Чувашско-русский словарь (1982)

пир

холщевый, холстинный
полотняный
тканевый
йĕтĕн пир — льняное полотно
саккăр пирĕ — холст с основой из восьми пасм
çăлкăш пирĕ — грубый холст
ула пир — пестрядь, пестрядина
чĕрĕ пир — суровое полотно, суровье
шултра пир — мешковина
шуратнă пир — беленый холст
пир алшăлли — холщовое полотенце
пир вырăнĕ — ткацкий станок (кустарный)
пир кĕпе — холстинная рубашка
пир сӳри — сновальня
пир тăрăхĕ — кусок холста (цельный)
пир ураççи — уток
пир хĕççи — бердо
пир хыси — пришва
пир кăнтар — натягивать основу на станок
пир кум — сновать, натягивать нитки на сновальню
пир тĕрт — ткать холст
пир тĕртекен фабрика — ткацкая фабрика
Касман пир тĕрки айĕнче çĕр утмăл мулкач. (Купăста). — загадка В свернутом куске холста сидят сто шестьдесят зайцев. (Капуста).

ураçă

только в притяж. ф. 3 л.

ураççи — уток ткани
ураççи çиппи — нитки для утка

ураççи

1.
см. ураçă

ураççи

2.
переводина (брус, балка, в которую нижними концами упираются стропила)

ураççи

3.
перекладина, поперечный брус (у створок ворот)
алăк ураççийĕ — поперечный брус ворот

ураççи

4. диал.
ширина, поперечник
урам ураççийĕ — ширина улицы

урлаççи

то же, что ураççи 2, 4

урлуççи

1.
то же, что ураççи 2.—4.

çип

нитяный
арланă çип — пряжа
йĕтĕн çиппи — льняная пряжа
капрон çиппи — капроновые нитки
кĕр çиппи — нитки для нитченок
кумă çиппи — нити основы
мулине çиппи — нитки мулине
пасар çиппи —  фабричные нитки
пурçăн çип — шелковые нитки
пушкар çиппи — шпулечные нитки
синтетика çип — синтетическая пряжа
çăм çиппи — шерстяная пряжа
çĕлен çип — суровая нитка
ураççи çиппи, урлă çип — нитки для утка
шăрчăк çиппи — нитки в мотке
çип перчи — нитка, ниточка, нить
çип çăмхи — клубок ниток
çип ури — моток ниток
çип хутăрĕ — мотушка ниток
çип чăлха — нитяные чулки
йĕппе çип пек — как иголка с ниткой (неразлучны)
çип арла — прясть пряжу
çип арлакан хапрăк — прядильная фабрика
çип пĕвет — окрашивать пряжу
çип пăтла — лощить пряжу (чтобы сделать ее скользкой при тканье)
çиппе туртса тух — сметать на живую нитку
Çинçе çипрен çăмха пулать. — погов. И из тонкой нити образуется клубок.
Çип ăçта çинçе, çавăнтан татăлать. — посл. где тонко, там и рвется.

Словарь чувашского языка

сарăлă-шурăлă тĕрĕ

(чит.: сарлы̆), назв. узора. К.-Кушки. Сарăлă-шурăла тĕрĕн — кумми 8 пĕрчĕ хĕрлĕ, 2 — сарă, унтан татах 8 — хĕрлĕ, 2 — шурă; ураççи çаплах.

ситрел

распускаться. П. Яндоуши, СПВВ. Тайба-Т. † Кăвак сăкман ситрелмест ситрелсен те хуралмаст. N. † Ураççи куммипе чăпар тутăр, çых-çыхах, тесе калатăр, вĕçĕ ситрелессе пĕлместĕр. Ст. Чек. Ситрелет, развивается (веревка), распускается (материя). Ib. Ситрелет = сӳтĕлет, пир хĕрри, матери хĕрри, тĕртнĕ япала сӳтĕлни. Тим. † Улача чаршав çӳçине: ыт (слишком) ситрелмĕ, терĕçĕ, ситрелес кунĕ паян мĕн. Изамб. Т. Пусма (ситец) хĕррине пӳкмесен, ситрелет (обивается, распускаются края). N. † Вуниккĕн (вар. вуниккĕпе) те явнă чĕн чăпăркка (вар. пушă), мĕшĕн ситрелмеле явнă-ши. СТИК. Ситрелмес = пĕрчĕкленмес. См. сӳтĕрĕл, сӳтĕр, сӳтĕл.

çип пăтла

мочить вымытые нитки в мотках в воде с луком и молоком, чтобы сделать их скользкими. Сред. Юм. Çип пăтла тесе çиппе çума каяччин çăнăх ярса вĕретнĕ шыв çине чиксе кăлар тессине калаççĕ. N. Çип пăтлас. Хĕçе лайăх шутăр тесе, çипписем ан тĕкленччĕр тесе, çиппе кумаччен вĕретнĕ сăсăл шывĕпе, е çăмарта шывĕпе йĕпетсе силлесе типĕтеççĕ. Ураççи лайăх çыпçăнтăр тесе, çиппе çемçетеççĕ, е хăймалă шывпа, е кантăр вăрри чусти шывĕпе, е çулă шывпа йĕпетсе типĕтеççĕ.

чура тĕрри

назв. узора. К.-Кушки. Чура тĕррин кумми шав сенкĕр, ураççи шав хĕрлĕ.

чăпар

пестрый, чубарый. Пазух. 28. † Куккукĕсем чăпар, йăви мамăк. Образцы 16. † Чăпар куккук авăтать, Петравкка кун чарăнать. Ib. 46. † Пӳртĕрсенче усрав кайăк пур, пĕсехинче чăпар тĕксем пур. Ib. 48. † Ураççи куммипе чăпар тутăр çыхмасăр та юличчен çыхса юл.

хĕреслĕ тĕрĕ

назв. узора. К.-Кушки. Хĕреслĕ тĕрĕн кумми: тăватă пĕрчĕ хĕрлĕ, иккĕ кăвак, тата иккĕ хĕрлĕ те иккĕ кăвак, унтан çĕнĕрен тăваттă хĕрлĕрен пуçланса каят. Ураççине çаплах ывăтаççĕ. Тата тепĕр тĕслĕ хĕреслĕ тĕрĕ пулат: кумми — иккĕ хĕрлĕ, пĕрре кăвак улшăнса пырат, ураççи те çаплах.

хĕç

бердо (ткацкая принадлежность). Юрк. Хĕç — пир тĕртекенни. Якейк. Хĕç: 1) олттă хĕç, 2) çиччĕ хĕç, З) саккăр хĕç, 4) тăххăр хĕç, 5) воннă хĕç, 6) вонпĕр вонни хĕç, 7) воникĕ вонни хĕç (различаются по тонине и частоте пластинок). Ст. Чек. Мĕнле хĕçсем пулаççĕ? Улттă хĕçĕ, çиччĕ, саккăр хĕçĕ. Ку хĕçсемпе тăла (парттянккă, мишук, шăлапир) тĕртеççĕ. Таххăр хĕçĕ, вуннă, вунпĕр хĕçĕпе шур пир, ашăли, тĕрлĕрен кĕпе-йĕмлĕх, килти çиппе пасар çиппинчен тĕртеççĕ. Вуниккĕ хĕçĕ, вунвиççĕ, вунтăваттă хĕçĕпе сурпан, кĕпелĕх пасар çиппинчен тĕртеççĕ. Икково. Пир-авăра тĕслĕрен хĕçпе тĕртеççĕ. Çинче çипе ю (= йăвă) шăллă хĕçсемпе (саккăр, тăххăр, воннă хĕççипе) тĕртеççĕ, пысăк çипе сайра, шăллă хĕçсемпе (пиллĕк, олттă, çиччĕ хĕççипе) тĕртеççĕ. N. Хĕçĕ шăхăр пулсассăн, ураççи сахал кĕрет; хĕçĕ шалатка пулсассăн, ураççи нуммай кĕрет. Юрк. Улача çиппихĕç тиркет, урлă хĕçе тиркемес. Пазух. 9. Атьăр, хĕрсем, пасара çитсă (çиччĕ?) хĕçĕ суйлама. Çитсă (çиччĕ?) хĕçĕ çип тиркет те, çитсă (çиччĕ?) хĕçĕ çип тиркет, Чакă ачи хĕр тиркет. Сред. Юм. Выльăх начарланнă тессине: хĕç пек полса кайна, теççĕ. ЧС. Пирĕн лашамăр пĕр эрнене яхăн асаплансан, пĕр ĕçмесĕр çип-çинче хĕç пек тăрса юлчĕ, Ст. Чек. Улттă, çиччĕ хĕçĕпе тăла тĕртеççĕ. Микушк. Çăмарта пек лашасене çиччĕ хĕç пек турăмăр. Ст. Чек. Тăххăр хĕç пирĕн (т. е, тăххăр хĕçĕпе тĕртнĕ пирĕн) анĕ аслă касасси-пӳкесси час пулмас. || Назв. рыбы, чехонь. ШС. Хĕç = хăчах, чехонь. N. Аçтăрханта хĕç вылать, хĕç вылянипе хĕç хаклă.

шараçлă улача

назв. ткани. К.-Кушки. Шараçлă улачан кумма: 6 пĕрчĕ кăвак, 2 — шурă, 2 шурă варринче 1 кăвак, тата 6 кăвак та 1 шурă, ураççи те çавах. Шараçлă улачана тата шултăра улача теççĕ.

шултăра улача

назв. клетчатой ткани. К.-Кушки. Шултăра улачана икĕ асапа тĕртеççĕ: кумми — 6 пĕрчĕ кăвак, 2 — шурă, ураççи — 4 пĕрчĕ кăвак, 2 — шурă.

шӳр

цевка. См. шӳрĕ. Тюрл. Шӳр – çĕрĕ. Ib. Шӳр туса пар-ха (çип авăрлаканни). Сред. Юм. Шӳр, ăна пир тĕртнĕ чôхне çип çăмхаласа ăса варне чиксе ураççи ывăтаççĕ.

нухрат тĕрри

назв. узора. К.-Кушки. Нухрат тĕрри е чапруш. Кумми унăн: 4 пĕрчĕ хĕрлĕ, унтан З — шурă, кĕсен хушшинче 2 пĕрчĕ хĕрлĕ; ураççи çаплах.

пир ураççи

уток. Сред. Юм. Пир ураççи. Ураççĕ тесе пирĕнне урлă ывăтса хĕçпе хĕстерсе пыраканнине калаççĕ.

пир тĕртни

тканье. Изамб. Т. Главнейшие термины, встреч. в ткацком деле: çип (нитка), çунат (воробы), хутăр (моток), хутăр йывăççи (мотовило), хутăр (разматывать нить с веретена на мотовило), йĕке (веретено), кăшкар (вьюшка, лукошко без доньев, на которое навивают нить с воробов), юрек (вьюрок), кумкăч (сновальня), кунча (снятая с сновальни основа и сплетенная в узлы), кунчала, кунçала (свивать снятую с сновальни основу в узлы), кум (сновать, натягивать нитки на сновальню), кумми (основа), ураççи (уток), кăнтар (натянуть основу на станок для тканья), хӳре (суживающаяся часть основы за ниченками), куç (узел основы), куç яр (спустить узел), çĕрĕ (цевка), хултăрчă (скальница), кустăрма (кружалка на веретене скальницы), кĕрĕ (ниченки), кĕрĕ çакки (веревочки, на которых висят жердочки ниченок), кĕрĕ патакки (жердочки ниченок), тай шакки (косточки, посредством которых подложки подвешиваются к жердочкам ниченок), улттă кĕрри, çичче кĕрри и т. д., витĕр (продеть нити основы через ниченки или через зубья берда), çилĕ, хутăр çилли (толстая нитка, которая пропускается через основу, чтобы сохранить порядок ниток в основе), куç хулли (палочки или лучина, вставляемая в основу поперек за ниченками после того, как вынуто çилĕ), куç хăййи (то же), хĕç (бердо), хĕç шăлĕ (зубья или набор берда); хĕç ӳретти (палочки между которыми расположены зубья берда), хĕç янаххи (набилки), улттă хĕçĕ (бердо в 6 пасм), çиччĕ хĕçĕ (бердо в 7 пасм), саккăр хĕçĕ, тăххăр хĕçĕ, вуннă хĕçĕ, вунпĕр хĕçĕ, вуниккĕ хĕçĕ; ăса (челнок), ăса варри или çĕрĕ варри (пруток, игла, ось цевки), пир вырăнĕ (ткацкий станок), тăратни (стойки в ткацком станке), кашта (перекладина, с которой подвешены блоки), шăлтăрма (блок), хивсе (пришва), хивсе патакки или пăрт йывăççи (притужальник, ворот пришвы), ура пусси (подножки), ура пусси çакки (веревочки, на которых висят подножки), чавса (стойка на брусе для пришвы; чавса, представляя примитивный станок, вставляемая в нары, когда нет ткацкого станка), пуç хăми (дощечка, вставляемая стойком в зев основы при выточке узоров), тĕрт (ткать), пĕтĕр (сучить), арла, авăрла (прясть), çăмха (клубок), çăмхала (навивать нитки в клубок или с воробов на вьюшку), килтĕ, килт çип (нитки, остающиеся в конце основы), тăрăх (кусок, конец, полотнище).

пăрçа тĕрри

назв. узора. К.-Кушки. Пăрçа тĕрри — кумми сакăр пĕрчĕ хĕрлĕ, унтан иккĕ — шурă, ун варринче пĕрре кăвак; ураççи çавăн пекех.

ăса

(ŏзå, ŏза, ы̆за), челнок. Шевле, Абыз., Тюрл., Н. Карм. N. Ăса, ăса варри. Юрк. Ăса — пир тĕртекен тавраш. Сказки и пред. чув. 69. Е пир тĕртме ларать те, вылянтарать ăсине. Сред. Юм. Ăса тесе, пир тĕртнĕ чухне, ăшне шӳр хурса, ураççи утакан япалана калаççĕ. Изамб. Т. Унтан ăна (т. е. шӳрĕ) ăса ăшне кӳртсе лартаççĕ.

явлăк-тĕрри

назв. рисунка домотканого платка. К.-Кушки. Тата чăвашсем, çытсă пĕтнĕ вăхăтра, явлăк тĕртсе тăваччĕç, ĕлĕкхи сурпанĕсене сӳтсе. Явлăк тĕрри çакăн пек-чĕ: кумми 20 мăшăр шурă, 10 мăшăр хĕрлĕ, тата 10 мăшăр шурă, 20 мăшăр хĕрлĕ, тата 10 мăшăр шурă, 10 мăшăр хĕрлĕ, тата 10 мăшăр шурă, тата 2 мăшăр шурă, 2 мăшăр хĕрлĕ, тата 2 мăшăр хĕрлĕ, тата 10 мăшăр шурă; ураççи те çавăн пекех.

вĕт улача

назв. пестряди с мелкими клетками. К.-Кушки. Вĕт улачана икĕ ăсапа тĕртеççĕ: кумми ― тăватă пĕрчĕ кăвак, иккĕ шурă, ураççи ― иккĕ кăвак, пĕрре шурă.

виççĕ хĕрлĕ

иккĕ кăвак (тĕрĕ), назв. рисунка ткани (пестряди). К.-Кушки. Кумми: виçĕ пĕрчĕ хĕрлĕ, иккĕ кăвак; ураççи те çаплах.

ывăт

(ывы̆т), бросать, кидать; пускать (стрелу). Цив. Эпĕ чул илтĕм те, йытă патнелле ывăтса ятăм. Полорусс. † Уххуна ывăтсан та, çӳле ан ыт (так!): ухху ункисене çухатăн. † Урама тухрăм, ух ывăтрăм. N. Манăн çурт çумĕнче икĕ хыр ларать, эсĕ çавсене, тăпăлтарса, хуларан ывăтса ярсан, эсĕ ман пуçа касатăн; ывăтса яраймасан, эпĕ санăн пуçа (т.-е пуçна) касатăп. Юрк. Патаккăна мĕшĕн ывăтса ятăн? || Распускать (цветы.). Буинск. † Çĕмĕрт чечек ывăтат, вăрманурлă курă нат. || Вскидывать (голову). † Пирĕн кăвак лаша çук; пусан та, пуçне ывăтас çук. † Пуян хĕрĕ, тиейсе, пуçра ывăтса ан тăрăр. Çук çын хĕрĕ, тиейсе, пуçра чиксе ан тăрăр. || Взрывать (порохом). Ист. 165. Тар пĕтĕм çĕре ывăтса янă. || Употребл. и в ткацком деле. СТИК. Шурă çине хĕрлĕ ывăтса турăм = кумми шурă пусан, ураççи хĕрлĕ пусан, çапла калаççĕ. || Намекнуть. Нюш.-к. Ывăтса, «намеками». Ыввăт! Сред. Юм. Пĕчик ачасем пытанмалла выляç те, пытансан: ыввăт! тесе çôхраççĕ.

иккĕ кăвак

иккĕ хĕрлĕ (тĕрĕ), назв. рисунка на холщевой ткани. К.-Кушки. Куммипе ураççи пĕрех: иккĕ кăвак иккĕ хĕрлĕ улшăнса пырать. Основа и уток одинаковы: (все время) чередуются две синих нитки и две красных. (Такая ткань идет на женские рубахи).

ураççи

ораççи (Шибач.), уток, поперечные нити при тканье. Шибач. и др. Н. Седяк. Ураççи — урлă тĕртекен çип. СТИК. Кумма кумрăмăр та, ураççине те çитерейрĕпĕр темĕн: ураççи пит нуммай каять. Бугульм. † Ураççисем ука, куммн пурçăн — виçмесĕрех кĕпе ан касăр. Альш. Ураççи-куммипе чăпар тутăр, çыхмасăр та юличчен çыхса юл. || Поперечина, которая кладется для таго, чтобы крыша не наваливалась на трубу. К.-Кушки. М. П. Петров. «Ураççи — забоина». СПВВ. И. А. «Ураççи. Шурă пӳрте мăрье тăваççĕ.» См. çорт-çийĕ. || В неизв. знач. СПВВ. ИА. Ураççине тăрăх хурса пыраççĕ. || Поперечник. Пшкрт. Ку оλи^ы_чä орос'иjэ̆ _мэ̆_нцо оржы̆н? Велика ли ширина этой улицы? || Б. Олг. Ораççи — переводина, в которую упираются пятками стропилины.

урашши

(ура_шши), уток. Яргуньк., Питушк. См. ураçă, ураççи. Якейк. Орашши (ора_шши), уток.

учиял тĕрри

особый рисунок ткани (для одеяла). К.-Кушки. Учиял тĕрри: кумми хĕрлĕ, ураççи — 10 мăшăр хĕрлĕ, 1 мăшăр шурă, 4 мăшăр кăвак, 3 мăшăр шурă, 4 мăшăр кăвак, 1 мăшăр шурă.

Русско-чувашский словарь (1972)

уток

мн. нет ураççи (пирĕн).

Русско-чувашский словарь (1971)

переводина

ж. стр. ураççи; потолочная переводина мачча ураççийĕ.

поперечина

ж. урлашка, ураççи, йĕпсе; поперечина в улье вĕлле урлашки; поперечина шлеи кутлăх урлашки, урлу.

поперечник

м. 1. урлăш, танкăш, ураççи; 2. (сбруи) урхалăх.

уток

м. текст, ураççи; нитки для утка ураççи çиппи.

Этимологический словарь чувашского языка (1964)

ураçа

, ураççи «уток ткани», «поперечные нити ткани»; уйг., кирг. аркак, узб. оркок, азерб., тур., тат., туркм. аргач, казах., к. калп., башк., тат. аркау, алт. В арку «уток ткани»; Можно возвести к урлă (тат. аркылы, башк. аркыры) «поперек» (?), но более вероятно происхождение от *уриш: Замахш., туркм. эриш, узб. уриш, ойр. ӧрӳш «основа ткани», от эр, ур, ӧр, тув. аргы «плести», «ткать»; ср. ормокчу «ткач».

См. также: