Чувашско-русский словарь (1982)

лакăмлă

2.
с ямочками
хĕр питçăмартийĕ пат лакăмлă — на щеках у девушки ямочки

пат

I.
пат (шахматла вылякансенчен пĕри кирек мĕнле çӳресен те шах пулми)
вăйă пат вĕçленчĕ — партия закончилась патом

пат

II.
пат (пастила сорчĕ)

пат

III.

1.
окончательно, решительно
сăмаха пат татса кала — заявить решительно, высказаться определенно

пат

2.
совсем, совершенно
вăл пат пĕччен — он совсем один, одинок

пат

3.
сразу, вмиг
вдруг, неожиданно
вăл пат чарăнчĕ — он вдруг остановился
купăс сасси патах татăлчĕ — звуки гармони вмиг оборвались

пат

4.
прямо, напрямик
пат тӳррĕн ыйт — спросить напрямик

пат

IV.
подражание звуку падения, удара
панулми пат ӳкрĕ — яблоко со стуком упало с дерева
шыв пат та пат тумлать — вода звонко капает
пат-пат — усил. от пат IV.

пат

V.
только в роли служебного имени с общим значением близости к кому-чему-л.,
переводится различными предлогами:

пата, патна, патне — к кому-чему-л.
ман пата — ко мне
сан патна — к тебе
чӳрече патне пыр — подойти к окну
йытă патне ямасть — собака не подпускает к себе

патра, патăнта, патĕнче — у, возле, около кого-чего-л.
пирĕн патра — у нас
пӳрт патĕнче — возле дома
юлташ патĕнче хăнара пултăм — я побывал в гостях у товарища  

патран, патăнтан, патĕнчен — от кого-чего-л.
вăл сан патăнтан тухрĕ — он вышел от тебя
патĕнчен пăх — смотреть с близкого расстояния

◊
патне çит — дойти до крайности, быть на грани чего-л.
хулара эрне патне пурăн — прожить в городе около недели
чĕре патне пычĕ — мне это понравилось, принесло удовлетворение
патне те пымасть — не соответствует, совсем не годится

пат-пат

1.
пятнистый, крапчатый, с пятнами, с крапинами, с крапинками
шурă, пат-пат хура йытă — белая собака с черными крапинами

пат-пат

2.
местами, пятнами
пат-пат юр выртать-ха — местами еще лежит снег

пăт

III.
то же, что пат IV.

пăт-пат

1.
редко, местами, кое-где
пăт-пат çумăр ӳккелет — падают редкие капли дождя

пăт-пат

2. разг.
кое-как, как попало, неосновательно
ку ыйтăва пăт-пат татма çук — этот вопрос нельзя разрешить с кондачка

тат

8.
прерывать, перебивать
прекращать
калаçăва тат — прервать разговор
калакана пат тат — грубо оборвать говорящего
канăçа тат — нарушить покой
юрра тат — прервать песню
ыйха тат — прервать сон
шухăша тат — перебить мысль

шăт

◊
шăт та пат — точь-в-точь, как две капли воды (похожи)

Никольскийĕн чăвашла-вырăсла словарĕ

пат

к, в, ко, от, до
ун патне — к нему
ман патма — ко мне
ман патăмран — от меня
çав çынсем сан патăнтарахранах шуçтарчĕç — эти люди прошмыгнули совсем близко от тебя

Словарь чувашского языка

сыхланчăк

(-џ̌ы̆к), осторожный. П. Пат. 21. Анчах вăл сыхланчăк шапа пулнă. N. Сыхланчăк çын, осторожный человек.

сăвă

(сы̆вы̆), песня, песенные слова. М. Сунч. Вара хăшĕ-хăшĕ ташлаççĕ, хăшĕ-хăшĕ алă çупса сăвăсем каласа тăраççĕ. Тюрл. Сăвăллă йорла-ха (со словами). ТХКА 94. Эпĕ сăввине пĕлмен чух, çеммине (мелодия, мотив) ярăнтарса юрлатăп. Якейк. Сăвăсене поринчен ытла хĕр-ачасам йорлаççĕ улахсенче, çулла, хурсам пăхнă чух, сорăхсам панче, тата ытти çĕрте те. Сăвă; вăл туй йорри мар, çăварш йорри, салтак, ĕçкĕ йорри мар, ăна ахаль йорă теме йорать. Сăвăра ăнланмалла мар сăмахсам нумай. Сред. Юм. Сăвă; йорланă чôхне каласа йорлакан сăмахсĕне сăвă теççĕ. || Особые песни. N. сăвă. Мулахай, мулахай, мулахай мана сурăх пач. Сурăхне Атăла ятăм та, Атăл ман пулă пач(ĕ). Пуллине хурана ятăм та, хуран мана çу пач(ĕ). Çуне çурта çутрăм та, çанталăк та çуталчĕ. Выртан каска хусканчĕ, ларакан йăвăç хумханчĕ. Çĕтĕк-çатăк тимĕрçи сиксе çапать тимĕрне. Ib. Утрăм, утрăм, умма тупрăм, уммине анчăка патăм, Анчăк мана пушă пач(ĕ). Пушипе çĕре çапрăм та, çĕр мана курăк пач(ĕ). Курăкне ĕнене патăм та, ĕне мана сĕт пач(ĕ). Сĕтĕкине чăпăка (курочке) патăм, чăпăка мана матяка пач(ĕ). Матякине учаха (= вучаха) ятăм: шат! терĕ, пат! терĕ, Патăр ялне кĕрех карĕ. Ib. Мулчи, мулчи мулахай, мăн мулахай — сулахай. Çӳлте çăлтăр шуçланки, ула кайăк уттипе, симĕс кайăк сиккипе. || Стихи. N. Хĕл каçиччен эпĕ чăвашла тата пĕр тăватă пилĕк сăвă çырнă. || Мелодия песни. Альш. Елшелĕнче чăн тытăнса каланă чух икĕ сăвва килтерсе (на 2 напева?) каланине илтнĕ эпĕ. Ib. Тата эпĕ: „Пӳркелĕнче (Елшелĕнчен пĕр ултă-çичĕ çухрăм) кĕвве вуникĕ сăвва (вуникĕ тĕслĕ юрласа) кӳрсе калаççĕ“ тенине илтнĕччĕ. Турх. † Тăрин çинçе сасси пит хурлăхлă, мĕн сăвăпа юрлани илтĕнмест. N. Кĕвĕ сăввисем, юрă сăввисем. С. Айб. Хрутун, купăса алла илсен, пĕрре сĕрсе ячĕ, тет те, темиçе тĕрлĕ сăвă сассисем (гармоничные звуки) янăраса кайрĕç, тет. Тим. † Юрăра тĕрлĕ сăвă пур, сăвăра тĕрлĕ сăмах пур. Ячейк. Пире апи ĕçтерет, пирĕн сăвва илтесшĕн. Дик. леб. З8. Кăмрăк тăвакансем те ĕлĕкхи пекех юрлаççĕ; ача чух эпир çав юрă сăввипех ташлаттăмăр. Кĕвĕсем. Эй шупчăк, сарă шупчăк! Юррушĕн çеç юратмастăп эп сана: сăввушĕн те, кăмăлушĕн те юратап.

çыпçуллă

то же, что çыпăçуллă. Альш. Çыпçуллă сăмах калат. Говорит не зря, а к делу. Сред. Юм. Çыпçуллă çын тесе çынпа лайăх йăмахлакан çынна калаççĕ. || В смысле наречня. Сред. Юм. Çыпçуллă йăмахлать тесе, çынпа йăмахланă чох ôна пĕрте хирĕçтермесĕр, çавăн пик сăмахлаçан, калаççĕ (кто разговаривает толково). Ст. Чек. Çыпçулă калаçат (хорошо, складно, плавно; чисто, разборчиво). Ib. Çыпçулă ĕçлет. Альш. Сăмаха пат персе ямас, çыпçуллă кăна калаçат. Завражн. Лайăх, çыпçуллă поплет. ТХКА. Пирĕн асатте тутарла пит ăста, çыпçуллă пупленĕ. Наш дедушка хорошо, умело говорил по-татарски.

çол çăлтăрĕ

назв. созвездия. Б. Олг. Çол çăлтăрĕ виçĕ-туат çăлтăр тӳрех каят пот-пот-пот (пат-пат-пат), чăсăкăн.

çотлаттар

понуд. ф. от çотлат. Б. Олг. Пăшалпа çотлаттарчĕ пат-лот! N. Лапрапа пĕре çотлаттартăм.

çутат

(с’удат), освещать, засветить. Ау З. Трантасийĕн икĕ енче икĕ хунар çутатса пырать, тет. Янтик. Çиçĕм, пĕр йăлтăртатсан, пĕтĕм тĕнчене çутатса прахать. Ib. Пĕтĕм шыва çутатса ячĕ çиçĕм. Çĕнтерчĕ 53. Электрицă хăçан çутатакан пулать-ха, сирĕн? Икково. Çутатса парас. Надо вам (для вас) засветить огонь. N. Пĕтĕм шăва вут пек çутатса янă. Чув. пр. о пог 64. Уйăх пат шурă пулсан, çутатса тăрсан, сивĕ пулать. Если месяц кажется белым и блестит — будет холодно. N. † Çутатса хонă калошне тăхăнсамăр шăлăмсем. Изванк. Уйăх-хĕвел, ăна (т. е. парня) çак çĕр çинчех усраса, ун çине çутатса тăрăр (т. е. не попустите уйти в солдаты. Моленье в подполье). Эльбарус. Хĕвел янкăртатса çап-çут çутатса тăратьчĕ. Ib. Онччен те полмин ман патналла çамка çинчи сăнакне (кокарду) çутатса питĕ хытă стрелок чупса пыма пуçларĕ. || В перен. знач. Кан. Мĕнле лартса туни çинчен çтена хаçачĕ çинче çутатмалла.

çăмăр

(с’ŏмŏр, с’ы̆мы̆р), дождь. Юрк. N. Çанталăк конта та çăмăр питĕ çăват (пример анаколуфа). В. С. Разум. КЧП. Çăмăр килмессерен çиçĕм çиçет. Якейк. Çăмăр çӳпçерен тăкнă пак тăкать (продивной). Ib. Кон пак çăмăр çусассăн, вăл пĕр-ик конта тем те тăвĕ (много наделает изменений). Сред. Юм. Çăмăрăн лашине кӳлнĕ, кучăрĕ ларнă, туххăм тĕпĕртеттерсе çитет. (Означает, что дождь быстро приближается). Ib. Самăй ут çôлнă вăхтăрта (= вăхăтра) çăмăр килсе пôсрĕ. Ib. Йăска çăмăр, мелкий дождик. Ib. Çăмăр хĕвелĕ тесе çăмăр çăвас ôммĕн пит пĕçертекен хĕвеле калаççĕ. Орау. Ой-йой, хĕвел хытă пĕçерет, çăмăр хĕвел пулмалла! (Çăмăр хĕвел хыççăн кăшт та пулсан, çăмăр çăвать, хăш чухне хытă та çăвать, çавăнпа çăмăр хĕвел теççĕ). Зап. ВНО. Если капли дождя падают на пруд, и при этом образуются большие пузыри, то говорят: çăмăр лаша куçĕ пек çăвать, или: çăмăр куçлантарса çăвать. N. Çăмăра ленкиĕ. Лопад под дождь. ЧС. Çăвăлчăсем çинчен çилпе пăт-пат çăмăрсем (капли дождя) тăкăнаççĕ. N. Тата хăш-хăш чăвашсем çăмăр çумасан калаçсĕ: тьыха чӳклес, теççĕ, туррăн çăмăр хăпартма лаши ватăлнă, теççĕ. ЧС. Çăмăр çуса чарăнсан, когда перестал(-нет) дождь. Ib. Унччин те пулмарĕ, çăмăр тухрĕ (полил дождь). Орау. Пĕри çапсан, хай ачасем çăмăр пек сирпĕнеççĕ (бегут во множестве) малти чиккелле. Ib. Капла пĕр тумтирсĕр тухрăмăр та-ха эпĕр, çăмăр çăвин, мĕн тупăр (= тăвăпăр). Хăр. Паль,. З7. Çăмăр пуснă пирки кусен ирĕксĕрех ларма лекнĕ. Ib. 27. Çăмăр халех татăлса анас пек.

çăт-пат

(с’ŏбт-пат), изредка. Орау. Уравăшра халĕ çăт-пат вир-ялсем те пур, вырăссем те пур. || Реденький. Орау. Ха, çăт-пат юр çукалать, курнать: сăмса тăрне пĕр юр пĕрчи (снежинки) ӳкрĕ!

такка-пăччен

один-одинешенек, совершенно один. Сред. Юм. См. пес-пĕччен, тăр-пĕччен, пĕр-пĕччен, пат-пĕччен.

тат

(тат), рвать, срывать, отрывать. Шурăм-п. Мăйăр хăмла пек пулать, эрнере татса пĕтет (в неделю срывается). Кильд. † Çаврăнайса-çаврăнса ут çулнă чух, татса-татса пĕрлĕхен хыпмарăм (здесь „Татса-татса“ — сорвав много раз). Трень-к. Манран ку улма-йывăçĕсене (кам) ватса, олмисене татса карĕ? тесе ыйтрĕ. Арзад. 1908, 13. Пĕчĕк Иванкка пахчаран тăхăр хăяр татса кĕрсе, йăмăкне 4 хăяр, пиччĕшне З хăяр панă. Орау. Мăк пилеч (билеты на право собирания мха) илнĕ çĕртре паян халăх пĕр-пĕрне хĕснипе (в давке) пĕрин уринчи çăпатине татса юлнă (сорвали с ноги). Пир. Ял. Упăшки вăхăтра сиссе татса антарнипе вилмелле пулман. || Разорвать. Сорм-Вар. Унччен те пулмарĕ, карчăк: урлă татса хыпам-ши, тăрăх татса хыпам-ши, тесе калама тапратрĕ, тет (т. е. разорвать ли тебя вдоль или поперек?). Б. Яныши. Хорĕ (гусь): пре татам та, пре хыпам, тет. Чураль-к. Кам-та-кам шарлать, çавна чĕпĕтсе татсах илмелле. В. Олг. Торă татса кайманскер! (Сильная брань). || Порвать. Янтик. † Туртсан тимĕр татас пек. || Перервать. N. Тупă пулькки тивсе, кĕлеткин(е) варăнчен татса пăрахрĕ. Шурăм-п. Юрлакан, ĕретри çынсен аллине татса каяс тесе, вирлĕн (стремительно) чупса пырать. || N. Татса яр, ссадить (напр., кожу). || Разрушать запруду, прорвать. N. Усалсем (черти) арман пĕвине татса яраççĕ. М. Яуши. Эпĕ пĕр армана татса ярса тăратăп, тем чул пĕвелеççĕ те, чараймаççĕ. Мижула. Пĕр урамра темиçе пĕве пĕвелеççĕ, малтанхин пĕви толсан, ярать те, кайрисен пĕвисене татса каять. || В пассивном значении. Якейк. Армансам татса кайнă. Ib. Выл çинче паян пĕр арман та йолман, тит, порте татса кайнă, тит. Коракыш. Вăл каланă тăрăх утмăл лав йĕплĕ-хулă хатĕрлесе пĕвине пĕвеленĕ те, пĕви татса кайман. || Разбередить, сорвать (напр., болячку). Сборн. по мед. Хăш чухне тата кĕсенĕсене ача хăй чавса татнăран та пулать (это происходит). || Пилить, рубить. Регули 197. Вотă татнипе выртать. Дрова лежат нарубленными. Ib. 1. Вăл вотă татма каять. Мусур. † Пирĕн йысна пуласси — авăн вутти муклашки, урайне хурса татас пек. Кан. Татман юман хăмасем. || Нарезать (салму). Ядр. † Сала-кайăк тăриччен салма татса ярсассăн, пирн варлине эс юрăн. || Рвать (шерсть). N. Кунне пĕр тенкĕ паратьчĕç мана, эпĕ çăм татнă çĕрте ĕçлеттĕм. || Ощипывать. С. Алг. Кăçалхи çул ăна (кăрккана) çапнă-антарнă, тытнă-пуснă, туртнă-татнă, каснă-вакланă, пиçнĕ-хуçнă, лармалла та çимелле иккен. (Такмак). || Дергать (конопли), драть (лен). Якейк. Кантăр татмалла полать те ĕнтĕ. Ib. Кантăр татса пĕтертĕмĕр. Изамб. Т. Йĕтĕне татсан, çапса вăррине илеççĕ. N. Кантăрсам та татрăмăр, пăрçасам та çултăмăр. Сред. Юм. Кантăр татас. (Кĕркунне ана çинчен çăлассине калаççĕ). || Прерывать (сон). Орау. Ăйăх: татсан — татăлап, чăссан — чăсăлап, тесе калать, тит. Сон говорит: „Если меня перервут, я перервусь, а если растянут — растянусь“. Сред. Юм. Ыйăх татсах (лишая себя сна) ôнта кирлĕ мар япалашĕнех çӳремесен те йорĕччĕ. || Пересекать. Эпир çур. çĕршыв 15. Урамне (улицу) икĕ çĕрте урлă урамсем (переулки) татса каçаççĕ. || Переграждать. N. Манăн тĕрĕс мар çула тат. || Переходить, перебегать (дорогу). Шурăм-п. Кушак çул татсан, телей пулмасть. || Отводить, отрезать (землю). Альш. Вăл çаранне (луга) ăна вĕсем чăн лайăх тĕле суйласа татса параççĕ (в самом хорошем месте). N. Землемер (мишавай, мешевей) мĕнле татса пачĕ: пурне пĕрле-и? || Подводить, подрезывать; подкузьмить. N. Халĕ тата çак икĕ çул хушши тырă пулманни ытла та татрĕ (здорово подрезало, подвело). || Срезывать, подрезывать. Изамб. Т. Кĕпе пĕвĕ пĕтсен, пусма (ситец) татса пĕреççĕ (сборками). Ib. Ул татса пĕрнин аял хĕррине тата пусма татса пĕреççĕ (оборки). Ib. Кĕпи аркине (у чувашек) икĕ тĕлтен татса сыпаççĕ. || Покидать (надежду). N. Йывăр пирĕн иксĕмĕрĕн хуйхăмăр, юлташăм, тенĕ, çапах эсĕ ĕмĕте татса ан хуйхăр. || Разбивать (надежды). Фин. Çавăнтах: тырă пулĕ-ха ĕнтĕ, тесе, тăнă çĕртрех тăм ӳкет те, санăн пĕтĕм ĕмĕтне та(та)ть пăрахать. N. Ан кул, пит чĕрене татать. N. Ашшĕ-амăшĕ, унăн кăмăлне татас мар тесе, ăна чарса тăман, куç-çулĕпе йĕре-йĕрех хăйсен пĕртен пĕр ывăлне пилленĕ. Конст. чăв. Ку сăмахсене вĕсем мана хăратса анчах каланине эпĕ пĕлтĕм те, анчах хирĕçес мар тесе, шухăшланă шухăшăма çав тĕрлĕ татрĕç пулин те, эпĕ вăсене пĕр самах та хирĕç тавăрса каламарăм. || В дееприч. форме на „са“, „се“ иногда передается наречием: вдоволь, в изобилии. Кратк. расск. 16. Акă ĕнтĕ пĕтĕм Египет çĕрĕнче çичĕ çул тырă-пулă пит татса пулĕ (уродится в изобилии). Капк. Тырри те татсах пулмарĕ те, пĕрлешесси çинчен шарламаççĕ-ха. СПВВ. НВ. Тырă-пулă пит татса пулать (родится отлично). Аттик. Эй, Ел-кӳлли! Çĕртен те, çӳлтен те татса пар; тырă пулмасăр хăварса выçă ан вĕлерсем. (Моленье). Турх. Ĕмĕтленнĕ ĕмĕтне вĕсене татса парĕ-ши (совершенно полно, вдоволь). || Выплатить. Бес. на м. г. Ак сирĕн хошшăрта куланай татни те нумай мар, пурăнăç та çителĕхлĕ мар. || Отбыть обязательный срок. N. Эсĕ çӳресе татман. Ты не отслужил (не отбыл) своего срока (в пастухах). || Лишать. Магн. М. 115. Тырăран татăк ан тăрат, пураран ан тат. (Моленье). ЧС. Эй, ĕнем, ĕнемI Халиччен сĕтрен-çуран татманччĕ, çуллен пăрулаттăнччĕ. Ал. цв. 10. Эсĕ мана мĕн пур телейĕмрен татрăн ĕнтĕ! || Отказывать себе, лишать себя. N. Эсĕ у (= вăл) укçана хăвăнтан татса янă пуль (отказывая себе в самом нужном). Сред. Юм. Хамран татса патăм. И себе нужно было, но я ему дал. N. Хăна ху пиртен пулас ырăлăхран ан тат (сам себя). || Решать (дело). Янш.-Норв. Пĕр çураçса ĕç татсан, вĕсем туй тума анчах хатĕрленсе тăраççĕ. Н. Сунар. Эсĕ пирĕн ĕçе татса пар ĕнтĕ. Ты уж рассуди нас (т. е. рассуди наши дела). N. Ман ĕçе татса парсам. N. Сире вăтантарса калатăп, сирĕн хушшăрта тăванпа тăван хушшинчи ĕçсене татса пама пултаракан ăслă çын пĕрре те çук-и мĕн? Истор. Вечера (на вечере) ĕçе вăрçмасăр, çапăçмасăр сайра (редко) татнă (надо: ĕçе вăрçмасăр... татни сайра пулнă?). Ib. Çапăçса хăшĕ çиеле тухнă, ĕçе те çавăн майлă татнă вара (решали в его пользу). Т. IV, 64. Çав ĕçе татсан, кам юрлас килекенĕн, пурте юрлаççĕ. N. Ĕçе туса тат. Синьял. Тăваттăн сута тăраççĕ, пĕччен сут татать. (Алăк уçса тухни). N. Кам мĕн чухлĕ илсе пырассине татса хуман. N. Кĕске татса калакан сăмах, поговорка. || Окончить, завершить. Кан. Службă татса киле кайма хатĕрленекен хĕрлĕ салтак. || Мстить. Полтава 68. Виççĕмĕш мул — Мазепа хирĕç татса парасси („месть“). || Удерживать. N. Кантор окçине татса йолмарĕç. || Придавать определенность, точность, систематичность. Юрк. Чăнласах та пирĕн чăвашран нумăйĕшĕ çак сăмаха татса калаймасăр „псав“ (вм. тат. бы̆зау) анчах теççĕ. ГТТ. Пурне те (обо всем) татса, уйăрса çырмалла (определенно, систематично). N. Час-часах пур япала çинчен татса çырса пулмасть. Сред. Юм. Тем йăмахласа ларчĕ, пĕрте татса каламарĕ. Не знаю, что говорил, не высказал всего ясно. N. Тĕплĕ ыйтса пĕлмесĕр, татса каламалла мар. Нельзя сказать определенно, не разузнав основательно. N. Татса калани, решительный сказ. || Обрывать (чью-либо речь). Ал. цв. 14. Аслă хĕрĕ ашшĕ сăмахне татсах калать: хăш хĕрӳ валли эсĕ хĕрлĕ чечек илсе килтĕн, çав хĕрӳ хăтартăр сана, тет. N. † Хапха умĕнчи вĕлтĕрене çапĕçĕ те татĕçĕ; ютсем йышлăн, эпĕ пĕччен, калĕçĕ те татĕçĕ. Орау. Çынна пĕр-ик сăмах пат каласа татать. Он обрывает человека сразу, одним или двумя словами. N. Амăшĕ вĕрентем пек тăвать: анчах ачисем ăна: эсĕ ху та нимĕн те пĕлместĕн, тесе, каласа татса хураççĕ. N. Çын сăмахне татса илсе ан калаç. || Сказать резко. N. † Пуян çыннăн ывăлĕ тесе сасартăк каласа ан татăр. Н. Лебеж. † Эсир татса каласан, эпир те татса калăпăр. Кĕвĕсем. Леш кассенĕн хĕрсене каласси пур пĕр сăмах; калăпăр та татăпăр: чĕрисене çурăпăр. Богдашк. † Çав Анаткас хĕрĕсене каласси пур пĕр сăмах, калăпăр та татăпăр, чĕрисене çурăпăр. N. || Выражает усиление. Турх. Авăна татса çапат (здорово, не кое-как). N. Сăмаха татса калаçни (бойко?).

тиякăн

(т’иjaгы̆н), дьякон. Сред. Юм. См. тияккăн. Янтик. Тиякăна пот то пот (у др. пат та пат), тиечука чип те çук. Дьякону бот да бот (т. е. все накладывают), а дьячку совсем мало (Послов.).

тăварлă

соленый. N. Хăш чухне вăл 18 çулхи ача, пат пĕчченскер, аптăранипе тăварлă куççулĕ те юхтаркаланă. Шурăм-п. Пĕтерсен, амăшĕ çăл кутне тăварлă шыв сапма хушнă (для умилостивления божества колодца). Вомбу-к. Тăварлă хăяр.

тăмса

(тŏмза), тупой (о человеке). Икково. Сред. Юм. Тăмса, вялый, неповоротливый и глуповатый человек. Хурамал. Тăмса тесе сăмаха час ăнланайман çынна калаççĕ. Çатра-Марка. † Манăн чĕлхе тăмсарах полнă, çанпа йоримарăм халăха. Синъял. Çав хĕр мана: тăмса, тет; кил-ха, хĕрĕм, кунтарах, тăмса аври тыттарам. Шорк. Ачи вĕсен пит тăмса, ним те чĕнмест, такам çине çиленнĕ пекех çӳрет, халаппи те нихçан та вырăнлă пулмасть. КС. Тăмсана тух, отупеть, объидиотиться. N. Тăмса — вообще неразговорчивый человек, который может некстати ляпнуть какое-нибудь слово (сăмахне пат! персе ярат). N. Эх тăмса, вăрăм çӳç, тăну-пуçу пĕтнĕ, хуралса кайнă та, пуç мими те типнĕ.

кут

кот (кут, кот), nates; зад, круп (лошади); cunnus. N. Кĕркуннеччен кунтах пурăнатăп-халĕ, хăнк та тумастăп (и усом не веду): кутра шăлавар пур. Якейк. Паян кот хыçма ерçмесĕр ĕçлерĕм (работал без единой минуты отдыха), вăл тата: ним те туман, тит, (а он говорит, что я ничего не делал). СТИК. Кутне куршанкă çыпçăннă, тесе выляса чупса çӳрекен ачана ĕç кутне (к делу) тăратсан калаççĕ: кутне куршанкă çыпăçрĕ ĕнтĕ, ĕнтĕ тек янкаса çӳреймĕ. Вăл, ĕмĕрлĕхе ача вăййине (детские забавы) хăварса, ĕçе тытăнни пулат. Сред. Юм. Халь хĕлле пôлнă та, пĕчик ачасĕн кочĕсем хĕсĕннĕ (им прижало хвосты-то!), пĕри те орама тохаймаççĕ. Шибач. Онта пычĕ пĕр пăлатньăк, кот хыçне портине чикнĕ (с топором за спиной). Якейк. Шойттанăн сехри хопса тохрĕ. Кота хорт кĕнĕ пек коскалат анчах. Ib. Вăл чĕлĕм тортать-и? — Тортма мар, котран кăларать! (очень много курит). || Основание. Ала 29. Пат-пат-парапан, парапан кучĕ çурăлчĕ. N. Хуран кучĕ. Дно котла. || Пень. Ой-к. † Йăвăç кассан, кут юлать. М. Васильев. О хорама кончен (= котĕнчен) те ыраттара пуçланă çынсене (киреметь). Абыз. † Тăхăр юман пĕр кутра, тураттисем пĕр майлă, çулçисем çил майлă, эпир хамăр çул майлă. Якейк. † Ик шмат-кĕпçи пĕр котран, татрăм çирĕм — тути çок. || Комель. Тайба. † Шыв хĕрринчи кĕпçене кутне кас та, шыва яр. Изамб. Т. Кантăр ĕлкĕрсен, ăна татаççĕ те, кутне касаççĕ. Яргуньк. Çынĕ каланă: кăçăл та тулă акăпăр, эсĕ кутне ил, эпĕ тăррине илетĕп, тенĕ. Чураль-к. Эпир вуниккĕн пĕр тăван, вуник ана тул акрăмăр; кучĕ (хăмăлĕ) пулчĕ хумăш пек, тăрри пулчĕ пăрçа пек. Ала 14°. Çавă йăвăç кутне виçĕ чалăш чавсассăн, унта выртать пĕр тимĕр. || Корень (числительное слово). КС. Çĕр кут палумми йывăççи лартрăмăр. || Употребляется в качестве послелога. Альш. Этемсем вут кутĕнчен (с пожара) тарнă. N. † Çĕнĕ çăпата, шур чăлха, çырма кутне (на речку) ансассăн, йĕпенессĕн туйăнать. N. Çырма кутĕнче (у речки) пĕр тĕлте, нумай пулмас, çерем пурччĕ. N. Çав кӳлĕ кутне (у озера) Сахрун ятлă чăваш йывăç пахчи тунă. Образцы. Кăвак-кăвак кăна кăвакарчăн, йăви кутне (к гнезду) пырсан, савăнать: Ib. Эпир кĕр кайас çук, çур килес çук, атте çумне кил-çурт хушас çук, кĕреки кутне (за его стол) ларса юрлас çук. Т. VI. 46. Шыв кутĕнче ытла сăмах-юмах пулмарĕ-и? Çырлах! Ст. Дув. † Сарă хĕр сана ăçтан курам, кил чӳрече кутнерех. ЩС. Çăл кутне ма пытăн? N. Пĕтĕм ăш çӳле çĕкленсе ухаççĕ те, вара апат кутĕнчен те апат çимесĕрех тухса каятăп. Кан. Пĕр сĕтел кутĕнчен тепĕр сĕтел кутне çӳрерĕм (в присутственном месте). Альш. Эпир хамăр пусă кутнерех пурăнатпăр. СТИК. Вут кутне (к огню) пыма хăрушă. Сред. Юм. Пос котне йолаччин çапах ĕçлеççĕ (кончают полевую работу после других). Ст. Чек. Витре пус кутĕнче ларат. Ib. Алăк питĕркĕччи кĕçналăк кутĕнче выртат. Г. А. Отрыв. † Савни каланă сăмаххи халь те чĕре кутĕнче.

