕ, киреметсем, çырлахăр, тет, турамăшĕ! НАК. Сырлан киремечĕ, Хура-Кĕсрери киремет, Саланчăкри киремет, тăлăп ăшĕнчи киремет! Пурăр та çырлахăр, пиртен урăх ан ыйтăр; кама мĕн кирли аçăвăртан ыйтар (см. ,,сĕмĕле»), эпир ăна сирĕ(н) тӳпĕре те патăмăр (дали и на вашу долю). БАБ. Ахаль те пирĕн хирте киремет нуммай, мĕн пурĕ пилĕк киремет: Аслă киремет, Кĕçĕн киремет, Пулат киремечĕ, Явка ялĕ, пиллĕкĕмĕшĕ — çичĕ çырма пуçĕ. Ib. Вăл аннен ала тымарне тытрĕ те, калама пуçларĕ: а! сире тăшман киремет ячĕпе пăсса пĕтернĕ. Янш.-Норв. Йĕкĕр-чуллă, аçаллă-амаллă киремет! Карăш пурчĕ (чит. пурчĕ?) киремет, уй пуçĕ киремет, Алăк умĕ киремет, Кивĕ-çурчĕ киремет! пурăр та çырлахар, пиртен ытлашшине ан ыйтăр, мĕн кирлине аçăвăртан ыйтар, эпир ăна сирĕн валли те патăмăр. (Уй чук туни; молитва к киреметям). ЧС. Кăна, сирĕн ĕнене, киремет тытнă; пĕр кавакал памасăр çырлахас çук, тенĕ (сказала старуха-йомзя), N. Вăл туррине те, киреметне те ĕненмест. N. Киремет тытрĕ: алă-ура чист хутланса кĕчĕ (киремет прогневался и послал болезнь). Нюш-к. Вырăслайра пĕлтĕр пăру кĕтӳçне, пĕчик ачана, машшин курăннă, тет. Шуркут Ярмулли (ватă çын) уна илтсен: киремет вырăн шырать пуль, тет. Çавах мана кĕлел тавра иртнĕ çăвла ут кĕтӳ кĕтнĕ чух... (здесь пропуск). Халь киремет пĕр çынна та тытнине каламаççĕ çак, тесен ак çапла каларĕ: халĕ киремет йăвашланчĕ, ĕлĕк питĕ хаярччĕ; эпĕ унтан 2 сум вунă пус парса (пăрахса) аран хăтăлтăм, арăм чут вилсе каятьчĕ. М. Васильев. Киремет тесе, çынна тытса хутлакан турра (так!) каланă. Вăл пит усал пулнă; ăна, тул çăнăхĕнчен сар çупа çăрса, юсман туса панă. Шурăм-п. Атте мана шăппăн каларĕ: ку киремет мар, ку арçури; киремет вăл куçа курăнмаст (терĕ). N. Киремете парнене кӳрекен выльăхсем: хур, путек, така, вăкăр, тына тăваççĕ (приносят в жертву), урăх пĕр япала та тумаççĕ. Чхейп. Вара сымар выртакан çынĕ чĕрĕлсен: киреметсем çырла(х)хăрçĕ ĕнтĕ, тесе хĕпĕртенĕ; сымар çын çаплах чĕрĕлмесен, киреметсене тата ытларах тăрăшса тăва пуçланă. Татах сымар çын чĕрĕлмесен, каланă вара: çук, пирĕн киреметсене кам-та-пулсан пирĕн çиран (на нас) елеклерĕçĕ пуль, тенĕ, çавăнпа çырлахмаççĕ пире киреметсем, тенĕ. Курм. Киремете валли: пашалу, вĕтĕ йăва, пăтă пĕçерсе, турăшсене кутăн тăрса, алăк янаххисем çине, çтенасем çине, йĕркипе, çуртасем çутса, чăркуçланса ларса, пуçĕсене чиксе, темĕскер пăшăлтатса кĕл-тăватчĕç. Ib. Пирĕн аттесем киреметсене салат, хăмла, çпичкă, тата укçа пăрахатчĕç: на сана, киремет, сăра туса, ĕç-çи, савăн; малашне пире ан тив, тетчĕç. Байг. Тата манăн аттепе анне тĕрĕс чăн тĕнпе пурăннă: тĕрлĕрен киремете, хĕрт-сурта чӳк туман, тата юмăç патне те ăс ыйтма çӳремен. Ст. Чек. Киремет вăл аван улталанă, шур сухаллă старик пулса, çынсене курăнса вăл каланă: эсĕр мана çапла-çапла асăнсассăн, хĕн-хур ямăп, тенĕ; чир-чĕр ямăп, тенĕ, выльăх-чĕрлĕх-хĕре айăп тумăп, тенĕ; асăнмасан, хур туса пĕтерĕп, тенĕ. Иванова. Пирĕн ялти тĕне кĕмен чăвашсем: питĕ усал киремет, тесе, çаксене шутлаççĕ: Хăмăл ятлă киремете, çиçтĕпе, тата ял вĕçĕнчи пĕр пысăк хыра. Сюгал-Яуш. Ĕлĕк киремечĕ хут пĕлнĕ. Хут пĕлнĕ те, ăна нимĕнпе те улталайман, укçах (так!) парсах пынă. Вăл аччи-пăччисене (так!) хут вĕрентмен. Çавăн пирки, хĕç тимĕртен касса, тенкĕ пек туса пăрахсах улталаççĕ. Шинар-б. Пирĕн хамăр патра пĕр çыран хĕринче пĕр çӳлĕ ту пур, унта пурте: киремет пур, тесе, пуççапнă, укçасем пăрахнă. Халĕ ĕнтĕ пирĕн вăл киремет сăрчĕсене сухаласа пĕтерчĕç. Ăна пурте сухапама хăранă. Виçе кассинче пĕр Иван Гаврилыч ятлă çын пулнă, вăл вара çав киремет сăрчĕсене, йӳнĕ хакпа илсе, акса пурăннă. Çапла вара пирĕн патра киреметсене пĕтернĕ. Собр. Киремете вĕсем турăран те аслă, теççĕ. Чирлесен, ăна: е хур, е кăвакал памалла, теççĕ; хур та, кăвакал та памасан, вăл вилет, теççĕ, мĕшĕн тесен ăна киремет: нуммай вăхăт иртернĕ, тесе, вĕлерет, теççĕ. Юрк. † Çӳлĕ ту çинчи киремет, начарланнă шеремет; шурă такапа чӳк тусан, самайланнă киремет. Çĕнĕ ялсенĕн хĕрĕсем начарланнă шеремет, Кивĕ-ялăн каччисем, чуп-тусан, самайланнă шеремет. КАЯ. Çавăрăнсан-çавăрăнсан (хлеб при гадании), хай мăн килемей аннене укçа çине кăтартса каларĕ: пăх, кин, пăх, тулĕк сан куçа те курнать тем, укçа çине пĕр пĕчĕк улпут сиксе тухрĕ. Вăл улпут Сурăм киремеч ывăлĕ. Унăн çăварĕ кĕмĕл, чĕлхи ылттăн, кĕçĕн чĕлхи (uvula) пăхăр; вăл икĕ чĕлхе ак мĕн калать: Апрам таврашĕ (пирĕн йăх ячĕ) ĕлĕк ман асаттене, вырăсла пулнă чух, пĕр тиха паман, халь çавăншăн ачине урнă йăтă туллаттартăм, ун ачи урса вилĕ!.. НТЧ. Хĕрлĕ çыр киреметĕнчен... N. Кайри (киремет?). N. Киремет пӳрчĕн никĕсĕ. См. Шĕнер киремечĕ, Рекеев III, 5, Магн. М. 121. || Приносимое в жертву киремети. Макка 53. Пирĕн ял патĕнчех хурăн çул пур, çав хурăн çул çинче киремет прахаççĕ. || Бранное обзывание. Ст. Чек. Ку киремет ста карĕ? Куда это он поехал? || Назв. местностей. НАК. Пĕрре кайăк хыççăн Хура Кĕсрери киреметре çӳренĕ чух, кӳлĕре пĕр кăвакал куртăм. Елаур. Киремет. Вăл Маликасси хыçĕнче, çӳлĕ ту айĕнче. Ĕлĕк унта киремете чӳк тунă. Унта малтан сĕм-тĕттĕм вăрман пулнă. Бел. Гора, Ст. Ганьк. Киремет, назв. урочища. Янших. Б. Пирĕн ял укăлчи тулашĕнче виçĕ хырă йывăççи пур. Çав хырăсем патĕнче ĕлĕк суя тĕнлĕ çынсем ку киремете пуççапнă, çавăнпа вăл вырăна Киремет, тенĕ. || Назв. оврага (тип çырма) около д. Дуваневой, б. Буинск. у. («унта ĕлĕк учук тăваччĕç»). || Назв. горы около д. В. Байгуловой, Козлов. р. Эпитеты «выртакан», «выртан», встречающиеся в названиях духов, повидимому, также свидетельствуют о том, что культ киреметей возник у чуваш из почитания умерших, слившегося впоследствии с культом мусульманских святых, на что указывают и сл. киремет, мăчавăр, мамале. См. Оп. иссл. чув. синт. II, 270.
(кум), кум. Альш. Çич сакăр çухрăма ăçтан ик-виç çын тиесе çӳрен? Пăрăнтăка каят та, кайсан: кĕме çын пултăр, тесе, вырăса кум тăват: «вырăс кум.», «кума-майра» тет Пăрăнтăк майрине, Пăрăнтăк вырăсне. N. Çырăва кумсене парса яратăп. Вомбу-к. Кум (хĕреснашшĕне калаççĕ). К.-Кушки. † Ай-хай, пĕр кумаçăм пĕр кумçăм! сирĕн кивĕ уйăхра тунă сăрăрсем, икĕ питме çапрĕç хĕрлисем! См. кума.
см. вăл-ку. Истор. Ача, ăна-кăна пĕлменскер, мăйне тăснă та: çук, кивĕ, тенĕ. Ничего не подозревая, мальчик, вытянул шею и сказал: «Нет, старое». Альш. Ăна-кăна тиркешмес. Ничего не разбирает, неразборчив. Ст. Чек. Ăна-кăна, кое-что (вин. пад.). Ăна-кăна тумалла. Надо сделать кое-что («то-сё»).
(ы̆расна), отдельный, особенный, особый. Альш. Кӳлĕ пулли юхса выртан шыври пулăран хăйне ăрасна пулă пулать вăл. Озерная рыба, в отличие от речной рыбы, принадлежит к особой породе рыб. Ч. П. Икĕ хурăн юнашар, тымарĕсем ăрасна. Две березы рядом, но их корни разные. Хыпар № 34, 1906. Хресчене ĕлĕкренпех ăрасна йышши çын шутласа пурнаççĕ. Крестьянина с давних пор причисляют к особой породе людей. Бугульм. † (Кăвак) кăвакарчинсем пурте пĕр пек, çуначĕ вĕç шурри ăрасна. Голуби все одинаковы, но тот из них, у которого кончики крыльев белые,— выделяется из ряда прочих. || Порознь, особо, отдельно. Ч.П. Эпир ăрасна çуралнă, пĕрле ӳснĕ. Мы родились от разных (матерей), а росли вместе. Хурамал. † Ăраснаях тунă, пĕрле ӳснĕ — мĕншĕн уйрăлмалла тунă-ши? Родили нас порознь, а росли мы вместе; зачем такая судьбина, что приходится расстаться? НТЧ. Тасатса пĕтерсессĕн, кашнин какайне ăрасна çакса пĕçереççĕ. Когда вымоют мясо, мясо каждого варят отдельно. Хыпар № 41, 1906. Нихăшĕ хутне ăрасна кĕрес мар, тесе, министрсене икĕ ушкăнĕнчен те суйланă. Чтобы быть нейтральным, выбрал министров из рядов обеих партий. Конст. чăваш. Мирза Салих: мĕн пачĕ? тесе, ыйтнă пулсан, кăсьяра ăраснах пĕр кивĕ кĕмĕл укçам пурччĕ: акă çакна пачĕ, тесе, калас теттĕм; анчах апла ыйтмарĕ. КС. Эп ăна пĕр курка ăраснах пырса патăм. Я подошел и дал ему один стакан с особенным вниманием, особо. || Особенно, в особенности. Хыпар № 27, 1906. Самара (надо: Самар) кĕпĕрнинчи хресчен çыннисем Хусан çыннисем пек мар, эрехе ăраснах пит юратаççĕ. Крестьяне Самарской губернии не как казанские крестьяне: они отличаются особой любовью к водке. Беседы на м. г. Чиркĕве, турă ятне ăраснах мухтакан çĕре, пымаççĕ те. N. Шыв хĕрринерех ăраснах çаран ӳссе тухнă. Ближе к берегу особенно выросла трава.
