Поиск: сад

Введите слово для поиска

Область поиска:

Чувашско-русский словарь (1982)

ай-вай

I.
частица усил. разг.
какой, ну и
ай-вай хитре сад! — какой красивый сад!
ай-вай капмар çурт лартнă вăл! — ну и дом же он отгрохал!

арăш-пирĕш

2.
буйно, сильно
шыв арăш-пирĕш сарăлса кайнă — река сильно разлилась
арăш-пирĕш ӳссе кайнă сад — буйно разросшийся сад

ача

детский
ребячий
разг.
ачам — мой ребенок
айван ача — наивное дитя
алăри ача — грудной ребенок
чĕчĕ ачи — грудной ребенок
пĕчĕк ача — ребенок, малыш
ача амăшĕ — мать
ача амăшĕ героиня — мать-героиня
ача вăййи — детская игра
ача кипки — пеленка
ача çитти — пеленка
ача сачĕ — детский сад
ача çурчĕ — детский дом
ача урапи — детская коляска
ача яслийĕ — детские ясли
шкул çулне çитмен ачасем — дети дошкольного возраста
ача чухне — в детстве
ача ĕмĕрт — кормить ребенка грудью
ача çурат — родить ребенка
ача ту — родить ребенка
ача пăрахни — выкидыш
ача çуратмалли çурт — родильный дом

ботаника

ботанический
ботаника учебникĕ — учебник по ботанике
ботаника сачĕ — ботанический сад

вилла

вилла (хула тулашĕнчи пуян пӳрт)
вилла сад варринче ларать — вилла расположена в глубине сада

вырăн

2.
участок, площадь
пуш вырăн — пустырь, пустошь
хăмла вырăнĕ — хмельник, плантация хмеля
кил вырăнĕ — усадьба
сад вырăнĕ — площадь сада
вырăн ил — получить участок для застройки

груша

грушевый
груша сеткенĕ — грушевый сок
груша сачĕ — грушевый сад
груша эрехĕ — грушовка (вино)

йĕри-тавра

1.
вокруг, кругом
йĕри-тавра вăрман — кругом леса
йĕри-тавра пăх — оглядываться
сад йĕри-тавра карта çавăр — обнести сад изгородью
сĕтел йĕри-тавра ларса тух — рассесться вокруг стола
çурт йĕри-тавра йывăç лартса тух — обсадить дом деревьями

йывăç

деревянный
древесный

вăрман йывăççисем — лесные культуры (деревья)
лăсăллă йывăçсем — хвойные породы
çулçăллă йывăçсем — лиственные породы
сыпакан йывăç — подвой
сыпмалли йывăç — привой
улма йывăç (йывăççи) — яблоня
улма-çырла йывăççисем — фруктовые деревья
хунав йывăç — побег (дерева), саженец  
йывăç авăр — деревянная ручка, деревянный черен
йывăç вулли — древесный ствол
йывăç кăкĕ — комель
йывăç кăмрăкĕ — древесный уголь
йывăç кĕреçе — деревянная лопата
йывăç папки — почка
йывăç пахчи — сад
йывăç сĕткенĕ — древесный сок
йывăç сухарĕ — смола
йывăç çурт — деревянный дом
йывăç улми — диал. яблоки
йывăç ура — деревянная нога (протез)
йывăç хăвăлĕ — дупло
йывăç хуппи — кора, корье
йывăç кас — рубить дерево
йывăç ларт — сажать деревья

меллĕ

удобно
меллĕ вырăн — удобное место
меллĕрех вырнаçса лар — усесться поудобнее
институт сачĕ питĕ меллĕ вырăнта — институтский сад расположен на очень удобном месте

палисадник

палисадник (пӳрт умĕнчи пĕчĕк сад)

пахча

1.
сад

пахча

садовый
улма пахчи — яблоневый сад
чие пахчи — вишневый сад
пахча çĕççи — садовый нож

пахчалăх

участок (под огород или сад)
пахчалăх уйăрса пар — отвести участок под огород, сад

пăх

3.
смотреть, выходить, быть обращенным куда-л.
пирĕн пӳрт вăрманалла пăхать — наш дом обращен к лесу
чӳречесем сада пăхаççĕ — окна выходят в сад

пĕтер

6.
губить
убивать

сада пĕтер — губить сад
шанчăка пĕтер — убить надежду
пĕтертĕн эсĕ мана! — погубил ты меня!
ал çитменни пĕтерет — меня губит нехватка времени; в том-то и беда, что времени не хватает
Çынна ĕç мар, хуйхă пĕтерет. — посл. Человека не работа губит, а горе. (соотв. Не годы старят, а горе).
Пĕр пукра пĕтĕм пурана пĕтернĕ. — посл. Один куколь может испортить закром хлеба. (соотв. Паршивая овца все стадо портит).

раштав

рождественский
раштав сиввисем — рождественские морозы
пахча витĕр çул турам, раштав тăманĕ пĕтерчĕ — фольк. я проторил дорожку через сад, да замела рождественская метель

сад

1.  
сад

сад

садовый
садоводческий

коллективлă сад — коллективный сад
улма-çырла сачĕ — фруктовый сад
сад ăсти — садовод
сад ĕçĕ — садоводство
сад хатĕрĕсем — садовый инвентарь
сад хыв — заложить сад
садсем лартса ӳстер — разводить сады

сад

2.
садовый, культурный
сад хăмла çырли — садовая малина
сад чечекĕсем — садовые цветы

сапан

II. сад.
привой

сат

1.
то же, что сад
сатăрта сар кайăк юрлать-çке, сатăр илемне кӳрет-çке —фольк. у вас в саду поет иволга, украшая собою сад

секатор

сад.
секатор (турат касмалли хачă)

сыхла

2.
охранять, стеречь, сторожить, караулить
пахча сыхла — сторожить сад
сыхлакан объект — охраняемый объект
Тимĕр йытă кил сыхлать. (Çăра). — загадка Железная собака дом сторожит. (Замок).

улма

яблоневый, яблочный
вăрман улми — дикое яблоко
уй улми — дикое яблоко
йӳçĕтнĕ улма — моченые яблоки
улма йывăççи — яблоня
улма кукли — яблочный пирог
улма пахчи — яблоневый сад
Йывăççинчен улми аякка ӳкмест. — посл. Яблоко от яблони недалеко падает.

улмуççилĕх

яблоневый сад

уçăл

13.
освежаться
прогуливаться

сада уçăлма тух — выйти в сад освежиться
уçăлса çӳре — прогуливаться

хевте

2.
краса, красота, прелесть, красивый вид
хула хевти сад-паркра — красоту городу придают сады

черетĕн

поочередно, по очереди
садра черетĕн хурал тар — сторожить сад по очереди

чие

вишневый
чие варенийĕ — вишневое варенье
чие йывăççи — вишня (дерево)
чие пахчи — вишенник, вишневый сад
чие сачĕ — вишенник, вишневый сад
чие çырли — вишня (плод)
чие эрехĕ — вишневка, вишневая настойка
чие тĕслĕ сатин — сатин вишневого цвета

чиелĕх

вишенник, вишневый сад

явăçтар

1.
приваживать, приучать
алла явăçтар — приручить
кайăксене пахчана явăçтар — привадить птиц в сад

çеçкелен

1.
цвести, расцветать, распускаться
çĕмĕрт çеçкеленнĕ — черемуха расцвела
сад шап-шурă çеçкеленнĕ — сад весь в белом цвету

çеçкеллĕ

1.
цветущий, в цвету
çеçкеллĕ сад — цветущий сад
çеçкеллĕ улмуççи — яблоня в цвету

çимĕç

овощной
ешĕл çимĕç — зелень
тăварланă çимĕçсем — соленые овощи, соленья
çимĕç пахчи — 1) плодовый сад 2) огород


çимĕç тĕвви
бот. завязь
çимĕç туни (аври)бот. 1) плодоножка 2) пестик

çимĕçлĕ

2.
плодовый, плодоносящий
çимĕçлĕ сат — плодоносящий сад

çыр

2.
чертить, очерчивать (размечая что-л.)
стройка чиккине çыр — очертить границу стройки
сад ăçта пулмаллине çырса тух — разметить участок под сад

ăста

3. в сочет. с сущ.
образует имена лиц по профессии:

сад ăсти — садовод, садовник
сехет ăсти — часовщик, часовой мастер
хăмла ăсти — хмелевод
хурт-хăмăр ăсти — пчеловод

аяк

6. в роли служ. имени:

аяккинек, у
пӳрт аяккине тухса лар — выйти посидеть у дома

аяккипевдоль; рядом
сад аяккипе иртсе кай — пройти вдоль сада

аяккинчеу, при, около, возле, подле
клуб аяккинче йывăçсем лартнă — возле клуба высажены деревья

аяккинченот, с
çул аяккинчен кай — отойти от дороги

чĕрт

4.
растить, выращивать
сад чĕрт — заложить сад

тух

25. в форме деепр. тухса с др. глаголами
образует составные глагольные формы:

тухса вĕç — убежать, сбежать, удрать

тухса кай —
1) уйтй, отправиться откуда-л.
2) вылезть, выбиться из-под чего-л. (напр. о рубашке)
тухса кĕр — сходить куда-л.
тухса кил — покинуть (помещение или населенный пункт, чтобы отправиться сюда)

тухса лар —
1) выйти посидеть
сада тухса лар — выйти в сад посидеть
2) выскочить, вскочить, появиться (напр. о фурункуле)  
3) уст. выселяться, поселиться обособленно (напр. хутором)

тухса сирпĕн — прям. и перен. вылететь, выскочить
пăкă тухса сирпĕнчĕ — пробка вылетела

тухса çӳре —
1) выходить, быть способным выходить из дому (напр. по состоянию здоровья)
вăл тухса çӳрекен пулчĕ — он стал выходить из дому
2) разъезжать, бывать в разных местах

тухса тар — убежать, сбежать

тухса тăр —
1) выйти к чему-л., встать у чего-л.
доска умне тухса тăр — выйти к доске
2) торчать, выдаваться, выпирать
3) выходить, публиковаться (систематически)

тухса ӳк —
1) выпасть, вывалиться из чего-л. (напр. о гайке)
2) разг. похудеть, отощать
3) разг. вылететь (с работы)

тухса шăвăн — разг. уйти незаметно, выскользнуть

сып

4. сад.
прививать
туратпа сып — привить черенки
папакпа сып — привить глазки
сыпнă йывăç — привитое дерево
сыпман йывăç — дичок, непривитое дерево
сыпмалли йывăç — подвой
сыпакан папак — привой
сыпакан турат — привой

такăрла

2.
прокладывать, торить
ачасем пахча урлă сукмак такăрланă — ребята проторили тропку через сад

сад


ача сачĕ — детский сад
ботаника сачĕ — ботанический сад
зоологи сачĕ — зоологический сад
хула сачĕ — городской сад (парк)

Никольскийĕн чăвашла-вырăсла словарĕ

пахча

сад
двор
усадьба

пахча ӳстерсе укçа ту — насадить сад и заработать деньги
хăмла çырли пахчи — малинник
улма пахчи — яблоневый сад
пахчалалла йытса кайрĕ — понес по направлению к саду
пахчи-пахчипах улми, йĕри-тавăра шур улми — целые сады садовых яблок, а кругом (все) белые яблоки
хăта хапхи пахчалăх — у свата ворота двустворчатые
пахчаçă — садовник; огородник

сат

сад без забора; сат пахчи – сад.

164 стр.

Словарь чувашского языка

я

1. я (jа), вить.
- Хорачка. Яс, вить.

2. я (jа), что? ась?
- Шибач. К.-Кушки. Ваҫлей! пурттӑна пар-ха! — Я? — Пурттӑна пар, теҫҫӗ; клуххуй-им эс? Василий, дай-ка мне топор! — Что? — Дай, говорят тебе, топор; разве ты глухой?! N. Леш ҫинӗ (=ҫынӗ) кӑҫкӑрнӑ рака: рак, рак! ста-ке эсӗ? Леш, виҫ хут кӑҫкӑрсан тин: я? тенӗ. Тот человек кричал раку: «Рак, рак! где же ты?» Тот лишь после трех раз откликнулся: «Что?»
- Альш. Ку старикки ӑна хирӗҫ: я, мӗн тен? тет. Этот старик говорит ей: «Ась, что ты говоришь?"

3. я (jа), то же, что е, а если (вдруг).
- КАЯ. Ай ачам, ачам! мӗн инкек ҫакланчӗ-ши! (что за несчастие!). Я урсан, мӗн тусан (а если сбесится она), мӗн курас-ха?
- Завражн. Я корин! А если увидит! Я килин! А если придет!
- Якейк. Эп сан пата пырӑп ӗнт! — Я аҫу курсан? Я прийти-то приду к тебе!.. А если отец твой увидит?! (говорит парень девушке).
- Абыз. Я хырӑму выҫҫассӑн? А что, если проголодаешься?

4. я (jа), восклиц. при неожиданно обнаружившемся обстоятельстве.
- КС. Я, эсӗр пахчана кӗтӗр-и-ха! А, вы в сад залезли!

савăт

сад. Шарбаш.

савăт карти

(-δиы), сад. Панклеи. † Энтип хăтин савăт карти, савăт картинчи оммийĕ хорт çиманни пĕре пор. Никит. Савăт, савăт, савăт карти, сави картинче хурт карти.

сат

сад (русск.). ЧП. Ай-хай сат янăрать, сат янăрать сатри кайăк сассипе. Бел. Гора. † Анне кăмăлне килсессĕн, сат айĕнче лартăпăр, пурçăн тĕрри парăпăр (о невесте). N. † Сатăрта сарă-кайăк юрла-çке, сатăр илемсене кӳре-çке. Юрк. Чӳречи хĕвел тухăçнелле те саталла. Чураль-к. † Умлуççи лартрăм — сат турăм, умли пулчĕ шуп-шурă. Артюшк. Ăна сат ĕçĕ ĕçлеме тытнă (нанял его). Н. Карм. † Сат хăмлисем ярса сăра тусан, юрла-юрла ĕçни илемлĕ. || Зелень. К.-Кушки. Сат ларт, украшать зеленью (в праздники).

сат карти

(-δиы), сад. В. Олг. Актай. † Сат, сат, сат карти, сат картинче сар-кайăк. ЙФП. † Атти карти — сат карти, сат картинче сар-кайăк.

сат пахчи

сад.

Сатри

(садри), яз. имя мужч. Ялюха М.

хула пахчи

городской сад. Хăр. Паль,. 23. Сулахай енче хула пахчи.

кăшкăр

(кы̆шкы̆р), кричать. См. кăçкăр, кăчкăр. КС. Эпĕ, хăраса, сасартăк кăшкăрса ятăм (закричал). Букв. 1904. Кăшкăр, кăшкăр — нимĕн сасси те илтĕнмест, пĕр вăрман янтăраса кайни çех илтĕнет. N. Пĕтĕм пахчана илтĕнмелле (на весь сад) кăшкăрчĕ. Орау. Вăл пурне те (на всех) çапла хаяррăн кăшкăрса пăрахать. Ib. Вăл пуринпе те çапла кăшкăрса калаçать. Он на всех так кричит. Собр. Вăрманта арçури кăшкăрнине илтсессĕн, хирĕç кăшкăрма юрамаçть. Чув. пр. о пог. 258. Кăмака айĕнчи шăрчăксем пит кăшкăрсан, ăшăтать хĕлле. Зимою под печкой сверчки очень кричат — к теплу. || Квакать (лягушка). N. † Шурта шапа кăшкăрат. || Абыз. Çĕлен улт çухрăмран кăшкăрса килнĕ. || Скрипеть (напр. о железном блоке двери).

шикмай

так называют маленького, но вострого, юркого мальчишку (от пяти до десяти лет). СТИК. Эх, шикмай, ăçта пырса кĕтĕн! (Говорят, напр., мальчишке, забравшемуся в чужой сад).

шур

шор, белый. См. шурă. Янтик. Ĕнтĕ шур юр çăвать, пушмак путать. Собр. Шур юр çине çунă шур йăлтарка, хĕртсе хĕвел пăхса та ирĕлес çук. НР. Ăрамри шур юр пĕтес çук... На улице белый снег не сойдет. Вомбу-к. Шур пренĕк. Чураль-к. Мана пичи юратать: шур ампар лартса парас, тет. Тайба-Т. Тантăш ăçта çывăрат, урам хĕрринчи шур лаçра. N. Шур кĕççĕ чăлха пустартăм; шур курнитсара çӳрес пек. НР. Уй варринчи шур хурăн... Среди поля белая береза... Альш. Ман çийĕмри шур кĕпе, арки вăр-вăр тăват-çке. НР. Кантăк çинчи шур супăн... На подоконнике белое мыло... Хора-к. Шор çăмарта тийиса шоратмасăр çиес мар. N. Çӳлĕ тусем çине хăпартăр-и, шур кĕленче чиркӳсем куртăр-и? Тогаево. Шур-шур та ульки кантăр тыллать. N. Тăп-тăваткăл минтер, çитсă вăй пит, пурте шур хуринĕн (белого гуся) мамакĕ. N. Шор сахăр пек çут атă, ăстаях-ши выртать-ши? ГФФ. Шор чăлхапа, пошмакпа. В белых чулках и башмаках. Ib. Шор перчатки, кăвак кончи ĕçпе пĕтрĕ окçашăн. Белые перчатки, синие наголенки износились в работе из-за денег. Хош-Çырми. Пĕр çавра çил тухтăр, вĕçтертĕр, аннеçĕм чĕрки çĕне ӳкертĕр, шор тоттăрпа çыхса хотăр-и. Пусть поднимается вихрь и унесет их (волосы) и уровит на колени матушке; пусть завяжет она их в белый платок ГФФ. Ларса йолма шор чол мар. И не белые камни, чтобы остаться на месте. НР. Тарăн варти, ая, шор хăйăр анчах çунă шор йор пек. В глубоком овраге белый песок, подобно что выпавшему белому снегу. N. Халăх окçипе пĕр шор лаша илеç Илья пророка пама. ГФФ. Пахчана ятăм шор питек кĕтмĕл аври солляма. Я пустил в сад белого ягненка щипать брусничную траву. Байгул. Шор кăвакал чĕпписĕм. Хош-Çырми, Шор автан сассисем илтĕнеççĕ. Слышатся голоса белых петухов. Байгул. Шор, шор, шор та хĕр, шор та кантăр тыласан, ори таппа ларайнă. Ст. Чек. Шур хĕр. Ст. Айб. Шур акаян шăлĕсем хура. (Хурткуççи). Н. Лебеж. Килеймерĕм атте-анне кăмăлне, килтĕм шур патшанăн кăмăлне. (Солд. п.). Мусирма. Хура хур ами пултăм та, хура халăха пуçтартăм; шур хурт ами пултăм та, шур халăха пуçтартăм. || Седой. N. Шурă кăвак (седой). Альш. Ăна шурă сăн (кăвак сăн) çапнă. У. Я. Шур çӳçсене тăктарчĕ тертленнĕ пуç çинчен. Ала 66°. Кинçĕм те лайăх Хĕвекла, йĕрет те макрать, качча каять, пуçăм та шурă пулми, тет. || Чистый. НР. Шор портянккă не шалккă... Чистых портянок не жалко. К.-Кушки. Мунча кĕрсе тасалса, шурă кĕпе-йĕм тăхăнса. || Светлый. НР. Шор чăланти, ай, çут часси, çапас вĕрем çиттĕр пуль. Блестящим часам, что в светлом чулане, видно, пришло время бить. || Бельмо. N. Вара ман куçсене шур илчĕ. ЧП. Икĕ хура куçма шур илтертĕм. Зап. ВНО. Ватă хĕрĕн куçне шур илнĕ. N. Ахмать куçне шур илнĕ. (Чӳрече шăнни). Кан. Асамçăсем патне чупса куçсене шăтарттаракан,— шур илтерекенсем. N. Куçне шур та илсе лартнă. N. Сулахай куçне шур илнĕ (вăкăрăнне).

пан улми пахчи

-сачĕ, яблоневый сад. БАБ. Автанĕ пан улми пахчине кайна. Шел. П. 63. Пан улми сатне кĕрсе, утă çула пуçларĕ.

пах

сад. Отдельно не употребительно, встречается в сочетании со словом улма и входит в состав сл. пахча.

пахча

(пахц'а, пахча), огород. Альш. † Сикрĕм антăм пахчана, пахча сулĕ çук пулчĕ. Изамб. Т. Пахча тытмалăх (загородить) укçа пулсан, эпĕ пахчасăр та пурăнап. N. Манăн пахчана тыр ан акăр. N. Пахчана улма тултартăмăр. || Сад. СТИК. N. Улăх ути çулнă, ятран пĕрер валем лекрĕ. Пахча ути пĕр валем-пулчĕ. N. Пĕр-пĕр çĕре каяс пулсассăн, эпĕ кирек хăçан та çав пахча витĕр каятăп (= çӳретĕп). N. Пахчана кăçал лартмасăр юлас марччĕ. || Двор. Разг. С. Мих. Çак аслă пахча санăн-а? Твой, что-ли, этот большой двор? Отсюда: пахчалăх, паччалăк.

пахчаш

огород, сад. N. Пахчаш çимĕçĕ ӳстересси çинчен каламалли те çук.

ача

(аζ’а, аџ̌а; Пшкрт, Писмянка ача), infans, parvulus; puer; puella; virguncula; adolescens, adolescentulus, iuvenis, дитя, ребенок; мальчик; девочка; парень, юноша; девушка. Зап. ВНО. Амăшĕ пулсан, ачи пулать. Орау. Йăван арăмĕ ачи хыçĕнчен тасалнă ĕнтĕ. Жена Ивана уже оправилась после (ребенка) родов. Н. Седяк. Ача çуралсан, кăвапине касаççĕ. Ывăл ача пулсан, кăвапине çĕçĕпе е пуртăпа касаççĕ: çĕçĕ пек çивĕчĕ пултăр! теççĕ. Кăвапине пуртă çине хурса, çĕçĕпе касаççĕ, ак çапла каласа: ĕçе хавас пултăр! Икĕ тĕрлĕ калаççĕ. Примеч. Хĕр-арăм çăмăлланаймасан: упăшкине йăвăр, усал сăмах каланă пулĕ, теççĕ. Çавăнпа арăмĕ урлă упăшкине виçĕ хут каçараççĕ. Упăшки: унăн çылăхне каçаратăп, тет. Ача çуралсанах, çăварне çу хыптараççĕ. Ачана тĕне кӳртсен, пăртак пурăнсан, ача чăкăчĕ чӳклеççĕ. Чӳклессине пĕр-пĕр чухне ĕçсе-çисе ларнă чух чӳклеççĕ. Сĕтел çине çăкăр, ун çине пĕтĕм чăкăт хураççĕ. Унтан, ура çине тăрса чӳклесен, çăкăрĕпе чăкăтне вакласа, валеççе параççĕ. — Ĕмĕрлĕ пултăр, кунлă-çуллă, пултăр! теççĕ. Пĕр-пĕр çыннăн ача çуралсан: çĕнĕ кайăк çуралнă, теççĕ. Унтан тата ыйтаççĕ: ылттăн-и, кĕмĕл-и? теççĕ. Ылттăн — ывăл ача, кĕмĕл — хĕр-ача. Пин тенкĕ, теççĕ, çĕр тенкĕ. Когда родится ребенок, ему обрезывают пупок. Если родился мальчик, то пупок обрезывают ножом или топором, со словами: «Пусть будет остр, как топор». Пупок кладут на топор, разрезывают ножом и говорят: «Пусть будет работящим!» Говорят двояко. Примеч. При трудных родах делают предположение, что жена когда-нибудь сказала мужу что-нибудь оскорбительное и нехорошее. Поэтому заставляют мужа переступить через жену трижды. Муж заявляет, что он прощает своей жене грех. Как только родится ребенок, ему дают в рот немного масла. Немного спустя после крещения, молят ребячий сыр. Этот обряд справляют во время пирушки. Кладут на стол хлеб, а на него непочатой сыр: потом встают, совершают моление, а хлеб и сыр раздают по частям присутствующим. При этом говорят: «Пусть будет долголетен!» Если у кого-нибудь родится ребенок, то говорят: «Родилась новая птичка» (или: зверек). Кроме того, спрашивают: «Золото или серебро?» Золото — мальчик, серебро — девочка. (На это отвечают): «Тысяча рублей» (если родился мальчик и) «сто рублей» (если родплась девочка). Ср. Алг. Ача çуралсан. Пуçламан чăкăт илеççĕ, пуçламан çăкăр, сăра ăсаççĕ. Кĕл-тăваççĕ турра: турă! ху çуратнă чунна лайăх ырлăх-сывлăх пар пурăнма. Алăк уçса, пуççапаççĕ турра. Когда родится ребенок. Берут непочатой сыр и непочатой коровай хлеба, нацедят пива и молятся богу: «Боже! дай счастья и благополучия живому существу, созданному тобою!» Отворяют дверь избы и делают земные поклоны. Собран. 195. Ача çуратсан, ăна, тĕне кӳртсе, уйри тăр-пĕччен ларакан йăвăç патне илсе каяççĕ, унта хăйсем урăх ят хураççĕ; урăх ят хумасан, ача пурăнмасть, теççĕ. Когда родится ребенок, то его окрестят и отнесут к дереву, одиноко стоящему в поле. Там они дают ребенку другое имя, думая, что в противном случае ребенок не будет жить. Ст. Чек. Эпĕ ача çулĕнчен тухнă ĕнтĕ. Я уже вышел (вышла) из детского возраста (гов. когда исполнится 12 лет). Ib. Эс ача мар ĕнтĕ, ача çулĕнчен иртнĕ ĕнтĕ. Ты уже не ребенок, твои детские годы уже прошли. Ib. Ялан ача пулăттăн. Ты все хотел бы быть ребенком. Собр. 71. Ача пăхакан выççа вилмен, йытă пăхакан выççа вилнĕ, теççĕ. Кто ухаживает за ребенком, не умрет с голоду, а кто воспитывает собаку, умрет голодной смертью. Альш. Варвари Пăрăнтăкран Кашана качча кайнă. Ачине тутар арăмĕпе тунă, тет. Варвара вышла замуж из Бурундуков в Елховоозерную. Говорят, что при родах у нее была бабкой-повитухой татарка. N. † Улма пахчи турăм та эп, ача кулли пулчĕ вăл. Я рассадил яблоновый сад, но он достался в добычу детям (т. е. они воровала из него яблоки, ломали деревья и пр.). Ч.С. Эпĕ: халĕ мана никам та чаракан çук, тесе, ар шухăшăмпа шухăшласа ларатăп. Я сижу и думаю своим детским разумом: «Теперь меня некому останавливать» (т. е. удержввать от шалостей и проч.). Шурăм-пуç З. Çĕнĕрен тӳрри пур теççĕ те, çĕнĕрен тӳрри пур, теççĕ. Ай-хай, ача Учун пур та, çав Ивана пăрахаймаçть. Говорят, что имеется новый друг (любовник), а она, Ульяна, не можст бросить того Ивана. N. † Ай-хай ача Татьяна Киштек çулĕпе сиккипе. КС. Вăл ачи унăн кампа пулнă-ши? От кого у нее этот ребенок? Якейк. Валтанхи ар, хырăмра чох, эпĕр, туран куççа, анса лартăмăр. Когда я ходила первым ребенком, мы переселились с верхнего конца деревни на нижний. Шорк. Ачана кипкепе тыт. Держи ребенка в пеленках. КС. Эй, ачупа пĕрле!.. йĕрĕнтермĕш!.. Эх, чтобы тебя с твоим ребенком!.. Надоедник!.. Сред. Юм. Ача ӳкмен, сурчăк ӳкнĕ! Пĕчик ачасĕм ӳке парсан, пысăккисĕм, ачана тăратнă чухне, ача ӳкнĕ çĕре сурса, çапла калаççĕ. Не ребенок упал, а плевок! Когда упадет ребенок, то взрослые, поднимая его, плюют на то место, где он упал, и произносят эти слова. Чебокс. Тепĕр кун, кăнтăрлахи кĕлĕрен тухсан, атте ачана çĕклерĕ те, урамалла йăтса тухрĕ. На другой день, после обедни, отец взял ребенка (мою маленькую сестру) и понес ее куда-то на улицу. Собр. 103°. † Сак çинче ача вылясан, ашшĕ-амăшĕ курать — савăнать. Когда на нарах играет ребенок, отец с матерью смотрят на него и радуются. ХVIII. З1. Сак тулли ача пар. Дай полные нары детей. (Из моленья). Нюш-к. Ача пăлатна пулсассăн, уна пĕр çулталăкранах ĕмĕртме пăрахтараççĕ. Если ребенок здоров, то его советуют отнимать от груди, как только ему минет год. Ib. Тата тĕлĕкре пĕчик ачана курсан та, чирлессе, теççĕ. Говорят, что видеть во сне маленького ребенка также предвещает болезнь. Курм. Ача çăлтан топрăмăр. Мы нашли в колодце ребенка. Так говорят, когда родится ребенок. Вир-ял. Çав хĕр мана ача тет; аллине ача тытмасăр çав хĕр качча ан кайтăр! Эта девка называет меня мальчишкой; пусть не выйдет она замуж раньше, чем родит («возьмет в руки») ребенка! Шел. П. 66. Ача туман арăм ача тăвасшăн вилесене (покойникам) панă вĕт ăна (лоскут холста). Сарат. «Çывăр, ачам (хĕрĕм), çывăр! Аннӳ кайнă çырлана; татнă-татнă — ывăннă, унтах, выртса, çывăрнă. Аçа çаптăр, çиçĕм çиçтĕр, пирĕн аннене (или: санăн аннĕне) вăраттăр. Пирĕн анне вилсессĕн, çĕнĕ анне илĕпĕр. — Çĕнĕ анне аван мар, кивĕ анне аванччĕ: çĕнĕ курнитса ăшă мар, кив курнитса ăшăччĕ. Ст. Айб. † Чипер ача куйланать савнă ачи килментен. Красавица тоскует оттого, что не пришел к ней милый. Абыз. † Атăл çинче алă майра, сараппань виттĕр çил вĕрет. Пирĕн ачисем пулчĕ (ç) пӳлч (= пулĕ?) На Волге 50 русских женщин; сквозь их сарафаны продувает ветер. Вероятно, это были наши ребята. Альш. Вĕрентесси теплелле, çынсем унта темĕнле, епле пурăна пĕлмелле? тетĕп. Шухăша юлтăм хайхи ача. Как еще будут обучать? Каковы-то там люди? Как там жить? Задумался парень (т. е. я). N. Ыйтат, тет, ку хĕрĕнчен: камран сан ку ачу? тесе. Спрашивает этот у дочери: «От кого, говорит, у тебя этот ребенок?» Сказки и пред. чув. 17. Сĕм вăрманăн ачисем йăвисене кĕреççĕ. Дети дремучего леса входят в свои жилища. Регули 1248. Эй она ачан корса. Эп она арăмăн илтĕм. Я ее видел еще ребенком. Я ее взял вдовой. С. Тим. † Вун çитĕ çулхи ачупа кам юратса вылямĕ. С 17-тилетним юношей кто не пожелает играть? Альш. † Ашшĕ-амăшĕ ӳксе, йĕрсе юлчĕ ытам тулли сарă ачишĕн. Родители плакали навзрыд («упавши») о своей милой красавице дочке. Кратк. расск. 20. Атте, яр ачуна пирĕнпе. Отец, отпусти сына с нами. Изамб. Т. Унта халăх пухăннă çĕре асламăшĕ: ачи, ачи Павăлĕ! Пăхран-шăкран тасалнăччĕ, шыва кайса вилейчĕ, тесе, кăçкăрса йĕрет. Там, при собравшемся народе, бабушка (его) ревет благим матом, пряговаравая: «Бедный Павел! Только что ты успел вырости до того, чтобы ухаживать сам за собой, и уж утопул в речке!» N. Эсир пĕлекен Хурамал ачи Елеазар (конец письма). Известный вам Карамалинский парень Елеазар. Лашман. † Урамăрсем тӳрĕ пулас пулсан, хĕрхенмĕттĕм йĕс кĕлелĕ аттăма; ачисем ачана çитнĕ пулсан, хĕрхенмĕттĕм кĕмĕл çĕррĕме; ачисем ачана, ай, çитеймен, кĕмĕл çĕррисем ăстантан тухайман. Если бы улицы были прямые, не пожалела бы я своих сапог с медными подковками; если бы парни были на возрасте, не пожалела бы я своего серебряного кольца... Парни еще не выросли, серебряные кольца еще не вышли из литейного стана. Собр. † Çинçе пилĕк сар ача пĕччен çывăрнă чух, ай, пулайинччин! Ах, если бы красивый юноша с тонкой талией был около меня, когда я сплю одна. Эпир çур. çĕр-шыв. Шкулта пурĕ 90 ача вĕренет: вĕсенчен 50 ача хамăр ял ачи, 40 ача урăх ял ачисем. Альш. Ачапа вилнĕ. Умерла из-за ребенка (т. е. от родов). Ib. Çăмăлланаймасăр вилнĕ. Умерла, так как не могла разродиться. Ib. Çав çынпа пулса (çӳресе), ача тунă. Прижила от этого человека ребенка. Макка 142. Ача, пурăнасса нимĕн шухăшсăрах тенĕ пекех пурăнатăп. Живу я, братец, без всякой думушки и заботушки. || Qui blanciius alloquuntur, primae personae terminationem addunt. Прибавление к этому слову суфф. притяж. 1 л. ед. ч. делает обращение более ласковым. Изванк. Кин ачам! çынна ытла йăвăр сăмах ан кала, çынна тĕксе ан яр, ачам, çын сăмах хыççĕн кăлăх ан кай, хуна ху пĕл. Милая сноха! не говори другим оскорбительных слов, не отталкивай от себя людей, не поступай необдуманно по чужим советам, знай сама себя. (Наставление, даваемое молодой стариками и старухами; из обр. «Çĕн-çын яшки»). Ст. Чек. Ачам, кăлăхах çынпа вăрççа ан çӳре. Не бранись, дитя мое, попусту. || De pupa. О кукле. Сред. Юм. Калăпа пир таткисĕмпе чӳркесен, пĕчик ачасĕм: ача, тесе, çĕклесе çӳреççĕ. || In allocutionibus significat sodalem. Нередко употреблаетея в обращениях, в смысле брат (к лицам обоего пола, как и это русск. сл.). Б. Олг. Çитмест-и сана ик сом вонă пус? — Ах, ачам, çапла йӳн полат. Не будет ли с тебя шестидесяти копеек? — Ах, это, брат, (слишком) дешево будет! Ст. Чек. Ача, атя шыва кĕме каяр. Идем, брат, купаться.

анат

(анат), ita appellatur locus demissior alterius ei adiacentis loci ratione habita. Pars vici inferior. Casus eius nominativus non ponitur fere nisi in compositione. Низовье, низменность (в сравнении с прилегающими высотами). Нижняя часть селения. Орау. Анат — шыв юхса каякан ен. Низовье — та сторона, куда течет река (вода). Яргунь. Тепĕр çын ăна хирĕç анатран хупарать, тет. Другой человек поднимается ему навстречу снизу, вверх по течению. Раков. † Аната пĕве пĕверĕм хур-кăвакал хатришĕн. Я запрудил внизу (т. е. в нижней части селения) пруд, на радость гусям и уткам. Кив. ял, Сизов. † Аната пĕве пĕверĕм хур-кăвакал ӳстерме (чтобы выращивать гусей и уток). Микуш. † Хăпартăм та çӳлĕ ту çине, çаврăнтăм пăхрăм ял çине, анатпала туне пĕлмерĕм. Я взошел на высокую гору, оглянулся назад на деревню, и не мог разобрать, где у нее нижний конец и где верхний. Якей. Мĕлле, пасара анатран кайăпăр-и? Ну что, где поедем мы на базар? — низом (т. е. низменностью)? В этой фразе „анатран“ может также означать: нижним концом деревни. Бугульм. Анаталла пулсан пирĕн лаша хуть хăçан та (i. q. кирек хăçан та) сиккипе чупать. Под гору наша лошадь всегда бежит вскачь. N. † Анаталла-тăвалла, турăхпа çăкăр çимелле. Леш кассенĕн хĕрĕсене кĕпер кашти тумалла. Вниз и вверх, надо поесть кислого молока и хлеба (verba inania). Из девушек того конца деревни (или: околотка) надо понаделать перекладин для моста. Белая Гора. † Атьăр, каяр тăвансем, анаталла, улма сатне улма татмашкăн. Пойдемте, родные, на нижний конец деревни [или: (куда-то) ниже], в яблоновый сад, рвать яблоки. Микуш. † Анатра утсем шăвараççĕ, çинçе сассисемпе шăхăраççĕ. Сассисем акăш сасси пек, пĕвĕсем Атăлри сарă хăмăш пек. На нижнем конце (или: ниже того места, где я стою) поят лошадей и свищут своими тонкими голосами. Голоса их — точно голоса лебедей, стан их — как желтый волжский тростник. КС. Аната антăм (т. е. ялăн анат вĕçне). Я спустился на нижний конец деревни. Якей. Паян пасара анатран кайăпăр-и, туран кайăпăр-и? Мы сегодня поедем на базар через верхний конец деревни или через нижний? Ib. Эп она пасăр анатран хăпарнине кортăм. Я видел, как он давеча шел с нижнего конца деревни. N. † Анатран хĕвел тухат-çке сайра юман хушшипе. Восходит с низовьев (с востока? см. ниже) солнце из-за реденьких дубов. || Eadem appellatione significamus partem Rha fluminis inferlorem atque provincias Ufensem, Samarensem, Biarmiam regionesque trans montes Rhipheos sitas. Также назыв. низовье Волги и губернии: Уфимскую, Самарскую, Пермскую и Зауралье. Сред. Юм. Анат калама анат, куçма тапăнсан ай-ай пат хĕн! Только (легко) сказать, что низовье, а вздумай-ка туда переселиться, это не так-то легко! Ib. Анатри пик порнать. Живет в довольстве, имеет землю, лес, скот и пр. || In quibusdam dlalectis ita appellant plagam orientalem, Rha fluminis ratione habita, quod oriens ab occidente primo orientem versus decurrit. Отсюда в некот. говорах „анат“ означает вошок. Шорк. Анат ен, oriens, восток. V. хĕвел тухăçĕ, мал ен. || Nom. prati cuiusdam prope vicum Kaшa praef. Также название лугов около дер. Елховоозерной, Сюндюковской вол. Симбир. у. Анат. Вăл лап çĕрте, çавăнпа çапла каланă. (Эти луга) названы „Анат“, потому что лежат в низменности.

карта

(карда), изгородь, загородь. КАЯ. Выляса çуресен-çӳресен, эпĕр тата картасем çинче (на изгородях) выляма шухăшларăмăр. N. Йĕри-тавра карта тытса çавăрнă. N. Ху тытса тăракан çĕршыв тавра йĕплĕ хулăран карта çавăрса ларт. Якейк. Сат картине чолпа çавăрнă. Сад огорожен каменной стеной. Ib. Эс итла уя тохса ларнă (построился), кĕт картуна (забор) куçарас полать. Орау. Вăсен çăварне карта тытман вĕт (у них рот не заткнут); мĕн килчĕ, ăна персе яраççĕ; сăмаха яланах мĕн пулнине пĕлсе калаçмаççĕ. Богдашк. † Вăштăр, вăштăр çил вĕрет, карта айĕнчен вĕрет вăл. Тюрл. Онăн сăмахĕпелен çӳресессĕн, карта хошшине те хĕснĕн (= хĕсĕнĕн). Чăв. ист. Картари выльăха тытнă пек тытса тăрат. Микушк. † Вуникĕ капан карти юнашар, укăльча тытсан та, çитмелле. Шорк. Карта, вообще загородка, кроме забора. Яншльд. Карта витĕр куç парăп. (Юр кĕртĕ). || Хлев (не бревенчатый). Вомбу-к. Карта — выльăх карти. Вăл сарай майлах, аслăкла витни те пор. (Тӳрĕ витнине аслăкла витнĕ теççĕ). N. † Пуян карти витĕр эпĕ тухрăм, пуян хĕрĕ юлчĕ хурланса. СТИК. Карта — хлев без сруба и без крыши, только загороженный частоколом с четырех сторон. Карта может быть приделана к какому-нибудь строению, но может быть и на гумне. N. † Çул тăваткалĕнче çук пулсан (если меня не будет), карта хыçне тухса тăр. Тоскаево. Картана тухма та хĕллехи тумтир çук. Тархашшĕн ан прахсамăр, ырă çын. || Ряд снопов, сложенных для сушки. КС. Тырă кĕлтисене карта туса хутăмăр. ХЛБ. Çăлса пĕтернĕ курăка салатмасăр, картапах типме хăварас пулать. Юрк. Тырă вырнă вăхăтра пулат:... карта. Якейк. Тыр вырнă чох ир кĕлтесене карта туса хорса пыраççĕ; валтан пĕр кĕлте хораççĕ, он çине, хĕреслĕ, тата тăват кĕлте хораççĕ; е пилĕк кĕлтее йонашар тăррисене посмасăр парахаççĕ. Шурăм-п. Халĕ тырă выракансем тĕмĕ тума пуçланă, карта тума пăрахнă. Сред. Юм. Тыр типеймен полсан, çăмăр хыçĕнчен вырнине-пĕрне: çилпе типтĕр, тесе, пĕрне аяла хорса, ыттисĕн пуçне кĕлте кочĕ çине хорса пыраççĕ, ăна вара карта теççĕ. || Круг. N. Уйăх карталансан, тăман тухат. Карти пĕчĕккĕ пулсан, час тăман тухат; карти пысăк пулсан, тăман час тухмаст. Митушк. † Уйăх карти пысăк карта, вунă çăлтăр ларса тулас çук. Чув. пр. о пог. 47. Хĕвел карти çывăхра пулсассăн, йĕпе пулмаст. Если круг этот близок к солнцу, ненастья не будет. || Магический круг. Хорачка. Пăри вотпала йĕри-тара çӧрет: карта туатăп, тет. Осал ан кĕртĕр, теччĕ (= теççĕ). Каран тăраччă та, чӧклеччĕ. (Моленье в поле). Ск. и пред. 99. Унтан пилеш хуппипе вут тумтире йĕри-тавра карта туса çавăрчĕ. || Вереница. N. Вĕçен кайăксем карталанса вĕçеççĕ. ЧП. Кайăк хурсем кайĕç картипе. Ib. Карти-карти килет кайăк хур. Сала 77°. † Карти-карти иртет кайăк хур. Янтик. † Кайăк хур каять картипе, йăви юлат пăрăнса (в стороне). N. † Çӳлелле пăхрăм — тĕлĕнтĕм хор-кайăк карта çавăрнинчен; аялалла пăхрăм — тĕлĕнтĕм пĕчикрен пусăк полнинчен. || Ловушка для птиц. Макка 114. Кайăк тытан карти пур. Ала 57. † Карăш карти картара, карăш пычĕ çакланчĕ. N. Тилли, тилли, тилли пур, тилĕ тытан йытти пур, тытан кайăк (siс!) карти пур. || Стан для ковки лошадей. Шибач. || Покос? Сред. Юм. † Утмăл та карта ут çултăм. Утмăл та карта утине (вар. уттинчен) йĕкĕр те капан (вар. икĕ капан) ут хыврăм. Ib. Пĕр карта утă çăлса тохрăм (çавапа пĕр расчин çăлса тохсан калаççĕ). Ib. Карта айне хăварса пырат. (Утă çăлнă чохне, хăй картине лайăх кастарса кăлараймасан калаççĕ). Ib. Карта таврас; утă çăлнă чохне утă карта полса пырать, çав картан çиелти типсен, ăна тавраççĕ. Изамб. Т. Пухнă чухне (сено) малтан карти-картипе пухаççĕ, унтан валем-валем пухаççĕ; вара купа туçа уйăраççĕ (сено). Ib. Малтанхи кун çарана валеçсе, карти-картипе çулаççĕ (рядами). Вир-йал. † Тăваткăл çаран варинче утмăл карта утă çăлтăм. || Паутина. Чув. пр. о пог. 260. Ерешмен карта нумай тусан, çăмăр пулать. Если паук сделает много паутин, будет дождь. Юрк. † Атьăр пурçăн карти карар-и? Пурçăн картисене мен ярар? Хура чĕкеç тытса ярар! || В перен. знач. N. Картине кĕрсен, юрать. Как бы ни сказать, только было бы понятно. (Так во мн. гов.). СТИК. Эй, пирĕн картине кĕрсен юрат! (т. е. нам нечего заботится о правильности речи; вырăсла калаçа пĕлейменнисем, вăсен(е) урăх çын: апла мар, ак çапла каламалла, тесен, вăсем çак сăмаха каласа хураççĕ). Чăв. ист. 11. Вырăссем «ведро» теççĕ, чăвашсем те ăна çав ятпах калаççĕ: хайсенĕн чĕлхи картине кӳртсе, кăшт çеç урăхлатса: витре, теççĕ. Сред. Юм. Пăртак самахлама картине кĕме хытланать халь те. СПВВ. МС. Эсĕ тата ытла картаран тухса каятăн (переходишь границы дозволенного), çапла çын выльăхне çаптараççи (бьют)?

Ӳрттехви-касси

(из Ӳртте+хăва+касси); назв. части с. Альшеева. (У человека, по имени Ӳртте, был сад, где росло много «хăва»). Альш.

я

, (), восклиц. при неожиданно обнаружившемся обстоятельстве. КС. Я, эсĕр пахчана кĕтĕр-и-ха! А, вы в сад залезли!

янтăра

то же, что янăра, звенеть, звучать. М. П. Петр. Кăвакал кăшкăрать, çыран янтăрать. Собр. Хĕр панă чух, туй ытла хытă янтăрасассăн, хуть хĕрĕ, хуть упăшки вилет, теççĕ. Если во время свадебного пира пирующие чересчур сильно шумят, то говорят, умрет или невеста или жених. Батыр. Сулахай хăлха янтăраса кайсан, усал пулать, теççĕ. Если в левом ухе звенит, то не к добру, говорят. Ч.П. Куккук вĕççе кайсассăн, чăрăш йăвăççи янтăрать. Хыпар № 22, 1906. Çурчĕ калама та çук чаплă, ăшĕнче темĕн чухлĕ пӳлĕм, тап-таса, çап-çутă, янтăраса-кăна тăрать (о резонансе). Бугурусл. Пĕтĕм вăрман янтăраса карĕ. Зазвенело по всему лесу. Пазух. Сат янтăрать сар кайăк, ай, сассипе. От песни иволги сад наполняется звоном. || Браниться, ругаться, бормотать. Орау. Кунĕне янтăраса çӳрет. Целый день бормочет, бранится (больше о стариках и старухах).

ярса пус

шагнуть. Толст. Çичĕ çухрăм ярса пусакан аттисене. Орау. Вăл ярса та пусаймаçть, тит. Он не может сделать и шага. Бес. чув. Лаша иккĕ-виççĕ-кăна ярса пусрĕ, вара чарăнчĕ. Сенг. Çавăнтан вара эпĕ вĕсен пахчине ура та ярса пусман. С тех пор я в их сад ни ногой. Лучше здесь. Ниçта ярса пусма çук тăвăр пулнă. Настолько было тесно, что негде было ступить.

енти

(jэн'ди), памятник(?), станция(?), истукан(?), идол(?), чучело(?), фигура(?), изображение(?), образ и т. под.(?). [Из фразы «енти курма кайрăм», встречающейся в нижеследующем расскаве Т. М. Матвеева]. Ĕлĕк пĕрре Аслă-Арапуçсем Чĕмпĕре тырă сутма кайнă. Тыррисене сутсан, пурте пĕрле хваттере кĕнĕ. Унтан хула курма, япала илме кайнă. Çӳресен-çӳресен, пурте таврăнаççĕ. Çăпрук ятли-кăна çук. Кĕтсен-кĕтсен, хайхисем: кайма хатĕр пултăр, тесе, хăйсен лашисене те, Çăпрук лашине те кӳлсе хураççĕ; хăшĕ урапа çине хăпарсах та лараççĕ. Çăпрука кĕтсе, ăна ятлакаласа лараççĕ. Ку вăхăтра Çăпрук «чукун кĕлетке» курма кайнă иккен. Çӳресен-çӳресен, вăл Карамçын сатне пырса кĕрет те, нумайччен «чукун кĕлеткене» тĕлĕнсе пăхса тăрать (Карамçын памĕтнĕкне ĕлĕк ялти вырăссем «чугунная баба», чăвашсем — «чукун кĕлетке» теччĕç). Унтан Çăпрук хваттерелле чупать... — Ăçта шуйттанта çапкаланса çӳретĕн? Лар часрах! Кĕтсе ывăнтăмăр! теççĕ кăна юлташĕсем. — Енти курма кайрăм, тесе, персе ярать Çăпрук. Хай Çăпрука юлташĕсем çавăнтах кулса, енти тесе, мăшкăллама пуçлаççĕ. Çавăнтан вара ялта Çăпрук Енти хушаматлă пулса юлать. [Кăна эпĕ Аслă-Арапуçĕне 1908 —10 çулсенче илтнĕ]. Раз когда-то больше-арабузинцы (с. Большие Арабузи, б. Буинского у. Симб. губ.) поехали в Симбирск продавать хлеб. Продав хлеб, все вместе заехали на квартиру. Потом пошли посмотреть город и за покупками. Походили, и все вернулись. Нет только одного, Спиридона. Прождав некоторое время, они запрягли и своих лошадей и лошадь Спиридона, чтобы быть готовыми к выезду; некоторые даже взобрались на телеги. Сидят, ждут и поругивают Спиридона. Оказывается, в это время Спиридон уходил смотреть «чугунную бабу». Походивши (по городу), он забрел в Карамзинский сад и долго с удивлением разглядывал «чугунную бабу». (Раньше Карамзинский памятник деревенские русские называли «чугунной бабой», а чуваши — «чукун кĕлетке» (чугунное изображение). Потом Спиридон побежал по направлению к квартире... — «Где у чорта ты шлялся? Садись скорее! Устали ждать!» — говорят ему товарищи. «Я ходил смотреть енди» — ляпнул им Спиридон. Нашего Спиридона товарищи тут же стали дразнить, обзывая его Енди. С этих пор в деревне Спиридон получил прозвище Енди. (Таким образом, это слово, повидимому, является продуктом индивидуального творчества).

йывăçлăх

сад; древесная заросль. Ч. П. Янш.-Норв. † Пирĕн пахча йывăçлах, йываçлăхра улмалăх.

йывăç пахчи

сад. Ал. цв. 5. Патшасен, султтансен, корольсен йывăç пахчийĕсенче...

йăвăç улми

яблоко. N. Çаран çине капан лартсан, (после сенокоса), йăвăç улми çиме юрать, теççĕ. Чаду-к. Пĕрре эпĕ хамăр çумри Тимофейсен пахчине йăвăç улми вăрлама кайрăм. Однажды я залез в сад к нашему соседу Тимофею воровать яблоки.

йăвăç карти

сад. ЙОН. Б. Хирлепы. Çавă вăхăтра кукша амĕш (мать плешивого) пăхса çӳренĕ чух, кивĕ йăвăç картне (sic!) кĕрсе карĕ, тет.

вăрмам пахчи

сад (не плодовый). Халапсем 3.

вăрхăн

то же, что вăркăн. Альш. Пахча урлă-кăна вăрхăнтăм. Я быстро пустился бежать прямо черев сад (не так быстро, как вирхĕнтĕм).

улма пахчи

яблоновый сад.

улма сачĕ

яблоновый сад. Хурамал. Юрк. Ларăп, атте, ларăп, анне, улму сачĕ айне.

умуççи карти

, ябдоновый сад. Курм.

усапка

сад при самой избе. СПВВ. Т. Усанка тесе, пӳрт çумĕнчи пахчана калаççĕ.

Русско-чувашский словарь

ботанический

прил.
ботаника -ĕ; ботанический сад ботаника сачĕ (ӳсен-тăран пухса ĕрчетекен, сăнавсем тăвакан учреждени)

бурьян

сущ.муж.
хыт хура, çум курăк (вăрăмми); заброшенный сад порос бурьяном пăрахнă сада çум курăк пуснă

вишневый

прил.
1. чие -ĕ; вишнёвый сад чие пахчи; вишнёвое варенье чие варенийĕ
2. йĕпкĕн хĕрлĕ, чие тĕслĕ; вишнёвое платье чие тĕслĕ кĕпе

детсад

сущ.муж. (сокр.: детский сад)
ача сачĕ; отвести сына в детсад ывăла ача садне леçсе хăвар

загородить

глаг. сов.
1. что карта тыт, тытса çавăр (хӳме); загородить сад сада карта тытса çавăр
2. кого-что (син. заслонить) хупла, пӳл, пӳлсе ларт; Не загораживай свет! Çутта ан хупла!; дорогу загородили упавшие деревья çула ӳкнĕ йывăçсем пӳлсе лартнă

заложить

глаг. сов.
1. (син. положить) хур; хыв; тыт; заложить руки за спину алăсене çурăм хыçне тыт
2. хыв, никĕсле, тума пуçла; заложить дом çурт никĕсне хыв; заложить сад сад чĕртме пуçла
3. (син. заполнить) хур, тултар, питĕр, хупла; заложить оконный проём кирпичом чӳрече анине кирпĕчпе питĕр
4. хыв, хур, усрама хур; заложить картофель в подвал çĕр улмине путвала хур
5. залога хыв, салука пар; заложить дом пӳрте салука пар

измерить

глаг. сов.
виç, виçсе пĕл, виçсе тух; измерить площадь сада сад лаптăкăшне виçсе пĕл

инвентарь

сущ.муж.
ĕç хатĕрĕсем, хатĕр-хĕтĕр; садовый инвентарь сад ĕçĕн хатĕрĕсем; хозяйственный инвентарь хуçалăх хатĕр-хĕтĕрĕ

мерить

глаг. несов.
виç, шайла, виçсе пĕл; мерить площадь сада сад лаптăкăшне виç; мерить шляпу шлепке виçсе пăх

ножницы

сущ.множ.
хачă; портновские ножницы çĕвĕç хаччи; садовые ножницы сад хаччи

разбить

глаг. сов.
1. что çĕмĕр, ват; çĕмĕрсе пăрах, ватса пăрах; разбить нечаянно стакан ăнсăртран стакана ватса пăрах
2. кого-что пайла, пайласа тух; разбить спортсменов на команды спортсменсене командăн-командăн пайласа тух
3. кого-что аркат, çапса аркат; разбить войска противника тăшман çарĕсене çапса аркат ♦ разбить сад сад хыв; его разбил паралич ăна шалкăм çапнă

сад

сущ.муж., множ. сады
1. сад, пахча, сад пахчи; плодовый сад улма çимĕç пахчи; заложить сад сад хыв
2. сад (ача-пăча усракан çурт); детский сад ача сачĕ; сад-ясли ясли-сад

садовод

сущ.муж.
сад ăсти

тенистый

прил.
сулхăн, хӳтĕ; тенистый сад сулхăн сад

трудолюбивый

прил., трудолюбиво нареч.
ĕçчен, тăрăшуллă; трудолюбивый садовод ĕçчен сад ăсти

улей

сущ.муж., множ. ульи
вĕлле; поставить в саду ульи сад пахчине вĕллесем ларт

Русско-чувашский словарь (1972)

детский

детский сад ача сачӗ; детские болезни ача-пӑча чирӗсем.

разводить

-жу, -одишь кого, что несов., развести, -еду сов. 1. ĕрчет (выльӑх, сыснасене); 2. ӳстер (сад); 3. вут чĕрт, вут хур; 4. уйӑр (упӑшкипе арӑмне); 5. ирĕлтер, шывпа хутӑштар (извеҫе); 6. пӑчкӑ шӑлӗсене икӗ еннелле пӑрса пыр, пӑчкӑ шӑлне сар; 7. ҫавӑтса кайса яр (ачасене киле).

сад

сад, пахча; плодовый сад йывӑҫ пахчи; детский сад ача сачӗ.

садоводство

1. сад лартса ӳстерни, ӗрчетни; 2. сад ӗрчетекен хуҫалӑх.

сквер

сквер (хулари ҫынсем уҫӑлса ҫӳремелли пысӑках мар сад).

палисадник

палисадник (ҫурт умӗнчи пӗчӗк сад).

плодоовощи

сад пахчинчи ҫимӗҫсем.

при

предл. с пред п. 1. патĕнче, хӗрринче, ҫывӑхĕнче; при дороге стоит столб ҫул хĕрринче юпа ларать; 2. ҫумӗнче; при школе есть сад шкул çумĕнче пахча пур; при мне нет денег ҫумра укҫа ҫук; 3. чух, чухне, вӑхӑтӗнче; при феодализме феодализм вӑхӑтӗнче.

пускать

кого, что несов., пустить, пущу, пустишь сов. яр, сар, пер; в сад не пускают пахчана ямаҫҫӗ; дерево пустило корни йывӑҫ тымар янӑ; пускать на волю ирĕке яр; пустить завод завода ӗҫе яр; пустить слух сӑмах сар; пускать пыль в глаза каппайлан.

тенистый

хӳтĕ, сулхăн; тенистый сад сулхăн пахча (сад).

Русско-чувашский словарь (1971)

айвовый

ж. айва ⸗ĕ [⸗и]; айвовый сад айва пахчи.

ботанический

прил. ботаника ⸗ĕ [⸗и]; ботанический сад ботаника сачĕ.

выгородить

сов. 1. что (отделить изгородью) уйăр (карта е хӳме тытса), карта тытса тух, карта çавăр; выгородить сад сада карта çавăр; 2. кого-что, прост. (защитить) хӳтĕле, хăтар, çăлса хăвар (ответ тытасран).

выходить

несов. 1. см. href='/s/выйти'>выйти; 2. тух; окна выходят в сад чӳречесем садалла тухаççĕ; 3. в знач. вводн. сл. выходит разг. апла, апла пулсан; выходит, он тебе не желает добра апла вăл сана ырă сунмасть; не выходить из головы (или из ума) пуçран ан тух, асран ан кай.

гладиолус

м. гладиолус (сад чечекĕ).

глохнуть

несов. 1. (становиться глухим) илтми пул, хăлхасăр пул, хăлхасăрлан; глохнуть на одно ухо хăрах хăлха илтми пул; 2. (затихатьо звуках) шăплан, илтĕнми пул; 3. (гаснуть, потухать) сӳн; самовар глохнет сăмавар сӳнет; 4. (останавливатьсяо моторе) сӳн, чарăн; 5. (приходить в запустение) япăх, япăха тух, юхăнса кай; сад начал глохнуть сад юхăна пуçланă.

губить

несов. кого-что 1. (уничтожать; портить) пĕтер, тĕп ту, сая яр, пăç, путлантар, хупла; губить сад сада пĕтер; губить себя водкой эрехпе пĕт; 2. (убивать) вĕлер, пĕтер, тĕп ту; губить невинных людей айăпсăр çынсене вĕлер.

детсад

м. (детский сад) ача сачĕ.

жировать

несов. 1. охот. çӳре (çисе); тут жировал зверь кунта кайăк çӳренĕ; 2. сад. ахăр; яблони жируют улмуççисем ахăрса ӳсеççĕ.

заглохнуть

сов. 1. (затихнуть) шăплан, илтĕнми пул, путлан; 2. (перестать действовать) ĕçлеме чарăн, чарăнса лар (мотор); 3. перен. (забытьсяо чувствах, мыслях) манăç, манăçа тух; 4. (прийти в запустение) юхăнса кай, пушанса юл; хытхура пуçса ил; сад заглох сад юхăнса кайнă.

закладка

ж. 1. по гл. заложить 1, 2, 4, 5; закладка сада сад хывни; закладка корабля карап тума пуçлани; 2. (в книге) закладка (вуланă тĕле тупма кĕнеке ăшне хумалли).

зарасти

сов. 1. чем (покрыться растительностью) пусса ил (е ларт), хупласа ларт (е ил); витĕн, тапса тух; сыр, сырса ил; сад зарос травой сада курăк пусса илнĕ; лицо заросло бородой пите сухал тапса тухнă; 2. разг. (зажитьо ране, язве и т. п.) ӳт ил, ӳтлен; тӳрлен; рана заросла суран тӳрленнĕ.

зоологический

прил. зоологи ⸗ĕ [⸗и]; зоологический сад зоологи сачĕ.

зоосад

м. (зоологический сад) зоосад (зоологи сачĕ).

каков

мест. 1. вопр. мĕнле, мĕнлескер, епле, еплескер; каков ваш дом? сирĕн çурчĕ мĕнлескер?; 2. относ. мĕнле, мĕнли, мĕнле.., çапла (е çавăн пек); я тебе покажу, каков наш сад пирĕн сад мĕнлине кăтартăп-ха сана; я вижу его таким, каков он есть вăл мĕнле, эпĕ ăна çапла куратăп; вот он каков! ав мĕнлескер вăл!

копулировать

сов. и несов. что, сад. сып (улмуççине).

копулировка

ж. сад. сыпни (ӳсентăрана).

кругом

1. нареч. (совершая круг) йĕри-тавра; тавра(лла); обойти деревню кругом ял тавра çаврăнса ирт; 2. нареч. (вокруг) йĕри-тавра; талккăшĕпех; кругом никого нет йĕри-тавра никам та çук; 3. нареч. разг. пĕтĕмпех, йăлтах; он кругом прав вăл пĕтĕмпех тĕрĕс; 4. предлог с род. п. разг. тавра; кругом сада сад тавра; кругом города хула тавра; ◇ кругом! каялла!

лейка

ж. 1. (для поливки растений) лейка; садовая лейка сад лейки; 2. прост. (воронка) варинкке; 3. мор. (черпак) ăскăч.

маточник

м. 1. пчел. ама хуранĕ; 2. бот. ама тĕвви, вăрă хутаççи; 3. сад. вăрăлăх (е хунавлăх) ӳсентăран.

обнести

сов. 1. кого-что (пронести вокруг чего-л.) йăтса çаврăн; 2. что (огородить) çавăр, тытса çаврăн, картала; обнести сад забором сад тавра карта тыт; 3. кого (угостить) сăйласа çаврăн, сăйласа тух, парса çаврăн, парса тух; обнести гостей конфетами хăнасене канфет парса тух; 4. кого (пропустить при угощении) памасăр хăвар, памасăр иртсе кай.

омолодить

сов. 1. кого-что çамрăклат, яшлат; çамрăклантар, яшлантар; улыбка омолодила его лицо кулă ун питне-куçне çамрăклатрĕ; омолодить организм ӳт-пĕве çамрăклантар; 2. что, сад. çамрăклат (çимĕç йывăççисен ватă турачĕсене касса хунав туратсем кăлар).

отвести

сов. 1. кого (доставить куда-л.) леçсе яр, кайса яр; отвести детей в детский сад ачасене ача садне леçсе яр; 2. кого (в сторону) аяккалла илсе кай; 3. кого-что, воен. чакар, каялла илсе кай (е куçар); отвести войска çарсене каялла куçар; 4. кого, перен. (отвлечь от чего-л.) ютшăнтар, пистер, сивĕт, пăр; 5. что (направить в сторону) пăрса яр; отвести воду шыва урăх еннелле пăрса яр; 6. кого-что, перен. ан йышăн, сирсе яр, пăрса яр; отвести кандидатуру кандидатурăна сирсе яр; отвести удар çапнине пăрса яр; 7. что (выделить, предоставить) касса пар, уйăрса пар; отвести участок земли çĕр участокĕ касса пар; ◇ отвести душу см. душа; отвести глаза 1) куçа тарт; 2) кому-л. ултала, аяккалла пăрса яр.

отводок

м. сад. хунав турат.

палисадник

м. палисадник (пӳрт умĕнчи пĕчĕк сад).

плодовый

прил. çимĕçлĕ, çимĕç ⸗ĕ [⸗и], улма-çырла ⸗ĕ [⸗и], çимĕç кӳрекен (е тăвакан); плодовые деревья çимĕç кӳрекен йывăçсем; плодовыи сад çимĕç пахчи.

подвой

м. сад. сыпмалли йывăç.

подойти

сов. 1. (приблизиться) патне (е çывăха) пыр, çитсе (е пырса) тăр, килсе çит, кил, пыр, çит; подойти к телефону телефон патне пыр; подошёл поезд поезд çитсе чарăнчĕ; подошли экзамены экзаменсем çывхарса çитрĕç; 2. патĕнчен ирт, патĕнче пул; дорога подойдёт к садам çул сад пахчи патĕнчен иртĕ; 3. (получить возможность приняться за что-л. другое) тытăн, пуçла; подойти к изучению дробей ваксем вĕренме тытăн; 4. к кому-чему (отнестись) пăх; подойти объективно к рассмотрению вопроса ыйтăва тĕрĕс пăхса тух; (с)умей подойти к нему ăна юрама пултар; 5. (оказаться годным) мая кил, юра, юрăхлă пул; 6. разг. (поднятьсяо тесте) (йӳçсе) хăпар, хăпарса çит; тесто скоро подойдёт чуста часах хăпарса çитет.

при

предлог с пред л. п. 1. (около, возле, у чего-л.) çывăхĕнче, патĕнче, çумĕнче, хĕрринче, аяккинче, таврашĕнче, çĕрте, ⸗та [⸗те], ⸗ра [⸗ре]; при входе кĕнĕ çĕрте; сад при доме пӳрт çумĕнчи сад пахчи; жить при станции станци çумĕнче пурăн; 2. (указывает на подчинённость, принадлежность) çумĕнче, ⸗ти, ⸗ри, ⸗чи, ⸗па [⸗пе], пĕрле; лаборатория при заводе заводри лаборатори; 3. (в присутствии кого-чего-л.) умĕнче, чухне, ⸗серен, ⸗сан [⸗сен], вăхăтĕнче; астăвасса; разговаривать при посторонних çын пур чух калаç; сделайте это при мне ман умра тăвăр ку ĕçе; этот дом построили при мне ку çурта эпĕ астăвасса турĕç; при каждом ударе çапмассерен; при сильном ветре сил вăйлă вĕрнĕ чух; 4. ⸗па [⸗пе]; документы при мне документсем хампа; жить при родителях аçу-аннӳпе пурăн; 5. (о наличии чего-л.) сан та, ⸗сен те, ⸗па [⸗пе], кура; при всей сложности вопроса ыйту епле кăткăс пулсан та; при твоих способностях сан пултарулăхупа; 6. (посредством, вследствие) ⸗ипе, ⸗са[⸗се ]; при содействии друзей тус(ĕ)сем пулăшнипе; ◇ быть при смерти вилме патне çит; при всём том апла пулсан та; при этом çав хушăрах, çавăнпа пĕрлех.

прививка

ж. 1. по гл. привить и привиться; прививка яблони улмуççи сыпни; прививка оспы (чеччерен) хул кастарни, чечче хушни; 2. сад. сыпнă турат (е хунав).

прививочный

прил. 1. хул кас(тар)малли (эмел); 2. сад. сып(тар)малли; прививочный материал сыпмалли хунав (е турат).

привой

м. сад. сапан; привой яблони улмуççи сапанĕ.

приняться

сов. 1. за что (приступить) тытăн, пикен, пуçла, тапрат, тапран; приняться за дело ĕçе тытăн; приняться за еду çиме тытăн; 2. сад. (привиться) чĕрĕл, кай.

приусадебный

прил. кил-çурт çывăхĕнчи (е таврашĕнчи, çумĕнчи, патĕнчи); приусадебный сад кил-çурт çумĕнчи сад; приусадебный участок кил вырăнĕ.

прищеп

м. сад. 1. (расщеплённое место) сапан çурăкĕ (е вырăнĕ) (сыпма çурса хатĕрлени); 2. (привитое растение) сыпнă турат (е йывăç).

прищепить

сов. что, сад. сып, çурса кĕртсе ларт (сапана, сыпмалли турата).

прищепок

м. 1. сад. сапан, сыпмалли турат; 2. (зажим) хĕскĕч.

пробежаться

сов. 1. чупса кил (е тух, çаврăн); пробежаться по саду сад тăрăх чупса тух; 2. (быстро провести по чему-л.) выляса ил, чупса кай (пӳрнесемпе); пробежаться по клавишам рояля рояль клавишĕсем тăрăх пӳрнесемпе чупса кай.

разбивка

ж. 1. аркатни, аркату, çĕмĕрни; разбивка льда пăра аркатни; 2. (распределение) пайлани, уйăрни, ваклани; разбивка на группы ушкăн-ушкăн пайлани; 3. (распланировка; посадка) уйăрни, пайлани, палăртса тухни, лартса тухни, туса тухни; разбивка садовых участков сад вырăнĕсене палăртса тухни; 4. (устройство) туни, майлани, карни; разбивка лагеря лагерь туни; 5. полигр. сайралатни, уйăрни; разбивка строк в наборе наборти йĕркесене сайралатни.

разбить

сов. 1. что ват, çĕмĕр; разбить стекло кантăка ватса пăрах; 2. что (поранить) амант; 3. кого-что (победить) çĕмĕрсе тăк, çĕнтер; разбить вражеский полк тăшман полкне çĕмĕрсе тăк; 4. что, перен. разг. (разрушить, погубить) çĕмĕр, пĕтер; разбить надежды шанчăка пĕтер; 5. кого (сделать нетрудоспособнымо параличе и т. п.) амант, çап; его разбил паралич ăна шалкăм çапнă; 6. что, разг. (привести в негодность) юрăхсăра кăлар, пĕтер; разбить сапоги атта пĕтер; 7. кого-что, перен. (опровергнуть) çапса аркат, сирсе яр; разбить по пунктам йĕркипе сирсе яр; 8. что, на что (распределить, разделить на части) пайла, валеç, уйăр; разбить поле на участки пусса участоксем çине пайла; 9. что (произвести посадку) хыв, ларт; разбить сад сад ларт; 10. что (раскинуть палатку, лагерь) ларт, ту, майла, кар; разбить палатку палатка кар; 11. что, полигр. сайралат, уйăр; разбить строки йĕркесене сайралат.

развести

сов. 1. кого-что (отвести) леçсе яр, кайса леç, ертсе пырса яр; развести всех по домам пурне те килĕсене леçсе яр; 2. кого-что, воен. (расставить по постам) тăратса тух; развести часовых часовойсене тăратса тух; 3. кого-что (в разные стороны) уйăр, сар, уç; развести мост кĕпере уйăр (ик еннелле); 4. кого-что (разнять) уйăр; 5. что (разбавить, растворить) ирĕлтер, шĕвет, хутăштар; развести спирт водой спирта шывпа хутăштар; 6. кого-что (заняться выращиванием) ӳстер, ĕрчет, хунаттар; развести сад сад ӳстер; 7. что (разжечь) хур, чĕрт; развести огонь вут чĕрт; 8. кого (расторгнуть брак) уйăр, уйăрса яр; ◇ развести пилу пăчкă шăлне сар; развести руками алăсене сарса яр (тĕлĕннипе).

распланировать

сов. что 1. (распределить во времени) планла, планласа хур; работу на месяц ĕçе уйăхлăх планла; 2. (разместить, распределить по плану) планла, план тăрăх вырнаçтар (е йĕркеле); распланировать сад сад вырăнне планла; 3. (выровнять, расчистить) тикĕсле, тасат; распланировать площадку для игры вăйă площадкине тикĕсле.

сад

м. сад, сад пахчи; фруктовый сад улма-çырла сачĕ; ботанический сад ботаника сачĕ; ◇ детский сад ача сачĕ.

садовник

м. пахчаçă, сад ăсти.

садовод

м. сад ăсти, пахчаçă.

садоводство

с. 1. сад ĕрчетни, сад ĕçĕ; 2. (хозяйство) сад хуçалăхĕ.

садоводческий

прил. сад ⸗ĕ [⸗и]; сад ăсти(сен) ⸗ĕ [⸗и], пахчаçă(сен) ⸗ĕ [⸗и]; садоводческие курсы сад ăстисен курсĕ.

садовый

прил. 1. (принадлежащий саду) садри, пахчари; садовая дорожка садри утма çул; 2. (служащий для ухода за садом) сад ⸗ĕ [⸗и], пахча ⸗ĕ [⸗и]; садовый нож сад çĕççи; 3. (растущий в саду) сад ⸗ĕ [⸗и], пахча ⸗ĕ [⸗и], садра (е пахчара) ӳсекен; садовая малина сад хăмла çырли; 4. (садоводческий) сад ⸗ĕ [⸗и], пахча ⸗ĕ [⸗и]; садовая опытная станция сад ĕçĕн сăнав станцийĕ; голова садовая тăм пуç.

секатор

м. сад. секатор (йывăç турачĕсене касмалли хачă).

сквер

м. сквер (пысăк мар сад).

снести

сов. 1. кого-что (спустить сверху вниз) антар (çĕклесе); снести мешки в подвал михĕсене путвала антар; 2. кого-что (доставить куда-л.) леç (сĕклесе), леçсе яр (е пар), илсе кай, кайса яр (е леç, пар); снести письма на почту çырусене почтăна леç; 3. кого-что (принести в одно место) илсе кил, çĕклесе (е йăтса) кил; 4. кого-что (унестио воде, ветре) юхтарса кай, вĕçтерсе (е сӳсе, илсе) кай, илсе (е сӳсе) пăрах; ураган снёс крышу çил-тăвăл çурт çине сӳсе кайнă; 5. что (разрушив, удалить) пăс, ват, çĕмĕр, ишсе антар; снести дом çурта ишсе антар; 6. что (срубив, удалить) касса тăк; снести сад сада касса тăк; 7. что, перен. (стерпеть) чăт, тӳс, чăтса (е тӳссе) ирттер; снести горе хуйхă чăтса ирттер; 8. что (о птицах) ту; снести яйцо çăмарта ту; ◇ не снести головы кому-л. пуçна çухатăн, чĕррĕн юлаймăн.

соприкасаться

несов. 1. (дотрагиваться) тĕкĕн, сĕртĕн, перĕн; соприкасаться лбами çамкапа çамка сĕртĕн; 2. (иметь смежные границы) юнашар пул, çыпçăн, тĕкĕн, чикĕлен; наш сад соприкасается с лесом пирĕн сад вăрманпа чикĕленсе тăрать; 3. перен. (быть связанным с чем-л.) çыхăн, перĕн, тĕкĕн; наши интересы ни в чём не соприкасаются пирĕн интерессем пĕртте çыхăнса тăмаççĕ; 4. перен. (сталкиваться) хутшăн, тĕл пул; соприкасаться с разными людьми тĕрлĕ çынсемпе тĕл пул.

тенистый

прил. 1. (дающий тень) сулхăн, хӳтĕ; тенистый сад сулхăн пахча; 2. (находящийся в тени) сулхăн, сулхăнти; тенистая поляна сулхăн уçланкă.

фруктовый

прил. улма-çырла ⸗ĕ [⸗и]; фруктовые консервы улма-çырла консервĕ; фруктовый сад улма-çырла сачĕ.

чубук

м. 1. чăпăк; 2. сад. сапан, турат (хунаттарма касни).

яблоневый

прил. улмуççи ⸗ĕ [⸗и]; яблоневый сад улмуççи сачĕ, улма сачĕ.

Русско-чувашский словарь социальной лексики (2004)

детский

ача-пăча -ĕ; ача -о; детские учреждения ача-пăча учрежденийĕсем; детский дом, детдом ача çурчĕ; детские ясли, детясли ача яслийĕ; детский сад, детсад ача сачĕ; детское пособие ача укçи; детская смертность ача-пăча вилеслĕхĕ

сад

1. сад; городской сад хула сачĕ; ботанический сад ботаника сачĕ; коллективный сад коллективлă сад 2.: детский сад, детсад ача сачĕ, детсад

ясли-сад

ясли-сад (шкулчченхи ача-пăча учрежденийĕ)

товарищество

юлташлăх; садоводческое товарищество сад тытакансен юлташлăхĕ; товарищества собственников жилья кил-çурт хуçисен юлташлахĕсем

Этимологический словарь чувашского языка (1964)

карта

1. «изгородь», «ограда»; 2. «скотный двор», «хлев»; 3. «огород»; 4. «круг»; тат. киртә, башк. кәртә «изгородь», «ограда»; в башк. и «хлев»; баçыу кәртәhe (чув. пус(ă) карти) «околица»; азерб. кардә «круглый». Слово это сильно распространено в финно-угорских и кавказских яз.: коми карта «хлев», «скотный двор»; морд, карда, кардо «хлев», «конюшня»; кардас «двор»; манс, хант. карта, карда «двор»; «круг»; норв.-лопар. гардде «круг»; фин. (суоми) kartano «усадьба», «дом»; венг. kert «сад», «огород» (Donner I, № 175); арм. керт «город»; груз, карта «огороженное место для скота»; сев.-осет. кәрт «двор», «хлев». (Wichmann TLP 69; Абаев ЭСл. 586—587). Как в финно-угорские, так и в кавказские языки проникло из др. булг. яз. На Северном Кавказе булгары входили в соприкосновение с аланами, которые легко могли воспринять от них это слово и передать его своим потомкам — осетинам, а от последних оно могло перейти и к другим кавказским народам. В чув. образовано от глагола кар «загораживать» (см. кар) с помощью аффикса -та, по образцу çур «светить» + -та > çурта «свеча».

пахча

1. «сад»; 2. «огород»; азерб. баг «сад»; бағча «садик»; узб. боғ «сад», боhча «садик»; уйг., туркм. бағ, тур. баhче, к. калп. баг, бакша, ног. бав (г ~ в), башк. бакса «сад»; бак, бау «сад»; бакша «огород»; кирг. бак, бакча, тат. бакча «сад», «огород». Из пер. (баг) «сад», (бағче «садик»; -че аффикс уменьшительности); в чув. диалектах сохранилось и пах в слове пахулми «садовое яблоко» в отличие от çĕр улми «картофель».

çум

1. «место, находящееся рядом с чем-нибудь»; 2. «выедает в косвенных п. в качестве послелога = «к», «при», «у», «рдом», «возле»; ман çумра укçа çук «при мне нет денег»; стена çумне тăрат «приставь к стене»; чув. çум является зкономерной формой к тюрк. йан, уйг., тат. жан, казах., калп. чан «бок», «сторона»; чув. ен во втором значении вошло в язык позднее; узб. театр ёнида «рядом с театром», «возле театра»; уйг. ӧй йенида бағ бар, кирг. ӳй жанында бак бар «при доме есть сад»; азерб., тат., башк. янында, тув. чанында, казах. жанында «у», «возле», «подле», «при».

улма

пах улми, пан улми, йывăç улми «яблоко»; çĕр улми, улма «картофель»; уйг., кирг., казах., к. калп., ног., азерб., туркм., тат., башк. алма, узб. олма, тур. элма «яблоко»; ср. монг. алим «яблоко». Пах улми происходит от перс. (бағ) «сад»; следовательно, пах улми — «садовое яблоко» (см. пахча); ср. тат. бағалмасыпан в пан улми Золотницкий сближал с алтайским ман «городьба», «ограда», «забор» (см. Вербицкий. Сл. 199); следовательно, пан улми — «яблоки, разводимые в огороженном месте, т. е. в саду», в противоположность вăрман улми «дикое яблоко», растущему в диком, непривитом виде в лесу (Золотницкий. КСл. 46); чув. диал. пан «яблоки». По мнению Мункачи, слово алма в тюркские языки проникло из санскритского; amla «кислый» (KSz. VI, 376—379). По-видимому, название это первоначально относилось к дикому (лесному) яблоку.

Чувашско-русский фразеологический словарь

Ăш вĕчĕрхенет

Ăш [чĕре, чун] вĕчĕрхенет зло берёт кого.
Йăван кăшт кăна кулса илчĕ. Ăшĕ вĕчĕрхеннине туйса, сад пахчи енчи чӳрече патне пырса тăчĕ. С. Элкер. Хура юнлă чĕри вĕчĕрхенсе кӳтет унăн. Юхма М.

Тĕп ту

Тĕп ту 1. разорять / разорить кого-что- 2. уничтожать / уничтожить кого-что; 3. мучить / замучить кого.
1. Пĕтĕм яла тĕп турĕç-çке, пурте кĕлмĕçе тухрăмăр капла. К. Турхан. Михха тĕп туман пулсан, кăçал шурă пӳрт лартатчĕ вĕт. Н. Мранькка. [Платник:] Сад пахчине тĕп тăваççĕ, Вавил ывăлăм. Н. Терентьев. Кăвар мулла хирне вырса тĕп турĕ. Я. Ухсай. 2. Çак улпутсем шут тăваç Пролетарие пĕтерме, чухăнсене тĕп тума. И. Тăхти. Самурайсене тĕп турĕ Пирĕн вăйлă Хĕрлĕ Çар. К. Кольцов. Çав çулпа эпир пырса Коммунизм тăвăпăр, Мĕнпур хурлăх-нушана Ĕмĕрлĕх тĕп тăвăпăр. И. Тукташ. 3. Укçашăн тĕп тăвать.

Чечек сарать

Чечек сарать распускается (о цветах), покрывается цветами.
Сад пахчийĕ чечек сарчĕ, Мĕнле ырă сывлама. В. Давыдов-Анатри. Чечек сарнă туратсем хушшинче хăрса çатракаланнă туратсем те нумай курăнкалаççĕ. Я. Мранькка.

Неологический словарь чувашского языка

качака

Ту качаки, ç.п., астрол. Çулталăк çаврăмĕпе пыракан Хĕвел çав ятлă çăлтăрсен ушкăне кĕрсен (22.XII—20.I) çуралнă çын. Ту качакине Непал астрологĕ чуна çĕклентерсе яракан ĕç-пуç пуласса шантарать. Т-ш, 27.02.1991, 7 с. Ту кача-кисен çĕнĕ туссем тата хӳтĕлевçĕсем тупăнĕç. ХС, 1999, 11 /, 3 с. Çăлтăрçăсем Ту качакисене çак профессисене суйласа илме сĕнеççĕ, сад ăсти, политик, ученăй, шахтер. Ар, 2001, 3 /, 3 с. — Ту качаки палли (ÇХ, 1999, 3 /, 11 с.)

Чувашско-русско-латинский словарь названий животных

кăткă

муравей — formica [çурxax çунатлисен йăхне кĕрекен пĕчĕк кăпшанкă]; вăрман кăтки лесной муравей — formica rufa; пыл кăтки медовый муравей — camponotus inflatus; сад пахчи кăтки садовый муравей — lasius niger

çывравçă

соня — myoxidae [пакша евĕрлĕ кăшлакан чĕрчун]; вăрман çывравçи лесная соня — dyromys nitedula; сад пахчи çывравçи садовая соня — fliomus quercinus; шĕшкĕ çывравçи орешниковая сбня — muscardinus avellanarius

тĕкĕлтура

шмель — bombus [çурхах çунатлисен йăхĕнчи наркăмăшлă кăпшанка]; вăрман тĕкĕлтури лесной шмель — bombus silvarum; куккукла тĕкĕлтура шмель-кукушка — psithyrus; мак тĕкĕлтури мховый шмель — bombus muscorum; сад пахчи тĕкĕлтури садовый шмель — bombus hortorum; çĕр тĕкĕлтури земляной шмель — bombus terrestris; уй тĕкĕлтури полевой шмель — bombus agrorum; чул тĕкĕлтури каменный шмель — bombus lapidarius [йăвине цементран тăвакан тĕкĕлтура]

чечен кайăк

славка — sylvia [çерçи йышши пĕчĕк вĕçен кайăк]; сад пахчи чечен кайăкĕ садрвая славка — sylvia borin; сăрă чечен кайăк серая славка — sylvia communis; хура пуçлă чечен кайăк черноголовая славка — sylvia atricapilla

шĕпшĕл

(лиç кайăк) овсянка — emberiza citrinella [çерçи йăхĕнчи вĕçен кайăк]; сад пахчи шĕпшĕлĕ садовая овсянка — emberiza hortulana; хăмăш шĕпшĕлĕ камышовая овсянка — emberiza schoenicius; xypa пуçлă шĕпшĕл черноголовая овсянка — emberiza melanocephala; юманлăх шĕпшĕлĕ дубровник — emberiza aureola

Словарь Федотова «Тĕне кĕмен чăвашсен ячĕсем»

Кĕлпустан

(с перс.), яз. и. ж. Иревли, Рекеев, Т.-И.-Шем., П.Байбахт. (Ашм. Сл. VII, 248); Кĕл + пустан; тат. и. м. Гөльбостан, по-русски Гульбустан (СЛИ, 154; Сат.ТИС, 71): Голь + бостан < перс. бостан "цветник, сад".

Онлайн словарь топонимов на чувашском языке

Чул çăл çырми

Лапсар ялĕнчи Чул çăл вырнаçнă, ялти Шупашкар урамĕпе Сад урамĕ хушшинче вырнаçнă çырма.

Качакасси сачĕ

Атайкассипе (Шупашкар районĕ) Качакасси хушшинчи сад ячĕ.

Йӳçлĕ вар

Тăрмăш (Тăвай районĕ) ялĕнчи çырма ячĕ. Çавăн пекех ялăн Сад урамĕн ячĕ.

См. также:

савху Савяна сага саго « сад » сад пахчи çывравçи сад пахчи кăтки сад пахчи текĕлтури сад пахчи чечен кайăкĕ сад пахчи шĕпшĕлĕ

сад
Часть речи
Япала ячĕ
 
Фонетика
3 букв
 
Твердое слово
 
Язык
По-чувашски
 
Хыпарсем

2022, раштав, 08
Сайт дизайнне кӑшт ҫӗнетнӗ, саспаллисен страницинче хушма пайлану кӗртнӗ //Александр Тимофеев пулӑшнипе.

2015, утă, 30
Шыранӑ чухне ӑнсӑртран латин кирилл саспаллисем вырӑнне латин саспаллисене ҫырсан, сайт эсир ҫырнине юсама тӑрӑшӗ.

2015, утă, 30
Шырав сӑмахӗсене сӗннӗ чухне малашне вӑл е ку сӑмаха унччен миҫе шыранине тӗпе хурса кӑтартӗ.

2015, утă, 29
Сăмах шыранӑ чухне малашне сайт сире сăмахсарсенче тĕл пулакан вариантсене сĕнĕ.

2014, пуш, 25
Мобиллă хатĕрсемпе усă куракансем валли сайта лайăхлатрăмăр //Мирон Толи пулăшнипе.

2011, утă, 20
Вырăсла-чăвашла сăмахсарпа пуянланчĕ.

2011, утă, 19
Сăмахсарсен çĕнелнĕ сайчĕ ĕçлеме пуçларĕ.

2011, утă, 16
Сайтăн çĕнĕ версийĕ хатĕрленме пуçларĕ.

Пӳлĕм
Сайт пирки

Ку сайтра чăваш сăмахсарĕсене пухнă. Эсир кунта тĕрлĕ сăмахсен куçарăвне, тата ытти тĕрлĕ уйрăмлăхĕсене тупма пултаратăр.

Счетчики
Пулăшу

Эсир куçаракан укçа хостингшăн тӳлеме, çĕнĕ сăмахсарсем кĕртме, Ашмарин хатĕрленĕ сăмах пуххине сканерлама кайĕ.

RUS: Переведенные вами средства пойдут на оплату хостинга, добавление новых словарей, сканирование словаря Ашмарина.

Куçармалли счётсем:

Yoomoney: 41001106956150