чип

вовсе, ничего. Изамб. Т. Пасара карăм та, чип те укçа юлмарĕ. N. Чип те çук. Изамб. Т. Ирхине лашана пăхма кайсан, ман чип те çук (ничего, т. е. лошадь украли). СТИК. Панамарне пат та пат, чиечукне чип те çук.

хĕреслĕ тенкĕ

монета, на которой изображен крест; назв. женского украшения. Илебар. Урам варне тухрăм та хĕреслĕ тенкĕ тупайтăм. Панклеи. Уй варĕнче хĕреслĕ тенкĕ выртĕ. (Çол йопĕ). Качал. Пат-пат параппан, çав параппан мĕн калать, çӳпçи пушă пулсассăн, параппан çапса кайăпăр; çупçи тулли пулсассăн, хĕреслĕ тенкĕ хурăпăр. Изамб. Т. Кĕмĕлех та çĕрĕ хывтартăм, хĕреслĕ тенкĕмсене пăстартăм.

шатлама хопаххи

назв травы. Б. Олг. Шатлама хопаххи шот! тутарат (щелкает). Ib. Шатлама хопаххи пат-лот! туат.

шут

шот, счет (число, количество). N. Укçа шучĕ, счет денег. ПТТ. Вăйçăпа çăмарта çĕклекен çăмарта шутне тултармасăр пымаççĕ. N. Хут пĕлекенсен шучĕ, число грамотных. N. Кулленхи шут, текущий счет. Шурăм-п. № 19. Хăшĕ, кĕлте шучĕ кая ан юлтăр тесе, кĕлтисене тултармасăрах çыхаççĕ. Регули 1283. Шочĕпе мĕн чол тохнă, он чол парăп. N. Редакци вара хăй шучĕпе кĕнекесем кăларĕччĕ, тесе çырнă. Якейк. Ати улĕ виççĕччĕ, шот шотлама ларсассăн, шотран ытлашши эп полтăм. Ib. Хĕрсе хĕвел тохнă чох хĕр шотĕнчен кăларатпăр, хĕрсе хĕвел аннă чох арăм шотне кĕртетпĕр. Çĕнтерчĕ. 49. Эпир шутран тухрăмăр. Шорк. Шота кĕнĕ. Вошел в число, считается вместе с другими. Ib. Хĕр шотне кĕнĕ. Сред. Юм. Качччă шотне кĕмесĕрех аллантарчĕç. Туперккулёс 15. Тепĕр тапхăр этем каччă шутне кĕме пуçласан чирлеме тытăнать. N. Хĕрарăмсем, эсĕр те халь этем шутне кĕтĕр. Сред. Юм. Çôратса янă çын та шôтне толтарма. (Пôлмас çын çинчен калаççĕ). Кан. Çакăнта ĕçлеме 16 çынна рапоччи шутне илиĕ. ППТ. Унăн çуртĕнчен нихçан та чир-чĕр тухмас, ĕмĕрне çын шутне кĕреймес, теççĕ. N. Çын шутне кӳртместчĕç. N. За человека не считали, ни во что не ставили. ТХКА 22 . Эх, мухтанчăк, вĕçкĕн таракан; халăх шутне кĕместĕн; чупассипе антратрăн; пуçа каçăртса, уссине тăратса çӳренипе пурнăç пулать-и вара! Кан. 1927. Çын — çын шутĕнче пултăр, выльăха — хăйне вырăн пултăр. Ib. Ялтан Крикорйĕв лашине ватă лаша шутнех кӳртсе çырса янă. Эпир çур. çĕршыв. 16. Çак урам пирĕн урам шутĕнчех: ăна та пирĕн урампа пĕрлех Чăрăш теççĕ. Шорк. Шотран тохнă, вышел из числа, не считается. Ib. Çын шотĕнчен тохнă. Сред. Юм. Шôтран тôхнă. (Говорят о стариках, которые по старости ни на что не способны). Пшкрт. Шотран тохнă çын = иртсе кайнă çын (избалованный). Шорк. Стакканĕ ĕнтĕ стаккан шотĕнчен тохнă. Стакан вышел уже из употребления, не годится для употребления. Ib. Шотран кăларнă. Его выключили из числа..., его не считают за... Ib. Она çын шутĕнчен кăларнă ĕнтĕ. Вишн. Çапла ĕнтĕ, уйрăм çирĕм сăра курки шыв ĕçместпĕр пулсан та, хамăр ăша тĕрлĕ апат çисе, çапах çав шутран кая илместпĕр. Б. Олг. Калля килетпĕр ĕне кĕтӳ пек, шот та çок çĕмĕрĕлнĕ халăх. || Разряд. Кан. 1929. Капла пуян шутĕнчен юлсассăн пĕтетпĕрех уш. || Время, срок. Панклеи. Тепĕр эрнерен ачана киле каяс шут çитет. С. Янгильд. Микихвăрăн салтак шочĕ пĕтрĕ. Микихвăр пĕр хĕç илчĕ те, киле килме тохрĕ. Собр. Вăрман хĕрне пас тытат, тăкăнас шутпа хăй тăкăнат, пирĕн те каяс шут çитет.|| Мысль, желание, цель. Сюгал-Яуши. Ман юлташа темскер шут килсе кĕчĕ те, мана калать... Кан. 1929. Пĕрлешӳллĕ хуçалăха пĕтерес шутпа тĕрлĕ киревсĕр суя хыпарсем сарчĕç. КС. Çими пĕтнĕ тиччĕç, тырă ыйтма пыман-ши вăл? — Çав шутпала пынă пулмалла та, хăяймарĕ пулмалла. А.-п. й. 32. Сурăх таки, йăвăç тураттинчен вĕçерĕнес шутпа, сулланма тытăнчĕ. N. Шурă кайăкăн çунат çук, çӳле улăхма шучĕ çук, ӳт чĕлхенĕн шăмми çук. N. Килти шутпа — начар, кунти шутпа юрат. По-домашнему — плохо, по-здешнему — хорошо. Кан. Ман шутпа çакна тусан аван. В. Олг. Карав пăрахăç полчĕ вара çав. Авалхи шотпах порăнма полчĕ (по-старому). Слеп. Онăн хăй шочех-ĕçке-ха, каласа та ӳкĕте кĕмест. || Дело. Б. Олг. Шот полчĕ ĕнтĕ перĕн, çораçнă шот полчĕ (дело сделали, сосватали). || Значенне. N. Пĕр шутах пырать. Имеет одинаковое значение. || Завражн. Ялти теçетник шочĕпе çӳретĕр çулталăк хошши. Пусть служит в качестве десятника, пусть служит десятником. Ib. Салтак шочĕпе салтак шаловне (шалуне) илсе порăнтăр. Турх. Ăмăрт-кайăк шучĕпе чавкана чыса хунă, тет. НР. Сатри кайăк сар кайăк, кайăк шутне кам шутлать. В саду птичка-иволга, кто сочтет ее за птичку. А.-п. й. 38. Пырасси пырăп та-ха, анчах эс мана мăкариччи шучĕпе кавас ĕçтер, тет тилли. Регули 1284. Япала шочĕпе саплать. || Бгтр. Юрламасăр шут килмест. Ib. Йысна черки çут черки, шалт ĕçмесен шут килмесг. Ib. Акка курки сар курки, шалт ĕçмесĕр май килмест те саркаланма шут килмест. Ст. Чек. Апла калаçмасан капла çук, юрламасан шучĕ çук. N. Якур пит кулмалла сăмах шучĕ те каламарĕ. || Хора-к. Вонă пăт тырă полсан, пилĕк пат сотса какай ил, çав шотах ларĕ. || Сред. Юм. Ĕçне туниех çôк та çапах кайса шôтне турăмăр. Ib. Ĕçне тăвасса нăмаях туман та, çапах тунă шôчĕ пôлчĕ ĕнтĕ ô. N. Малалла кайнă шочĕ полчĕ. Было что-то вроде наступления. || Шурăм-п. № 22. Шут пĕлмен çынсене хисеплемеççĕ те, çавăнпа халь пурте шут вĕренме тăрăшаççĕ.

панавар

пономарь. Изамб. Т. Панавар пат та пат, тиечукне чип те çук. (Вероятно, выражает отношение попа к пономарю и дьячкам: пономаря то-и-дело лупят, а дьячку ничего).

панамар

пономарь. Собр. Клуххуй панамаршĕн икĕ хут чан çапмаст, теççĕ. ТММ. Панамара пат! та пат! тиечукне чип те çук.

пат

неизв. сл. в загадке. Т. II. Загадки. Пат çуттин ури куккăр (Шĕшлĕ).

пат

(пат), подр. глухому звуку, получающемуся при ударе, напр., в барабан. Орау. Вăсем туйра урнă пек хăтланаççĕ. Шăппăри темскер пек мĕкĕрет, сасси пĕр ана тăршшинчен ытла каймасть. Хăйсем юрлаççĕ, сикеççĕ, юрланă майпе, сикнĕ майпе параппанне пат! пат! тутараççĕ. Кильд. † Пат, пат параппан, параппан кантри татăлчĕ. Сред. Юм. Мана ахаль, ĕрескел çыннах (невинного, непричастного), пычĕ те, пат! та пат! пат! та пат! тутарса çапа пуçларĕ ôлă. Толст. Тилле пуçĕнчен пат! тутарчĕ (цепом). П. И. Орл. Чышкăпа пат! чышса илеççĕ. Сред. Юм. Пĕр нăрă нĕрр! туса манран иртсе кайрĕ те, пӳрт пĕрени çомне пат! пырса перĕнчĕ (ударился). || Подр. звуку, получающемуся от вылетания пробки при раскупоривании бутылки. Сред. Юм. Эрех кĕленчине лăкаççĕ те, ал çине лат! лартаç те, пăрапкă пат! сиксе тохать. || Подр. звуку при разрыве или лопании. Сред. Юм. Кĕпçе татнă чохне пат! туса таллать (= татăлать). Ib. Хот копăс кĕрĕкне (меха) патакпа тĕртрĕм те, пат! шăтайчĕ. Якейк. Çăпата кантăри пат татăлса карĕ. Кайсар. Хытă туртнă майпа пат татăлса анчĕ. || Подр. звуку падающего предмета. Ядр. Матяккине учаха ятăм, шат! терĕ, пат! терĕ, Патăр ялне (вероятно: пад'ы̆рjал'не) кĕрех карĕ. || Подр. звуку падающих крупных и тяжелых капель. АПП. † Пат! пат! тумла тумлат-ĕçке. Альш. Çурам çинчен пат-пат! тар юхать. || Подр. звуку при срывании. БАБ. Автанĕ пан улми пахчине кайнă, унта пĕр улмине пат! татса илнĕ те, йăтса килсе çак кĕреке умĕнчи сăра ăшне янă. || Подр. отрывистости в речи. К.-Кушки. Пат татса калаçаççĕ. Говорят отрывисто, напр., употребляя выражения, подобные: çаран чарнă, вм. çаран çине выльăх яма чарнă. N. Пат татса, решительно. ТХКА 123. Калăр халĕ пат татса. N. Иванах çиеле тухма хăтланат, сăмахĕсене пат татса калать, унтан пăрăнса хăтăлма та йывăр. Тăв. 69. Итлесен, итлесен, кăмака хыçне хĕсĕннĕ чухăн Иван та чăтаймарĕ, калаçма юратманскер, пат сăмахпа печĕ. || Подр. неожиданному прекращению дейçтвия. N. Çав тупă пульк[к]и (снаряд) саланса каять те, 4 вершук йăв[ă]çа пат татса пăрахать (сразу перешибает). N. Пат пырса перĕ-некен япала. N. Пĕр мулкач ман умма патах тухса ларчĕ (как раз; выражается некоторая неожиданность). КС. Юр кайнă çул çине тухсан, лаша пат чарăнчĕ (вдруг). Якейк. Калаççĕрç, калаççĕрç те, пат чарăнса ларчĕç (вдруг перестали). (Ларчĕç — даже если говорили лежа или стоя, здесь пат не звук). Ib. Телефон тăрăх лайăхах калаçаттăмăрч, пат чарăнса ларч. Ib. Туйра сиккĕрç, сиккĕрç те, пат! чарăнчĕç (перестали). N. Пат чарнать, перестает работать (телефон). || Прямо. || Совершенно. Букв. 1904. Вăл хир варринче çара çĕрте пат пĕчченех ларнă чух, юмахсенчи паттăр пек, катаран курăнса тăрать. N. Эсĕ пĕчченех тĕттĕмре, куç уçăлман кушак çури пек, тĕпсĕр ханкăрта, пат пĕччен, пĕр сăмахсăр пурăнатăн. N. Пат пĕччен пурăнма аван мар. ЧП. Пат шурă (совершенно белое) мĕн хуррăн какайĕ.