дрянной, какой ни попало, что ни попало. Дим. Ростов. Школăра та шухă вылякан, усал калаçакан, ăçти-çук тĕрлĕ усал ĕçсем тăвакан юлташсемпе паллашман. Сказки и пред. чув. 4. Ку карчăк та ăçти çук тухатмăшчĕ таврара. К-Кушки. Эй, ăçти çук! Эх, дрянь! Букв. I ч. 1904. Тискер кайăка, арăслана, парăнтартăм, халĕ çак ăçти-çук эрешментенех пĕтетĕп-ĕçке. Рук. календ. Прокоп. Вĕт пирĕн чăвашсем пит ирсĕр пурăнаççĕ: пӳртĕнче витери пек, алшăллийĕ ăçти-çӳк, çĕтĕк-çурăк, кивĕ кипке, кивĕ йĕм. Чем люди живы. Укçине пĕр-пĕр ăçти-çукпа ĕçсе пĕтернĕ ĕнтĕ ку, тата хăйне те ертсе килчĕ. Трхбл. Вăл ăçти-çука калаçма пит юратат. Он любит болтать чепуху. Н. Карм. Ăçти-çук, плохой, невзрачный. См. хавал.
(jабы̆х), отощать. СПВВ. † Кунĕн те çĕрĕн çăмăр çăват, япăхмĕ-ши пăлан пăрушĕ? Дни и ночи дождь идет, не отощает ли олененок? Сунчел. † Шăпăр, шăпăр çăмăр çăвать, япăхмас-ши пăланăн пăрушсем. Ст. Чек. Лаша ялан ĕçленипе япăхрĕ. От постоянной работы лошадь отощала. Ib. Япăхат= начарланат . || Становиться плохим: придти в упадок, в плохое состояние. В. Олг. Япăх — прийти в ветхость (напр. о крыше на строении). Питушк. Япăхнă, этем пăхмалли те çук (çурт etc.), пит япăх (adject.). Календ. 1906. Япăхнă, кивĕ йывăç пахчине епле çамрăклатасси çинчен. Орау. Япăхрĕ унăн килĕ, теççĕ, пĕр-пĕр çынăн килĕ-çурчĕ юхăнсан (пришел в упадок от непочинки и пр.). Ильк. Япăхать — становится плохим. || Стать плохим, непрочным; устать, исхвораться. А. Турх. Ăй, йăлтах япăхрĕ! (о больном). КС. Япăхса карĕ. «Из границ вышел». || Начать плохо одеваться. Шибач. Япăхса кайрĕ хăвана хăва (плохо одевается). || Быть покинутым, заброшенным. Духовн. паст. Мĕскĕнсене, урамра-япăхса выртакансене... Сред. Юм. Япăхса выртать, тесе, кирек мĕн япала нăмай полса, ахаль, вырткаласа çӳресен, калаççĕ. Ib. Õрамра тем чол вăт-шанкă япăхса выртать. || Скучать. Зап. ВНО. Япăхас — скучать. N. † Япăхсассăн, юрласа яр; юрласан; кăмăл уçăлат. Соскучишься — запой песню; споешь — станет легче на сердце. Ст. Чек. Ăрамалла кай япăхнăран (от скуки иди на улицу). Ст. Шаймурз. † Ан япăхсам, тусăм, салам яр. Не скучай, друг, присылай привет. Юрк. Ĕçсен-ĕçсен, нимĕн тума пĕлмесĕр, япăхса: атьăр тата, тепĕр хулана кайса, унта тата çапла пит хытă ĕçер! теççĕ. Кн. для. чт. 14. Хĕлип пӳртре пĕччен ларса япăхнă. Филипп, сидя дома один, соскучился. || Измучиться. Юрк. Санран куллен-кун çыру кĕтсе тăрса, пĕтĕмпе япăхса пĕтрĕм (в ожидании письма измучился). N. Ларса кайсан та, эсĕ унта япăхăн. Если и поедешь в экипаже, всĕ-равно измучишься. || Отстать (от работы). СТИК. Кăтруçăн вăл тем ĕçрен чис япăхрĕ, ĕç кутне пырса перĕнмес ĕнтĕ (отстал от работы). || Ст. Чек. Шыв хут çинче япăхат(?). || Голодать. СПВВ. ГЕ. Япăхас = выçăхас.
соотв. русск. Хоть бы раз... и того нет. П. И. Орлов. Макарав шĕлепкине туянсан кайран, хайхи ача (мальчик) е йĕрин, тет. См. Макарав. || В вопросах соотв. русск. а. N. Эсĕ манса карăн-и-мĕн? Учитель, нăмай та пулмасть, мĕн каларĕ, е? Как ты думаешь? N. Капла туни ĕнтĕ вăл кивĕ самана кутăн килни пулать поль, е?
небольшие ямы. Сред. Юм. Эпир çур. çĕршыв 16. Чавсанайпа шкул хушшинче кивĕ çăва (масар) выртать; çав вырăнта халĕ те лакăм-тĕкĕм. Ск. и пред. 58. Унтан лакăм-тĕкĕмсем тăрăх урлă та пирлĕ турта пуçларĕç. Кан. Пур лакăм-тĕкĕмсене те, çул хĕррисенех тасамарлăхсем тăкса тултарнă.
(ларџ̌ы̆к, Пшкрт: ларчы̆к), козлы. В. Олг. || Сиденье. Шурăм-п. Симен чуччу çинчен анчĕ те: ларчăк туса пар, тесе, тапăна пуçларĕ. Ларчăкĕ чăнах та кивĕ, çĕнĕрен туса памалла пулчĕ.
(лы̆сты̆к), обрывок(-вки). Качал. Килĕрен лăстăк. (Алшăли). Орау. Çăпатан лăстăкĕ те юлмарĕ, таçтан (не знаю, где бы) пĕр-пĕр кивĕ çăпата тупса сырас. Якейк. Лăстăкĕ анчах йолнă. Всё истрепалось (кĕпе, алшăли и пр.). || В лохмотьях. Неверк. Ашшĕ турĕ, амăшĕ кукăр, ывăлĕ хаяр, хĕрĕ лăстăк. (Хăмла). || Дрянненький. Трхбл. Çавăн лăстăк хĕрĕсем хыççăн сĕтĕрĕнсе çӳрет! (волочится).
(маҥга), сопля. N. † Манки мăш-мăш тăвать-çке, пыйти вăш вăш тăвать-çке. Орау. Ачисене пĕрте тирпейлемеççĕ: пĕр ачи манкине пĕр енне пăрса хунă, тепри тути урлă юхтарса çӳрет, тата тепри сăмси айĕнчех кӳлентерсе çӳрет. Шерауты. Ах, манка чăпти, калаçмă пăхать ĕшшĕ! Ах, сопельный кулёк (т. е. сопляк), еще думаешь разговаривать. Тим. † Кивĕ-ял хĕрне чуптурăм — манка тути каларĕ. Орау. Атте, кăçал хурт илер-и? — Илессе илĕпĕр те-ха, манкăна шăл-ха эсĕ! (кстати). Трхбл. Манкине аллипе çĕре çĕклеçе çапат та: пуçĕ (т. е. манка пуçĕ) çĕмĕрĕлтĕр! тет. КС. Манки алса пӳрнески мăнăш (величиною) пур пăхса тăрат (о соплякĕ). ЧС. Сурчăкĕ те манка пек тухакан пулнă. Шурăм-п. Сăмса юхи манкине шалалла туртнă, аллипе сăтăрма вăтаннă. (Сказка). N. Манкисене шăнкара (сморкать) пĕлмеççĕ. Манкисене шăлма (утереть) пĕлмеççĕ. Янтик. Çамрăкрах ача хăйĕнчен аслăрах çынпа е тавлашсан, е варçсан, асли ăна калать: эй, манка пички! (тет). Орау. Манка хуçи, сопляк. Ib. Эй манка хуçи, шăл манкăна! Ib. Эй манка хуçи! Эсĕ те халех çăпата тусан, çăккăра лайăххăнах çийăттăмăр та вара!... || Мокрота. Якейк. Йăван манка соракан полнă (стал выплёвывать мокроту, при болезни). Кăмак-к. Ӳсĕртĕм, ӳсĕртĕм, манка тохса пĕтимарĕ? || Сопляк. N. Çынни каларĕ, тет: эй манка! сантан пулас-и манпа чупма! Малтан манăн ĕнер çуралнă, паян тĕне кĕнĕ шăллăмпа чупса пăх-ха! тесе каларĕ, тет. || Сап (назв. болезни). Шибач. Лашана манка полчĕ. (То же в Тюрл. и Кудемерах). О сохр. здор. Лашасем тата манкана ереççĕ (заболевают сапом). СТИК. Лаша манкана ернĕ. || Semem (viri). Uirus, guale effuere dicitur e genitalibus feminae concubitu peracto. ГТТ. Тюрл. Манăн кĕçĕр çывăрнă чухне хăй тĕллĕнех манки тухса ӳкнĕ. || Яичный белок. СТИК. Çăмарта пиçеймен, теессине: манки тарайман-ха, теççĕ. || Слизь на растениях. СТИК. Сарана манки.
(-л’э̆), назв. 2-х дер., Мертли. б. Бурунд. вол. Буинскогоу.: Кивĕ-Мертлĕ, Ст. Мертли; Çĕнĕ-Мертлĕ, Нов. Мертли. Жертв. т. Çĕнĕ-Мертлĕри ырсем юсм. шерп. [вар. Çĕнĕ-Мертлĕри ырсем — пăтă или шерп(ет), сыппине юсман]. К.-Кушки. Мертлĕ-картлă пашалу. Килти килте пĕттĕр, хирти хирте пĕттĕр. (Насмешка над мертлинцами, будто бы так молившимся. Сообщ. М. А. Андреев).
(миh’э̆), мешок. Изамб. Т. Михĕ çăварне салтнă кăна (т. е. женщина еще только начала родить). БАБ. Михала михĕ çинче, ула-кайăк пăх çинче. (Насмешка над им. Михаил). N. Кивĕ михĕсемпе çăкăр янтăласа хунă. СКАЗЗ 43. Каç пулсан, ку сухарисене ик миххе тултарчĕç. Ib. Хăй (он) михĕ ăшне кĕрсе ларчĕ. Ib. Иван сиксе тухрĕ михĕрен.
(мы̆jа), назв. украшения ожерелье. N. Манăн йăмăк мăйне мăя çакса янă. Микушк. Мăя = миçиххи; ăна пилĕк манит тирнĕ, çитмĕл пилĕкшерлĕх кивĕ укçа тирнĕ, варрине талĕр (манит çурăлăх) çакаççĕ. Миçиххине шăрçапа, сапакапа тирсе тухаççĕ; айккисене аллăшар, вăтăршар, çирĕм пилĕкшерлĕх, çирĕмшерлĕх, вунпилекшерлĕх, вуншарлăх çакаççĕ. БАБ. Тăхлан тавраш тупăймасан, (ребятишки) амăшсен, акăшсен тухйи-мăйисем çинчен те каса-каса илеççĕ пит аван. В Чертаг. у женщин, я видел мăя, к которому прицеплено на спине çуха (из двугривенных). К çуха привешено сзади хĕрес кантри (привеска из бус — нитка с нанизанными бусами, висящая отвесно). См. майя.
назв. деревень Урмар. р.: Кивĕ Мăнтăр, д. Старая Шептахова, Çĕнĕ Мăнтăр, д. Новая Шептахова. || Назв. сел., Шептахова, М. Яльчик. р.
йоса, (jуза, jоза), чинить, направлять, исправлять; лечить. Янгильд. Çор-конне выйлă (=вăйлă) шывпа ватнă çолсене, çĕр-шу типсессĕн, пор çĕрте те йосама тăрăшаççĕ (стараются починить). Ходар. Шатрапа выртакана пĕр çын анчах пăхать... Вăл та тата вĕрентнĕ тăрăх анчах килет. Шатрапа выртакана лешĕ вĕрентнĕ çыннĕ (привыкший к нему?) шыв парать çăкăр парать, вырăнне юсаса парать-и. Шор-к. Кайран аран-аран чартăм та, йосаса кӳлтĕм (перепряг). || Перешивать. Шибач. Ӳркенместĕн полсассăн, тет, манăн, тет, çак кивĕ сăкмантан, тет, ачана, тет, йосаса парас-чĕ, тет. || Зарядить ружье. Курм. || Привести в прежнее положение, освободить от настоящего состояния. Собр. Ку халăха мана юсаса парсассăн (освободишь от заклинания), çур халăхне парăттăм, терĕ, тет. || Исследовать, критиковать. Шаймурз. Çынпа ытлашши ан калаç, тăванна та ан ман, арăмна та ан ман, ху чунунтан урăх никама та ан ман; вăхăчĕ-вăхăчĕпе ху чунна та юса. || Бить, пороть. Ст. Чек. Юсаса илтĕм = хĕнесе илтĕм, прибил, выпорол. || Futuere, terere. Якейк.
сад. ЙОН. Б. Хирлепы. Çавă вăхăтра кукша амĕш (мать плешивого) пăхса çӳренĕ чух, кивĕ йăвăç картне (sic!) кĕрсе карĕ, тет.
(jэ̆м), портки, штаны. Юрк. Алă-шăлли вырăнче кирек хăçан та вĕсенĕн кивĕ, ниçта юрăхсăр çĕтĕк-çурăк улача йĕмлескер (что-то в роде порток) çакăнса тăрат. Абаш. Йĕмне хăпарта-хăпарта кĕчĕ (подтягивая). N. Йĕмĕре тăхăнăр та, пырăр, кĕпелерен калаçнă (рубаху, по уговору, дадут там). КС. Йĕм вĕççĕн, в одних нижних штанах (м. б. и в рубашке. Сред. Юм.). Якейк. Ку лаша ăна йĕм хутарать (= уппткă тăвать). N. † Тури касăн хĕрĕсем йĕмне антарса кăçкăраççĕ. Тайба. † Чаплă, чаплă аппасен кĕпи кĕске, йĕм хура. N. Манăн порте пор, киле пырсан, аrămăn jĕm tоlli (-λиы) k...i pоr.
(jэ̆р), след. Альш. Тӳн-тӳрĕ йĕр хывать (против. кукăр-макăр çул тăват“). Прокладывает прямой след. Регули 1285. Йĕрпе топрăм сире. Я нашел вас по следу. Изамб. Т. Ваçлей, йĕрпе кайса, лашине çавăтса килнĕ. Василий пошел по следам своей лошади и привел ее. Ч. К. Ырă ут килет ыткăнса, ырă урхамах йĕрĕпе. N. † Лап-лап çерем лап çерем, лан çеремрен шыв юхат; йĕрне йĕрлес терĕм те, тарăн курăк тĕнĕнче. Хĕрлĕ Урал № 10, 1921. Арăм пырса çитнĕ çĕре Купис Кĕркури патĕнче сурăхсем йĕрĕ те çук. Орау. Вăсам патне йĕр пынă. К ним привели следы (при краже). N. Патша, хĕрĕ йĕрсĕр (бесследно) çетнине пĕлсен, питĕ хуйхăра пуçланă. Ч. П. Хура сăсар тухнă, йĕр тунă (проложила след). Б. Янгильд. Çак пĕчик мулкачă йĕри сăрт çуммипе каят. Следы этого, маленького зайчика идут вдожь горы. || Переносно. Ст. Чек. Пĕрев упăшки вăрă, арăмне те вăрлама вĕрентет: арăмне хăй йĕрнĕ пустарат (заставляет жену следовать своему примеру). Собр. 32°. Усалăн йĕрне ан пус, теççĕ. С. Акă çавах хам йĕре ӳкертĕм! || Линия, черта. Альш. Хĕрĕ-каччи, пĕр йĕре тăрса (встав в одну прямую линию), урама урлă шăнăçаймасан, ик-виç ĕрет пулса, пĕр ĕрет хыçĕнчен тепĕр ĕрет, пыраççĕ (идут в хороводе). N. Шыва чул пăрахрăм та, шыв йĕри-тавра йĕр-йĕр туса картланса кайрĕ. Кинул в воду камень, и в воде образовались круги. || Полоса. Кивĕ-ял. Йĕр — полоса, напр., семян, насыпанных на столе. СТИК. Йĕр-йĕр тăрăх («говорят про полосатую рубашку»). Орау. Çурăмĕ тăршшипех, пĕр ал-лапки сарлакăш, кăвак йĕр анать. По всей спине (на теле) идет синяя полоса шириною е ладонь. Ib. Йĕр-йĕр хĕрлĕ (с тонкими красн. полосами) кĕпе-йĕм. Ib. Тутарсем йĕм(ĕ)сене йĕр-йĕр хĕрлĕ япаларан çĕлеççĕ. Ib. Такăш пушăпа тивернĕ пек, çамки урлах хĕрлĕ йĕр выртать (или: каçать). || Строка (в лапте). Сред. Юм. Çăпатан пĕр йĕр тальчĕ (= татăлчĕ), халех тăпăлса тôхать ак. Одно лыко (у лаптя) износилось, скоро и другие износятся. || Тропа. Юрк. Карташне тăманпала юр тулнă, выльăхсене çӳреме йĕр çук (нет тропочки для скотины). N. Çав вăкăр мăйракипе йĕр турĕ, тет, чĕрни вĕçĕпе çул турĕ, тет. (Такмак). Кĕвĕсем. Анкартисем хыçĕнчен епĕ йĕрсем хыврăм, Раштав тăманĕсем пытарчĕç. Буглульм.? Евчĕ килне йĕр хуçĕ (бык). || Строка (в книге). Белая Гора. † Аттеçĕм ларать-çке сарă тенкелли çинче, илнĕ аллине хăйĕн кĕнекине; пĕр йĕрне вулать, хал те макăрать. || Надрез. Юрк. Касса йĕр тусан, кĕпине çурса илеçсĕ. ||. Б. Олг. Йĕрне çĕтер (у КС. — йĕрне çĕттер), привести в беспорядок. См. йохăн. Основание, причина. Б. Олг. Пăхнă вăл çа теляна (делянку), пĕлнĕ; çа пĕлнĕ йĕрпе, она исе прахрĕ, туат çĕр çитмĕл пилĕк тенкĕ парчĕ. Б. Олг. Мĕн йĕрпе кисе? Зачем пришли?
(jэ̆рэ̆х’), первоначально — посвящение (предмет, посвященный духу), потом — название духа, впоследствии — злого. Среди предметов, находящихся в Русском Государственном Музее, имеется несколько йĕрĕх’ов, „покровителей рода“, напр., женское изображение — кукла, сделанная из тряпок, с красной головой, в чувашском костюме («кинемей», № 1416—1); кукла «мăнакка», № 146—8); лубяной короб («ват акай йĕрĕх(ĕ)»; это название дано йĕрĕх’у потому, что он «первоначально произошел от старой девы», № 1239—180); мужское изображение — кукла из тряпочек, с длинными седыми волосами на голове и подбородке («ĕмпичче», № 1416—3); подобная ей («ĕмпичче»), № 1416—10; два грубых изображения ребенка, в виде тряпочки, свернутой в трубку и перевязанной — в одном случае синей ниткой, в- другом — ниткой и тесемкой (№ 1416—5,6), несколько безграмотно описанных йĕрĕх’ов («идолов»), под № 967 — 1, 2, 3, 4, 5. Там же есть чувашское женское поясное украшение — енчĕк (№ 968—24), род кошелька, в котором «женщины носят жертвенные деньги, когда идут на поклонение йĕрĕх’у». Искаженные чуваш. названия я исправил. Начерт. 211. Йĕрĕх — литой идол, домашний бог. Магн. М. 75, 76, 78, 80, 81, 247 и др. Т. VI. Ильух(х)а йĕрĕхĕ, Малакай йĕрĕхĕ, Ятмăрса йĕрĕх, Силевер йĕрĕхĕ, Силевер тӳрри, Кукша йĕрĕхĕ, Кукша тӳрри, Çтаппан (scr. Стапан) йĕрĕхĕ, Уçка Терентей йĕрĕхĕ! Сире юсманпала, хурпала, ăшă xĕлхепеле асăнатпăр-витĕнетпĕр; айван-ашана каçар пире. Охотн. Начнем с „ириха“. Он невидим; местопребывание имеет в лукошке, сделанном из вязовой коры и помещающемся в клети, где-нибудь в углу, на дверью, как у нас (это было) в клети. Лукошко это, впрочем, может висеть и на другом месте, напр., на стене амбара, конюшни и другого какого-нибудь строения снаружи. Ирих посылает чувашам, относящимся к нему без достаточного уважния, как я сказал, наружные болезни. Если у чувашина начинают болеть глаза или на его теле появляются нарывы, сыпь, то он — или ио своему сознанию, или по совету „юмзи“ — варит из пшеничной муки кушанье, в роде киселя, так навываемое „мимĕр“. Затем, расплавив одну свинцовую ружейную дробинку, отливает маленькую блестящую монетку. Сделав в ней маленькое отверстие, продевает через него нитку, концы которой завязываются вместе в один узел. „Мимĕр“ и монетку он несет в тот дом, где находится наказывающий его „ирих“. Кто-нибудь из семейства этого дома, по просьбе принесшего „мимĕр“ и монетку, отправляется в клеть к „ириху“, захватив с собою и „мимĕр“ и монетку. „Ириху“ он молится, чтобы тот снял болезнь с принесшего „мимĕр“. Потом делает несколько земных поклонов, часть „мимира“, со столовую ложку, кладет он в лукошко, а свивцовую монетку вешает на гвоздь, на котором висит лукошко. Остальной «мимĕр» приносится в избу и съедается членами семейства этого дома. После такого моленья чувашин в полном убеждении, что болезнь его снимается «ирихом». Все семейные в той комнате, где ирих, имели серьёзный вид и гояворили только о деле и о вещах, не касающихся нравственности и религии (siс!). Хурамал. Йĕрĕхе, çăнăхпа чуста сарса, пĕчĕк-кăна чашăк тăваççĕ, унтан кĕрпепелен пăтă тăваççĕ; ăна пĕçереççĕ вара. Унтан вара хĕрлĕ çиппеле тăхлан шăратса çакаççĕ. Унтан вара ăна кайса çакаççĕ йĕрĕх çта пур, çта асăнсан: йывăçра пулсан, йывăç турачĕ çине кайса çакаççĕ; çуртра пулсан, çурт патне кайса пăрахаççĕ, хуçисене пĕлтерсе тиекенĕ кĕлетнех кĕрсе çакат. Шаймурз. Пирĕн кивĕ кĕлетре, алăк хыçĕнче, пĕр ленкес çакăнса тăрат. Çав ленкесре йĕрĕх пур, теççĕ. Çав йĕрĕх нумаййĕшне кĕсен-çăпан кăларат, суккăр, тăват, шыçă парат, теççĕ. Çавăнпа вара ăна çулă мимĕрпе пырса чуклеççĕ е тăхлан, пырса, шаратаççĕ. Çапла тусан вара, ыратни чарăнат, теççĕ. Тата çĕнĕ кĕрӳсем, пырса, салам параççĕ. Тата салам панă чух кулсан, килĕшмест, теççĕ. Çĕнĕ кĕрӳсем салам памасан, вăсене йĕрĕх тытат, теççĕ. Тата çав ленкесе пырса тĕртĕнсен те, хĕн-хупăр парат, теççĕ. (Тут же сказано, что от йĕрĕх’а происходят и глазные болезни при чем приведены случаи заболевания). N. Якор арĕм (= арăмĕ) варĕ йĕрĕхне ак çапла çырлахтараççĕ. Онта ĕлĕк Якор арĕм вилнĕ. Çавăн вырăнче халĕ йĕрĕх пор. Вăл, онта лаша ярсан, лашана ниста та ямаç, лашана çав коккăра илсе кĕрсе вĕлерет. Ст. Чек. Йĕрĕх кĕсен-çăпан ярат. Ib. Йĕрĕхе хушпу пек тунă, нухратпа (кузов); нухрат пăрахаççĕ. В. Олг. Йĕрĕх полнă перĕн ялта ватти, отаманĕ. Ялĕпех йĕрĕх полнă, пĕри полнă отаманĕ. Она параччĕ такасам; ялти çын шăпах килет те, парат. Первей çăнăх хорат, икĕ пус окçа хорат, кĕрпе хорат, асăнса она: мана отнаккă ту, тесе, хаман ту; эп сана така паратăп, тет; халчах парăп, тет. Пасара каят, илет така, пĕр полтинник парса илет. Каран пусаччĕ, пасартан кисен. Пуссан, йĕрĕхе поççанчĕ: çăпан ан кăлар мана, суат (= сыват) çăпантан, тет. Поççапат та, ашне çиет пӳрт-ăш халăхпа; шăннине çонтарат. Вара çырлахрĕ, çăпан тохмарĕ. Лаçра хиç-кил полнă, хиç-киле тăрăхла пĕрне çакнă; пусса çисессĕн, аш татăкки яраччĕ. — Йĕрĕхе çĕмĕртĕм, пĕрĕшне туеккине исе тохрăм, виç хут çавăрса çапрăм та, икĕ пуслăх окçасам тохса карĕç, çĕр полĕ; мана ним те полмарĕ, йĕрĕх ним те туимерĕ. Ч. С. Минчет тутарса килекенсем итем-карти патне çарăнаççĕ те, пĕри ху? вун-виçĕ пус, хуть вунă пус (унта тиркев çук) укçа илет те, упăшкипе матки йĕри-тавра çав укçана çавăрса, аяккалла ывăтса ярат. Ăна вăл: пур маткипе упăшкине çакланнă тăшмансем, матки килĕн-и йĕрĕхсем, упăшки килĕн-и йĕрĕхсем çав укçапа килĕшĕр (пусть умиротворятся), тесе, пăрахат. Собр. Йĕрĕхе чӳклес пулсан, тута хĕрне кĕсен тухать, теççĕ. Чертаг. Йĕрĕх йоманĕ; унта кăр-кунне саксам туса, вот хораччĕç ташлчĕç, ĕçсе çиса. Орбаш. Икĕрчĕк, кокăрчăк ехветер вати (чит. ватти) кокăрчăк. (Йĕрĕх). N. Е тата эсĕ — çавăнта çырмара çавă йăвăç кутĕнçе йĕрĕх пур, эсĕ, çавăнта ларса, шăнă та, çавăнти йĕрĕх тытнă сана, тет. Ст. Чек. Кутна йĕрĕх тыттăр! (Брань. Еi dicitur convicii loco, qui coram aliis pedere consueverit). СТИК. Мĕн пулнă кăна, тек йĕрет? — Тем йĕрĕх тытнă-ха ăна, ан тив! (Говорят об упрямом капризнике). Eлаур. Пирĕя ялта (Йалавăрта) чӳк тунă вырăнсем икĕ тĕлте: пĕри ту çинче, тепри ял варринче. Малтанхине киремет теççĕ. Çав вырăнсенче хурамасем лараççĕ. Вăл хурамасене никам та касмаççĕ; вĕсене кассан, çын вилет, теççĕ, йĕрĕх пусат, теççĕ. СПВВ. X. Ырутаман — название (местное? — в Тетюш. у.) одного на йăрăх (йĕрĕх). Жертва. Убеи (б. Буин. у.). Хĕрт-сурта йĕрĕх патăмăр. Макка 234°. Унтан тата, çак эпĕ çырнисене пурне те туса пĕтерсессĕн, тата йĕрĕх тăваççĕ. Ăна ак мĕншĕн тăваççĕ: е куç пăсăлнăшăн, е çăпан-кĕсен тухнăран, е тата юхана ерсессĕн,тăваççĕ. Ăна ак çапла тăваççĕ: пĕçереççĕ икерчĕ пăр(т)а(к)кă тăхлан шăратаççĕ те, вăсене çав йĕрĕх вырăнне кайса тăкаççĕ; ăна вара: икерчĕ лартрăмăр, теççĕ. Хăш-хăш чухне, пит хĕн-асапа кайсассăн, така та пусаççĕ. Ib. 222°. Йĕрĕх çукки кĕрсен, ăна пĕрпысăк тиркĕпе сăра ĕçтереççĕ. (Вирĕм). Хурамал. Йĕрĕх лартни. || Болезнь. Яргуньк. Авалхи çынсен йĕрĕх ятлă чир пулнă. Вăл чире ак епле чире каланă (siс!): е çăпан, е кĕç(= кĕçĕ), е шăтан-юхан ерсен: йĕрĕх тытрĕ, тесе, йĕрĕхе, чӳкленĕ, тенĕ. См. Рекеев. II, 3, III, 6; Золотн. 150; Мильк. 22, Мészáros 24—27, 113, 118, 149.
смерть, кончина. N. Вилес вилĕм пур çĕрте те пĕрех. N. Вилĕм куçа курăнса килмес. (Из письма). Книга для чт. 9. Хăшăнне (= хăшинĕнне) çамрăкла амăшне вилĕм килсе илсе каять. Ал. цв. 6. Мĕншĕн эпĕ унта вилĕм шыраса каятăп-ха? Зачем я пойду туда искать себе смерти? Ала 18. Вăл хăй айăплă пулнă пулсассăн, турă ăна çав тĕрлĕ вилĕмсенчен хăтарас çук (её). Ой-к. Çав ăстарикăн (= старикĕн) вилес вилĕмĕ çитнĕ (пришло время умирать). Собр. Вилĕм хĕрлĕ, теççĕ. (Послов.) N. Кона вилĕм час тивес çок. До этого не скоро коснется смерть. Ч. С. Пырса кĕрекене (чужих людей): мур ертсе килет вăл, тесе, çавăнтах çапса ӳкерсе, вилĕм хакне ӳкереç. (Хĕр-сухи). Псалт. 72,4. Вĕсен вилĕмĕнче ырра вĕренмелли çук, вĕсене хĕн кăтартни нимĕне те вĕрентмест. Сред. Юм. Ĕнер она хĕнесе вилĕм хакне ӳкернĕ те (избили чуть не до смерти), паян пăртак ôраланнă та, каллах çынпа вăрçса çӳрет. Н. Седяк. Вилĕм. Çын чунĕ тухсанах, кăмака çамкинче хăрăмпа çăмартана кашни хуратса, масар енелле ак çапла каласа ывăтаççĕ: çăмарта пек выляса кай, теççĕ. Çын вилсен, кăмака сакки çине япала лартмаççĕ, çын та лармас, унта вилнĕ çыннăн чунĕ ларать, теççĕ. Пĕр-пĕр çын вилсен, унăн хурăнташĕсем, ăна пĕлекен çынсем салат илсе пыраççĕ сăра тума. Çакăнтан вара ик-виç тĕрлĕ ĕç пуçланать: хĕр-арăмсем сăра тăваççĕ, макăра-макăра кĕпе çĕлеççĕ. Арçынсем тупăк тăваççĕ, хăшĕ çыннăн ӳтне çăваççĕ. Тупăк ăшне милĕк сараççĕ, пуçĕ айне кивĕ тумтирне хураççĕ. Тупăк ăшне çын ӳтне хунă чух: акă сана шурă пӳрт, теççĕ. Унăн какăрĕ çине хĕреслетсе пурçăн хураççĕ. Пурне те хатĕрлесе пĕтерсен, батюшка хушнă тăрăх, чиркĕве илсе каяççĕ. Кĕл-туса пĕтерсен, масар çине илсе каяççĕ; унта тупăк тунă чухне тухнă турпасĕсене те илсе кайса, масар патне тăкаççĕ. Хăшĕ çĕклесе каять, хăшĕ лашапа турттарса каять. Пĕкĕ çумне сурпан çинчен çыхакан тутăра çакаççĕ. Çын ӳтне шăтăка хураччен, пĕр-икĕ пус укçа; «çĕр укçи», тесе, пăрахаççĕ. Унтан вара тăпра яра пуçлаççĕ; унăн тăприне пурте таптама тăрăшаççĕ. — Тăпру çăмăл пултăр, ыр вырăнта вырт, теççĕ. Пытарса пĕтерсен, хĕрес кутне çăкăр татса: умăнта пултăр, тесе, пăрахаççĕ. Вилнĕ çынна çĕклесе кайнă наçилккесене (носилки) çавăнтах пăрахса хăвараççĕ. Пытарма кайнă çынсем таврăнсан, пĕр(и) пусма çине шыв илсе тухса ыйтать: кăçта карăр? тет. Лешсем: харам ĕçе карăмăр, теççĕ. Унтан вара пурте аллисене çăваççĕ те, тӳрех, пӳрте кĕмесĕрех, унччен хутса пултарнă мунчана каяççĕ. Çын пытарма кайнă вăхăтра киле юлнă хĕр-арăмсем, пӳрте тасатса, икерчĕ пĕçерсе, чăхă пусса, мунча хутса хураççĕ. Мунчаран таврăнсан, вилнĕ çынна хываççĕ (икерчĕ татса пăрахаççĕ); умăнта пултăр, теççĕ. Ĕçеççĕ, çиеççĕ; унтан вара пытарма пынă çынсене икшер-виçшер сĕвем çĕлен-çип параççĕ; çав çипне вĕсем пиçикки çумне çакса каяççĕ. Вилнĕ çыннăн чунне тамăк хуранĕ урлă çĕлен-çип тăрах каçараççĕ, тет. Çынсене панă çип те çавна анчах пĕлтерет. Тунă сăрине кашни эрне-каç, вилнĕ çынна хывса, асанса, ĕçеççĕ. Кашни эрне-каç çынсем икерчĕ, çурта тума ăвăс илсе, пыраççĕ. Аслă пумилккене Чăвашсем вăтăр кунтан, хĕрĕх кунтан е икĕ эрнеренех туса ирттереççĕ. Аслă пумилккеччен кашни эрне-каç, алăк патне сĕтел лартса, пĕрене çумне çуртасем çутса, чашăк çине хываççĕ. Пуш чашăка çуртасем айне, пĕрене çумне, сак çине лартаççĕ. Çав çашăк çине сĕтел çинчен пĕрер татăк, пĕрер кашăк апат яраççĕ: умăнта пултăр, теççĕ. Сăра хывма урăх савăт, чашăкпа юнашарах, лартаççĕ. Пурте хывса пĕтерсен, кăларса, урам хапхи тул енне тăкаççĕ. Тăкнă яшка-çăкăра йăтăсем çисе яраççĕ. Вилнĕ çын умне пĕр япала та юлмасть, анчах чăвашсем: вăл унăн шăршипе тăранса пурăнать, теççĕ. Тăкнă яшка-çăкăр шăрши вилнĕ çын патне çĕр витĕр каять, теççĕ.
или вут, вотă или вот, дрова. См. вут. Юрк. Кивĕ пӳртне, улăшша илнине, вутта (на дрова) хутса пĕтерет. N. Ăна вут чĕртсен. БАБ. Унта вутте (вм. вутти те) кирлĕ, тумтрĕ те кирлĕ, ăçтан илес? Хора-к. † Ялăм-йышăм ял тулли, килĕм-вутăм кил тулли. Моштауш. Вотăсам поçтарса килтĕмĕр те, воттине чĕртсе ятăмăр. СПВВ. ТА. Вотă = вутă. Ст. Шептах. Пĕрре эпĕ аттепе çĕрле вăрмана вутта карăм, (за дровами).
(эдэмл’э̆х'), человеческая природа. Посл. Эсир кивĕ этемлĕхе ĕçĕр-мĕнĕпех пăрахса, çĕнĕ этемлĕхе кĕнĕ. Альш. Этемлĕхрен тухнă япала. 1. Человек, в котором не осталось ничего человеческого. 2. Отживший свой век (старик). Этемĕн этемлĕхĕ пур тискер кайăксен кайăклăхне те, вĕçен кайăксенне те, шуса çӳрен япаласенне те, шыври чĕрĕ япаласенне те халĕ те чарать, ӳлĕмрен те чарĕ.
то же, что ишкĕнтер. Хып. 1906, № 14. Лартса пĕтерсен, ярана çиелтен кивĕ вĕт тислĕкпе витмелле, унтан шывпа икшĕнтермелле.
луга около д. Кивĕ-Чакă (Ст. Чекурское), Буин. у.
кив ойăх, ки ойăх, старый месяц. Чув. прим. о пог. 158. Кивĕ уйăх — старый месяц. Б. Олг. Çĕн ойăхăн тиркетпĕр пĕр пӳртлĕх юç касма, карта тума, çăнăх артма. Кирек мĕне те тиркетпĕр. Ки ойăхăн тата çӳç кассан, час çитĕнет. Çĕн ойăха тиркетпĕр, ки ойăхăн йорат. Тимĕрçе портă хорç хумашкăн каймастпăр — час катăлат. Çăнăх артма каймастпăр — перекет çок. Çĕн ойăхăн пор япалая тиркетпĕр. Тохăç çок, çăтлăх, теччĕ. Пӳрт лартсан, пĕрене час çĕрет; ки ойăхăн касас, теччĕ. Тырă акма тиркемесчĕ (= тиркемеççĕ). Н. И. И. Кивĕ уйăх — уйăх катăлсассăн; çĕнĕ уйăх — çĕнĕ тусан. IЬ. Кивĕ уйăх — после в дней; çĕнĕ уйăх — первые 8 дней (здесь противоречие).
окçа, деньгн. N. Эп те сан пекех кăçал хам укçапа сĕт илнĕ (покупал). Регул. 1091. Эп окçашăн ĕçлетĕп. IЬ. 1326. Ман окçампа ослам тăвать. Хава окçишăн пит макăрчĕ. IЬ. 1540. Эп хам окçа çинчен (на свои деньги) илтĕм. Чăвйп. 26. Хăй тыррине çимен, сутса, укçа туса тăнă. Ч. С. Ку хура укçасене ăçтан тупрăн тата ачам? терĕ. (О деньгах киремети). N. Хай пурлăхне сутса, укçа туса (выручив д.). N. Укçа чул кастарать. (Послов.). Н. Шинкус. Тет. Сирĕн кил-çурта пĕтĕмпех пасса пĕтернĕ, ют турă укçисем пăрахса тултарнă... Нюш-к. Халь у (эти) укçасене шуйттан аллинче, теççĕ. К. С. Пĕр çĕр теннĕк ытларах укçа тытма шутларăм выльăхсенчен. Изамб. Т. Епле, укçа (страховые деньги) тухмалла-и? Мĕн чухлĕ-ши? Собр. 353. Ылттăнтан укçа çаптартăмăр (велели начеканить). † Ала, 58. Хамăр ялсен хĕрĕсем укçа çинче палăрмасть (все в доньгах). Альш. Авалхи кайман укçа, старинная монета (или деньги), которая(-ые) уже вышла(-ли) из обращения. Козм. Ĕлĕххи çынсем: укçа пытарсан, вилсен, укçа çуттине пурăнатнăр, теççĕ, тет. Регули 1521. Лаша лайăх, çамрăк вăл, окçа тăрать. Регули, 1081. Эп он окçи çинчен (за его счет) илтĕм. IЬ. 1101. Окçам çок, утăм лайăхчĕ. Янтик. Сан укçа пур-и? Пар-ха мана пĕр-икĕ пус (спрашивает тогда, когда спрашиваюшему самому нужны деньги). Сан укçу пур-и? Укçу пулсан, кай! Говорят, когда человек хочет ехать куда-ннбудь, и хотят удостовериться, есть ли у него деньги. IЬ. 1268. Эй окçан (деньгами) памăп сана, таварăн (таварпа) парăн. IЬ. 1324. Вăл ман окçама (окçамăран) илчĕ. N. Укçаран пурăнап-халь, аптрамасп. Деньги у меня пока есть, ничего, проживу. N. Эсĕ çак укçапа (на ати деньги) юсма (лестницу) тугарса кил. Етрухин, Цив. Авалхи çынсем укçа пăрахни. Авалхи çынсем епле каска пуканне пуççаннă. Çакă пуççапу пирĕн ялтах пулнă, Кивĕ Енккассинче, Çутри касра. Çутра пĕр карчăкпа ватă упăшки пулнă, усен ача-пăча пулман. Çавсем килĕнче кĕлĕ теекен тӳркĕлли пулнă, çавсен каски пуканĕ ăшĕ хăвăл пулнă, çӳлĕш пĕр аршăна яхăн. Çакă пукан ĕлĕкхи ĕмĕрхи, пĕр 2 çĕр çула яхăнхи пулнă, вара ялта кам шыçă чирĕпе, кăшне асат хуçнă, е урисем тукмак пек шыçсан, вара усен юмăçи çанта тӳркĕллине пуççапма, парне кӳме, каски пуканĕ ăшне укçа яма хуша-хуша янă, тӳр кĕлли парни пăкани тунă, уна питĕ лайăх тумлантарса, вĕтĕ кĕмĕл тенкĕсем, нухратсем çакнă. Çапла вара, çакă каска пуканне пуççапма кайсан, пăканнне каска пуканĕ çумне тăратнă, ăшне укçа янă. Çакă парнесене кӳни ĕлĕкхи чăвашсен килĕнчи чирленĕ çын чунне вилес вырăнне пулнă; вăл акă епле пĕлтернĕ: чăвашсен е пĕри-пĕри чирлесен, шыçă е асат хуçа пуçласан, вара вĕсем каланă: ĕнтĕ тӳркĕлли килсе кĕчĕ; пĕр киле кĕрсен, пĕтерĕ ĕнтĕ вăл, вĕлермес çине килсе кĕрекен мар вăл. Часрах, çак чуна асанлантарнине курсан, чун вырăнне пăкани туса, кайса, лартнă, укçине каска пуканне янă. Ĕлĕк, çын вилсен, виллс укçа паннине пĕлтернĕ. Çапла тӳркĕлли ыйтнă чун вырăнне пăкани чирленĕ ячĕпе лартнă. Çынни çапах та черлеймен, çакă чирсемпех асапланса вилнĕ, вара кил-йышсем каланă: эй мăрăнтан (чит: мăнтарăн) тӳрĕ кĕллийĕ, пирĕн парнене хапăл илмерĕ, çын чунех кирлă пулчĕ пуль! тесе шухăшланă. Çапла тӳркĕлли ял хушшинче питĕ пысăк пăхăнтару пулнă, теччĕç ваттисем. Сред. Юм. Укçан хулхине касман. Укçан хулхине касман, тесе, укçана, çĕтсен те, шыраса тупас çук, тесе калассине калаççĕ. N. Ĕлĕххи çынсем: укçа пытарсан, вилсен, укçа çуттипе пурăнатпăр, теççĕ, тет. Орау. Кăсяри укçа кăшкăрать вĕт вăл. Пирĕн кăсяра укçа тăрналла кăшкăрать вĕт вăл. Кăсйинчи укçа чикет пуль (т. е. когда заведутся деньжонки, то так и подмывает их истратить). Собр. 85. Чӳл-Хулара укçа салатакан усал пур, тет (чорт, раздающий деньги).
пестрядь, без клеток. М. Сунч. Тюрл. Орлă олача, тăрах олача. Алым-к. Орлă олача, тесе, йăрăм-йăрăм тĕртнине калаççĕ, кивĕ çĕтĕксенчен тăваççĕ, тĕртеççĕ. Кĕрĕк ста сарма тăваççĕ.
олăштар, менять, переменять. Юрк. Ку вырăн пĕртте кăмăла килмест; атя ураххине шырар, кăна улăштарса ярар, тет (она). Юрк. Ашшĕ вилсен, вăл туса панă çуртне тепĕр çынпа улăштарса ярат. Сир. 14. Тус çыннуна мулпа ан улăштар. Тюрл. Лерисем, килсе, улăштарса кайна. Пришли с того света, сделали по-тамошнему; только тело здесь лежит и делает похожим на человека. Сред. Юм. Ормăшса çӳрекен çын çинчен: ие ôлштарнă поль ôна, теççĕ. Ие ôлăштарнă çын пит ôсал, вăйлă, чăрсăр полать, тет; ôна çынсем çĕнеймеççĕ, тет. Ô вара кăçта килчĕ онта çына мăшкăласа, колса, хĕнесе çӳрет, тет. Трхбл. Çӳлĕ тусем çинче тилĕ вылять — улăштараясчĕ утпала. Улпутсем выляççĕ мулпала, улăштараясчĕ нушапала. Беседа чуваш. 9. Керимулла хăй лашине Насыр лашипе улăштарасси çинчен те каласа пачĕ, улăшас кун Микулая та çĕнчĕ. Юрк. Эпĕ лашама улăштартăм кивĕ пăшалпа (на старое ружье). Юрк. Армансенче те ырашпа кулаç улăштарса тăраннччен çинĕ (он). Изамб. Т. 60°». Ыран шыв арманне улăштарма ярап. Никитин. Лашисем аран-аран урисене улăштарса, тапкаланса пыраççĕ. N. Улăштарса тăхăнас — переодеваться. || Поменяться (чем). Якейк. Атя иккĕн лаша (лашасам, хотя у каждого — по лошадп) олштарар. IЬ. Тавай иксĕмĕр калпаксам (калпак), олштарар. || Олăштар — смешать (кого), Т. е. заставить ошибиться в счете. Якейк. См. аташтар.
опа, (Пшкрт. ора,) медведь. Юрк. Шурă упа, сăрă упа, хура упа. Орау. Çеминаринче пĕр упа питлĕ ача вĕренет, пиче çурри пĕтĕм çăн (половина лица вся в шерсти т. е. в волосах). N. Упаран хăранă пек хăранă вăл патакран (побоев). Якейк. Халь вăл упа пак пĕччен порнать ĕнт (живет однаоко). Шорк. Пичĕ упа кучĕ цек (как медвежья задница) хура; ма çуса ямаççĕ-ши амăшĕсем? Якей. Хаяр вăрăнса, çĕрĕпе упа пак ӳлер (= улăрĕ). Чураль-к. Упа юмаххинчи юрри. Ыраш уйĕн килтĕмĕр — шыра-шыра килтĕмĕр: урпа уйĕн килтĕмĕр — ура-ура килтĕмĕр; пăри уйĕн килтĕмĕр ......; сĕлĕ уйĕн килтĕмĕр — сĕрлĕ-сĕрле килтĕмĕр; тулă уйĕн килтĕмĕр — тăла-тăла килтĕмĕр. N. Пĕри упа юлать, тепри хуçи пулать. Хуçи упана ташлаттарса çӳрет (на святках). Сред. Юм. Он пôрăнни пôрăннне (?) ô? Õ та порнать пĕччен, упа та вăрманта пĕччен çӳрет. (Говорят про неженатого, одинокого человека, если ему давно пора жениться). Орау. Вăрмантан упана (un ours) чĕнсе кăларам ак! Актай. Упа пырать, тет. Кайăк упаран ыйтать, тет: ăста каян, упа килеми? Сред. Юм. Пысăкрах ачасем йĕрсен: мĕн уна пик улласа ларан? теççĕ. Хорачка. пєр обиба кашкы̆р-ҕап коры̆нды̆мы̆р (жили во вражде). Хора.-к., Покр. в. Опа котне çу йораман, тет. N. Кăмакара лăпсăр-лапсăр упа ташлать. (Мелке). Сред. Юм. Упа котпе çу сĕрнĕ, тет те: ытла çемçе, тесе каларĕ, тет; эс те çавăн пик: сана тепле лайăх туса парсан та, йорас çок. СТИК. Упа пек утат (неуклюже). Лап-лап! пусса çӳрет упа-пек. Шурăм-п.. № 26. Упа кутне çăв юрамаи. (Послов.). Чист. Упа килет. (Так пугают детей). Чураль.-к. Ати упи — мур упи: тăкăлт-тăкăлт сиккелет — сĕм вăрмана кĕрех кайрĕ. || Личн. имя мужч. Рекеев. Упа. Альш. Упа тетен кивĕ ырашне хам та виççĕ алларăм. N. Упа тетен кивĕ ырашне хам та виççĕ алларăм: Упа тетен Уринине хам та виççĕ чуптурăм. Чăвашсем. Упа, мужское имя. Упа тесе, ак мĕншĕн хураççĕ: упа пек сывлăхлă пултăр, чирĕ ан тивтĕр, тесе хураççĕ. || Упа — «обстоятельства». Изамб. Т. Эпĕ вăл хĕре пит те илĕттĕмччĕ те, упа ямас (не позволяет состояние).
(ураза), пост магометанский. N. Хăшĕ-хăшĕ вĕсенчен тутар пекех ураса тытаççĕ, мечет (= миçĕт) патне тутарсем кĕлтунине курма каяççĕ. Аттик. Вĕсем çураçмана тутарсем ураса уçасси пĕр эрне юлсан, кивĕ уйăхра эрне-çĕр тăваççĕ.
неизв. сл. Юрк. † Улача кĕпе ухатти шурă кĕпене çитес çук, Çĕнĕ-Ялăн хĕр ухатти Кивĕ-Ял хĕрне çитес çук.
Русско-чувашский словарь
прил. (син. дряхлый)
кивĕ, çĕрĕк, кавсăк, çĕрĕшнĕ, мăртăхнă; ветхая избушка хăлтăр-халтăр пӳрт; ветхая шуба кивĕ кĕрĕк ♦ Ветхий Завет Кивĕ Халал (Библин христиан тĕнĕчченхи пайĕ)
прил.
1. ĕнерхи; вчерашняя газета ĕнерхи хаçат
2. (син. бывший, прошлый) иртнĕ вăхăтри, ĕнерхи; они — вчерашние школьники вĕсем нумаях та пулмасть шкул ачисем пулнă ♦ жить вчерашним днём кивĕ шухăш-кăмăлпа пурăн
сущ.жен.
курница, малти пулĕм (кивĕ пӳртсенче)
сущ.жен.
теçеттин (çĕр лаптăкĕн кивĕ виçи — 1,09 гектар)
сущ.муж.
1. календарь (вăхăт шучĕн йĕрки); юлианский календарь юлиан календарĕ (кивĕ стиль); григорианский календарь григориан календарĕ (çĕнĕ стиль); чувашский народный календарь чăваш халăх календарĕ
2. календарь (хут листи çине е кĕнеке майлă çапса кăларни); отрывной календарь татмалли календарь
3. календарь, кун йĕрки (ĕçсене кун тăрăх палăртса тухни); календарь спортивных игр спорт вăййисен йĕрки
прил. (ант. прогрессивный)
консервативлă, кивĕ шухăшлă
глаг. несов.
1. что хуç, ват; ломать палку патака хуç; ломать лёд пăр ват
2. что (син. повреждать) ват, пăс, çĕмĕр; иш; дети быстро ломают игрушки ача-пăча теттесене часах ватать; ломать старый дом кивĕ пӳрте иш
3. кого-что (син. менять) улăштар, улшăнтар; ломать свою жизнь пурнăçа улшăнтар; ломать старые обычаи кивĕ йăла-йĕркене пăрахăçла ♦ ломать спину тертленсе ĕçле; ломать голову пуçа ват (шухăшпа); ломать комедию камит ту, пăлахая пер
сущ.муж. (ант. минимум)
чи нумаййи, чи пысăкки; температурный максимум чи пысăк температура (ăшă е сивĕ); эта вещь стоит максимум сто рублей ку япала чи нумай çĕр тенкĕ тăрать
сущ.жен.
кивĕ хут; школьники собирают макулатуру шкул ачисем кивĕ хут пуçтараççă
сущ.муж.
пăт (кивĕ йывăраш виçи — 16,3 килограмм); полтора пуда пăт çурă
сущ.сред.; множ. русла
шыв çулĕ; старое русло Волги Атăлăн кивĕ çулĕ
сущ.жен., множ. сажени
хăлаç (кивĕ вăрăмăш виçи — 2,13 метр)
сущ.жен., множ. сохи
суха пуç (кивĕ ĕç хатĕрĕ)
глаг. сов.
сыхланса юл, упранса юл; старое здание хорошо сохранилось кивĕ çурт лайăх сыхланса юлнă
глаг. сов.
1. куçарса çыр, çырса ил; списать текст из книги кĕнекерен текст çырса ил
2. пăрахăç ту, шутран калар; списать старую мебель кивĕ сĕтел-пукана пăрахăç ту
прил.
авăлхи, ĕлĕкхи, кивĕ; старинная икона авăлхи турăш; старинный друг тахçанхи тус
прил.
1. (ант. молодой) ватă; старый человек ватă çын; и стар и млад ватти-вĕттипех
2. кивĕ; старые газеты кивĕ хаçатсем
3. авăлхи, ĕлĕкхи; старые рукописи авăлхи ал çырусем
4. (син. прежний) кивĕ, малтанхи, унчченхи; вернуться на старое место работы малтанхи ĕç вырăнне таврăн
1. сущ.муж.
кĕренке (кивĕ йывăрăш виçи — 409,5 грамм)
сущ.жен.
1. чĕрĕк, тăваттăмĕш пайĕ; четверть каравая çăкăрăн тăваттăмĕш пайĕ; четверть часа чĕрек сехет, вун пилĕк минут
2. чĕрĕк (вĕренӳ çулĕн тăваттăмĕш пайĕ); первая четверть пĕрремĕш чĕрĕк
3. шит (кивĕ виçе— аршăнăн тăваттăмĕш пайĕ); мерить четвертями шитпе виç
прил.: юлианский календарь юлиан календарĕ, Юлий календарĕ (кивĕ çул шучĕ, ăна Юлий Цезарь çирĕплетнĕ пулнă)
Русско-чувашский словарь (1972)
анахронизм (1. историре пулнă ĕççене хронолиги тĕлĕшĕнчен пăтрăштарни; пĕр саманра пулнă событие тепĕр саманара пулнă пек катăртни; 2. кивĕ пурнăç йăли-йĕркисем).
архив (1. кивĕ документсене упракан учреждени; 2. учрежденин е пĕр-пĕр çынăн иртнĕ ĕçĕсенче пухăнса пынă пĕтĕм хутсем, алçырăвесем).
ж. собир. кивĕ тумтар, кивĕ кĕпе-йĕм, кивелнĕ юрăхсăр япаласем.
кивĕ, кивелнĕ, кивелсе çитнĕ.
реставраци (1. кивĕ йĕркене каялла тавӑрни; 2. сирпĕтсе антарнă политика стройне каялла тавăрни).
разг. сов. ҫухал, пӗт; ҫӗт, путлан, тĕп пул; пусть сгинет старый мир! путлантар кивĕ тĕнче!
1. ватӑ; старая лошадь ватă лаша; стар и млад ватти-вĕтти; 2. кивĕ, ĕлĕкхи; старая изба кивĕ пӳрт; старые друзья ĕлĕкхи туссем; в старое время ĕлĕк-авал.
мн. нет кивкирĕк, кивĕ япаласем, кивĕ ӑпӑр-тапӑр.
, -нца дорев. черносотенец (патша вăхăтĕнче патшашăн, кивĕ йĕркешĕн тăрса, революционерсене хĕнесе, вĕлерсе çӳреме чĕнекен организацин членĕ).
1. кивĕ, кивелсе çитнĕ шăтăк (кимĕ, пичке); 2. тĕрексĕр, шанчăксăр.
мн. нет простор. ăпăр-тапăр, çĕтĕк-çатăк, кивĕ япаласем, кив-кирĕк.
букинист (кивĕ кĕнекесемпе сутă тăвакан).
Русско-чувашский словарь (1971)
союз 1. против. (но, наоборот) ...вара, а; он пошёл прямо, а я свернул влево вăл тӳрех утрĕ, эпĕ вара сулахаялла пăрăнтăм; здесь не две книги, а три кунта икĕ кĕнеке мар, виççĕ; 2. против. (однако, тем не менее) анчах, пулни те, а; прошло много лет, а я не могу его забыть нумай çул иртрĕ анчах эпĕ ăна манаймастăп; хоть и старая изба, а тёплая пӳрчĕ кивĕ пулин те ăшă; поезд уходит через час, а ты всё ещё не готов поезд сехетрен каять, а эсĕ хатĕрленсе те çитмен-ха; 3. присоед. а, ...вара; а ты как поживаешь? а эсĕ мĕнле пурăнкалатăн?; пройдём через лес, а там и до деревни неделеко вăрман витĕр тухар-ха, унтан вара яла çитесси те инçе юлмасть; 4. присед. усил.: а мы-то вас ждали! Эпир сире кĕтни!; а сколько там ягод! Мĕн чухлĕ çырла унта! ◇ а именно ятран каласан, пайăрласа каласан, тĕрĕсрех каласан; а то унсăрăн, чăннипе, тен, е; нужно спешить, а то не успеем на поезд васкас пулать, унсăрăн поезда ĕлкĕреймеспĕр; всё же хотите уйти? А то оставайтесь у нас каясшăнах-и вара эсир? Тен, пирĕн патра юлатăр?
прил. авалхи, кивĕ.
прил. авалхи, кивĕ.
м. архив (1. кивĕ документсене тата çырулăх памятникĕсене сыхласа усракан учреждени; 2. пĕр-пĕр учрежденые уйрăм çын докуменчĕсен, алçырăвĕсен пуххи); ◇ сдать в архив кого-что-л. архива пар, пăрахăç ту.
м. уст. аршăн (вырăссен кивĕ виçи — 0,71 м); ◇ мерить на свой аршин хăвна кирлĕ пек ăнлан; словно аршин проглотил аршăн çăтнă пек (кĕлеткине ытла тӳрĕ тытакан çын çинчен).
с. собир. разг. 1. (старые вещи) кивĕ япала, ăпăр-тапăр; 2. (хлам) юрăхсăр япала, çĕтĕк-çатăк.
ж. берданка (кивĕ йышши пĕчĕк калибрлă винтовка).
несов. 1. кĕреш; бороться за мир миршĕн кĕреш; бороться с предрассудками кивĕ йăласемпе кĕреш; бороться на поясах пиçиххирен тытăнса кĕреш; 2. (воевать) çапăç, вăрçă вăрç.
м. букинист (кивĕ кĕнекесемпе сутă тăвакан).
сов. 1. (возвратиться) таврăн; вернуться из отпуска отпускран таврăн; 2. (приняться за прежнее) çĕнĕрен тытăн (е пуçла); вернуться к прежним занятиям каллех кивĕ ĕçе тытăн; вернуться к прерванному разговору малтанхи калаçăва çĕнĕрен пуçла.
прил. 1. (о строении) кивĕ, çĕрĕшнĕ (çурт); (об одежде) касăлнă (тумтир); 2. (дряхлый) ватă, ватти супнă, вăйсăрланса çитнĕ (çын).
сов. разг. 1. (с усилием выйти, выехать) тух, тапаланса (е чаваланса) тух; выбраться из болота шурлăхран тух; 2. (с трудом освободиться от чего-л.) тух, хăтăл, хăтăлса тух; выбраться из нужды нушаран тух; 3. (выселиться) кус; выбраться из старого дома кивĕ çуртран куç; 4. разг. (найтись — о времени) тупăн; выбралось свободное время ерçӳллĕ вăхăт тупăнчĕ.
сов. 1. (перевестись) пĕт, пăрахăçа тух; вывелись старые обычаи кивĕ йăласем пăрахăçа тухрĕç; 2. пĕт; (очиститься) кай, тасал; моль вывелась кĕве пĕтрĕ; 3. (о птицах) тух (чĕпĕсем).
прил. 1. вăйсăр, хавшак, кăптăрмăш; дряхлый старик кăптăрмăш старик; 2. перен. разг. (старый — о предметах) кивĕ, кивелнĕ, япăхнă; дряхлый дом кивĕ çурт.
прил. 1. (застарелый) кивĕ, кивĕлле юлнă, кивелнĕ, пăнтăхнă; 2. (неисправимый) тӳрленейми, юсанайми.
прил. 1. (глухой, отдалённый) аякри, инçетри, тĕттĕм; захолустная деревня тĕттĕм ял; 2. (отсталый) тĕттĕм, кая юлнă, кивĕ; захолустная жизнь тĕттĕм пурнăç; захолустные нравы кивĕ йăласем.
несов. пĕтсе пыр, пăрахăçа тух; старые обычаи постепенно изживаются кивĕ йăласем майĕпен пĕтсе пыраççĕ.
мест, неопр. 1. пĕр-пĕр, мĕнле те пулин; принеси мне какую-нибудь книгу мана мĕнле те пулин кĕнеке илсе килсе пар-ха; 2. разг. (с числительными и названиями мер — приблизительно, не больше) пĕр, яхăн, таран, ытла мар; пек çеç; каких-нибудь три месяца осталось виçĕ уйăх пек çеç юлчĕ; 3. разг. (не стоящий внимания) пĕр-пĕр; надень какой-нибудь старый пиджак пĕр-пĕр кивĕ пиншак тăхăнса яр.
прил. консервативлă, консерваторла, консерватизмлă, кивĕ, çĕннине йышăнман.
прил. кивĕ, кая юлнă, пăнтăхнă; косный человек кивĕлле пурăнакан çын; косный ум пăнтăхнă ăс.
м. в разн. знач. кризис; правительственный кризис правительство кризисĕ (кивĕ правительство отставкăна кайма йышăннă, анчах çĕнĕ правительствăна йĕркелесе çитермен тапхăр); политический кризис политика кризисĕ (халăх массисем правительство политикипе килĕшмесĕр пăлханнă лару-тăру); экономический кризис экономика кризисĕ.
несов. что 1. хуç, ват, çĕмĕр, иш; ломать ветки туратсене хуç; ломать лёд пăр çĕмĕр; ломать игрушки теттесене ват; 2. перен. ват, çĕмĕр, аркат, тӳрлет; ломать старые порядки кивĕ йĕркесене çĕмĕр; ломать характер характера тӳрлет; ◇ ломать голову над чем-л. пуçа çĕмĕр; ломать копья хĕрсе тавлаш; ломать горб курпун кăлар (йывар ĕçпе асаплан); ломать руки (или пальцы) алăсене (е пӳрнесене) хуçкала (пăлханнипе, хуйхăпа т. ыт. те); ломать ряды (или строй) йĕркене (е строя) пăс, йĕркерен тух; меня всего ломает пĕтĕм шăмшак çĕмĕрлет.
несов. 1. ван, çĕмĕрел, катăл, хуçăл; сухая солома легко ломается типĕ улăм час ванать; 2. (портиться) çĕмĕрĕл, пăсăл; телега ломается урапа çĕмĕрĕлет; 3. перен. (разрушаться, уничтожаться) аркан, ишĕл, пĕтсе пыр; старые обычаи ломаются кивĕ йĕркесем пĕтсе пыраççĕ; 4. перен. (изменяться — о мужском голосе) улшăн; 5. (кривляться, жеманничать) курнăçлан, пăркалан, хуçкалан; что ты ломаешься? мĕн хуçкаланатăн?
ж. макулатура (1. типографи бракĕ, пăсăк кĕнеке таврашĕ; кивĕ хут; 2. перен. начар произведени, талантсăр япала).
м. 1. (вселенная) тĕнче, çутçанталăк, çут тĕнче; происхождение мира çут тĕнче пулса кайни; 2. (земной шар) тĕнче, çĕр, Çĕр чăмăрĕ; это известие облетела весь мир ку хыпар пĕтĕм тĕнчипе сарăлчĕ; собир. (человечество) этемлĕх, тĕнчери халах; весь мир смотрит на нас пирĕн çине пĕтĕм этемлĕх пăхать; 4. (порядок, строй) тĕнче, общество; мир капитализма капитализм тĕнчи; старый мир кивĕ тĕнче; 5. (круглюдей) йыш, тĕнче; научный мир учёнăйсен йышĕ, учёнăйсем; 6. (область явлений в природе) тĕнче; мир животных чĕрчунсен тĕнчи; звёздный мир çăлтăрсен тĕнчи; 7. (круг явлений психической жизни) тĕнче; внутренний мир человека этемĕн шалти тĕнчи; ◇ всем миром мирпе, пĕтĕм йышпа; на миру смерть красна посл. йышра вилме те хăрушă мар; не от мир а сего пурăнма пĕлмен, йӳнеçӳсĕр (çын); пустить по миру кого-л. çука хăвар, кĕлмĕçе кăлар.
ж. татман парăм, кивĕ парăм (налогăн вăхăтра парса татайман пайĕ).
1. (испорченный; чёрствый) пăсăк, пăсăлнă, типсе кайнă, йӳçĕхнĕ; несвежее мясо пăсăлнă аш; несвежие яйца хухнă çăмартасем; несвежая булка типсе кайнă булка; 2. (о цветах) шаннă; 3. (не новый, устарелый) кивĕ; несвежий номер газеты хаçатăн кивĕ номерĕ; 4. (загрязнённый, нечистый) таса мар; несвежий воздух таса мар сывлăш.
прил. кивелнĕ, кивĕ, çĕршĕннĕ, çĕтĕк; обветшалая кровля кивелнĕ тăрă, кивĕ çивитти.
м. 1. катăк, ванчăк, осколок; осколок снаряда снаряд катăкĕ; 2. перен. татăк, юлашки; осколок старого мира кивĕ тĕнче юлашки.
м. 1. (отзвук) ахрăм, сасă таврăнни, каялла сасă; 2. перен. (следствие чего-л.) йĕр, палăрăм; отголосок старого спора кивĕ тавлашу, палăрăмĕ.
сов. 1. хăр, типсе хăр; побеги отмерли хунав туратсем хăрнă; 2. перен. пĕт, пĕтсе пыр, пăрахăç пул, пăрахăçлан; старые обычаи отмерли кивĕ йăласем пăрахăç пулнă.
сов. что 1. (заново, ещё раз) çĕнĕрен вит, пăсса вит; 2. (сделать перекрытие) виттине (е тăррине) ту, вит, тăрла; 3. карт, вит; перекрыть валета тузом валета тузпа вит; 4. перен. разг. (превзойти) ирт, ирттер, мала тух; перекрыть старые нормы кивĕ нормăсенчен ирттер; 5. (сделать преграду) пул, картла, пĕвеле; перекрыть Волгу Атăла пĕвелесе ларт.
прил. тыткаланă, кивĕ, ĕçре пулнă, усă курнă; подержанная вещь тыткаланă япала.
м. тĕшмĕш, кивĕ йăла, суя шухăш; религиозный предрассудок тĕн йăли.
прил. 1. ĕлĕкхи, ⸗чченхи, малтанхи, умĕнхи, кивĕ; прежнее местожительство ĕлĕк пурăннă вырăн; испугаться больше прежнего малтанхинчен те хытăрах хăра; в прежнее время ĕлĕк.
сов. 1. (добавиться) хушăн, çыпçăн, ер; к старой болезни прибавилась новая кивĕ чир çумне çĕнĕ чир ерчĕ; 2. обычно безл. (по количеству, размеру) хушăн, ӳсĕн ⸗лан [⸗лен]; день прибавился кун вăрăмланчĕ; воды в реке прибавилось çырмара шыв хушăнчĕ; работы прибавилось ĕç нумайланчĕ; 3. разг. (о весе) йывăрлан, хушăн, ӳт хуш; прибавиться в весе на два килограмма икĕ килограмм хушăн.
м. реставратор (1. иск. кивелнине тӳрлетсе çĕнетекен çын; 2. полит. сирпĕтсе антарнă кивĕ государство стройне каялла тавăрма тăрăшакан çын).
ж. реставраци (1. иск. пăсăлнă е кивелнĕ япалана юсаса çĕнетни; 2. полит. ишсе антарнă кивĕ строя каялла тавăрни).
ж. (старое русло реки) кивĕ шыв çулĕ.
хутлă сăмахсен «кивĕ», «ĕлĕкхи», «авалхи» пĕлтерĕшлĕ пĕрремĕш пайĕ: старомодный кивĕ модăллă.
м. 1. (последователь старой веры) кивĕ тĕн тытакан çын; 2. перен. (последователь старых правил) кивĕ йăласене пăхăнса пурăнакан çын.
прил. 1. (придерживающийся старых взглядов) кивĕлле (е ĕлĕкхилле, кивĕ йăласемпе) пурăнакан; 2. (устарелый) кивĕ, тахçанхи, авалхи, тахçан-авалхи.
м. кивĕ тĕн тытакан (христиан тĕнĕн кивĕ йăлисем тăрăх пурăнакан).
прил. кивĕ йĕркеллĕ, кивĕ режимлă.
прил. 1. (по возрасту) ватă; старый человек ватă çын; 2. (давний) ватă, кивĕ, ĕлĕкхи, малтанхи; старый город ватă хула; старый долг кивĕ парăм; старый друг ĕлĕкхи тус; 3. (ветхий, устаревший) кивĕ; старый костюм кивĕ костюм; старая техника кивĕ техника; 4. (старинный) ĕлĕкхи, авалхи; старая монета авалхи укçа; 5. в знач. сущ. старое с. ĕлĕкхи, авалхи, кивви, пулни-иртни; старый и малый (или стар и мал, стар и млад) ватă-вĕтĕ, ватти-вĕтти; по старой памяти ĕлĕкхине астуса.
м. кивĕ япаласемпе сутă тăвакан, ăпăр-тапăр сутуçи.
несов. кого-что 1. хăрат, шиклентер, канăç ан пар, канăçсăрла; меня тревожит здоровье брата мана пичче сывлăхĕ канăç памасть; 2. (нарушать покой) кансĕрле, чăрмантар, тапрат; он просил не тревожить его вăл хăйне кансĕрлеме хушмарĕ; 3. (причинять боль, беспокоить) тĕкĕнсе (е сĕртĕнсе) ыраттар, хускат, вĕчĕлтеттер; тревожить старую рану кивĕ сурана тĕкĕнсе ыраттар.
прил. кивĕ, кивелнĕ; устарелая конструкция кивелнĕ конструкции; устарелый метод кивелнĕ меслет.
м. 1. кĕренке, кĕрепенке (409,5 г чухлĕ кивĕ виçе); ◇ вот так фунт пăх та кур; не фунт изюму çăмăл япала мар, шуткă мар; узнать, почём фунт лиха см. лихо.
Русско-чувашский словарь социальной лексики (2004)
иккĕмĕшле; вторичные ресурсы иккĕмĕшле ресурссем (производство каяшĕсем, кивĕ хут, тимĕр-тăмăр т.ыт.)
деноминаци (укçа хакне пысăклатса кивĕ укçана çĕннипе улăштарни)
1. календарь (вăхăт шучĕн йĕрки); юлианский календарь юлиан календарĕ (кивĕ стиль); григорианский календарь григориан календарĕ (çĕнĕ стиль) 2. календарь (кун шучĕн кĕнеки е таблица) 3. календарь, ĕс йĕрки; календарь посевных работ ака ĕçĕсен йĕрки
консерватизм, кивĕлĕх, кивĕ шухăш, киввишĕн тăни
переворот (кивĕ йĕркене вăйпа тĕпренех улăштарни); военный переворот çар переворочĕ (влаçа çар çыннисем ярса илни); государственный переворот патшалăх переворочĕ
кивĕ йăла; йăнăш шухăш; тĕшмĕшлĕх; религиозные предрассудки тĕн тĕшмĕшлĕхĕ
реакци (общество прогресне чарса лартас, кивĕ йĕркесене сыхласа хăварас политика)
таса, сăваплă; священное писание сăваплă çыру (христиансен— Библи кĕнекисем, Кивĕ Халал тата Çĕнĕ Халал, мусульмансен — Коран); Священный Синод Таса Синод (вырăс православи чиркĕвĕн аслă органĕ)
Чувашско-татарский словарь (1994)
иске
Чувашско-эсперантский словарь
[kivj(e)]
malnova
кивĕ çурт — malnova domo
кивел — malnoviĝi
Немецко-чувашский словарь Йоханнeса Бeнцинга (Benzing)
(Personen) vată, (Sachen) kivĕ
ватă, кивĕ
Чувашско-русский фразеологический словарь
Пуçа сулла качать головой (движением, кивками головы выражать своё отнюшение к словам собеседника).
— Сăмах калама кирлĕ мар, — пуçне сулларĕ председатель. В. Краснов-Асли. — Темĕн çав, — пуçне сулла-каласа илчĕ кивĕ сăран пальтоллă... çын. В. Алентей.
Расхут кăлар [ту] расходовать / израсходовать что.
Больница лартма кăна колхоз кивĕ укçапа ултçĕр пин тенкĕ расхут кăларать. П. Щипцов. — Пĕрле пурăнма пуçлатпăр пуль, тусăм. Пурнăçра мĕн кирли пĕтĕмпех пур манăн. Ăна-кăна илсе расхут тăвас çук. А. Лазарева.
Çăварне хупла [хуп, карта тыт] затыкать [закрывать, зажимать] /заткнуть [закрыть, зажать] рот кому.
Ашĕнче [Макçăм] арăмĕн çăварне хуплама май килменшĕн пăшăрханчĕ. Н. Мранькка. Аслă революци кивĕ йĕркесене тĕп турĕ, çын вăйĕпе кӳпĕнсе пурăнакан путсĕрсен çăварĕсене хупларĕ. Чăваш календарĕ. [2-мĕш кайăк:] Эпир вĕтĕ çав... Пирĕн çăварсене часах хупĕç. М. Ухсай. Вĕсен çăварне карта тытман вĕт; мĕн килчĕ çавна персе яраççĕ.
Тĕс каять линяет, облиняет, выцветает.
Тепри, тĕс кайнă кивĕ картузли, кĕптĕрккерех арçын. В. Ухли. Вăл çăпатапа, пуçне, ăшă пулсан та, çавра кивĕ çĕлĕк тăхăннă, тĕс кайса хĕрелнĕ çăмăл тăла пиншакне йӳле янă. С. Аслан. Çумăрпа тĕс кайнă юпасем çине лĕпĕшсем ларса канаççĕ. В. Алентей. Ĕмĕрех симĕс-кăвак, ĕмĕрех улшăнуллă тинĕсĕн çак вăхăтра тĕсĕ кайнă, вăл, шăрăхпа кĕрешме мĕнле те пулин вăй кĕтнĕ пек, халтан кайса выртать. Ю. Званацкий.
Ыйхă (ыйăх) килет спать хочется.
— Çитет мар-и, Якур? Манăн ыйăх киле пуçларĕ. Хв. Уяр. Макар çĕрĕпех çывăраймарĕ. Çывăрса каяс тесе, кивĕ аçампа пуç çинченех пĕркенчĕ, ыйхи çавах килмерĕ. С. Аслан.
Неологический словарь чувашского языка
ç.с., калаç. Джинс пусмаран (пир-авăртан) çĕлетнĕ тумтир. Ĕçе, вĕренме джинсовкăсемпе çӳрени те пулать. Х-р, 13.02.1996, 2 с. Тепĕр иккĕшĕ ... кивĕ, хуралнă джинсовкăпа. Х-р, 20.10.2000, 1 с.
п.с. Хулари çырма-çатраллă вырăнта васкавлă туса лартнă нишлĕ пӳрт-çурт. Казаков, çĕнĕ хваттере куçас вырăнне, ... кивĕ кил вырăнĕнчех çĕнĕ пӳрт туса лартрĕ. Засыпушка тенине. К-н, 1979, 13 /, 2 с. Засыпушкăсем умĕнчи çӳп-çапа тасатас пирки пĕрре кăна мар ... систернĕ. К-н, 1987, 13 /, 3 с. Шупашкарти Путепроводная урамри А.-сен «засыпушки» вара пĕтĕмпех çунса кайнă. Х-р, 13.02.1996, 1 с. Пĕрин кермен те легковушка, теприн — пĕртен-пĕр засыпушка. Х-р, 18.03.1998, 3 с. — засыпушкăра пурăн (ХК, 2000, 3 /, 14 с.; Х-р, 24.10.2000, 2 с.; Ар, 2001, 6 /, 1 с.); «засыпушкăсен хули» (Х-р, 8.10.1999, 1 с.); — илемсĕр засыпушкăсем (Х-р, 13.07.2002, 2 с.).
п.в. Сăрăпа ӳкермелли, сăрламалли хатĕр; кисть. [Картинăри] хĕр кĕлеткине киçтĕкпе унтан-кунтан тĕккелесе те пăхрĕ — пăсать кăна. В.Эктел, 1996, 105 с. Киçтĕкпе, сăрăпа ĕçлесси вĕсен пурнăç тĕллевĕ пулса тăнă. ЧТ, 28.02.1998, 4 с. Киçтĕк илсе пĕр йĕр çеç тăвĕ-и вăл — çакă та ăна хавхалантарĕ. Х-р, 9.08.2000, 4 с. Чӳрече сăрлама кăна ĕлкĕреймен, киçтĕк тупайман. Ар, 2001, 20 /, 3 с. — художник киçтĕкĕ (П.Афанасьев, 1985, 46 с.); ӳнерçĕн киçтĕк вылянăвĕ (Юрий Зайцев, 1990, 5 с.); ятарлă киçтĕк (КÇ, 2000, 35 /, 3 с.); кивĕ киçтĕк (Ар, 2002, 13 /, 4 с.); — киçтĕкпе усă кур (Х-р, 15.03.1994, 4 с.); киçтĕк тыт (Х-р, 6.04.2001, 3 с.); киçтĕк ăстала (Ар, 2001, 20 /, 3 с.); сăрă-киçтĕкпе чирле (ÇХ, 2001, 34 /, 8 с.).
п.с. Кивĕ йăла-сăлая хӳтĕлени, çĕнĕлĕхе хирĕçлени. Çак институт ... паян кунчченех хăйĕн наци нигилизмĕпе тата консервативлăхĕпе палăрса тăрать. Б.Чиндыков //А-и, 1991, 5 /. Уйрăмах çемьеллĕ хĕрарăмсен савăнмалла, милици консервативлăхне пула çеç çĕрлехи ресторансем тĕтĕм кăларса ĕçлемеççĕ. ÇХ, 1998, 1 /, 6 с. — ВЧС, 1971, 291 с.
Чăваш чĕлхин ретроспективлă ăнлантару словарĕ
пĕчĕкçеççĕ уйрăм тĕттĕм пӳлĕм, унта арестантсене лартаççĕ; сивĕ тĕттĕм пӳлĕм. Карцера илсе каймассерен хуралçă алли ĕнсе çине йывăррăн ӳкни сисĕннĕ [Хыпар 1907, № 18:131]; Ĕлĕкхи йĕркепе, халăх чунне илекен патша пур чухне, уншăн салтака темиçе куна кивĕ тĕттĕм пӳлĕме (картсăра) хупса лартатчĕç [Хыпар 1917, № 2:3].
ватăлнă. Питĕрмеллине кивĕ (ватăлнă) ăвăса чечек çăнăхпе, çилĕмпе хутăштарса тăваççĕ [Хабачев 1910:25].
кивĕ тĕне тытакан. Хăш-хăш çынсем тӳрлетсе çырнă кĕнекесене юратмасăр йăнăш çырнă кив кĕнекесемпех кĕл тунă <…> Çавăнпа вĕсем хăйсене хăйсем кивĕ тĕне тытакан (староверсем) теççĕ [Евангелие 1879:144].
сăран хутаç. <…> тата çĕнĕ эреке кивĕ такмака (сăран хутаçа) тултармаççĕ: тултарсан такмакĕ çурăлать те эрекĕ те юхса тухать, такмакĕ те сая каять [Господа 1890:19].
чарăн. Вăхăтра патшалăх йĕркисене, лайăхрах çĕнĕ саккунсем кăларса çĕнетнĕ пулсан кивĕ йĕрке пĕтесси кăшта тăхтанă (чарăннă) пулĕччĕ [История 1917:2].
(хальхилле шăршлă) япăхнă. Шăрăшлă (япăхнă) пĕвесене тасатасси çинчен. Кивĕ пĕвесем сӳс, курăс хутнăран, ытти кирек мĕн япаласем çĕрнĕрен япăхланса, шăрăшланса каяççĕ, вăл пĕвесенче вара ниепле пулă та пурăнмасть, вĕсем хăйсем те вилсе пĕтсе пĕвине тата ытларах шăрăшлантараççĕ [Çулталăк 1910:13].
çĕнĕ пир. Никам та кивĕ тумтир çумне шуратман (çĕнĕ) пиртен саплăк лартса ямасть <…> [Господа 1898:82].
Словарь Федотова «Тĕне кĕмен чăвашсен ячĕсем»
яз. и. м. В. Олг. Кочак — имя "порядочного" чувашина (Ашм. Сл. VII, 53). Сохраняется в названиях деревень Новое Котяково (по-чув. Тĕрĕньел) и Старое Котяково (по-чув. Кивĕ Катек) Батыревского р-на. См. Кăчак.
Онлайн словарь топонимов на чувашском языке
Анаткас (Канаш районĕ) ялĕнчи Октябрĕн 50 çуллăхĕн урамĕнчен анăç енче вырнаçнă кивĕ масар ячĕ.
Кивĕ Ӳселпе (Тутарстан, Аксу районĕ) Çĕнĕ Ӳсел хушшинче вырнаçнă, Сĕнчене юхса кĕрекен çырма ячĕ.
Кивĕ Ӳселтен (Тутарстан, Аксу районĕ) Пухтелелле (Тутарстан, Нурлат районĕ) каякан çул («Тĕпек» ятлă) хĕрринче вырнаçнă çăл ячĕ.
Кивĕ Ӳселтен (Тутарстан, Аксу районĕ) Пухтелелле (Тутарстан, Нурлат районĕ) каякан çул ячĕ.
Кивĕ Ӳселти (Тутарстан, Аксу районĕ) ялĕнчи Горький урам ячĕ.
Анатри Кушар (Красноармейски районӗ) ялĕнчи К.Маркс урамӗн ячĕ.
Кивĕ Ӳсел (Тутарстан, Аксу районĕ) ялĕнчи Ленин урамĕн ячĕ.
Кивĕ Ӳсел (Тутарстан, Аксу районĕ) ялĕнчен анăçра Сĕнчене юхса кĕрекен çырма ячĕ. Вырăсла — Катерга.
Кивĕ Ӳсел (Тутарстан, Аксу районĕ) ялĕнчи Пушкин урамĕн ячĕ.
Кивĕ Ӳселтен (Тутарстан, Аксу районĕ) Çĕнĕ Ӳсел еннеле, Сĕнче çырми çумĕпе вырнаçнă çерем ячĕ.
Кивĕ Ӳселтен (Тутарстан, Аксу районĕ) кăнтăралла вырнаçнă вăрман хĕрринчи вырăн ячĕ.
Медянка енчен Кивĕ Тимушкеле (Тутарстан, Аксу районĕ) юхса кĕрекен çырма ячĕ.
Кивĕ Ӳселтен (Тутарстан, Аксу районĕ) кăнтăрта вырнаçнă çырма ячĕ.
Кивĕ Ӳселтен (Тутарстан, Аксу районĕ) çурçĕрелле вырнаçнă çырма ячĕ, Сĕнчене юхса кĕрет.
Кивĕ Ӳселти (Тутарстан, Аксу районĕ) кӳлӗ ячĕ. Вӑл Пушкинпа Киров урамӗсем хушшинче вырнаҫнӑ. Ятне вара кӳлӗ Чернов Хветӗр пахчи вӗҫӗнче пулнӑран ҫапла каланӑ.
Кивĕ Ӳселти (Тутарстан, Аксу районĕ) ĕлĕк тĕне кĕмен чăвашсен масар вырăнĕ.
Кивĕ Ӳсел (Тутарстан, Аксу районĕ) çывăхĕнчи Сĕнче урлă каçмалли вырăн. Чуллӑ вырӑн, ку вырӑнта выльӑхсемпе ҫынсем каҫаҫҫӗ.
Кивĕ Ӳселтен (Тутарстан, Аксу районĕ) çурçĕр-анăçалла вырнаçнă хирти пĕчĕк вăрман. Унта юмансем ӳсеççĕ.
Кивĕ Ӳселти (Тутарстан, Аксу районĕ) çырма ячĕ.
Çĕнĕ Ӳселтен Кивĕ Ӳсел (Тутарстан, Аксу районĕ) енне юхакан çырма ячĕ, мăк пуçтармалли вырăн.
Кивĕ Ӳселе (Тутарстан, Аксу районĕ) вăрман енчен юхса килекен çырма ячĕ.
Кивĕ Ӳселтен (Тутарстан, Аксу районĕ) çурçĕрелле, Меречен енчи чи çӳллĕ сăрт вырăнĕ.
Кивĕ Ӳселе (Тутарстан, Аксу районĕ) Хурамай çеремĕ енчен юхса килекен çырма ячĕ.
Кивĕ Ӳселти (Тутарстан, Аксу районĕ) Чернышевский урамĕн чăвашла ячĕ.
Кивĕ Ӳселти (Тутарстан, Аксу районĕ) ял урлă иртекен çырма ячĕ.
Кивĕ Ӳселти (Тутарстан, Аксу районĕ) Пушкин урамĕн пĕр пайĕн ячĕ (1,2,4,5,6,8,10,12-мĕш çуртсем унта вырнаçнă).
Кивĕ Ӳселти (Тутарстан, Аксу районĕ) тăкăрлăк ячĕ. Ленин урамĕнчи 22-мĕшпе, 23-мĕш çуртсем хушшинче иртет.
Кивĕ Ӳселти (Тутарстан, Аксу районĕ) çырма хĕррипе Ленин урамĕнчи 15-мĕш çурт хушшинчи вырăн.
Кивĕ Ӳселтен (Тутарстан, Аксу районĕ) 200 метр çурçĕр-анăçалла вырнаçнă Сĕнче хĕрринчи çерем ячĕ.
Кивĕ Ӳселпе (Тутарстан, Аксу районĕ) Сĕнче хушшинче, юханшыв хĕрринче вырнаçнă пахча лаптăкĕ.
Йӑнтӑрчӑ (Тӑвай районӗ) патӗнчи ҫырма ячӗ;
Мереченпе Кивĕ Ӳсел (Тутарстан, Аксу районĕ) хушшинчи чикĕ евĕрлĕ çырма ячĕ.
Кивĕ Ӳселтен (Тутарстан, Аксу районĕ) кăнтăралла, вăрман енче выртакан çерем ячĕ.
См. также:
кивçен юлташлăхĕ кивçенле кивçенлен кивçенлеш « кивĕ » Кивĕ Арапуç кивĕ вырăн Кивĕ Кĕпер Кивĕ масар тăвайкки Кивĕ Пĕçмĕркивĕ
Свойства слова не указаны
Хыпарсем
2022, раштав, 08
Сайт дизайнне кӑшт ҫӗнетнӗ, саспаллисен страницинче хушма пайлану кӗртнӗ //Александр Тимофеев пулӑшнипе.
2015, утă, 30
Шыранӑ чухне ӑнсӑртран латин кирилл саспаллисем вырӑнне латин саспаллисене ҫырсан, сайт эсир ҫырнине юсама тӑрӑшӗ.
2015, утă, 30
Шырав сӑмахӗсене сӗннӗ чухне малашне вӑл е ку сӑмаха унччен миҫе шыранине тӗпе хурса кӑтартӗ.
2015, утă, 29
Сăмах шыранӑ чухне малашне сайт сире сăмахсарсенче тĕл пулакан вариантсене сĕнĕ.
2014, пуш, 25
Мобиллă хатĕрсемпе усă куракансем валли сайта лайăхлатрăмăр //Мирон Толи пулăшнипе.
2011, утă, 20
Вырăсла-чăвашла сăмахсарпа пуянланчĕ.
2011, утă, 19
Сăмахсарсен çĕнелнĕ сайчĕ ĕçлеме пуçларĕ.
2011, утă, 16
Сайтăн çĕнĕ версийĕ хатĕрленме пуçларĕ.
Пӳлĕм
Сайт пирки
Ку сайтра чăваш сăмахсарĕсене пухнă. Эсир кунта тĕрлĕ сăмахсен куçарăвне, тата ытти тĕрлĕ уйрăмлăхĕсене тупма пултаратăр.
Счетчики
Пулăшу
Эсир куçаракан укçа хостингшăн тӳлеме, çĕнĕ сăмахсарсем кĕртме, Ашмарин хатĕрленĕ сăмах пуххине сканерлама кайĕ.
RUS: Переведенные вами средства пойдут на оплату хостинга, добавление новых словарей, сканирование словаря Ашмарина.
Куçармалли счётсем:
Yoomoney: 41001106956150