патлат

падать со звуком пат. КС. Пан улми çĕре патлатса ӳкет. N. Упа çĕре патлатса ӳкрĕ, тет. Я. Турх. Çумăр шывĕ ялтăраса çӳçе çинчен патлатать (падает с ивы после дождя). || Ломаться, рваться. КС. Унăн-чукун туйи чăн варĕнчен патлаттăрĕ (слабое: пăтлаттăрĕ). См. пăтлат. Ib. Курăк патлатса татăлать (один стебель крупный): См. пăт.

пат-лот

подр. удару или щелканию. N. Пат-лот! туат, щелкает. См. шатлама хупаххи. Б. Олг. Пат-лот! тӳртрен партăм патакпа. Ib. Çĕр çине пат-лот! патакпа çапрăм. || Подр. взрыву. Б. Олг. Пăшал сасси пернĕ чох калат: пат-лот-от! тет. Ib. Чĕпĕ анчи (= айĕнчи) шăшлă çăмарта полсан, утсарсан (= ывăтса ярсан), пат-лот! тесе сиксе каят.

пат-пакумах

(-г-), сразу, неожиданно. МПП. Пат-пакумах тухса кайрĕ. Сразу, неожиданно ушел.

пат-патлă

, имеющий крапины, с крапинами. Сиктер. Пат-патлă пусма, ситец, с крапинами; хура пат-патлă, имеющий черные крапины; хĕрлĕ пат-патлă, имеющий красные крапины; хĕрлĕ пат-патлă кăвак пусма, ситец с красными крапинами по синему полю; у Уганд. пат-пат хура сарă тавар, желтая материя с черными крапинами. Срз. Ку лашан çамки йăр-шурă, «у этой лошади на лбу проточина» (Уганд.; йăр также «бойкий» (у него же),

пат-çот

подр. звонкому удару. Б. Олг. Пат-çот! çапрăм, тет, çопкăпа Ивана питĕнчен. Ib. Уçлаппипе (= ывăç лаппипе) шу çине пат-çот çапрăм. Ib. Ут тапрĕ мана пат-çот.

пат-шок

подр. звонкому удару. Б. Олг. Пат-шок поçран партăм! Ib. Патак, çорт çомне перĕнсен, пат-шок тусарат... (= туса ярать, т. е. туса каять).

пат-шолт

подр. звонкому удару. Б. Олг. Пакчалăк пат-шолт (вăр-шон)! тет, пĕр-пĕр япала çомне çапăнсан.

пат-шомпăрт

(пат-шомбы̆рт), подр. звуку, получающемуся от сильного плескания воды. Б. Олг. Шу шĕнчен çăртан полă сиксе тохат, пат-шомпăрт! тохат. Ib. Çын шуа кĕрсен, пат-шомпăрт кĕрет, ишсе каят: шомпăрт, шомпăрт, шомпăрт!

пат-шоп

подр. звуку, получающемуся при падении брошеного в воду камня. Б. Олг. Шу шне чол утсарсан (= ывăтса ярсан): пат-шот! (пăт-ломпăрт), тет.

пат-шот

подр. звонкому удару. Б. Олг. Ут тапрĕ те прене çомне, пат-шот! турĕ. Ib. Вăрăм пушăпа пат-шот! шаклатат.

пат

послелог, указывающий близость. См. пет, çум. Якейк. Пӳрт çинчен йор моклашки (комок снега) татăлса анчĕ те, ман пата (возле меня) тӳрех ӳкрĕ. Çĕнтерчĕ 13. Хам патăнта ĕçленĕ чух. Орау. Хăвăр патăрта ĕç çук-и? Нет ли у вас у самих работы? Ib. Чăваш арăмĕ, сăмах пĕтсен, тухса кайиччен-и, хăй панчен хăна тухса кайнă чухне-и: сыв пул тати, тет. Тем пулат вара вăл «тати»? Вăл сăмах «сывă пул тата», «тепре куриччен» тени патнелле пырат пулмалла. Ib. Утаралла карĕ, пошел по направлению д. Отары (ее видно, м. б. идущий пройдет и дальше). Утар енелле кайре, пошел в сторону д. Отары (деревни не видать и о ее направлении лишь заключают, напр., может быть за горой); Утар патнелле кайрĕ, пошел близко к Отарам. N. Каç пулсан, эпир унпа ларса (в экипаже) кӳрĕш яла, хĕр патне тесе, тухса кайрăмăр. Шугур. Мана вара усрама пĕр начар çын патнĕ пачĕç (к бедняку). ЧС. Пирĕн патра пĕр ватă çын пычĕ. К нам пришел один старый человек. Бес. чув. 3. Ял патĕнчен кăнтăр енче Ч. ятлă çырма пулнă. Собр. Чавса патĕнче те, часах çавăрса çыртас çук. (Послов.). О сохр. здор. Мăйĕ хăлха патĕнченех шыçса кăять. Эльбарус. Онччен те полин ман патналла çамка çинчи сăнакне (знак) çутатса питĕ хытă стрелок чопса пыма пуçларĕ. N. Перĕн патнали (= пирĕн паталли) çынсем çок. Нет людей из нашей местности. Земледелец. Иалсене ял теме çук, пирĕн Пăва, Çĕрпӳ хулисем патне те пыраймаççе (не нашему Буинску или Цивильску чета). Сред. Юм. Самми патне пӳнеттейпе пырса шыранă. Самсона обыскали с понятыми. Ib Патнерех пынапа хай сăрт хĕрлĕ пôлчĕ тăчĕ, тет. Регули 1206. Ĕлĕк вăл ман патра порăнса. Ib. 1532. Вăл кисеснех вăлсам патне кайрĕ. Ib. 1524. Вăл килчĕ он патне, ман атти патне, ман пата та килчĕ (ман пата анчах килмерĕ). Ib. 1142. Вăл сан патран ман пата килче. N. Çав çăмăрлă хура пĕлĕтсем пирĕн патралла киле пуçларĕç. Етрух. Кĕркури пиче патне кайса ларнăч, урăх никам патнех те кайса ларнине астăвмастăп, тет. N. Вăл çын патне питех çӳремест (редко к кому ходит). Синерь. Выçса вилеттĕмчĕ, çак çын хăй патне (к себе) илсе кайса тăрантарса усрарĕ, ачисене кĕтӳ патне (в пастухи, в подпаски) пачĕ тăранса пурăнма, тыра çитмерĕ, тесе калать, тет. Альш. Чапăрлă шывĕ патнерех çитерехпе пĕтет (ту аякки). N. Ху патунтан (= патăнтан) хуса ан яр мана. Кан. Ишчейккăсем патне хурса хăварнă япаласене илес тесе тухакансем пулчĕç те, ишчейккăсем патне те ямаççĕ. N. Ыраш патне тухатпăр. N. Ман патна, ко мне. N. Патне çитрĕмĕр (метаф.). N. Сан пата (у др. патна) килтен хут яраççи? || Около (во временном значении). Трень-к. Эрне патне, около недели, т. е. приблизительно в продолжение недели. Б. Янгильд. Çак ухутник мулкачă çурине пĕр эрне патнелле усрарĕ. N. Хоçи пер çер тенкĕ патнех петерчĕ. || Приблизительно, circiter. О сохр. здор. Крахмал 50 мыскал патнелле пырать. Крахмала около 50 золотников. Ib. Пĕр çынтан тепĕр çынна ерекен чирсем пит нумаях мар, пер çирĕм патне анчах. Кан. 84 проччăн патне пулать. Ib. Черече пин патнелле, тесе, ăсатса яраççĕ. Елаш. Вăл (ял) пĕр çĕр аллă çул патнеллех пулать пуçланса кайни. Эта деревня освована не меньше, как лет со 150 тому назад. || За. N. Пуçтарса хуна пахча çимĕçĕсем вĕсем пурте пĕрле пĕсерсе çиекен апат патне кайна. Синерь. Мĕн шырасси, апай патне (за мамой) килтĕм, тенĕ. Ишек. Унтан вара эпĕ çын пăрçи патне нихçан та кайман (воровать чужой горох). Чăв. й. пур. 11. Ашшĕне эрех патне ями пулчĕ. Ала 9°. Вăл çапла тавар патне тухса каяс умĕн, ун патне пĕр ватă хуçа (купец) пырса кĕнĕ. N. Мĕн патне карăн? — Шу патне карăм (за водой). Регули 1092. Эп окçа патне (окçашăн) килтĕм. Ib. Вотă патне каятăп. || В сравнении. N. Çулленхи патĕнчи ырашăн пĕрчи пит вĕт. || С причастием будущего времени в чувашизмах. Ау 14°. Упа, капантан ута ыталаса илет, тет те, перет, тет, илет, тет те, перет, тет, пере-пере капана пĕтерес патне çитре (разбросал почти весь стог), тет. Регули 126. Каяс патне çитнĕ. Ib. 125. Вилес патнех çитиччен хĕнерĕ. Янгильд. Çорконне, йор кайса петес патнелле (близко к тому времени, как сойти снегу) сорăхсене çитерме тохаççĕ. || Послелог в знач. русск. предлога — к. Регули 1528. Лепле вăл исе килĕ? онăн çынсам çок, утсам сахал тата, он патне тата (к тому же еще, кроме того еще) хăва ĕçне пелимаçть. || N. † И памăпăр, памапăр та, патне çитсен (когда подойдет время), чармăпар. || Яргуньк. Иван ĕçĕрĕ (выпил), тет те, патнех кайса ӳкĕрĕ, тет, Иван. N. Вăл хăй порăннă пӳрт пӳртекӳне керсен, ăна такам аякран çĕçĕпе чикнĕ те, çĕççи патнех çакăнса йолнă. Когда он входил к себе в сени, его кто-то ударил в бок ножом так, что нож остался в боку.

патилкка

(пады^илкка), неизв. сл. СТИК. Пат Патилкка, Патилкка, Ман Патилкка мĕн тăват-ши? (Отрывок из песни, которую поет жена «упăте», возвращаясь из родительского дома к мужу, живущему под мостом).

патварлан

окрепнуть. N. Çак 7 çул хушшинче вăл пат варланса çитнĕ, çак 7 çул хушшинче вăл ĕçлеме хăнăхса çитнĕ, хăй вăйне кăтартма пуçланă. См. патавар.

патре

то же, что патра. Хора-к. Пирн патре те Мирон пор. См. пат.

патрес

(пат_рэ_с), подрез (у саней). || Коньки. Энтĕрел (Сарат?). Патреспе ярăнать. Катается на коньках.

Патрик

(пат_ри_к), яз. имя мужч. Иревли.

патти

(пат'т'э), лапти (детск. сл.). Нюш-к. Сред. Юм. Пĕчик ачасĕм çăпатана патте теççĕ.

паттен

(пат'т'эн'), бадья; чашка для пива. Кĕвĕсем. Пусран паттен тухнă чух пус тараси каçрăлать. ЧП. Кĕреке çинче, паттен çинче пурте ватă хурт пылĕсем. Ib. Паттен те паттен пылсам пур. СПВВ. Паттен çине антараççĕ.

Патти

(пат'т'и), яз. имя мужч. Иревли., Рекеев. || Назв. с. Батеева, Урмар. р.

патти

(пат'т'и), лапти (детск. сл.). СТИК. Паттине тăхăн. Обувайся.

патти

неизв. сл. Ст. Шаймурз. Патти, патти пат çути, хăма çинчи хăй çутти.

пать

то же, что пат (детск. сл.). Альш.

паття

(пат'т'а), лапти (детск. сл.). Ст. Чек.

паттян

(пат'т'ан), бадья. Тюрл.

пет

то же, что пат. N. Утсам пенче, ĕнесем пенче. Б. Олг. Хĕлле перĕн петре порăнман кайăк шăпах ăшă вырăна каят. Кожар. Ир тăнă та, ял петнеле ыйткалакан пулса пынă пĕри, çав çынна курасшăн.

атте-патте

(а_ттэ-п̚а_ттэ), pater meus, vox parvulorum, qui per lasciviam ita appellant patrem, veluti ilium lacessere conantes, cum dicunt: так дразнят своего отца маленькие дети, когда они, шаля и резвясь, говорят следующее: «Атте-патте, пат çути, ити çути, хăй çути!» (а_ттэ-п̚а_ттэ, пат с’уδи^ы, и_ди с’уδи^ы, хы̆j с’уδи^ы), h. e. veni hue, pater! accede, assulae lumen! («тятянька, поди сюда! Иди сюда, свет лучины!»).

-ах

(-ах), particula definitiya, quae proprie quidem ean-dem vim habuisse videtur, atque adverbia Latina modof tan-tummodo, nunc vero hoc modo adhibetur. Ограничительная частица, которая первоначально, повидамому, имела значение русского наречия только, теперь же ставится в следующих значениях. Ad augendum ponitur et cumulandum. Выражает усиление. Ст. Чек. Кунтах вĕт, ста каятăн тата шырама? Ведь (это) здесь (а не в другом каком-либо месте), куда же ты идешь искать? N. Çăл хĕррипе танах (прямо вровень) ларать. Регули 1343. Утсам-сăрах йолчĕ вăл. Кĕнекесĕрех пĕлет. Остался совсем без лошадей. Без книги знает. Ib. 1346. Эп она арăмăнах илем. Пусть она вдова, я ее все равно возьму. Çавăнпа утăнах корнать. Кажется точь-в-точь как лошадь. Скотолеч. 20. Кирек мĕнле суран пулсан та, малтан юн тухать, хăш чухне хытах (совсем сильно) юхать. Шурăм-п. № 4. Çакна Митюк амăшĕ вилнĕ те, хăй ачишĕн хăрасах кайнă (сильно испугалась): çăпан ан тохтăрах! (как бы, сохрани бог, чирей не выскочил). Альш. Никамах та палласах каймастăп-ха эпĕ ял çыннисенчен, Пăрăнтăксенчен. Я еще в сущности не знаю никого из деревенских, бурундуковских. Орау. Хĕрĕ тарсах каймаçть (т. е. не совсем противится ухаживанию). Регули 1361. Ватах мар. Не очень стар. Ib. Париш нумай илтни? Пат те нумаях илмерĕм. Много ли взял барыша? Не очень много. Ib. 1356. Çичĕ орапа полĕ-и? Он чолах çок (или: полимĕ те). Будет ли семь телег? — Столько не будет. Ib. 1359. Хăнча-та-полсан тытăп-тытăпах. Когда-нибудь непременно поймаю. Ib. 1342. Çăвашлах пит пĕлмест. По-чувашски он не очень то знает. Ib. 1340. Çолтан-çолах ватăлах пырать (поянланах) пырать. Контан конах çăмăлăн (çăмăлтарахăн) тойăнать (çăмăлланах пырать). Из года в год все старится (все богатеет). Из дня в день все становится легче и легче. Ib. 1506. Тытасах (тытас) мар полсан, тытмăпăр. Каймаллах мар пулсан, каймăпăр. Сред. Юм. Пит каясах тесен (если уж очень хотите итти), кайăр эппин. Регули. 1452. Эп она ачаннах корса. Я его видел еще ребенком. Орау. Питĕ вайлă тунă-пш? — Хытах хĕненĕ, тит. Очень здорово (сильно) отделали его (били)? — Говорят, что совсем здорово отколотили. Капк. 1929, № 1З, 6. Кунта паçăртанпах тăракансем пур. Здесь есть люди, которые пришли сюда давно («еще с давешних пор»). Регули. 1452. Эс каясшăнччĕ, каях. Он каяс килет полсан, кайтăр вăл. Ты хотел идти, так уж иди. Если ему хочется идти, пусть он идет. Орау. Тур куртăрах сана! Пусть же тебя бог накажет! Ib. Йытă çытăрах сана! Пусть же сьест тебя собака! Ib. Кашкăр тыттăрах ку чĕмерене! Пусть волк поймает эту дрянь! Якейк. Кĕрсе выртăрах, анчах пирĕн çималли çок. Ночуйте, но только у нас нет ничего съестного. (См. Оп. иссл. чув. синт. II, 144). || Aut ad definiendum diligentius. Уточнение. Якейк. Копайăнах (по копне) торттарса пĕтертĕм. Ib. Копипех тияçа килтĕм. Я привез сразу всю копну. Ала 4. Хопаха кĕчĕ, тет, лашине толах кăкарса хăварч, тет (т. е. не въезжая во двор). Регули. 1347. Эп сана окçанах памăп, таварăн парăп. Уж я тебе деньгами-то не дам, а товаром дам. N. Ман хулана ыранах (завтра же) тухса каймалла. Собр. 212. † Ирхине тăтăм, хура вăрман çинче сасă илтрĕм. Вăл сасă сасах пулмарĕ, курайман тăшман сивĕтрĕ. || Praeterea ponitur, ubi de eadem re aliud quippiam praedicatur. Тождество. Регули 1334. Ĕнер килекенĕ çав çынах. Çав çынах исе кайрĕ. Ib. 1ЗЗЗ. Çак кĕнеке çакăнтах выртать. Ст. Чек. Çак лашах кĕрсе таптарĕ-и? Ib. Çак лашах çамрăк чухне хĕрĕхшер пăтпа çӳретчĕ. Вот эта же самая лошадь, когда она была молодая, возила по 40 п. клади. || N. Тунă тунах, лайăхрах тăвас пулнă. Если уж делать, то надо было сделать получше. Çырнă çырнах, лайăх сăмах çырас. Изванк. Пирĕн каларĕç: пĕр тутарнă тутарнах, луччĕ аван тĕплĕрех тутарас, терĕç (= лучше заставить лучше сделать, если уж раз мы заставляли сделать, т. е. моление). || Ad confirmandum quoque adhibetur. Или утверждение. Янтик. Каланах ĕнтĕ эсĕ ăна аçуна, чăтаймастăн нимпе те! Ты непременно скажешь это отцу, никак не утерпишь! N. Тарçă тарçах вăл, çавăнпа сурăхсене пăрахса тарать вăл. Якейк. Пор порах, çок çоках. Достаток, так достаток и есть, а бедность, так уж бедность и есть (богатству нельзя сравняться е бедностью). Орау. Те ку япаласене шухăшласа кăларса çырнă, те ун пек ухмах пулнах та вара. Неизвестно, выдумка ли это («утка»), или же подобвый дурак существовал в действительности. Якейк. Каймастнах поч, ача! Нет уж, видно, ты не пойдешь! Альш. Патша калат тилле: тилĕ, сан каччу аванах иккен, тет. Царь говорит лисице: «Лиса, предлагаемый тобою жених действительно, кажется, хорош.» || Aut ad eligendum. Или выделение. N. Çырмасăр хăварас мар; ытлашши çырсан та, çырниях аван. Непременно надо написать; хоть и лишнее напишешь, а все-таки лучше написать. N. Кайниех аван. (Все-таки) лучше пойти, чем не пойти. || Aut ad modum rel constituendum. Или ограничение. О сохр. зд. Ерекен чир тумтирсенчен патакпа хулласах каймасть (одним выбиванием). N. Мана укçа кирлĕ мар, эп çак çăмарташăнах (только ради этого яйца) килтĕм. Якейк. Çак килтен паришах пин тенкĕ илет вăл (одного чистого дохода). Ib. Паянах мар, ыран та килĕп. Ib. Он çортсам Хосантах мар, Москавра та пор. Ib. Вăл вырслах мар, тотарла та пĕлет. Регули 1362. Пĕр çынах мар пырса онта. Не один только человек приходил туда. Ib. Маннах мар çохалнă. Не у меня одного пропало. Ib. 1364. Вот татмах кайри (= кайрĕ-и) вăл онта? Он пошел туда только для рубки дров? Ib. 1335. Çавăншăнах çиленчĕ вăл. Он рассердился только из-за этого. К.-Кушки. Вăл кĕнекене эпĕ икĕ тенкех илтĕм. Я купил эту книгу только за два рубля. Регули 1491. Эпĕрех мар (эпĕр анчах мар) корса, вăлсам та корса. Вăл вырăслах мар, тотарла та поплет. Изванк. Кашни чӳклемесерен урăх кĕлĕсемпе кĕл-тăваççĕ, пĕр кĕлĕпех кĕл-тумаççĕ (а не одною только). || Nonnumquam significat simulac, simulaique. Иногда значит как только. N. Эпĕ, татсассăнах, ыратнине пĕлмерĕм. К.-Кушки. Пырсассăнах каларăм. Я сказал об этом тотчас по приходе. Регули 234. Йор çусанах (çусассăнах) ирĕлсе каять. || Praeterea ponitur in sermone desperantis aut, quid agat, nescientis. Иногда выражает растерянность или отчаяние. Якейк. Коланай пама окçа штан топасах? Положительпо не знаю, где взять денег для уплаты податей! Ib. Шта ларасах ар? Йăлтах ăвăнса çитрĕм! (положительно не знаю, где сесть). Ib. Мĕн тăвасах? Мана тытма килеç, тет! Что делать? говорят, идут меня арестовать! || Alia, quae hue pertinent, exempla v. in. — ех. Другие относящиеся сюда примеры см. в статье — ех.

пуç

, поç, макать, обмакивать. БАБ. Хăй пукан çине ларса, пĕр урине сĕлĕ çине, тепĕр урине шыв çине пуçрĕ. Альш. Упин юнĕ пат! пат! тумлат та, Чĕрнеккейĕ çăкăрпа пуçса çиет, тет. Кан. Тасатасса — пĕчик шăл шчуткипе, ăна шăл порошокĕ çине пуçа-пуçа, тасатмалла. N. Çăкăру татăкне уксус çине пуç. КС. Сахăр çине пуçса çирăм. Ib. Пыл çине пуçрăм. Якейк. Çĕр оммине (или: оммая) çупа пуçса çаççĕ (= çиеççĕ); йохтармалла икерче çупа пуçса çаççĕ. Ib. Пĕр чĕл çăккăр касса илтĕм те, тăвар пуçса, шу сыпса çиса ятăм. Сред. Юм. Тварпа пуçса çиет. Ест, обмакивая в соль. Сёт-к. Пĕр чĕлĕ çăккăр касса илтĕм те, твар пуçса (обмакивая в соль), шупа сыпса, çиса ятăм. Юрк. Паранка (çĕр-уммине) чăвашсем хуранта хуппипе пĕçереççĕ. Пиçсен, хуппине шуратса, тăвара пуçса çăкăрпа çиеççĕ. Янтик. Çăкăра (çупа) çу çине пуçса çиес! Çăкăра тăварпа пуçса çи! КАХ. Çăкăрпа чӳклесе пĕтерсен, çăкăрне пуçлаççĕ те, çемьери çынсене пурне те пĕрер татăк (хлеба) тăвар шăлĕ пуçса параççĕ. Çав çăкăрсене ал валли теççĕ. (Тайăн-сăра).

пут

, пот, , подр. треску лопающейся скорлупы. N. Эпĕ матякне (яйцо) вучаха хутăм; пут! терĕ, пат! терĕ, Патĕр-ялне кĕрех кайрĕ. N. Пот! шытрĕ. || Подр. звуку падающей капли. Шорк. Шолтра томла пот-пот! томлать. || Подр. мгновенному и отрывистому движению. N. Çол çăлтăрĕ (виçĕ-туат, çăлтăр, тӳрех каят пот, пот, пот! чăсăкăн). Б. Олг. Çăмăл кайăк пот, тăрса каят анчах. См. вăрт. Шорк. Пĕр пысăк пачашка пот! сиксе тохнă (выскочил большой волдырь). || В удвоении означает: пятнами. Пшкрт. Пот-пот шорăллă, с белыми пятнами.

пăт

(пы̆т), подр. глухому падению капли. Б. Олг. Пăт, пăт, пăт! томла йохат (пĕчиккĕн). СТИК. Шыв пăт, пăт тумласа анат. Шорк. Томли час-час томлать: пăт-пăт, пăт-пăт! тăвать. || Подр. глухому биению, удару, стуку, взрыву, падению. Капк. Пăт-пăт, пат, питĕ хавассăн тапнă ун чĕри. N. Пăт-пăт, пат, тесе шаккаса юнанă. СТИК. Пурнепе сĕтел çине пусса тĕртсе пырсан, темĕскерле вăл тикĕс пымаст, пăт-пăт туса чарăнкаласа пырат. Тюрл. Çил тохсан, олмуççи тăрринчен олма пăт, пăт! (или: пăт-пат. КС.) перс'анать. || Решительно, определенно. Тюрл. Пăт татса кала (решительно). Орау. Пăт татсах каламарĕ. Определенного не сказал. Сред. Юм., КС. Пăт татса кала, говори окончательно. || Подр. моментальной остановке действия. Якейк. Çытар çине пăт выртнă та, пăт вилсе кайнă; пăтах выртса, пăтах вилнĕ (тихо, незаметно для других). || Подр. быстрому образованию ямки, провалу. N. Пăт потни. См. лакăмлан. || Совершенный, полный, круглый (о сироте). N. Çапла унăн ачи пăт тăлăхтурат пулса юлнă. || Подр. быстрому прикосновению. Якейк. Пăт посса илнĕ. Коснулся чем-либо. || Пятнышком, крапинкой. Шибач. Пăт шорă, с белыми пятными. См. пот.

пăтлат

падать с глухим звуком (о капле). КС. Тумла пăтлатать (патлатать). || Звучать глухо. СТИК. Çӳхе кĕленче пăтлатса çурăлса карĕ. КС. Курăк патлатса татăлать. См. пат. || В соединении с словом кала: сказать решительно, окончательно, определенно, без обиняков; иначе: татса кала. Б. Олг. Самай пăтлатсах, татсах кала, илетĕп эп. IЬ. Пăтлатса уçса кала: хăнча каймалла? Хорачка. Пăтлатса кала, не обманывай, т. е. говори без обиняков.

пăт-ломпăрт

(-бы̆-), подр. звуку, который получается при падении брошенного камня в воду. Б. Олг. См. пат-шоп.

пăт-пат

подр. редкому накрапыванию дождя. ЧС. Кӳршĕ амăшĕ инçех те каяймарĕ, çăмăр пăт-пат ӳккеле пуçларĕ. Сред. Юм. Эпир киле çитечченех çăмăр пăт-пат ӳкме пуçларĕ. И. Афанасьев. Пирĕн пуçсем çине пăт-пат, пăт-пат çăмăр ӳке пуçларĕ. || Подр. стуку цепов при молотьбе. Изамб. Т. Ыраш çапнă чухне пăт-пат, пăт-пат тутараççĕ (стук цепов). || Подр. бессвязной речи. Çутт. II, 87. Юмахланă чух Ваççи пăт-пат сăмахсем перкелет... Çапла пакăлтаткаласан, ачасем шăп пулчĕç те, çăкăр кăшлама пуçларĕç. || Изредка. Яргуньк. Тыткалаççĕ (ловят) пăт-пат, сайра-хутра. Изванк. Ĕлĕк те аттесем вăхăтĕнче пирĕн яла мур пырса, нумай выльăх-чĕрĕлĕхе хирсе кайрĕ, ялта пăт-пат анчах тăрса юлнă. Чăв. ист. Пăт-пат йĕрĕсем анчах тăрса юлнă.

пăть-пать

то же, что пăт-пат, редко и мелко. Шорк. Калча сайран, пăть-пать шăтса тохнă (редко и мелко).

ай-хай

(аj-х̚аj), interj. approbantis, aut vebementius appetentis aliquid, aut aliquid conquerentis, междометие, выражающее одобрение, желание и жалобу. С. Дуван. Ай-хай хавас хĕр-сăри! — çулне иккĕ пулинччĕ! Ах, какое веселье этот девичий пир! — хорошо бы быть ему два раза в год! СТИК. Ай-хай, çав лаша пат шеплĕччĕ! — илеймерĕм. Ах, какая славная была лошадь! — не пришлось купить. Толст. Суккăрри пăрçа хăмăлĕсене хыпаласа пăхрĕ, тет те: „Ай-хай хутаçлă!“ терĕ, тет. Слепой пощупал стебли гороха и говорит: „Ах, какой стручистый!“ Халл. 29. Ку пăхса тăрать-тăрать те: „Ай-хай!“ тет. „Ку çыннăн аттисем вĕр-çĕнĕ япала пек; кăна хывса илсе тăхăнсан питĕрех те аван пулĕччĕ.“ Он смотрел, смотрел, и говорит: „Ах, какие новые сапоги у этого человека! Хорошо бы снять их и надеть на себя“ Т. VII. Ай-хай! манăн çăвара пĕр улми татăлса ӳкейинччĕ! Ах, если бы одно из этих яблоков оторвалось и упало мне в рот! Асан. Ай-хай, çавна тăваймарăм! Ах, как жалко, что мне не удалось этого сделать! Ст. Чек. Альш. † Ай-хай, тетеçĕм те йинке-çĕм! каламăр-ши пире те шух тесе? Ах, братец и невестушка! мы боимся, что вы нас обвините в неумении вести себя. Бишб. † Ай-хай, аттеçĕм те аннеçĕм! ытла хытă сăмах ан калăр: кăмăлăм çемçе, чăтас çук. Ах, батюшка и матушка! не убивайте меня суровыми речами: у меня нежное сердце, я не перенесу. || Aut diffi-dentis. Также выражает недоверие, сомнение. Б. Акса, Череп. Ай хай! тăвĕ-ши вăл? Едва ли он сделает (или: не верится, чтобы он сделал). || Interdum superlativi vim habet. Иногда имеет значение частицы усиления. Л. Кошк. Ай-хай, паян шăрăх-çке! Ах, как сегодня жарко! Ib. Ай-хай, кăçал йывăр килчĕ-çке! Ах, какой тяжелый нынче год!

аллă

(аллы̆), quinquaginta, пятьдесят. Hac forma utimur, cum dicimus aliquid absolute, nullo alio numero aut nomine addito; eadem in eorum, quos анатри appellamus, sermone in copulationi-busquoque verborum ponitur, itatamen, ut sequente vocali proаллă'> etiam '>аллă etiam алл dici possit, elisa ultima brevi, tametsi non in omnibus dialectic. Iu eorum vero, qui вир-ял appellantur, lingua (non omnium tamen) in iisdem verborum copulationibus aлă aut ал dicitur, illud ante consonantem, hoc ante vocalem aud sequeute л littera, quamquam hanc quoque legem non semper servare videntur, quippe cum et ante vocalem nonnunquam алă ponere soleant ambiguitatis evitandae causa, ut ab aliis vocibus, quae sirhilem aut eundem habeant sonum, facilius discerni possit, et ante consonantem aл, sed hoc rattus, praeterquam in numeralibus, ab uno ad decern, quibus additis semper ал dicitur, elisa altera syllaba. Эта форма числительного ставится тогда, когда за ним не следует название единиц или определяемого им существительного; она же употребляетея у низовых чуваш и в словосочетаниях, при чем в некоторых говорах конечная краткая гласная ă перед следующею гласною отпадает. У верховых чуваш (в некоторых говорах) форма аллă в сочетаниях с другими именами не ставится, и заменяется формою алă перед согласными и ал перед гласными звуками и л, хотя это правило и не всегда соблюдается, так как, во избежание подобозвучия, иногда и перед следующею гласною ставят алă, а перед согласною — ал; последнее — реже, исключая наименование единиц, перед которыми всегда ставится ал. Exempla. Примеры. Аллă, 50, аллă пĕр (Череп., Ишли и др.) ал пĕре (_п̚э̆_рэ, Çеçмер), алпĕр (ал,_бэ̆_р, с ударением, конечно, ва 1-м слоге, Абаш.), аллă пĕрре (Абаш., параллельно с алпĕр), 51, аллă иккĕ (аллы̆ и_ккэ̆) или: алликкĕ (аλλи^ы_ккэ̆, Череп.), алликкĕ ( КС.), алликкĕ (Абаш.), аликкĕ (аλи^ык’к’э̆м, ib.), аликкĕ (Çеçмер.), 52; аллă виççĕ (Череп., Л. Кошк. и др.), ал виççĕ (Çемçер., Абаш., но в последнем и аллă виççĕ), 53; аллă тăваттă (Череп., Л. Кошк. и др.), ал тăваттă (Çеçмер., Абаш., но в послед. и аллă тăваттă), 54; аллă пиллĕк (Череп., Л. Кошк. и др.), ал пилĕк (_п̚ил’э̆к’, Çеçмер), ал пиллĕк (Абаш., но здесь и аллă пиллĕк), 55; аллă ултта (Череп., Л. Кошк.), алл улттă ( КС.), ал олттă (Çеçмер, Абаш.), 56; аллă çиччĕ (Череп. Л. Кошк. и др.), ал çиччĕ (Çеçмер), ал çиччĕ и аллă çиччĕ (Абаш ), 57; аллă саккăр (Л. Кошк., Череп.), ал саккăр (Çеçмĕр.), ал саккăр и аллă саккăр (Абаш.), 58; аллă тăххăр (Череп., Л. Кошк. и др.), ал тăххăр (Çеçмер), ал тăххăр и аллă тăххăр (Абаш.), 59. || Череп., Л. Кошк., КС. аллă çын, Çеçмер. алă çын, Абаш. ал çын, аллă çын, 50 человек; Череп., Л. Кошк., КС. аллă кĕнеке, Çеçмер. алă кĕнеке, Абаш. аллă кĕнеке, 50 книг; Череп., Л. Кошк., КС. аллă лаша, Çеçмер. ал лаша, Абаш. аллă лаша, 50 лошадей; Череп., Л. Кошк., аллă лавкка, КС. аллă лапка, Çеçмер. ал лапка, Абаш. аллă лапка, пятьдесят (торговых) лавок; Череп., Л. Кошк аллă ача, КС., Абаш. алл ача, Çеçмер. ал ача, пятьдесят чел. ребят; Череп., Л. Кошк. аллă ĕне, КС. Абаш. алл ĕне (алл э̆н’э), Çеçмер. ал ĕне, 50 коров; Череп., Л. Кошк. аллă ӳпре, КС., Абаш. алл ӳпре (алл ӳ_прэ̆), Çеçмер. ал ӳпре, 50 мошек; Череп. аллă ура, Абаш. алл ора, Çеçмер. ал ора, 50 ног (ал-ора — руки и ноги); Череп. аллă ухмах, КС. алл ухмах, Çеçмер. ал охмах, 50 дураков; Абаш. ал ут, 50 лошадей; Л. Кошк., Череп. аллă упа, Çеçмер. ал опа, Абаш. алл опа, 50 медведей, Л. Кошк. аллă ĕйĕ, Абаш. алл и (алл и), алл ăй (ы̆j), Çеçмер. алă ыйă, 50 долот; Л. Кошк. аллă алă, Абаш. аллă ал (ал), Çеçмер. алă алă (алы̆ алы̆), 50 рук, (чтобы не смешать с алаллă, имеющий решето). Л. Кошк., Череп. аллă арçын, КС., Абаш. алл арçын, Çеçмер. алă арçын, 50 мужчин; Л. Кошк. аллă арăм, Абаш. алл арăм, Çеçмер. алă арăм или ал арăм, 50 жен (можно смешать с аларăм, я просеивал); Л. Кошк. аллă тенкĕ, Абаш. аллă тенкĕ и ал тенкĕ, Çеçмер. ал тенкĕ и алă тенкĕ, 50 рублей; Л. Кошк. аллă турат, Абаш. аллă торат, Çеçмер, алă торат, 50 ветвей; Л. Кошк., Абаш. аллă хĕр, Çеçмер. алă хĕр, 50 девиц; Л. Кошк. аллă пукан, Абаш. аллă покан, Çеçмер. алă покан, 50 стульев; Л. Кошк. аллă йывăç, Абаш. аллă йăвăç, Çеçмер. алă йăвăç, 50 дерев; Л. Кошк. аллă хула, Абаш. аллă хола, Çеçмер. алă хола, 50 городов: у низ. аллă çухрăм, Çеçмер. алă (или: ал) çохрăм, Абаш. Аллă çохрăм и ал çохрăм, КС. аллă çухрăм и ал çухрăм, 50 верст; у низ. аллă çул, Абаш. алă (ал) çол, Çеçмер. ал çол, 50 лет; Çеçмер. алă пус, алă пăт, алă пин. Абаш. алă пус, аллă пус, алă пăт, аллă пин, алă пин, низов. аллă пус, аллă пат, аллă пин, 50 копеек, 50 пулов, 50 тысяч; низов. аллă пĕр тенкĕ, Çеçмер. ал пĕр тенкĕ, 51 рубль; низов. аллă икĕ тенкĕ (аллă ик тенкĕ), аллă виçĕ тенкĕ (аллă виç тенкĕ), аллă тăватă тенкĕ (аллă тăват тенкĕ), аллă пилĕк (_п̚ил’э̆_к) тенкĕ, аллă ултă тенкĕ (аллă улт тенкĕ), аллă çичĕ тенкĕ (аллă çич тенкĕ), аллă сакăр (с̚агы̆р) тенкĕ, аллă тăхăр (т̚ы̆hы̆р) тенкĕ; Çеçмер. ал ик тенкĕ, ал виç тенкĕ, ал тăват тенкĕ, ал пилĕк тенкĕ, ал олт тенкĕ, ал çич тенкĕ, ал сакăр тенкĕ, ал тăхăр тенкĕ. Нюш-к. У аллă çын аллипе, хĕрĕх çын хӳттипе пурăнать, теççĕ; апла калани йăвăр ĕçе хăй тумас, çын çине нумай шанат пулсан та, аван пурăнать, тени пулать. Он живет руками пятилесяти человек, под защитою сорока человек. (Эта пословица имеет в виду человека, который живет хорошо, хотя сам и не работает тяжелой работы, а все надеется на других). Ст. Шай. † Тăваткăл-тăваткăл пураççĕ аллă çула илемшĕн. Рубят срубы, и все четырехугольной формы, чтобы было красиво, на пятьдесят лет. КС. Эпир аллăн. Нас пятьдесят (человек). Ib. Вăл ытла ватах мар, алла çитнĕ пулмалла. Он не очень стар; ему, должно быть, исполнилось пятьдесят лет („он достиг 50-ти лет“). Ib. Аллăран вăтăр кăларсан миçе юлать? Сколько будет, если из 50 вычесть 30? Ib. Миçере вăл? — Аллăра. Сколько ему лет? — Пятьдесят. Ib. Аллăпах пырса перĕнейман (i. q. перĕнеймĕн__) унта. Туда нечего и соваться с пятьюдесятью рублями („Только с 50 руб. туда не приступишься“). NЗ Абаш. Ал пымасан ал çол выртать, тет. Если не дотронутся руки, то пятьдесят дет пролежит. (Послов.).

анат

(анат), ita appellatur locus demissior alterius ei adiacentis loci ratione habita. Pars vici inferior. Casus eius nominativus non ponitur fere nisi in compositione. Низовье, низменность (в сравнении с прилегающими высотами). Нижняя часть селения. Орау. Анат — шыв юхса каякан ен. Низовье — та сторона, куда течет река (вода). Яргунь. Тепĕр çын ăна хирĕç анатран хупарать, тет. Другой человек поднимается ему навстречу снизу, вверх по течению. Раков. † Аната пĕве пĕверĕм хур-кăвакал хатришĕн. Я запрудил внизу (т. е. в нижней части селения) пруд, на радость гусям и уткам. Кив. ял, Сизов. † Аната пĕве пĕверĕм хур-кăвакал ӳстерме (чтобы выращивать гусей и уток). Микуш. † Хăпартăм та çӳлĕ ту çине, çаврăнтăм пăхрăм ял çине, анатпала туне пĕлмерĕм. Я взошел на высокую гору, оглянулся назад на деревню, и не мог разобрать, где у нее нижний конец и где верхний. Якей. Мĕлле, пасара анатран кайăпăр-и? Ну что, где поедем мы на базар? — низом (т. е. низменностью)? В этой фразе „анатран“ может также означать: нижним концом деревни. Бугульм. Анаталла пулсан пирĕн лаша хуть хăçан та (i. q. кирек хăçан та) сиккипе чупать. Под гору наша лошадь всегда бежит вскачь. N. † Анаталла-тăвалла, турăхпа çăкăр çимелле. Леш кассенĕн хĕрĕсене кĕпер кашти тумалла. Вниз и вверх, надо поесть кислого молока и хлеба (verba inania). Из девушек того конца деревни (или: околотка) надо понаделать перекладин для моста. Белая Гора. † Атьăр, каяр тăвансем, анаталла, улма сатне улма татмашкăн. Пойдемте, родные, на нижний конец деревни [или: (куда-то) ниже], в яблоновый сад, рвать яблоки. Микуш. † Анатра утсем шăвараççĕ, çинçе сассисемпе шăхăраççĕ. Сассисем акăш сасси пек, пĕвĕсем Атăлри сарă хăмăш пек. На нижнем конце (или: ниже того места, где я стою) поят лошадей и свищут своими тонкими голосами. Голоса их — точно голоса лебедей, стан их — как желтый волжский тростник. КС. Аната антăм (т. е. ялăн анат вĕçне). Я спустился на нижний конец деревни. Якей. Паян пасара анатран кайăпăр-и, туран кайăпăр-и? Мы сегодня поедем на базар через верхний конец деревни или через нижний? Ib. Эп она пасăр анатран хăпарнине кортăм. Я видел, как он давеча шел с нижнего конца деревни. N. † Анатран хĕвел тухат-çке сайра юман хушшипе. Восходит с низовьев (с востока? см. ниже) солнце из-за реденьких дубов. || Eadem appellatione significamus partem Rha fluminis inferlorem atque provincias Ufensem, Samarensem, Biarmiam regionesque trans montes Rhipheos sitas. Также назыв. низовье Волги и губернии: Уфимскую, Самарскую, Пермскую и Зауралье. Сред. Юм. Анат калама анат, куçма тапăнсан ай-ай пат хĕн! Только (легко) сказать, что низовье, а вздумай-ка туда переселиться, это не так-то легко! Ib. Анатри пик порнать. Живет в довольстве, имеет землю, лес, скот и пр. || In quibusdam dlalectis ita appellant plagam orientalem, Rha fluminis ratione habita, quod oriens ab occidente primo orientem versus decurrit. Отсюда в некот. говорах „анат“ означает вошок. Шорк. Анат ен, oriens, восток. V. хĕвел тухăçĕ, мал ен. || Nom. prati cuiusdam prope vicum Kaшa praef. Также название лугов около дер. Елховоозерной, Сюндюковской вол. Симбир. у. Анат. Вăл лап çĕрте, çавăнпа çапла каланă. (Эти луга) названы „Анат“, потому что лежат в низменности.

кан

(кан), отдыхать. СЧУШ. Çĕрле çитĕпĕр, халĕ канас. Доедем ночью, а теперь надо отдохнуть? Альш. † Кăвакал чăмтăр — кӳл кантăр, кайăк хур вĕçтĕр — хир кантăр. Регули 680. Канмалли вырăн çок. Нет места для отдыха. Ib. 801. Канма (канмали) конта пре те çок. Ib. 46. Канмали çок. Шел. 78. Хăшĕ-хăшĕ канмалла (для отдыха) чĕлĕм туртса выртаççĕ. Ст. Яха-к. Леш çынни сăрине канса (с передышкой) ĕçсессĕн, ăна винават туса, татах виçĕ курка ирĕсĕрлетсе ĕçтереççĕ. Сред. Юм. Ах, тор, икĕ пăта ик çôхрăмкран çĕклесе килтĕм те, кана-кана арран (насилу) çĕклесе çитертĕм! Орау. Кунтан киле тавăрăнсан, лайăх выртса канап та-ха. Чипер турă канлĕхне парсан, çывăрас пат (= пулать), çывăрмасăр! || Успокоиться, удовлетвориться. N. † Ăна тытса чуп-тумасан, манăн чунăм канас çук (я не удовлетворюсь). N. † Çӳлĕ кĕлет умĕнче çӳç кастартăм, ылтăн турисемпеле тураса. Ылтăн турапала пуç канни çук. N. † Çамрăк хурăн милкипе çапăнаймарăм каниччен. N. Питĕ лайăх пулчĕ: чунăм кансах кайрĕ. N. Питĕ кăмăллă турăм: чунĕ лăштăрах канса кайрĕ. КС. Ăш хыпнă çинчен виçĕ курка сăра ĕçрĕм те, чун кансах карĕ. N. Типĕ çăккăрпа ăш канмасть.

юл

йол, (jул, jол), оставаться. К.-Кушки. Михĕ хваттире юлнă. О сохр. здор. 57. Тата ĕнтĕ пирĕн вĕлле хурчĕ пылĕ çинчен пĕлесси анчах юлчĕ. N. Юлнă ĕçе юр пусат. (Послов.) N. Никам та килмесĕр юлма пултараймасть. Каждый обязан явиться. Регули 243. Эп киле йолнине вăл корчĕ. Он видел, как я остался дома. Истор. Пĕр çын юлмиччен шыв хĕррине кашни тĕне кĕме анччăр. Качал. Йăван тухнă чухне сылтăм енчи пичкинчен ĕçрĕ, тит; вăйĕ ĕлĕкхи паках юлчĕ, тит (у него вернулась прежняя сила). Шинар-Бось. Пĕр карттус çырларан пĕр çырласăр юлтăм. Чинер. Эсĕ килтен тухнă чух, Микула сывă юлчĕ-и? Альш. † Пирĕн пек айвансенчен мĕн юлать? Мĕн выляни-кулни, çав юлать. Г. Т. Тимоф. Çăкăр юлмиех çитрĕмĕр. Дожили до того, что остались без хлеба. М. Сунчел. Çăмăр учукне хыт-çухана тухасси пĕр эрне юлсан тăваççĕ (за неделю до пара). СЧЧ. Уншăн вăсен чӳк туман çĕр (место) юлмарĕ пулĕ; юмăçа кайман ял юлмарĕ пулĕ (ради больного всех йомзей обегали). Хĕрлĕ Урал 1921, № 10. Çурчĕсем пĕр юпа та юлмиччен çунса пĕтрĕç. Дома сгорели до тла. Чăв. й. пур. 29. Ачисем хăнчен çамрăк юлнă. Дети остались после него малыми. Бюрг. † Пире илес тиекен кăçалхи çул ан кĕттĕр, килес çула ан юлтăр (пусть не останется до будущего года). Сёт-к. † Сакăр така пусакан... сакăр сар хĕр пăхакан инке-арăмпа йолакан. Ст. Айб. † Савса сарă хĕр шыракан инке-арăмсăр юлакан. Кто ищет себе в жены красавицу, не получит и вдовы (см. инке-арăм). Ч.С. Вĕсем мун-кун иртсенех, çимĕк çавăн чул эрне юлчĕ, çавăн чул кун юлчĕ, тесе, калаçкалах тăраççĕ. || Отставать. Ст. Шаймурз. Пирĕн шухăш улат каялла. Изамб. Т. Ман лаша чилаях юлнă иккен. Янтик. Ача урапа хыçĕнчен чупса пыраччĕ: эп те пырап! тесе; хай ашшĕ ал-чăмăркки кăтартрĕ те, ача тăра юлчĕ (отстал). N. † Йăваш хĕр юрланă чух, пуян çынсенĕн ывăлĕсем юлни çук. Çутталла 71. Çуна хыççăн пĕр утăм юлми сиксе пырать (не отставая ни на шаг). Завражн. Манран пĕр виç аршăн йолса (или: кайра) отса пычĕ (шёл). Юрк. Суха сухаланă, утă çулнă, авăн çапнă, вăрман каснă, пур ĕçе те ĕçленĕ — арçынсенчен пĕртте юлман. Шигали. Чупсан-чупсан, пирĕн Петĕр ятлă юлташ, ырса, юла пуçларĕ. N. Ĕçрен полсан, эпех мар, ман шăлăм (sic!) та мантан нумай йолмасть. НТЧ. Элеккан килĕнчи ĕçĕ те хăйĕнчен кăçта юлнă, çавăнтах тăрат, тет (в том положении, в котором он их оставил); арăме ни ĕçлеме, ни юмăçа кайма аптăранă, тет. К.-Кушки. Ĕçрен юла пуçларăм. Я стал отставать от работы. Юрк. Хăй ватă пулсан та, ĕçрен юласшăн мар (работает). || Уйти под снег. N. Калчи ытла вăйлă йолмарĕ. || Быть ограничену. Альш. Çапла пирĕн тăхăр ял çĕр вăл вĕçĕнче Сĕвене-кăна юлать; Сĕве урлă каçаймас. || Не попадать куда. Çĕнтерчĕ 32. Пĕр-маях Кеорки салтакран юлса пымалла пултăр. || Прекратиться. Толст. Санпа туслă пуласси кунтан юлтăр ĕнтĕ (прекращаю дружбу с тобою). || В отриц. ф. ― потерять способность к отправлению естественных функций (вследствие утомительной работы, гов. о частях тела). К.-Кушки. Сӳс тĕве-тĕве аллăмсем юлмарĕç (навихал руки). Алик. † Хура турă лашине хура шыва ӳкертĕмĕр; пичи (ятне калаççĕ) кăмăлне, шăннам-ша(к)кăм юлмарĕ, урам-алăм (sic!) юлмарĕ. Шибач. † Тĕрне (= тăрна) çимен пăрçине пире коккăль туса парчĕç, шăлăм-çăварăм йолмарĕ. Курм. † Тем хамăра полас пак (невеста), çĕрне-конне пĕлмерĕмĕр, пилĕк-çорăм йолмарĕ. || Избежать. N. † Çакă патша саккунĕнчен ниепле юлмалла мар. (Солд. п.). Чăв. й. пур. 18. Вара эсĕ ку ăлавран пĕтĕмпех те юлăтăн. || Перестать рожать. Ст. Чек. Ачаран юлать. Перестает рожать детей. IЬ. Хĕр-арăм хуйхă пусмăрланипе çамрăкларах ачаран юлат. || Остаться в живых. К.-Кушки. Вунулттăран пĕри те юлмарĕç. || О зачатии. Ст. Чек. Юлнă. Произошло зачатие. [Срв. КС. Арăмĕ, ăшне (хырăмне) ача хăварсан, упăшкине пăрахрĕ, тет]. IЬ. Манăн санран ача, юлчĕ. Я от тебя забеременела. || Пропускать. Суждение. Эрнипе ĕçкĕ пулас пулсан, эрнипе те ĕçкĕрен юлас çук (они). Н. Шинкус. Ĕçкĕ-çикĕ ĕççе çинĕ çĕртен те юлманскер, курнат, ку (кажется, не оставляет без посещения). С. Никçан пĕр кĕлĕрен те юлман вăл. С.П. Кĕлле каясран нихăçан та юлман. Шибач. † Лаша начар илес терĕм ― хак (чит. хак) йӳнĕ; хак (хак) йӳнĕшĕн тăрмастăм-ччĕ, соха пенчен (=панчен) йолас çок. || В кач. вспомог. гл. См. «Оп. иссл. чув. синт. II, 46. Виçĕ пус. нум. пус. мĕнле куç. 14. Çапла пирĕн çĕр начарланса юлнă. М. Сунчел. † Аçу-анӳ пур çинче выляс вăййăна выляса юл. Хурамал. Кăларсассăнах, çук пулса юлчĕ, тет пери (чорт). Сир. Ноеммин çапла икĕ ывăлĕнчен те упăшкинчен те тăрса юлнă (лишилась). Ч.С. Çапла вара вĕсем пĕр ĕнесĕр пĕр лашасăр тăрса юлчĕç (остались без лошади и коровы). Ч.П. Вĕренсе юл, тăван, çак юрра. Юрк. Тутарсем çапла пĕри те пĕри виле пуçласан, пĕтĕм ялĕпе хăраса юлаççĕ (можно и: ӳкеççĕ). N. Эпĕ матякне вучаха хутăм: пут! терĕ, пат! терĕ, Патĕр-ялне кĕрех кайрĕ, хура йытти вĕрех юлчĕ, выртан каска йăванах юлчĕ (перевернулась). Синьял. Кайăкне тимерĕ (не попало в птицу) тет те, тĕкĕ вĕçсе юлчĕ, тет. N. Вăл хутсем сире кирлĕ пулсан, илсе юлăр; кирлĕ пулмасан, каялла парса ярăр. Скотолеч. 33. Кĕсенĕ хăпăнса ӳксен (отстанет) унăн вырăнĕ хĕрелсе юлать. Орау. Паянхи кун юлашкинчен эреке ĕççе юлмалла; ӳлĕмрен эреке ĕçмелле мар закон тухнă, ырантан вара никам та эреке ĕçме юрамаçть. Янтик. Çапла кăлăх калаçаччĕç; унтан лешĕ кăне (= кăна?) çапла каларĕ те, ку тăра юлчĕ, ним калама та аптăрарĕ. Ч.С. Эпĕ ун сăмахне итлемерĕм, пĕчченех тăрса юлтăм. НТЧ. Юмăç вунçичĕ пус укçана илсе юлать. Леш (тот) киле тавăрăнать. Альш. Халĕ ĕнтĕ вăл кӳлĕ ăшăкланса юлнă (обмелело). Хыпар № 42, 1906. Ури айĕнчен тенкеле урипе тĕртсе янă та, Васильев çакăнса юлнă. N. Пĕри апат пĕçерсе юлнă (остался варить обед). М. Яуш. Вара ухмах касса юлчĕ, тет те (остался рубить лес), пичĕшĕсем хăйсен лутки çине ларчĕçĕ, тет. С.-Устье. Вара пысăк вырăс пĕчĕк вырăса как çапрĕ, тет те, пĕчĕк вырăс кăшт пĕшкĕнсе юлчĕ, тет. Хыпар № 29, 1906. Кӳршĕ вара хăй ĕненнĕ пекех ĕненсе юлчĕ (поверил). || В некоторых чувашизмах. Юрк. Ашшĕ шухăша юлат. Отец задумался (о нужде своей). Ст. Шаймурз. † Çак тăвансем патне килсессĕн, юлнă кăмăлсем тупăнчĕç. О заступл. Эсĕ малашне пĕр ырăлăхран та юлмăн, тенĕ. Альш. † Лайăхах та килсе, сыв таврăнсан, тăшманĕсем юлĕç шухăша. N. Вилесрен-кăна юлсаттăм. Я чуть не умер («остался от смерти»). Чураль-к. Сăмахран полсан, эп çын айне йолаканни мар вара. Я на словах другому не уступлю. Ч.П. Шур укçу çине ан пăх, аппа, сăнă юлĕ ун çине. Макка 179. Малтанах куç чĕлхипе, ăншăрт чĕлхипе юлмасть. К.-Кушки. Эп унпа чисти алăсăр юлтăм (все руки отмотал).

майла

приводить в порядок. Дик. леб 39. Ямăкĕ ун тĕкĕсене майла-майла шăлкаласа ларнă. || Наладить. Калашн. 11. Ай, ачисем, юрлăр-ха, кĕслĕрсене майласа! Ст. Чек. Малтан шултăра, кайран янăçемĕн вĕтрен-вĕт хутласа майласа яраççĕ. Альш. Ку ача, хай виçĕ пăтлă чукмара майласа кăнă, лашана пуçран пат! тутарат. || Убрать, прибрать. Пухтел. Пирĕн пулсан (т. е. если бы это был мой отец), икĕ пăру пусса майлĕччĕ (заколол бы и обрядил). КС. Майласа купалас, прибрать (напр., книги). N. Килте вăл йывăçсене, тымарĕсене майласа, вĕçĕсене çивĕчĕ çĕçĕпе касса тухрăм та, лартма тытăнтăм. || Распутать (нитки). N. Майласа салат, распутать (волосы и т. д.). Сятра. Майла, распутать (волосы, веревку). Хурамал. Майла = ункайла. || Направлять к лучшему. Конст. чăв. Эпĕ вара питĕ хĕпĕртерĕм: вăлах çапла майласа пырать пулĕ манăн пурнăçăма, терĕм.

метне

(_мэт’н’э), то же, что патне, см. пат. N. Кĕтӳ метне (Ядр.).

мул

мол (мул, мол), деньги, клад, богатство, имущество. Менча Ч. Мул тусассăн, мул тытмашкăн мул перекетне парăсăнччĕ. (Моленье). Микушк. Мул, богатство, заключающееся в деньгах. Изамб. Т. Унăн мулĕ пысăк (много денег). Слеп. Мол петне (= патне) мол хошма патăр. Çорт петне çорт хошма патăр. Альш. † Çак хуçанăн пуянне, мулне сума (сосчитать) килтĕмĕр. Сорм-Вар. Ывăлĕ, килне кайса, аслă ашшĕне сурăхсене те пачĕ, мулне те пачĕ. СТИК. Ĕлĕк укçасене панка (паша) мĕне хура пĕлмен, теççĕ ват çынсем; ĕлĕкхи çынсем, вăрласран хăраса, укçисене ниăçта хура пĕлмесĕр, кăкшăмсем çине хурса, çĕр айне пытаратчĕç, тет. Укçан хуçи, çухатсан, вăл усала ерсе, темĕскер пулса çӳрет, тет. Пĕрре çапла пĕр хĕрарăм çырмара кĕпе çуса тарат, тет. Ун патне пĕр хура кушак пырат, тек шăлкăнат. Ку арăм кушака хăвалат, хăвалат — каймаст; вара кĕвентепе пат тутарат та, кушак, чанкăр! туса, укçа купи пулат тăрат. Н. Тим. † Шурă хута хутласан, мул пулмĕ. Богдашк. † Атте-анне йĕрет хăй мулĕшĕн, эп(ĕ) йĕретĕп хамăн çамрăк пуçăмшăн. N. Ĕçлесен, сума мул пулĕ. Чăв. й. пур. Çынна мулшăн туман, мула çыншăн тунă. Собр. Хусан çырми шур çырма, шур çырмаран мул тухать. N. † Лавккаран супăне иле-иле, атте-анне мулне эп пĕтертĕм. Ст. Чек. † Ырă ут умне хурсассăн (утă), алсипе-алсипе вăл çийĕ, алси тулли мул юлĕ. („Образное выр.: „алсипе“, как будто во время еды конь выплевывает деньги; в действительности „ырă ут“ дает „алси тулли мул“ после продажи: алсипе-алсипе ырă ут çисе ярĕ те хăне мăнтăрлатса сутсаи, „алси тулли мул хăварĕ“).

йăр

(jы̆р), подр. ровному качанию. Альш. Юмăçăн алли вĕçĕнчи çăкăрĕ тикĕс сулланмас, лăнкăр-лăнкăр сулланать (переваливаясь на нитке): уçăлмас-ха, теççĕ. Уçăлнă вăхăтра çăкăр татăкĕ тикĕс, йăр-йăр (ровно) сулланать. Кукăр-макăр (= унталла-кунталла) суллансан: юмăçă уçăлмарĕ, теççĕ (гаданье не удается). || Полосами. Шел. 140. Шăннă чӳрече йăлт-çех çуталчĕ теминçе тĕслĕ йăр-йăр çутăпа. Сред. Юм. Ман кĕпе тĕрри йăр-йăр шôрă (полосами). || Турх. Çутă-çутă çава, йăр çаврăнса, пĕтĕм хире çутăлса курăнать: || Подр. быстрому движению скатываюшейся капли. Букв. 1904. Ăна курăк туни çумĕнчен йăр, юхса аннине курмалла та мар (не заметишь). Турх. Нумай-нумай пит тăрăх (по многим лицам) куç-çулĕсем йăр юхнă. || Подр. звукам камешка, брошенного на тонкий лед и скользящего по его поверхности. Сред. Юм. Пат тăвать те, йăр-йăр-йăр-йăр-йăрр! туçа, чарăнать. Пĕчикрех чола тинтерех шăннă пăр çине утсан, çапла сас илтĕнет. || Подр. движениям моли (т е. молявок) в реке. N. Пулă чĕпписем, йăр-йăр выляса, шана чĕпписене хыпса çӳреççĕ. Альш. Йăр-йăр пулă пулатăм, пăр айĕнчен чăмăтăм. («Быстрое движение, но не непрерывное, а порциями, как ходит рыба»).

вĕлт

(_вэ̆л'_т, _вэ̆л'т'), подр. мельканию и мгновенному движению. Чăв. юм. 1919,₂₂. Тилĕ ташласа çӳрерĕ-çӳрерĕ те, алăкран вĕлт! тухса шурĕ (улизнула). Шел. 15. Мулкач пекех, вĕлт те вĕлт! ыткăнаççĕ ялалла. Тогаево. Онтан пӳрт кĕтессине ялт! çĕклерĕ, тет те, вĕлт анчах тохса карĕ, тет. Тюрл. Вĕлт-вĕлт вĕççе çӳрет. N. Хăй вĕлт, вĕлт тăвать, ыраш пĕрчине тăкать. (Тăпаç). Байгул. Чипер инкен арки вĕçĕ вĕлт-вĕлт. (Пӳркенчĕк). Шел. 15. Вĕлт! кăна вут хыптарать. Ib. 127. Вĕлт-вĕлт! çулçă мĕлкисем вĕлтĕртетеççĕ. Т. П. Загадки. Çӳлте вĕлт, аялта пат. Чăвашсем 21. Ăна (воду) ĕçсенех, тĕнĕрен вĕлт туса тухса каят (тухатмăш). Кореньк. Вĕçен-кайăк йот çĕре, тинĕс орлă, ăш-çĕре, çор-коннеччĕн вĕлт тăвать. Изамб. Т. Вĕлт тутарса чуптарса кайрĕçĕ (помчались). Сред. Юм. Вĕлт-çиç сиксе каçрĕ. Быстро перепрыгнул. Ст. Шаймурз. Вĕлт турĕ, вĕлле хыçне пытанчĕ. (Çиçĕм çиçни). Альш. Ку ухутник пеме тытăнат та, кайăк вĕлт çухалат. Тогаево. Эпĕ хăрарăм та, вĕлт анчах тохса тартăм. Сред. Юм. Пит вырса, ывăç час толтарса, вĕлт-вĕлт-çиç утса пырать (быстро жнет). Артюшк. Кашта çине (вĕрен çине) типме çакнă тутăр çилпе вĕлт-вĕлт туса вĕçкелет. Ib. Пахчана сĕтел çине манса хăварнă кĕнекен листисем çилпеле вĕлт-вĕлт туса уçăлса хупăнаççĕ. См. МКП. 52.

вăр-шон

(вы̆ржон), подр. звонкому стуку ворот, растворившихся от ветра. Б. Олг. См. пат-шолти МКН. 127.

Русско-чувашский словарь

отрезать

глаг. сов.
кас, касса ил, касса тат, касса пăрах; отрезать кусок картона картон татăкĕ касса ил ♦ отрезать языком пат татса кала

пат

сущ.муж.
пат (шахмат вăййинче — мĕнле çӳресен те короле шах пулакан тăрăм; ун пек чухне вăйă никам та çĕнтерейменнипе вĕçленет)

Русско-чувашский словарь (1972)

изредка

хутран-ситрен, хушӑран, теплерен пӗрре, сайра пӗрре, сайра хутран, асра-тӗсре, пӑт-пат.

крапать

1 и 2 л. не употр., -плет несов. тумламӑн-тумламӑн ÿккеле, тумлакала, пӑт-пат ÿккеле (ҫумӑр).

накрапывать

1 и 2 л. не употр. несов. пӑт-пат ÿккеле, пӗрчӗн-пӗрчӗн ÿккеле, пӗрӗхкеле (ҫумӑр).

наотрез

пач, пачах, татӑклӑ, йӑлтах, пат татса.

подпалина

1. ӗннӗ вырӑн, ӗнтнӗ вырӑн; 2. лашасем, йытӑсем, хӑшпӗр тискер кайӑксен ҫинчи урӑх тӗслӗ (сарӑрах е шупкарах) пӑт-пат пӑнчӑ; гнедой жеребёнок с подпалинами в паху чаринче ҫутӑ сарӑ пӑнчӑллӑ тура тиха.

покрапывать

1 и 2 л. не употр. несов. пат-пат ӳккеле, кӑшт ҫуса кай, шӑнӑртаткала (ҫумӑр).

блик

çутă пăнчă; пат-пат çутă.

Русско-чувашский словарь (1971)

бух

межд. кĕрс, шап, пат; он бух в воду вăл шыва шап турĕ.

наотрез

нареч. пачах, йăлтах, татăклăн, пат татса; наотрез отказаться пачах ан килĕш.

около

1. предлог с род. п. (возле) пат, çум, çывăх; около дома çурт патĕнче; 2. предлог с род. п. (приблизительно) яхăн; около пяти часов пилĕк сехете яхăн; 3. нареч. (вокруг) таврара, çывăхра; ◇ вокруг да около см. вокруг.

пат

м. кул. пат, мармелад.

пат

м. шахм. пат; партия окончилась патом парти патпа вĕçленчĕ.

прямо

нареч. 1. (по прямой линии) тӳрĕ, пӳкле, тӳрем; двигаться совершенно прямо тӳп-тӳрĕ пыр; идти прямо пӳкле кай; 2. (без наклона, изгиба) тӳрĕ, йăрăç, чанк; расти прямо йăрăс ӳс; ходить, держась прямо чанк каçăрăлса ут; 3. (без заездов, пересадок; непосредственно) тӳрех; я еду прямо к вам эпĕ тӳрех сирĕн пата пыратăп; приступить прямо к делу тӳрех ĕçе тытăн; 4. (откровенно) тӳррипе, пат, тӳрех; сказать прямо пат кала; 5. в знач. усил. частицы, разг. чăннипе, чăн(ах) та, шалтах; я прямо поражён эпĕ шалтах тĕлĕнтĕм.

разлиться

сов. 1. (пролиться) тăкăн, тăкăнса кай (е пĕт); 2. (выйти из берегов) ейӳлен, ейĕве кай, тулса сарăл, тулса кай, ан, пат; весной река разлилась çуркунне çырма тулса сарăлчĕ; Волга разлилась Атăл шывĕ аннă; 3. перен. (распространиться) сарăл, сапалан; свет разлился по стенам çутă стенасем тăрăх сарăлнă.

Чувашско-эсперантский словарь

патă

vd пат;

пат

[pat]
postpozicio (kun signifo "al" kaj "ĉe")
пата, патна, патне — al (iu, io)
ман пата — al mi
сан патна — al vi
сĕтел патне пыр — iri al tablo
патра, патăнта, патĕнче — ĉe, apud, proksime al
пирĕн патра — ĉe ni
пӳрт патĕнче — apud domo
эп(ĕ) тăвансем патĕнче пултăм — mi estis ĉe la parencoj
патран, патăнтан, патĕнчен — de iu (io)
вăл сан патăнтан тухрĕ — li eliris de vi
патĕнчен пăх — rigardi de proksime

Этимологический словарь чувашского языка (1964)

кут

в косвенных падежах в значении послелогов у, к, откӳлĕ кутне ан пир «не подходи к озеру»; пусă кутĕнчен кай «отойди от колодца». От др. тюрк. кат «бок», «сторона»; см. пат.

пат

пашне послелог = «к» патĕнче «у»; патĕнчен «от»; ср. др. тюрк., уйг., желт, уйг., чаг., тур., караим., тат. кат, «сторона», «бок», «слой», «раз»; тефс. XII—XIII вв. кат, катына «к», катында «у», «при» (чув. патăнта), катымда «передо мной» (чув. патăмра), сӓнин катындан «от тебя» (чув. сан патăнтан) ит. д.; п ~ к.

пут

«погружаться» (в воду), «тонуть», «вязнуть»; путар «погружать», «топить», «утопить»; др. тюрк., КБ., Рабг., чаг., азерб., туркм., тур., кирг., казах., к. калп.,- ног., ойр., тат., башк. бат, узб. бот, уйг. пат «погружаться», «тонуть»; МК, Замахш. батур, тур., тат., казах., к. калп. батыр, узб. ботир, уйг. патур «погружать», «топить»; «вдавливать».

Чувашско-русский фразеологический словарь

Сăмах ил

Сăмах ил брать / взять слово (по собственному желанию, инициативе выступить на собрании, заседании, митинге и т. п.).
— Ларусене çӳре, сăмах илсе кала, чире хывса ан вырт, — пат татрĕ ăна Шишкина. В. Ухли. Парторг хыççăн Геннадий сăмах илчĕ. А. Артемьев.

Чире хыв

Чире хыв [пер] притворяться [прикидываться] / притвориться [прикинуться] больным, симулировать.
— Ларусене çӳре, сăмах илсе кала, чире хывса ан вырт, — пат татрĕ ăна Шишкина. В. Ухли. Хĕрлĕ Çаршăн йывăр кунсем пуçлансан, ăс-пуç енчен тайăлнă ват-супнă Ржевский, юлашкинчен, чире-пăлахая персе, командир ĕçĕнчен пăрăнса юлать. В. Бурнаевский.

Неологический словарь чувашского языка

ашшĕ

ç.п. Хула, область е республика ертӳçи; пысăк пуçлăх. Вăл [А.Г.Николаев] Çĕнĕ Шупашкар хулин «ашшĕсемпе» курнăçнине пăт-пат асăнкаланăччĕ. Х-р, 17.10.2000, 1 с. Мурманск облаçĕн «ашшĕ» Ю.Евдокимов. Х-р, 21.10.2000, 1 с. — Шупашкарăн «ашшĕсем» (Ар, 2001, 8 /, 1 с.).

Словарь Федотова «Тĕне кĕмен чăвашсен ячĕсем»

Патак

яз. и. м. В. Олг., Собр., Птраклă (Ашм. Сл. IX, 140): Пат + -ăк/-ок/-юк. См. Паттюк.

Патьок

яз. и. м. В. Олг., Собр., Птраклă (Ашм. Сл. IX, 140): Пат + -ăк/-ок/-юк. См. Паттюк.

Патюк

яз. и. м. В. Олг., Собр., Птраклă (Ашм. Сл. IX, 140): Пат + -ăк/-ок/-юк. См. Паттюк.

Патман

яз. и. м. (Ашм. Сл. IX, 134); Пат + ман; тат. м. и. Батман "мера веса" (Сат. ТИС, 44).

См. также: