Чувашско-русский словарь (1982)

кайран-малтан

потом, после, впоследствии
кайран-малтан ун çинчен ним сас-хура та пулмарĕ — впоследствии о нем не было никаких вестей

нехек

напрасный, необоснованный, клеветнический
нехек сас-хура — клеветнические слухи
ăна нехек тиврĕ — на него возвели поклеп, его оклеветали

пайтахчен

долго, долгое, продолжительное время
пайтахчен калаçса лартăмăр — мы долго беседовали
ун çинчен пайтахчен нимле сас-хура та пулман — долгое время о нем ничего не было слышно

пар

14.
в сочет. с сущ. выражает действие по значению данного сущ.:
ăшши пар — поддать пару (в бане)
ят пар — дать выговор
ӳпкев пар — подать жалобу, пожаловаться
канаш пар — дать совет, посоветовать
концерт пар — дать концерт
приказ пар — отдать приказ, приказать
пулăшу пар — оказать помощь, прийти на помощь
сас пар — подать голос, промолвить что-л.
сăмах пар —
1) предоставить кому-л. слово (напр. на собрании)
2) дать слово, пообещать
сигнал пар — дать сигнал, просигналить
телеграмма пар — дать телеграмму, телеграфировать
ыйту пар — задать вопрос, спросить

провокациллĕ

провокационный
провокациллĕ ĕç — провокационный акт
провокациллĕ сас-хура — провокационные слухи

сар

7.
распространять, доводить до масс
хаçат-журнал сарни — распространение периодической печати
пĕлӳ саракан общество — общество по распространению знаний
сас-хура сарса çӳре — распускать слухи

сарăл

7.
распространяться, разноситься
сас-хура сарăлчĕ — распространились слухи
чечексенчен ырă шăршă сарăлать — от цветов идет аромат

сасă

(сас)

сасă-чĕвĕ

см. сас-чĕв

сас-хура

собир.
1.
звуки, голоси
пĕр сас-хура та çук — не слышно ни звука
пӳртре сас-хура шăпланчĕ — в доме стихли голоса

сас-хура

2.
слух и слухи, молва, толки
тĕрлĕ сас-хура çӳрет — ходят разные слухи
вăл сас-хура пирĕн пата та çитрĕ — эти толки дошли и до нас
унран ним сас-хура çук — от него нет ни слуху ни духу

сас-хура

3.
скандал, перебранка, шум
сас-хура кăлар — поднять шум
вĕсен килте ялан сас-хура — у них дома вечно скандалы

сас-хыпар

то же, что сас-хура 2.

сас-чĕв

(сасă-чĕвĕ)

собир.
звуки
пӳртре пĕр сас-чĕв те çук — в доме ни звука

сирĕл

4. перен.
рассеиваться, устраняться
шухăш сирĕлмерĕ — думы не покидают меня
сас-хура сирĕлчĕ — слухи рассеялись
ачан ыйхи сирĕлсе çитмен-ха — ребенок еще не отошел ото сна
Хĕр тунсăхĕ хĕвел тухсанах сирĕлет. — посл. Девичья грусть исчезает с восходом солнца.

чарăлти

дребезжащий
скрипучий, надтреснутый
чарăлти сас! — надтреснутый голос

тĕрлĕ

◊
йен тĕрлĕ —
1) какие только
мĕн тĕрлĕ сас-хура пулмарĕ пулĕ — каких только слухов не было!  
2) как, как только
мĕн тĕрлĕ тăрăшсан та ĕçе каçчен вĕçлеймерĕ — как (только) он ни старался, а работу до вечера не завершил

çав тĕрлĕ — до такой степени, в такой мере
вăл тĕрлĕ — до такой степени, в такой мере

тем тĕрлĕ — очень, весьма, чрезвычайно
тем тĕрлĕ çӳллĕ — очень высокий
сана тем тĕрлĕ ыйтрăм — я тебя очень просил, я тебя умолял

транслитераци

лингв.
транслитерация (пĕр алфавитпа çырнине тепĕр алфавит çине куçарса çырни)
[лат. trans — витĕр, урлă, тата litera — сас палли]
ют сăмахсене транслитерациле — транслитерировать иноязычные слова

пӳлĕн

◊
сас пӳлĕнчĕ — (у меня) пропал голос

Никольскийĕн чăвашла-вырăсла словарĕ

мăн

син.: мун
большой
великий
мăн сас — бас
мăн хăйар — арбуз, тыква, дыня
мăн кĕтӳ — конское стадо, табун
мăн аçи — гром
мăн кĕрӳ — дружка
мăн кăрлач — 1-й месяц

сас

син.: сасă, сас-чĕвĕ
голос; звук; тон, стук; сасă палли – буква; йурланă сасă – пение; кăшкăрнă сасă – крик; макăрнă (йĕнĕ) сасă – плач; арçыннăн хулăн (мăн) сасси – бас; арçыннăн вăтам сасси – баритон; сасă кăлар – испускать звук; кулнă сасă – смех; çинçе сасăлă – имеющий тонкий голос; сасăсăр – безголосый; кĕркури килĕнче мĕн пулнă сасă пĕтĕм йала сарăлнă – слух о том, что случилось в доме Григория, распространился по всей деревне. Хулара мĕн сасă илтĕнет? - в городе какой слух ходит? (что нового в городе?).

164 стр.

Словарь чувашского языка

сас

болото; встречается в соединении: яман-сас.

сас

звук, голос, шум. КАЯ. Эпĕ вара сас кăлармасăр макăрса тăтăм. Байгл. Сас аякка кайсан, çăмăр пулать. Ядр. † Пасар йĕки — çĕн йĕке, кустармасăр сас ярат (издает звук). N. Мулкач мĕн сас парать. Произв. см. в сасă.

сасă

(сазы̆), звук, голос; шум. См. сас. К.-Кушки. Сасăпа вула. Читай вслух. Орау. Урамра ача сасси. N. Аялтан илнĕ сасă, низкий звук. Алик. † Тăнкăл-тăнкăл мăй чанĕ, мăй чан сасси вăрманта, ыр ача сасси ял çинче. ЧП. Юрă сассине саватăп. Орау. Манăн пĕтемпех сасă пĕтрĕ. У меня совсем нет голоса. Пшкрт: _мэ̆_{н п̚}ор-с’ок са_сси_нэ кы̆чкы̆рат. ЧС. Тулта кăшкăрнă сасă та макăрнă сасă анчах илтĕнет. Синерь. Кукша кайăкра çӳренĕ чухне ача макăрнă сасси илтрĕ, тет. Шурăм-п. Кăмака çумĕнчереххисем хыйă йăтнă та, сасă тухтăр тесе, кăмакана: шат, шат! тутараççĕ. N. Юрлаяр-и сасă тытăниччен. Собр. † Сĕн вăрманта куккук авăтать, сассисем тухаççĕ хирелле. Ib. † Çак аппаçăм туйĕнче юрлаям-и сассăм тытăниччен. Баран. 56. Çавăнтах пурăнас кун-çулĕсем пĕтнĕ, сасă та кăларайман (разбились вдребезги). N. † Акăш килет ту тăрăх, сасси килет шыв тăрăх. Кĕвĕсем. Аякран илтсен, кĕмĕл сасси пек, патĕнчен илтсен, ылттăн сасси пек илтĕнет (пение соловья). Сятра. Сасси çӳхе = сасси çинçе. (Говорится в загадке про „вăрăмтуна“). N. Ку сасса (на этот голос) Ворчинский амăшĕ чупса пынă. ТХКА 50. Вăрманта лаша çинĕ сасса тăнласа çӳрĕпĕр. Ib. 48. Хапха сасси илтĕнчĕ. Алкум алăкĕ уçăлса хупăнчĕ. || Слух, молва, известие. N. Онăн та (и об этом) сасси пĕтрĕ. Может эпир Киева каятпăр пуль, çапла сасси пур. ГТТ. Пушчăра укçа сасси илтĕнет (ходят слухи о найденных деньгах). Абыз. † Пахчи-пахчи купăсти, качка çияс сасси пур, çийин-çийин çийи-ке, пире валли кучан пур. Байгул. † Сат-сат пахчи, сат пахчи, сат пахчинчи сар-кайăк, чĕпĕ кăларас сасси пур. Çакă ялăн хĕрĕсем тухса каяс сасси пур. Сунчел. † Карта çумĕнче куршанкă, куштан пулас сасси пур. Чураль-к. † Поть-потьăльтакки путяни, çурă кăларас сасси пур. N. Ку сасă каллах пирĕн ял çыннисене питĕ хăратрĕ. АПП. † Эпир килтĕмĕр, каятпăр, хыçăмăртан сасă пулминччĕ. Чт. по пчел. Халĕ те тăваççĕ, тени сасси пур.

сасă кăлар

сас кăлар, издавать звук. || Сплетничать, распускать слух. Юрк. Ялти йытă çыртасран сасă кăларса ан çӳре (не распускай слух). || Причитать (о покойнике, при похоронах). Н. Яха-к. Чӳклесе пĕтерсен, апат çисе ĕçеççĕ те, икĕ арăм пĕрер курка сăра илсе пӳрт айккине тухса пуçсене чиксе тăрса сас кăлараççĕ. (Пумилкке). Ib. Килти хапхаран тухнă чухне (при похоронах) икĕ арăм кутăн ларса кутăн юрă юрлаççĕ. Мĕлле юрă юрланине пĕлместĕп, анчах ăна „сасă кăларни“ теççĕ. Тата хапхаран тухнă чухне: килсе ан хăраттăр, тесе, вĕри кĕл сапса яраççĕ. Çав ик арăм уй-хапхи патне çитечченех малалла пăхмасăр кутăн юрă юрласа пыраççĕ. Уй-хапхи патне çитсен, вăлсем анса юлаççĕ те, килне тавăрăнаççĕ. Пытарма каякансем, çав ик арăм анса юлсан, лашисене пит хытă чуптарса каяççĕ. Тюрл. Сас кăларни: „Чĕкеç килет сассипе, сан сассăна илтес çок. Кукку килет сассипе, сан сасса илтес çок. Пиртен уйăрăлса кайрăн, пиртен уйăрăлтăн ĕнтĕ. (Суллахай юрлаççĕ). N. Вăл „сасă кăларакан“ арăмсем çинçе сасăпа хаярăн кăшкăрса калаççĕ: „Çуртна-йĕрне пеххилле, ачăна-пăчуна пеххилле“... (Гов. протяжно). Сасă кăларни вăл вилнĕ çыншăн йĕнине пĕлтерет. Сасă кăлармасан, вилнĕ çын: маншăн йĕмеççĕ те, тесе, пит хурланат, тет. Сасă кăларнине илтсен: маншăн йĕреççĕ иккен, тесе, савăнат, тет. Вил-йăли. Сасă кăларни тесе вилнĕ çынна пӳртрен илсе тухнă чухне калакан йăлана калаççĕ. Ib. Çав арăмсенчен пĕри, выльăха пусас умĕн, выльăх хăлхи патне пырса „сасă кăларать“, хаярăн сасăпа кăшкăрса калать: умăнта пултăр, çуртна-йĕрне ан асăн, выльăхна-чĕрлĕхне ан асăн, тет. Макка 190°. Вăйлăхсене пусас умĕн, сасă кăлараççĕ, вăл сасă ак çапла: „Çурăм-пуç килет çутăлса, пур кайăк-кĕштĕ хусканса, пур кайăксенĕн те сассисем илтĕнеççĕ, санăн сассу анчах илтĕнмеç“. См. Магн. М. 164, 175.

сас-пăс

(-пŏс), известие. В. Олг. Пшкрт. Тем сас-пăс илтĕнет.

сас-тĕвĕ

шум вообще, слух, весть. СПВВ. См. сас-чӳ.

сас чу

шум вообще, весть, слух. Шорк. Сас-чу мĕн çук-и? Ничего не слышно. Сĕт-к. Япони вăрçинче пирĕн ялти Ваçок Емеленĕ ним сас-чусăр (без вести) çохалчĕ.

сасă-чӳ

, сас-чӳ, то же, что сас чу. Завражн. Уйра нимĕн сасă-чӳ те пулман. Орау. Вĕсен таврашне: вăрăпа хăтланать, темеççĕ-и? — Çук, вĕсем çинчен ку таранччен вăл ĕçпе хăтланать тенĕ сас-чӳ илтĕнмен-ха. ЧС. Вĕсем: çав çырмара сас-чӳ тăвакана киремет тытса вĕлерет, теççĕ. Якейк. Ун çинчен пĕр сас-чӳ те çук (слуху нет). Сунт. Çут-çанталăк этеме вăрттăн усал тума шут тытнă пек ытла та ним сас-чӳсĕр шăп тăнă.

сасă-чĕвĕ

сас-чĕв, сас чĕвĕ, то же, что сас чу. Ст. Чек. Кăлтăрт туса пăрахнă (ерипе, ĕçе сас-чĕвĕсĕр туни). Ib. Ун çинчен сас-чĕвĕ çук-и (нет ли слухов)? Ск. и пред. 75. Сасă-чĕвĕ илтĕнмест; пĕр йытă çеç вĕркелет, çăвар карма ӳркенмест. Расск. Ку куна çитрĕм ĕнтĕ, çапах та пĕр сасă-чĕвĕ те çук ун çинчен. N. Ялта сас-чĕв илтĕнмест. Альш. Час-часах çулахи кунсенче темĕн-темĕн пирки вăл арăмсем сасă-чĕвĕ туса илеççĕ (вздорят, устраивают перебранку) СТИК. Таста карĕ те, сасси-чĕвви те илтĕнмест. Хурамал. Пĕр çын килет те ыйтать: эс каçхине сасă илтрĕн-и? — Елле (не знаю), сас-чĕвĕ илтмерĕм эпĕ, тет. Юрк. Сасă-чĕвĕ çукран ӳсĕркелесе те пăхаççĕ.

сас-хыпар

(-бар), слухи, сплетня. N. Илтнĕ сас-хыпара сарса çӳреме, вăрттăн сăмаха кăларма вăтан.

сасĕ-хура

сас-хура, шум, звук, голос. Сред. Юм. Пĕр сас-хора та çôк. Очень тихо, так, что никакого звука нет. N. Сасси-хури те ан пултăр. N. Савватий тăракан пӳрте пырса шакканă. Сас-хура пулман. Букв. 1904. Вара тин тĕттĕм пӳртре лăпланаççĕ, пĕр сас-хура та илтĕнми пулать. Истор. Хирте пĕр сасă-хура та илтĕнмен, сайра-хутран анчах: ăçта çăхансем кăранклатни, ăçта аякра кашкăрсем улани илтĕнкеленĕ. || Слух, известие, молва. N. Вăрçă чарăнмалли сас-хура çук. (Письмо). N. Ялта-йышра мĕн сас-хура пур? N. Выльăхсене хире кăларма вăхăт çитсе пырать, анчах кĕтӳçĕн сасси-хури те çук (ни слуху, ни духу). Сред. Юм. Сан халех каймалла полать-и-ха? — Сас-хора çок-ха пĕрте (нет известий), кăçан каймаллине пĕлместĕп. || Скандал. НИП. Хуралçа ирхине: кĕçĕр ним сас-хура та пулмарĕ-и-ха? теççĕ.

саççем

(сас’с’э_м), совсем (русск.). Пухтел.

саççим

(сас’с’и_м), совсем (русск.). Сред. Юм. Саççим аптăранă-çке ĕнтĕ эпир ăсĕмпе. ЧС. Эпĕ çынсем кăшкăрнине илтсе, хăранипе кăшкăрса йĕретĕп саççим. БАБ. Самăй кăнтăрла тĕлĕнче ку сухалакан (на которой он пахал) ана пуçĕнчен шăнкăравпа, павускапа, виçĕ лаша кӳлнĕ, тет, теплескерсем майĕ çук пыраççĕ, тет, саççим. Бюрг. Каснă салма пĕçернĕччĕ те, вăл тутлă, эпĕ саççим кашăк тулли çирĕм.

сăна

(сы̆на), наблюдать, примечать, подмечать, испытывать. Т. VI. 11. Вăл ларса каяс лашана хапхаран тухнă чухне хăш урине малтан тапратассине сăнаççĕ... Микушк. Ялта çамрăк çын питĕ нумай, сăнамассерен пĕри вилет. Шурăм-п. Хайхи эп сăнанă çăлтăр яр-р-р! çутă ӳкерсе, куçран çĕтрĕ. Баран. 17. Петĕр телейне сăнамалла тетеллĕне тинĕсе яр. Ст. Чек. Ку çапла пулнине çынсам сăнаççĕ. Ачач 43. Юри сăнамаллах. КС. Эпĕ чăнах та, сăнасшăнах, тушах (то же) вилеççĕ (скот), тесе, кайса илтĕм (привел знахаря). Дик. леб. 48. Патша Елиса ăçта кайса çухалнине сăнах тăрать. Юрк. Пысăк çынни, ăна-кăна сăнаман пек пулса, нимĕн каламасăр иртсе каять. Кан. Çулталăк хушши килте сăнаса усрамалла тунă. Скотолеч. 3. Сывă лаша хăй тавăрашĕнче мĕн сас-хура пуррине лайăх сăнаса, итлесе пăхкаласа тăрать. БАБ. Кунта та вăлсем пĕр-пĕр усал ĕç тума килмерĕç-и-ха, тесе, сăнаса (наблюдая) тăра пуçларăм С. Алг. † Вăрман хĕрипеле тилĕ юртат, лайăх кайăксене сăнаса. N. Хуралçăсем (охотники?) сăнамасăрах иртсе кайнă. N. Акă эсĕ ăна юри сăнамаллăх (в виде опыта) туса пăх-ха. N. Туса пăх-ха çапла сăнамаллăх. N. Сăнаннисем, приметы (о погоде и пр.). Бюртли. Вăрмана пырсан, унăн сăнанă юмансем патне пыра-пыра кулачă таткаласа пăрахатьчĕ.

сăрпалан

торопиться, спешить. Сунт. 1929, № 2, 23. Çырнă чухне сăрпаланаççĕ, васкаççĕ (неопытные авторы). Альш. Нимĕн сас-хура та çук ялта, пурте сăрпаланса картахви кăлараççĕ.

çите

дееприч. слитное от çит. N. Кайма вăхăт çите пуçларĕ. Чаду-к. Лашана тупрăм та, утлантăм, каятăп, пĕр кĕпер патне çитех тăнă (вдруг подьехал). || В срав. степени, иногда с афф. твор. падежа. См. Оп. иссл. чув. синт. II, 17. ТХКА 78. Асатте сĕлĕ миххине улăм чикнĕ те, улăма спичкĕпе вут тивретнĕ. Хăвалакансем çитерех парсан (когда приблизились), çул çине, мăкăрланса çунакан миххе вĕсен лаши умне йăлт ывăтнă. N. Пӳрт алăкĕ умне çитерехпе. Регули 299. Яла çитерехпе (когда я приблизился или мы приблизились) хĕвел ансах ларчĕ. Урмай. Старик качакасен пӳрчĕ патне пăрçа хăмăль тăрăх хăпарса çитерехпе тарт! пăсарса ячĕ, тет. Регули 1376. Яла çитерехпе (приблизившись к деревне) илтрĕм кăçкăрнă сас. || До (посделог). НАК. Эпĕ çав охоттăра ирхи апатран пуçласа хĕвел анас вăхăталла çитех çӳресе те пĕр кăвакал анчах тыттăрăм. ЧП. Сĕм вăрманти вăрăм чăрăш кутне çитех лăс турат. N. Ăна пĕтĕмпе салатса пăрахнă; аллисемпе урисем, пуçĕ таçта çите ывтăнса кайнă. || С усилит, частицей „ех“ указывает на действие, совершившееся вдруг, неожиданно, или быстро, или как раз в известный момент, или без долгого обдумывания. См. Оп. иссл. чув. синт. II, 9. Чав. й. пур. 22. Хĕр килне çитех тарнă иккен. Ib. 20. Иванĕ çавна çĕклесе пынине илтсен, килне çитех тарнă вара (убежал домой). Истор. Лешсем ăна та пăхман, Воронцова Костромана çитех янă. Ib. Папа патне çитех тарнă. Ib. Мстислава пит аякри хулана, Тмутаракане çитех янă.

çохра-тăркачă

от беспрестанного крика. Сред. Юм. Çохра-тăркачă ман паян сас тытăнчĕ.

çăт-çат

подр. звуку при звучном ударе или хлопании. Çутт. 154. Кайран чăшлатса çăт-çат, çăт-çат тутарса шыва кăвар ӳкет. Сред. Юм. Çăт-çат, звук, слышимый при ударе по воде или по лицу. || Подр. неравномерному, но не сильному похлестыванию. Трень-к. Çăт-çат пĕчик чăпăрккапа е тата орăх пĕчик япалапа тепĕр япалана çапнине кăтартать. Конта каллах пĕр пек çапăнман пирки сас пĕр тохманнине кăтартать. Эльбарус. Ĕнесене çăт-çат! çапрăм та, питĕ хытă тарма пуçларăм. || Подр. ритмичному хлестанию (Веником в бане. Альш. Тахшин ачи мунчара çăт-çат, çăт-çат çапăнкалат. || Кое-кто. Çутт. 139. Яла çăт-çат ваттипе вĕтти анчах юлкалать.

таран

предел (в этом см. отдельно неупотребительно). || До, по (послелог). N. Санăн чăнлăху пĕлĕт таранах. N. Хĕрри таран (до краев), чавса таран (по локоть, до локтя), пилĕк таран (до поясницы), çĕрпӳ таран (до Цивильска), мăй таран (по шею), çырмасем таран (до оврагов); ман, сан, ун, пирĕн, сирĕн, вĕсем (вĕсен?) таран (до меня и т. д.). N. Кунта сана мăй таран та пулĕ. Ёрдово. Çырма шывсем пурте пĕр шыв çине пухăнаççĕ те, вара çыр таранах (до краев берега) шыв юхать. N. Лаша хырăмĕ айĕ таран, да брюха лошади. N. Кут таран куршанкă, пилĕк таран пиçен, мăй таран мăян. N. † Вăта таран татнă çĕлен мар. N. † Ах, тусăмçăм-пиччеçĕм! Яла тухсан — ят аслă, киле кĕрсен — чыс аслă; Пăва таран çăкăри пур, Чĕмпĕр таран ячĕ пур. Чотай. † Пирн атия кам пĕлмеçт? Москов таран молĕ пор, Питĕр таран пинĕ пор. N. Пилĕк таран шыв çинче (по пояс в воде) тăтăмăр. N. Татяна — тат та ут, вăй пур таран хыççăн ут. N. Чуччу ларкăчи пилĕк таранччĕ; вĕренĕ çĕртен пилĕк таран çакăнса тăрать (веревки качелей были спущены до высоты пояса). Панклеи. Пирн Ентинĕп мĕскер пор? çор ял таран çорчĕ пор, сысни таран тырри пор, карта сикен лаши пор. Кан. Тачка тутийĕ хăлха таранах йĕлпĕрме хăтланнă пек туйăнчĕ („распустил рот до ушей“). || Во временном значении. Кан. Юнĕ пĕр виç эрне таранах юр çинче палăрса выртнă. Его кровь была заметна на снегу недель до трех. Тораево. Сирĕн пилĕк çулхи таран сĕлĕ пур (т. е. разные сорта овса, начиная с овса урожая последнего года и до того, который был 5 лет назад). || В обозначениях приблизительного счета, N. Вăтăр вĕлле таран (до тридцати ульев). Регули 908. Икçĕр таран (икçĕр таранччен) çын порччĕ. || Даже. N. Сăпкара выртаканни таранах (даже дети в колыбели). || Насколько достает (-вало). ГТТ. Мĕн пур сас таран пĕр ултă-çичĕ ерет кăшкăраççĕ. || В предложениях-именах в смысле ио мере. || Насколько возможно, насколько хватит сил. Н. Карм. Эсир çав Клавдийшĕн мĕн тума пултарнă таран (по возможности) тăрăшăрччĕ-ха. ТХКА 114. Атя, утнă таран утар-ха, тет йысна. СЧУШ. Ачасем хăранă майĕпе мĕн пынă таран (изо всех сил) чупа пуçланă. N. Ямшăкне лаши мĕн пынă таран хăвалама хушнă (велел). Регули 909. Мĕн чол вый çитнĕ таран (таранччен) турăм. ЧП. Вăй çитнĕ таран пулăшăп.

тытăн

(тыды̆н), держаться. N. Эсĕ манран тытăн (держись за меня). || Ловиться. Регули 723. Пол тытăнмаçть. || Попасться. Регули 726. Эп онта тытăнсан, эсĕр мана çăлса кăларас çок. Собр. Вăрăпа пĕрле тытăнсан, хăтăлăп тесе ан ĕмĕтлен, теççĕ. (Послов.). N. Пĕччен вăрланă вăр часах тытăнмаç. || Быть арестованным, схваченным. N. † Катари хулара тытăнтăм, вуникĕ çĕр укçала хăтăлтăм. || Задерживаться. Тытăнса тăтăрччĕ çав вырăнтах. N. Темиçе рас та вăрнас çĕртен тытăнса юлтăм ĕçпе. N. Эс тытăнса тăрсан, пушта ĕлкĕрейместĕн. Если задержишься, то опоздаешь на почту. N. Тытăнса ан тăр. Не медли. || Запинаться (при чтении или разговоре). N. Пĕр тытăнмасăр тĕрĕс вулама, вуланине тĕрĕс каласа кăтартма вĕрентнĕ. || Собраться. N. Киле кайма тытăнчĕ. Собрался домой. N. Эпĕ, эсĕ Хусана тухса каяччен, пĕр кун малтан сан патна пыма тытăнтăм, йăлт хатĕрлентĕм. Альш. Унтан ашшĕ пуçне касма тытăнат, çапах памас. N. Мана вырăнтан кăларма тытăнчĕç (хотели). Изамб. Т. Вут илме тытăнсан, укçи те çук, вутти те пит хаклă. N. Кĕркунне ачасене вĕренме кайма çырнă вăхăтра, эпĕ те кайма тытăнтăм. N. Вăл вуттине тиянă та, килне таврăнма тытăннă. N. Унтан вара эпир киле тавăрăнма тытăнтăмăр. Орау. Пĕрре пирĕн аттесем Шăмата пасара кайма тытăннă. Чăв. й. пур. 20. Вăлсем пĕлнĕ вăл епле çын иккеннине, ăна вара вĕлермех тытăннă. || Вздумать, задумать. Юрк. Килте ĕçлекен çынсем сахаллана пуçласан, тытăнаççĕ кĕçĕн ывăлне, Хĕветкине... авлантарма. || Пробовать, пытаться. Янтик. Вăйĕ сахал çав унăн. Ура çине тăраймас вăл, паян та темиçе хут тытăнчĕ ура çине тăма, анчах çавăнтах персе анатьчĕ вăй çук пирки. || Решаться на..., браться за... Юрк. Чипер пуян çынсенĕн хĕр-ачисене вăрлама тытăнаççĕ. || Приниматься (за дело и т. п.). Н. Шинкусы. Юмăçĕ каларĕ: вăл тавраша пĕлессе пĕлетĕп те эпĕ, анчах манăн халĕ унпалан тытăнса тăрасах килмест, терĕ (т. е. не хочет „пăсташ тасатма“). || Начинать. N. Паянтан тин ĕçлеме тытăнтăм. Ала 1°. Вĕсем патне каçхане кайса ларсан, е хăйсем школа пырсан, вĕсене вĕрентме пуçлатăп. Вĕсем лайăхах тутарла калаçма тытăнаççĕ. Ib. 54. Яла çитсе кĕрсен (когда мы въехали), эпĕ анса кайма тытăнтăм (с телеги). N. Савăт ĕçлеме тытăнчĕ. Изамб. Т. Кĕлте кӳме тытăнни-ха эсир? Юрк. Тытăнаççĕ калаçма. Ib. Виç-тăват кунтан хайхи вилме те тытăнат. Орау. Акă сана калăплă çăпатапа ăшалантарма тытăнсан, ачана çаптарăп! — Ма çыртать тата?.., Ст. Чек. Шăлаварĕ, пĕр çĕтĕлме тытăнин, лăй-лай каят вара. || Начинаться, возникать, oriri? Колыб. п. 6. Çак çĕршыв тытăнса ларнă вăхăтранпала çакăн пек усал ылханлă тавлашу (война) пулман. || Пуститься в рост. Сĕт-к. Хăяр тытăна пуçларĕ. В. Олг. Тытăннă хăяр, пупленок. N. Нӳрлĕ çĕрте хурлăхан та часрах тытăнать. || Собираться наверху (о сметане на молоке). В. Олг. || Закрепиться. Тогач. Малтан кайса пăхсан, шăммисем пĕр-пĕринчен кăть тытăннă. Иккĕмĕш хут кайса пăхсан, пĕтĕмпех тытăнса ларнă, тит. Виççĕмĕш хут кайса пăхсан, пĕр пĕчĕк кайăк пăрт! турĕ, тит те, вĕçсе тухса карĕ, тит. || Появляться. Актай. Пас тытăнни. || Быть в употреблении. Кубово. † Çĕнĕрен илнĕ чĕн йĕвен, пар пичее, тытăнтăр. || Заикаться. Пшкрт. Тытăнса солят. Заикается. || Крепиться, держаться. Толст. Вăл (он) пĕтесшĕн мар пулса, пĕтĕм вăйĕпе тытăнса ларать. || Быть перехвачену (о голосе). К.-Кушки. Ман сасă тытăнчĕ. Пыр халь те тӳрленеймен-ха. Я охрип. Горло все еще не поправилось. N. Ĕслĕкпе (от кашля) сас тытăнса ларчĕ. СТИК. Шăнсан (если простудишься), сасă тытăнат, ӳслĕке ерет çын (у него появляется кашель). Сборн. по мед. Йĕре-йĕре сассисем тытăнаççĕ (у младенцев).

тиен

(_тыӓ_н), не знаю („незнай“, „ненай“). Пшкрт. Сас-пăсă та çок, тиен таста кайса кĕрнĕ (неизвестно куда девался).

тӳнлет

раздаваться (о звуке). КС. Пичке ăшнелле калаçсан, сас тӳнлетет.

тăн-тан

подр. неодинаковым звукам колокола или чугуна. Трень-к. Тăн-тан. Пысăкрах чана пĕр пек çапманнине, сас пĕр пек тохманнине пĕлтерет. Çакăн пек сас янтăракан япаласенчен полма полтарать. Сиктер. Тăнн-танн, кваспа хрен (подр. звону). N. Тăнн-танн, тĕнкĕли-тянкăли, чĕнкĕли-чанкăли, чăнн-чанн (детск. звукоподр. трезвону). || Подр. шуму в голове. КС. Пуçран çапсан, пуç тăнтан пулать (бывает помутнение). || Подр. бессмысленному глядению. Шатра-к. Козм. Охмаха ернĕ çын пак, тăнтан пăхса çӳретĕн! N. Тăнтан пăхса çӳретĕн. СТИК. Тăнтан çӳрет, дурачком ходит. || Простоватый. Ст. Чек. Ку çын тăнтантарах куран. Ib. Тăнтанрах çын, глуповатый на вид. Орау. Темскерле тăнтан япала вăсен ачи.

тăнк

(ты̆ҥк), подр. оцепенению. Тюрл. Аллине тăнк (или: танк) тăратрĕ (горизонтально; чанк тăратнă — вертикально). || Подр. твердой походке. Орау. Тăнк-тăнк-тăнк тутарса каллĕ-маллĕ утса çӳрет (ходит легким мелким шагом; гов. больше о молодых). || Подр. прыжкам овцы. Сред. Юм. Тăнк-тăнк (сорăх сикни), транк-транк! || Подр. глухому звуку, который получается, когда бьют молотом по наковальне. Сред. Юм. Тимрĕç сантал çине молотокпа çапсан, тăнк-тăнк! тунă сас илтĕнет. || Подр. удару по шее. N. Тăнк тутарчĕ ĕнсерен (ткнуть кулаком или ударить). || Подр. набитости. КС. Паян ачасем мăйăр тăнк пухнă. || Подр. натяжению веревки? Альш.

хаяр

(хаjар), сердитый, строгий, злой; злюка. N. Нумайĕшĕ юрламасăр еррипе таврăнаççĕ, атту кин хаяр пулать, теççĕ. НР. † Пахчи, пахчи, хăяр пахчи, хăяр çисе ӳсрĕмĕр, эх ӳсрĕмĕр, çампа хаяр пултăмăр. Бахчи, бахчи, огуречные бахчи! Питаясь огурцами, выросли мы, потому, видно, злыми мы стали. N. † Усал хаяр пире мĕн каламĕ çукă сăмаха пур туса. Шорк. Вăл пит хаяр, кĕт хирĕçрех каласанах çиленсе каять. Собр. Хуран çинчен çисессĕн, хаяр пулать, теççĕ (строгий, злой, держит в страхе детей и жену, вспыльчивый). Хора-к. Ытла хаяр ан пол, ытла йăваш ан пол. Актай. † Атте карĕ Хусана лаша хӳри тевĕлеме; пичи карĕ пасара хĕрсен хӳри тĕвĕлеме; хам килсе хĕр тытма, çӳç хĕррине кăтрине, кăтрисерен хаярне. || Гневный. Синьял. † Эпир ярăнса ӳснĕ чух хаяр куçпа ан пăхăр. N. † Тантăш лайăх ӳснĕ чух хаяр куçпа ан пăхăр. N. † Шемексенĕн хĕрĕсене епле хаяр куç ӳкмес. Чураль-к. Эпир киле кайнă чухне хаяр куçпа ан пăхăр. N. Çынна хаяр сăмах каласа, усал ят хушса кӳрентермен. Сĕт-к. Çăвар толли хаяр сомах. КС. Хаяр чĕлхеллĕ çын, говорящий строго и убедительно. || Грозный. Полтава. Хитре, хаяр куçĕпе виттĕр пăхса шăтарать. Он поле пожирал очами. || Свирепый. Эльгер. Хаяр çил юрри е тискер хумсен шавĕ тăраççĕ пурне те унта хăратса... И. С. Степ. Хаяр çавăрса пăрахас, предотвратить зло. Б. Яныши. Хаяр, сивĕ хĕлле хыççăн хитре, ăшă, сарă çор килет. || Дурной, плохой (о слове). Икково. † Çын савнипе, ай, поплес мар, хаяр ята, ай, кĕрес мар. Сред. Юм. Çынпа вăрçса хаяр ятлă полса çӳрес марччĕ. Не следовало бы ругаться, чтобы не распространить дурную славу про себя. Изамб. Т. Эсĕ ялан çынсем хушшинче хаяр ятлă пулатăн. С. Айб. † Ырă тантăшçăм Якку пур, тупнă çĕрӳ ăнмасан, тупакана хаяр ят. Обращается к мужу: если я не понравлюсь и пр. (Хĕр йĕрри). Ib. † Хирте пура пураççĕ, кĕтесси тикĕс пулмасан, ăстисене хаяр ят. КС. Хаяр ят, дурная слава. || Ядовитый, вредный. Ромс. З2. Тапакра сиен тăвакан хаяр япала пур. || Дикий (о голосе). М. Чолл. Сасартăк хаяр сас илтĕнчĕ: Ах, вăрăсем! — терĕ. Изамб. Т. Илче тете хăранипе хаяр сасăпа (благим матом) кăçкăрса ячĕ. Ib. Шыв хĕрринче пĕр чарăнмасăр, кӳнĕ-кунĕпе хаяр сасăпа кăçкăрат. N. Куçне чарса тухать те, Картлаç çине хаяр кăшкăрса калать: Тăр часрах! — тет. А. Турх. Хаяр саспа кăшкăрас, кричать благим матом. || Крепкий (о спиртных напитках). N. Ку сăра пит хаяр, виç коркапах ĕсĕрĕлсе карăм. Пазух. † Пирĕн тăван ĕçки те, ай, пит хаяр, ĕçме хушсан, епле те ĕçем-ши. Такмак. Ĕçкĕр-çикĕр хаяр (крепки), чăтаймăп. || Сильный, проливной (о дожде). Ала 98°. Хаяр çăмăрпа кайса, шăши кĕмен шăтăка шу толтарам,— тесе каларĕ, тет. || Сильно. ЧС. Аслати те хаяр авăта пуçларĕ. Изамб. Т. Е ури-аллине сиктерсен, е ӳксен, е пĕри-пĕри çапса ыраттарсан, е унта-кунта хаяр ыраттарсан, юн-чул шывĕ ĕçеççĕ. || Гнев. Собр. Хаярăн ури саккăр, теççĕ. Ст. Ганьк. Куçран хаяртан, хаярнă куçран, вĕри хаярĕнчен, сивĕ хаярĕнчен, кĕве хаярĕнчен, ăншăрт хаярĕнчăн, ăншăртлă тул хаярĕнчен... (Из моленья). || Строгость. Сан хаярна кам пĕлмес. || Назв. болезни. Ст. Чек. Хаяр лексен кăвапаран ыратать, пуçа хĕстерет, сивве шăнтать. Ib. Кăвак çеçкеллĕ, пĕр тĕпрен пулат, хаяр тивсен чăмлаççĕ. Пшкрт. Ута хаяр ӳкрĕ (холодеют ноздри). О сохр. здор. Ах, хаяр ӳкрĕ пулĕ. || Назв. здого духа. Ст. Чек. Хаяра çăккăр параççĕ. Ib. Хаяра хăшĕ çăккăр пăрахаççĕ вĕт. Ib. Халь хаяра пăрахнă ĕнтĕ, ĕлĕк хаяра асăнатчĕç. КАХ. Çырлах, хаяр тавраш, мĕн хаярна ху чарса тăр, тум-хаярне пирĕн тавраша ан яр. Сана, хаяр амăшĕ, пĕр пашалу, виçĕ пăтă паратпăр. Хăвăн ачăна-пăчăна пирĕн выльăхсене сыхлаттар, çырлах! („Карта пăтти“). Пис. Мĕн пур хаяр-хăтар, усал-тĕсел пиртен уйрăлса кайтăр, çак укçа уйăрлса кайнă пек. Якейк. Пуç ыратсан, вар ыратсан, айăк чикекен полсан, тата çанашкал нумай чирсем ерсен, хаяр вăрăннă, теççĕ. Ib. Хаяр вăрăнса виç-тăват сахат хошшинче вилсе кар. Ib. Хаяр вăрăнса çĕрĕпе упа пак ӳлер. Ib. Хаяр вăрăнсан, хаяр тымарри панă ĕлĕк. N. Унтан кайран: турă хаярне пăтă, турă амăш хаярне юсман: паратпăр,— тенĕ. N. Хаяр, тăм-хаяр, чикен-хаяр, хĕн-хаяр, ăншăрт-хаяр, киремет-хаяр, тĕтĕм епле саланса тухса каять, çавăн пек саланса тухса кайăр. (Наговор против болезни). Т. VI. Шыв хаярĕ, тăм хаярĕ, вилĕ хаярĕ тухса кайччăр. (Из наговора). Ib. Хаяра кĕл-тăватпăр тутлă чĕлхепе, тарам пуçпа. Хаяр амăшне кĕл-тăватпăр тутлă чĕлхепе, ăшă питпе, тайлам пуçпа, асăнатпăр, витĕнетпĕр. (Из наговора). Хорачка. Хаяр çапăнсан, çын сумар полат. См. Магн. М. 113, Золотн. 178. Çăварни. Пĕчĕк тусене те: Пире аслă вырăнта ларакан хаяр путекĕн питĕнчен витĕр! — тийĕç.

ханк

(хаҥк), подр. звуку, который получается при ударе бревна с пустой сердцевиной. Сред. Юм. Хăвăл юмана пысăк патакпа çапсан, ханк! тăвать. Ib. Тип пĕрене пуçĕнчен йывăç токмакпа çапсан, ханк! тунă сас илтĕнет. || Подр. визгу собаки. См. ханклат.

хытă

(хыды̆), твердый, жесткий. N. Хытă çĕр, жесткая земля. Ст. Чек. Хытă (о железе). Чув. пр. о пог. 167. Хытă, хыт тăрать (о твердом облаке, с резкими очертаниями). Эпир çур. çĕршыв 10. Пирĕн тырă та курăк та ĕлĕк хытă пулнă вырăнтах питĕ селĕм пулать. || Жесткий (о воде). Вишн. 67. Хытă шыв та аван мар, ун ăшĕнче пăрçа та лайăх сарăлмасть, чей те пиçмест, ĕçме те хытă вăл. || Твердое, жесткое. С. Дув. Хытă юман хыттине касса турпас тухмарĕ; хытă пуян ывăлне ытса укçа памарĕ. N. Мĕн çирĕн? — Хыттипе çемçи. Череп. Чĕре анине хытă кĕрет (подваливает под сердце). || Тяжелый, трудный. Собр. Ĕç хытă та, çавах та чикмест, теççĕ. (Послов.). N. Сан çăварăнтан тухнă сăмахсемшĕн хытă çулсенче те пăрахмарăм. N. Хытă чирпе чирленĕ çын час вилсе кайма та пултарать. N. Питĕ хытă вăрçă варçать. || Тягость, трудность. N. Вăл пурăнăç хыттине те курнă. N. Пурăнăç хытти чак хытă. Жизнь очень трудна. || Скупой, скуповат, скупость. N. Эй, хытă та! ГФФ. † Пирĕн аттейĕн хытти пор, четвĕрт тĕппе ыр полчĕ. Скуповат наш батюшка — прослыл хлебосолом, поставивши гостям подонки, оставшиеся на дне четверти ГФФ. † Пирĕн аннен те хытти пор, кокăль тĕппех ыр полчĕ. Скуповата наша матушка — прослыла гостеприимной, поставивши гостям остатки пирога. Якейк. † Хоячкам четвĕрт пуçлас тет, хĕрпе кĕрӳ кайччăр тет; пирĕн хончкамăн та хытти пор. Регули 1065. Хытăран никама та памасть. N. Майсăр пуянскер пулсан та, хăйĕн хыттипех. || Устойчивый, соблюдающий себя. Шорк. Хытă хĕр. (Употребляется в смысле хорошего поведения). || Жестокий. N. Хытă чĕреллĕ, жестокий. || Тугой (об ухе). Кама 68. Эсĕ, Митьтя, кунтарах лар, сан хăлху хытăрах. См. хытă холхаллă. || Туго. Тимĕр. Хурама та пĕкĕ кӳлме хытă, чӳлĕкне туртсан авăнмас. Альш. † Пилĕкме хытă çыхайрăм, ăсма хытă татайрăм. Ёрдово. Лашине хытă кӳлсен, тавраш ванать, теççĕ. Пухтел. Хытă уçăлать (о туго отворяющейся двери). || Строгий. N. Закон хытă пулнă. N. Ну, кĕрӳ, питĕ хытă алăра пуль-çке, тепле çăлăнса килен. || Твердо, строго. || N. Ăсна хытă тыт, укçуна хĕсĕкрех тыт. || Строго, сурово. || N. Вăл итлемен çынна эпĕ пит хытă тытăп. N. Ăна тата хытăрах тыта пуçланă. ЧП. Арăму хытă тытсан, эс те çӳремĕттĕн çĕр хута. N. Хĕрарăм пулсан та, хăвăн ачусене хытăрах тыт, вĕсем усала ан вĕренччĕр. Сред. Юм. Ачусĕне хытăрах тыт, ôнсăрăн çын пахчине пит кĕреççĕ. N. Ху ăсна хытă тыт. N. Хытă тăр, сурово, строго жить. Истор. Вăл унта хăйне хăй пит хытă тытса усранă. N. Çынна усал ĕç тума хĕтĕртнĕшĕн хытă сут тăваççĕ. || Грубый, грубо, резко. Баран 58. Хытă сăмах каланăшăн каçар мар. (Может быть надо: „Хытă сăмах каланине каçар“?). N. Вĕсем хытă сăмахсем çĕкле-çĕкле калаççĕ. N. Аннене хытă каларăм, эпĕ сума сумарăм. || Крепко. N. † И вĕçес çук, вĕçес çук, çатан карта хытă тытать. N. Халĕ нимех те тумастпăр, Атăлĕ хытă ларман та. Орау. Çывăрса юлăр.— Ăйăхне хытă çывăратпăр-çке те ăна. Баран. 125. Çанталăк сивĕтнĕçемĕн упанăн ăйхи йывăрланса килет, хытăран хытă (все крепче и крепче) çывăра пуçлать. Кан. Çĕршыва сыхлас ĕçе хытăран та хытăрах вăйлатма кирлĕ. N. Хытă çыврать. Спит крепко. || Плотно. N. Куçусене хытăрах хуп. || Громко. Янтик. † Тата хытăрах каласан, хамăра вăй килмĕ-ши? (Вăйă кĕввисем). N. Хытă кала 1) громко, 2) строго. Альш. Пӳртре хăнасем ĕçеççĕ: шавлаççĕ, калаçаççĕ. Сас-чĕвĕ хытах пӳртре. || Терпеливо. N. Вăл çав асапсене пит хытă тӳссе тăнă. || Быстро. N. Эс хытă отатăн! Ты ходишь быстро. Регули 1401. Эп кортăм, пит хытă чопса кайрĕ. || Много. Вишн. 60. Хытă, час çисен: ку çын çиессе те сатур çиет, ĕçлеме те сатур ĕçлет пулĕ, теççĕ. О сохр. здор. 98. Çиессе те хытă çиеççĕ, ĕçлессе те лайăх ĕçлеççĕ. Синерь. Хваттер хуçисем калаç, тет: пирĕн пĕр стряпкă пурччĕ, çав юмаха (сказки) хытă пĕлетчĕ, тесе калаççĕ, тет. Регули 1402. Хытă çият, ĕçлет. Якейк. Эс онпа хытăрах калаç-ха, вăл сана тем те кăтартĕ. А ты говори с ним больше, еще не то будет. Ib. Эс хытăрах шыва кĕр-хе (к этому можно прибавить: пĕтĕмпех те полăн, т. е. еще утонешь). || Здорово. N. Хытă лартать вăл тĕлĕк, шуйттан. || Сильно. Çутт. 62. Кĕркуннехи тăм хытах укнĕ пулмалла. N. Çумăр хытах çуман. Капк. Сывалĕ-ха. Хытах ӳсĕрмест. А.-п. й. 70. Пӳрнески хытăран хытă шăхăрать. N. Вăрçă питĕ хытă вăрçать. N. Патак ил те, хытă ишсе кăларса яр. ЧС. Алă тата хытăрах ырата пуçларĕ. Юрк. Улпут пĕре çапла эрех ĕçсе пит хытă ӳсĕрĕлнĕ. Капк. Эп сире питĕ хытă кĕтрĕм. КВИ. Чул çумĕнче пĕр этем ларать хытă йăнăшса. N. Йăвăçсем хытăран хытă кашла пуçларĕç. А.-п. й. 15. Йытă тус, ытла хытă ан вĕр-ха, атту кашкăр килсе иксĕмĕре те çисе ярĕ,— тет. Ib. 4. Анне пăхса тăман та, яшка хытă вĕренĕ, мулкач хытă вĕренипе хурантан тухнă та ӳкнĕ. || Очень. N. Сана Верук хытă кĕттĕр ( = кĕтрĕ): килет пулĕ, тесе. Альш. Чĕнтĕм хытă, тет: килес, терĕç. Ib. Хăйсене пыма питĕ хытă каларĕçĕ. Чхĕйп. Пит хытă хăранă. Очень боялись. Регули 1403. Хытă çиленчĕ он çине. N. Арăма кĕркунне укçа хытă кирлĕ пулнă (пока добились). Изамб. Т. Пурсăмăр та пит хытă ӳсĕрĕлтĕмĕр. N. Питĕ хытă тав-тăватăп вăлсене. || Очень хорошо. N. Хотла хытă пĕлетĕп. тетчĕ. || Настойчиво, смело. N. Унта халăхшăн хытă тăракана суйлас пулать. || Крутой (о каше, о яйцах). Чураль-к. Хытă пăтă çимĕттĕм, çăвне кура çиетĕп. Череп. Хытă пиçнĕ çăмарта. О сохр. здор. Çăмарта чĕрĕлле те, калеклĕ пĕçернине те, хытă пĕçернине те çиме юрать. || Назв. болезни. N. Эпĕ хасĕр пăртак сымартарах выртап больницара, хысанаран ăш хытти туртать, и пилĕк ыратать (б. Чист. у.). Ст. Чек. Ăша хытă кĕни. Чăв.-к. Эпĕ ăша хытă кĕнипе ни йĕре пĕлместĕп, ни тăра пĕлместĕп. N. Вилĕм хытти туртнипе (предсмертные судороги). N. Юмăç карчăкки аллине кĕпе айĕнчен хырăм çинелле (мне) чиксе ячĕ те, хырăма аллипе пуса-пуса калать: ак кунта Ишек хытти, ак тата Кипĕт хытти. Ишеке çурта кайса памалла, Кипĕте хур пусса чӳклемеллĕ, тет (от боли в животе). Моя автобиограф. Будучи лет 9 или 10, я заболел какой-то внутренней болезнью. Мать повезла меня к Семеновой старухе. Меня положили вверх лицом. Йомзя подсунула свою руку под мою рубашку и щупала мой живот, при чем говорила: а вот это Ишек хытти (т. е. это жесткое место от Ишаковского бога), а это вот Кипĕт хытти (от киремети Кипĕт) и т. д. Альш. Шыв хытти; ăншăрт хытти; сивĕ хытти; çын çилли хытти; кĕлĕ хытти; вилĕ хытти; вилĕм хытти. Ib. Мананкăкăр айне сивĕ хытти кĕрсе каять та, сывлама йывăр пулать. N. Çын çилли хытти = çын çилли чирĕ. См. çын çилли чирĕ. (вып. ХII, стр. 154). || Назв. поля. Тайба Б.

хăй

(хы̆j, хŏj), он сам, себя. N. Вăл хăй, он сам. Самар. Шăлĕ тăкăниччен ларсассăн, калютя, хăй те урçа валли вăл, калютя. Собр. Ухмахăн сучĕ хăйпе пĕрле, теççĕ. (Послов.). Ib. Хăй çулĕпе хăй çӳретĕр. N. Ывăлне хăй юратнă хĕре илсе панă. А.-п. й. 14. Ир пулать те, каç пулать, ула йытă хăйне юлташ тупнăшăн савăннипе вĕрсе кăна пурăнать. Ib. 6. Кушак тус лартнă! Хăй паян сунара карĕ. Ib. Пĕччен пурнăç ăна питĕ йăлăхтарса çитернĕ те, вăл хăйне валли тус шырама шут тытнă. А.-п. й. 77. Ваçлей хăй те хĕрчĕ. Василий и сам опьянел. Сред. Юм. Хăй çиç — иккĕн (говорят про беременную женщину). Ib. Эпир иксĕмĕр кôлса ларатпăр та, ô иртсе каять мĕн ôнта. Эсир манран кôлатăр, тесе иртсе кайрĕ. Эпир онтан та колман, ô ахалех хăй çине илчĕ. N. Хăйне ырă туннне манман çын, благодарный. Рак. † Пирĕн ял хĕрне çитесси тавра ялта хăй те çук. Альш. Хăйне ан кайшăн. Чтобы ему самому не итти. Якейк. Ялтан-йăшран уйăрласси икçĕр тенкĕ хăй тăрать. Чураль-к. † Вĕрене ӳсет, хăй ӳсет, тăррине татсан тата ӳсет, ан мухтанăр, маттур хĕрсем, сирĕнтен маттур тата пур. || Его, свой. N. Вăл хăй укçине çухатнă. N. Хăйĕнчен вĕренес тиекенсем (желающие учиться за свой счет) экзамен тăрăх илĕнеççĕ. А.-п. й. 8. Кушак çав пылпа сурăх тушкине хăй пӳртне илсе каять те, халь те пулин пурăнать, тет. Ib. 14. Акă пĕррехинче вăл хăй шăтăкĕнчен тухрĕ те, кама та пулин хирĕç пулмăп-и-ха тесе, вăрманпала утса çӳрет. N. Уна матку хăй ячĕпе янă. Сред. Юм. Хăй сăмахĕнчен тохмас, сдерживает свое слово. N. † Утрускана кайăк çурă тунă-çке, хăй çурисем хăйне пулас пек. Янтик. Хăй май çавăрасшăн тăрăшат вит-ха вăл! Ib. Хăй майĕн тăвасшăн у ăна (склонить на свою сторону). Ст. Чек. Хăй пуçĕнчен ирттĕр. Пусть терпит свою долю (жалея и опасаясь быть таким). Синерь. Тарья çав пурнене хăй хӳмне чикрĕ, тет. N. Хăй алли çине çитес пулать. Альш. Çăкăр-тăвар хире-хирĕç: вăл пирĕн çавă пулать, ку пулать, лешĕ пире унтан-кунтан хăта тивет; пĕр хăй кассинелле килнĕ чух кĕрсе тухар, терĕм тет. || Иногда не переводится. Изамб. Т. Камран вут пуçланнă? Кĕпитун Иванĕнчен. Тепле пуçланнă, пĕлместĕп. Хăшĕ павартан (лаç) теççĕ хăй. N. Юратаççĕ пулĕ, выляççĕ хăй (о супругах). Ст. Чек. Темĕн тума именетĕп хăй. Не знаю, почему-то стесняюсь. (Почему-то стесняюсь = темĕскер эп именетĕп). Сред. Юм. Паçăр такам чанкатчĕ хăй çавăнта. Ib. Сан сас илтĕнетчĕ хăй çавăнта. Ib. Эсир иккĕн каяттăр хăй çавăнталла. Ib. Эсир иксĕр кайнă пик кôртăм хăй çавăнта. Ib. Çын иртсе кайнă пикех туйĕнчĕ хăй мана. Баран. 91. Тата çӳлерех кайсан, йываç тавраш нимĕн те çук, курăксем, чечексем те пит сахал, сивĕ йĕнчи çĕр хăех,— пĕр мăк анчах ӳсет. Ib. 90. Эсир улăхакан ту ăшă енче пулсан, аялта апельсин, лимон йывăçĕсем сарăлса лараççĕ. Кăшт çӳлерех кайсан, вăхăтлă сивĕ пулакан çĕрти хăех: тирексем, юмансем, çăкасем, вĕренесем, букпа каштан йывăççисем кĕрлесе ӳссе лараççĕ. О сохр. здор. 78. Ӳтрен хăпăнса тăракан кирĕк пирĕн ӳт çинче чи таса мар япала хăех ĕнтĕ.

кăлтăр

(кы̆лды̆р), подр. стуку некоторых вращающихся предметов, а также звукам, напоминающим этот стук. Иногда употр. в качестве гиперболы. N. † Аякра аслатисем авăтаççĕ (гром), кăлтăр-кăлтăр сассисем илтĕнет. N. † Кăлтăр-кăлтăр урапа, кăлтăртатса пыраят. (Хĕр йĕри). N. † Кăлтăр-кăлтăр урапа, ăçта каян урапа? Сред. Юм. Кăлтăр-кăлтăр-кăлтăрр! Арласа, толтара пынă йĕке (веретено) пĕтĕрнĕ чохне çĕре лексен, çапла сас илтĕнет. Шорк. Кĕпер урлă кăлтăр-кăлтăр (здесь: кŏлдŏр-кŏлдŏр) тутарса каçса карĕ. Ядр. † Кĕмĕл çĕрĕ (кольцо) варличчĕ, кăлтăр кусса тухинччĕ, çуна çине укинччĕ. Чăв. йум. 1919, 10. Çăмха (клубок), кăлтăр-кăлтар туса, вăрман сукмаккипе кусса кайрĕ. Якейк. † Кĕмĕл çĕрĕ варлăм пор, кăлтăр косса тохинччĕ, ман порняя (= пурнене) кĕринччĕ. Ала 87°. Пĕр ылттăн çăмарта (яйцо) сиксе тухрĕ те, кăлтăр! Иван патша патнелле кусса карĕ (звук от вращения). Собр. Кăлтăр-кăлтăр кăткă тĕми (муравейник), симĕс кайăк упăшки. (Кăркка аçи). Сала 227. Кăлтăр-кăлтăр кăткă тĕмески, майра акайăн упăшки. (Тăвар килли).

кăлтăрт

(кы̆лды̆рт), подр. звуку неправильно поставленного жернова. СТИК. Арман чулне аван лартаймасан, вăл авăртнă чухне кăлтăрт, кăлтăрт! туса çавăрнат. Арман чулĕ пĕр хĕррипе хытă хырăнат, тепĕринпе кăшт кăна тивет, вара: кăлтăрт-кăлтăрт! тунă пек илтĕнет. (Выражает звук; производимый жерновом при неправильном верчении). Шорк. Çăнăх каткине урайĕнче кăлтăрт-кăлтăрт сиктерет. || Нюш-к. Кăлтăрт (кŏлдŏрт)-кăлтăрт! кăрăн-кăрăн! крик птицы кăрăпчак. См. кăрăк. || Тихо и без шума. Ст. Чек. Кăлтăрт туса пăрахнă (сделал что-н.) ерипе, ĕçе сас-чĕвĕсĕр туни. || Быстро, живо. Ст. Чек. Кăлтăрт кайса кил! Ib. Ав Ваççук — кăлтăрт кайса килчĕ. Ib. Кăлтăрт савăрса илчĕ.

кăчăр

(кы̆ζ'ы̆р), подр. хрустенью. Изамб. Т. Шăннă япалана çинĕ чухне ул кăчăр-кăчăр! тăват. Ib. Çăкăр ăшĕнче хăйăр, тăпра пулсан, çăкăр кăчăртатат (кăчăр-кăчăр! тăват). Ib. Кучен кăчăр-кăчăр тăват (хрустит). Тораева. Тиркĕ тĕпĕнче атан атĕ. (Ут ури сивĕре кăчăр-кăчăр! тени). Сред. Юм. Çемçе кăмрăка (уголь) посса ватсан, çапла кăчăрр! (с удвоевием «р») тунă сас илтĕнет. СТИК. Кăмрăка хытă пуссан, вăл кăчăрр!.. туса саланат. («Когда раздавишь уголь руками или ногами, все равно слышится такой звук»). Собр. Алтăр айĕнче кăчăр-кăчăр. (Лаши ури). || В перен. см. Тайба. † Кăчăр-кăчăр çын çиет (злословят), пур çинчен мар, çук çинчен. || Подр. скрежету. Б. Олг. Çын, çиленсе, ман çие шăлпала кăчăртатат, кăчăр-кăчăр! туат. См. шăтăрр. || Подр. замерзанию. Альш. Ку хваттир хуçисен çĕрле ĕни пăрулать, тет; сисеймеççĕ, тет те, пăрушĕ кăчăр пулать, тет. Букв. 1904. Вăл шăнса хыта пуçланă аллипе кăчăр пулнă çӳçне сăтăрса илсе, йĕри-тавра пăхнă. Якейк. Кăчăр полнă. Замерзло на смерть (только что родившееся животное). || Подр. поверхностному замерзанию. Кăмак-к. Сред. Юм. Кăчăр полнă тесе, шыв пăртак шăнма пуçласан калаççĕ. ГТТ. Шыв кăчăр пулнă. Вода подёрнулась сверху ледком. || Хвощ (им моют полы). Трхбл. См. кăчăр курăкĕ.

кĕрле

(к'ӧ̆_рл'э, _кэ̆_рл'э), шуметь. Сред. Юм. Пăрахут иртсе кайнă чôхне, хăй кôрăнмасан та, кĕрлени илтĕнет. N. Вут шыв айĕнчен каллах кĕрлесе çунса карĕ, тет. КС. Çурт (строение) çуннă чухне кĕрлесе, шатăртатса çунать. Альш. Хыпать (огонь) хайхи урамăн леш енне те. Каять кĕрлесе вăл енĕ те. КС. Шыв кĕрлесе юхать («водопад, сильный эвук»). Хĕн-хур. 203. Шур Чĕмпĕр хули кĕрлет хăй майпе... кунта тĕрлĕ шав... кĕрлет чан сасси. ДФФ. Унта сăрт айккинчен пĕр вăйлă çăл кĕрлесе юхса тухать; шывĕ сивĕ. Капк. Тулта çанталăк кĕрлет, ай тур-тур! N. Çил кĕрлесе вĕрет (самый сильный, с ревом). N. Кĕлте кӳртнĕ чух ялта урапа кĕрленĕ сас анчах илтĕнет. Чув. пр. о пог. 90. Сăмавар кĕрлесен, çăмăр пулат. Если самовар шумит, будет дождь. Шорк. Вăйлă çил тохнă та, вăрман кĕрлесе анчах ларать. N. Тупă сасси пĕр чарăнмасар кĕрлесе тăрать. Орау. Паян ир çăмăр хыт чашлаттарчĕ-çке! çурт тăррисем (железные крыши) аслати пек кĕрлерĕç. 93 çул, 11. Хаяррăн кĕрлекен тинĕс тĕлĕнче çамăр пĕлĕчĕсем хуп-хура ушкăнăн çакăнса тăнă. N. † Кĕтӳ килет кĕрлесе, хура ĕне килет мĕкĕрсе. (Хĕр йĕрри). Истор. Хай хрантсуссем, кĕрлесе, Мускава кĕрсе тулнă. КАХ. Пире килĕшпе чипер кĕрлесе (хорошо, весело) пурăнма пар, çырлах! (Хĕрт-сурт пăтти). Карамыш. Айроплан (или: яроплан) кĕрлет. Аэроплан шумит. N. Туй ачисем кĕрлесе те çитрĕç (подошли с шумом).

тĕттĕм

темный. Образци З9. † Кĕркуннехи çĕрсем тĕттĕм çĕр, уйăхĕ пулмин те çăлтăрсем пур. О сохр. здор. Чаршав айĕнче тĕттĕмине те тĕттĕм, сывлăш та аван мар. Орау. Тĕттĕм çĕртен тухрăм та, куçăм-пуçăм пĕтĕмпех алчăрхаса карĕ. Ала 56°. Хам йăри-тавра пăхрăм, никам та курăнмасть, мĕшĕн тесен çĕр тĕттĕмччĕ, кăнтăрла пусан çапах таçта каймаллине чухлăттăм. Сред. Юм. Тĕттĕм çанталăк, солнечное затмение. Ib. Çав числара тĕттĕм çанталăк полать, тет. || Тьма, темнота. N. Вăл ирхи тĕттĕмпе тăрса каçхи тĕттĕмпе анчах таврăнать. N. Тĕттĕммипе шурсене кĕрсе ӳкетпĕр. Юрк. Çав вăхăтра стутенчĕ хăй ăнсăртран ăйăхĕнчен вăранса кайсан, ку çапла хăй тумтирийĕн кĕсйине чике-чике шыранине сиссе: эсĕ унта тĕттĕм çĕрте мĕн шыратăн (тет), эпĕ кăнтăрла, çутă чухне шыраса та унта нимĕн те тупаймастăп, тет, вăрринчен кулса. Ск. и пред. чув. 61. Тĕттĕм пирки палламастăп. N. Каç тĕттĕм çапрĕ, сас-хора çок, Сала 94. Каç тĕттĕмсем пулса ай килет-çке, пире кайма вăхăтсем çитет-çке. Етрух. Çав мĕн тĕттĕм çĕрĕ-çĕрĕпех тасатать. КВИ. Тĕттĕм çĕрте çухалчĕç. || В переносном значении, темный. N. Кил хуçи пуян çын та пит тĕттĕм çын иккен.

чу

встр. в сочетанин: сас-чу (см. вып. ХI, стр. 79).

чӳ

то же, что чĕв, встреч. в сочетании: сас-чӳ (см. вып. ХI, стр. 79).

сасă-чĕвĕ

, сас-чĕвĕ, шум вообще, слух, весть. КВИ. Сасă-чĕвĕ илтĕнмест. Ал. цв. 27. Хирĕç чĕну те, пурăнăç çинчен ыйту та нимĕн те çук, нимĕн сас-чĕвĕ те илтĕнмест. См. сасă-чĕвĕ (вып. ХI, стр. 79).

формă

форма. Ст. Пĕр формăшăн кăна эп тайрăм та пуçа, сас патăм.

шалтăр

подр. звуку при отпирании замка. Сала 169. Шалтăр турĕ, шăтăкне кĕчĕ. (çăраççи). || Подр. рассыханию. К.-Кушки. Хапха шалтăр кайрĕ. Ворота рассохлись. Ib. Уличе хапхи — пилеш йывĕç, шалтăр кайрĕ кăçалхи çилпелен. || Подр. звуку выстрела. Альш. Вăрманта вăрман сыхлакан пăшалне шалтăрр! тутарса ячĕ. || Подр. звуку разбитого горшка. КС. Тăн чӳлмек шалтăрр çĕмĕрĕлсе карĕ. || Подр. стуку быстро едущей телеги. N. Орапи лаши чопнă майĕпе шалтăр-шалтăр çĕмĕрĕлсе пырать. Сред. Юм. Аякран итлесе тăрсан, пôш ôрапа чуптарнă сас шалтăр-шалтăр-шалтăр! туса илет. КС. Кĕтӳç сурăх урине туяпа пенĕ те шалтăрах хуçса пăрахнă. Ib. Çав çын йăвăç çинчен ӳкнĕ те, ури шалтăрах кайнă. Сред. Юм. Ырса тавăрнсан виç-тăват корка сăра ĕçрĕм те шалтăрах кайрăм (не хочется с места вставать и пр.). Ib. Çак пĕр-ик çôлтанпа шалтăрах карăм ĕнтĕ, вăй пĕтсе çитрĕ (сразу постарел). N. Хай Хаймулла тавăрăнсан, ывăннăскер, ĕçнĕ-ĕçменех шалтăрах кайса çывăрчĕ, тет. N. Унăн ячĕ шалтăрах кайрĕ.

шанкăр-шăнкăр

подр. неодинаковому звову металла. См. шăнкăр-шанкăр. Н. Сунар. Иван патне çитсен, Ултӳттин (ин’) тенки шанкăр-шăнкăр сас парать.

шапăртăк

подр. (неровным) рукоплесканьям. См. МКП, 99. Сред. Юм. Камит пăхса ларакан çынсем камит мĕн туни кăмăлне килсен, пôрте ал çупаççĕ те, шапартăк-шапартăк тунă сас илтĕнет. || Подр. галопу. ГТТ. Хăшĕ-хăшĕ лашисене хытă хăвалаççĕ: аякра шапартăк! шапăртăк! чуптарни илтĕнет. См. МКП, 99.

шӳплеттер

шӧплеттер, хлопнуть (напр., по спине рукавицей). || Стучать. Сред. Юм. Прахут иртсе кайнă чôхне аякран итлекен çынна шӳплеттернĕ сас илтĕнет. || Выпалить из ружья. Бигильд.

шăп-шап

подр. неодинаковому стуку, напр., палкой, топором, по дереву. Е. Орлова. Ачасем сапор çомне шăп-шап тутарса пыраççĕ (патакпа). N. Тата саламачĕсемпе хапха çине шăп-шап тутарса çапаççĕ. КС. Йĕрле вылянă чухне (в жгуты) пиçиккисемпе шăп-шап çапаççĕ. СПВВ. Шăп-шап тăвать, шаплатать. Якейк. Йĕкел çилпеле шăп-шап ӳкет. Шел. 76. Пуртă сасси шăп та шап шатăртатса çех тăрать. Тюрл. Шăп-шап тутаркала илчĕ; шăп-шап эрни кĕчĕ полас, маткипе çапкалашса илчĕç. Сред. Юм. Пысăк япаласене пĕр-пĕринпе çапăнтарсан, шăп-шап тунă сас илтĕнет (напр. деревянные шары).

шăпăрт

подр. плескапью воды. N. Ачи аллине витре çине чиксе янă та, шыва шăпăрт, шăпăрт тутарать (плещет.) || Подр. утиханию сложного звука. См. МКП 97. || Тихо. Чăв. юм. 1919, 19. Шăпăрт. Пĕр сасă-чĕвĕ те çук. Сам. 56. Тепĕр енче, сăртламара, шăпăрт ларать пысăк ял. N. Вĕсене ялан: мĕн хушаççĕ, çавна ту, шăпăрт пул, хушнинчен нимĕн те ытла ан ту, теççĕ. КС. Шăпăртах пултăмăр (замолкли), çĕр сăмаха çитрĕмĕр пулĕ. N. Чăвашсем, çĕр çинчен калас тенине илтсен, пурте шăпăрт пулса тăнласа тăнă. Юрк. Тĕттĕм пулсан, шăпăрт кăна пулса пурте выртса çывăраççĕ. || Совсем, совершенно, окончательно. Тюрл. КС. Çăнăх шăпăртах пĕтсе çитрĕ, ыран темрен пĕçерес çăккăр. Кан. Вĕсен чăн çиелти, тырпулла кирлĕ сийĕ шăпăртах çырма шывĕсемпе кайса пĕтет. N. Ман япаласене шăпăрт аннене кайса паратчĕ. Кан. Пуçне чикнĕ те, шăпăрт сас та кăлармасть.

ним

то же, что нимĕн, ничто, ничего. Якейк. Ним тума та ним те çок. Ib. Нимне пĕлми ĕçлет. Работает из всех сил. Ерк. 115. Çинçе çинче паллашни нимрен паха ĕмринче. N. Сахăрнăй песок пĕтсен, çырласемпе ĕçкелерĕмĕр те, ниме пымас. СТИК. Ачисем тем пек хавасланса çитеççĕ; часрах нимне пăхмасăр вăрмана çырлана чупаççĕ. ЧП. Нимрен шурă хырăн варрисем. N. Нимне те, никоим образом. N. Ним пĕлми пулас, обморок. Сам. 27. Маншăн эс савăк ачаллăх сăпки, иккĕмĕш анне пек нимрен çывăххи! N. Çăмăр витĕрех лашисене кӳлсе, çынсем килелле нимне пĕлмесĕр лашисене çаптарса çĕмĕрсе тавăрнаççĕ. Сред. Юм. Паян яшкана воçех пĕçере пĕлмен, ним тути те çôк яшкан: ни тути çôк, ни вĕри мар. Ib. Эс ним те пĕлместĕн. — Çапла эп пĕлместĕп, эс пĕлен те, епле çӳрен. (Говорит с иронией, сарказмом). N. Вăрă пуçне кăларсанах çивĕчĕ пуртăпа ним мар касса татрĕ, тет (ача). Ала. 95. Ним хусканмасăр шăп пер эрне çăвăрнă. Ib. 25. Çавă кулĕре вара хайхи улпут Ивансене хăваларĕ-хăваларĕ, ним туса та тытаймарĕ, тет. Б. Чураш. Юлташпа эпир пăхса тăратпăр, ним тума та пĕлместпĕр. N. Çын вĕлерни вĕсемшĕн ним пек те мар. Регули. 983. Ним поплеме те аптрарăм (поплеме те пĕлмерĕм). Ib. 984. Ним ĕçлеме те каламарĕ; ĕçлеме ним те каламарĕ. Ib. 985. Он туни (он поплени) ним те мар. Ib. Нимшĕн те çиленместĕп. Кан. 40–50 пăтпа тухуринчен ним те мар хăпарса каяççĕ (лошади). М. Васильев. Ĕлĕк ним мар полнă мĕн. N. Хаçат-япала та ним хисепсĕр, теççĕ. Чет пути. Хăй пит аван çынччĕ, ачисем нимне юрахсăр пулчĕç. Н. Сунар. Нимрен нумай мĕн пур? (Çăлтăр пĕлĕт çинче). Шептак. Халĕ пирн килĕшпех лайăх порнатпăр, ним сомах-йомах та çок. СТИК. Ним юрăхĕ те çук. Ни к чему не годен. Орау. Ним курăнасса пĕлмест (очень бойкий). Сёт-к. Яппони вăрçинче пирĕн ялти Ваçок Емеленĕ ним сас-чусăр çохалчĕ. Имен. Иван нимне пĕлмесĕр уху (хăй) шырама тохса карĕ. Истор. Ним çиме те пулман. Орау. Ах ачасем, кăнтăрла çитсе килет, эпĕр ним чул та выраймарăмăр, атьăр-ха, васкарах вырар. Çĕнтерчĕ. 49. Ним мар çынсемех шутлă çынсем пулса тăчĕç. Б. Аккоз. Ним çисе тăранса пурăнма çук. Нечем жить. Эльбарус. Çавăн пек вĕрсен кайран пĕр каçхĕне ним манерсĕр йăнăшкаласа кантăк патне, е алкомне, е орама чопса тохса вĕретчĕ, тет. N. Ним пĕлмесĕрех укçана юратакан пулать. || Совсем не... N. Ним хăрамасăрах. || То же, что нимĕнле. АПП. † Ах, аттеçĕм, аннеçĕм ним ытарса тухса пулмарĕ. N. † Ай-хай тăванĕсем чунĕсем, ним ытарса уйăрлма пулмарĕ.

нĕр

(_нэ̆_р), подр. жужжанью мухи. Хурамал. Хирте шăнасем нĕр-нĕр-нĕр туса çӳреççĕ (= сĕрлесе çӳреççĕ). Сред. Юм. Нĕрр! Сăр нăрăсĕм çĕрле вĕçсе çӳресен, çавăн пик сас илтнет. Пшкрт. Нĕр-нĕр-нĕр йорласа ларат (тихо, ăхине илтмелле анчах). || Подр. звуку, издаваемому гусятами, когда они садятся под крыло матери. СТИК. Амăш тĕкĕ айне ларакан хур чĕписем ларас вăхăт çитсен, нĕрр! тăваççĕ. N. Хур-чĕпписем нĕрр! туса лараççĕ.

панк

(паҥк), подр. звуку, получающемуся при стрельбе. КС. N. Ача аллинчи йывăç пăшал, персе ярсан, панк (паҥк)! тăвать. || Подр. надутости переполненного живота. Е. Орлова. Паранк çирăм та, хырăм панках полчĕ (пол'џ̌э̆). N. Чей нумай ĕçрĕм те, хырăм панк(ах) пулчĕ. КС. Панк(ах), подраж. указывающее на «расширение» живота от несовсем удобоваримой пищи. См. лат. || Подр. звуку, который получается при ударе, напр по жестяной посуде. Сред. Юм. Шуç панка япалапа çапсан, панк (не ҥ) тунă сас илтĕнет. N. Салакайăк, мурĕ, шалта кантăк çинче çӳрекен шăнана курнă та; сăхса илеп, терĕ, курнать: панк! пырса перĕнчĕ. СТИК. Çурăмĕнчен панк! тутарчĕ те, тара пачĕ (ударил и побежал); при этом получается особый звук «панк!» Сред. Юм. Тăмла шыв çине сайра çиç ӳкет полсан: панк, панк (или панч)! тавать. N. Хырăмĕнчен çапрĕ те, хырăмĕ панках турĕ. || Подр. звуку, полу-чающемуся при вылетании пробки из бутылки. Орау. Кĕленчи пăкки: панк! (а лабиализованное) туса тухса карĕ.

пасар

(пазар), базар, рынок. Пшкрт: ста ђаjза? — пазар т̚ума ђаjза (на базар). Ib. э_с пазара анзатνи^ы? Орау. Пасара кайса килем-ха, мĕн шухăш кĕрĕ! (т. е. схожу в уборную). Ib. Уксак Яккупа арăмĕ пасаралла лăкăштатрĕç. Ib. Мĕн кунта эсĕр пасар пек тем те салатса пăрахнă. Ib. Кăшт тухса кайма çук, ку ачапча, пӳрте туххăм пасар пек тăваççĕ (наводят беспорядок). Якейк. Пасара наччас кайса килтĕм. Бес. чув. Пурте: ыран пасар вăйлă пулмалла, тесе çӳреççĕ. N. Пасар çумрах. Тет. Пасар саланиччен, пасара кайса килетĕн пулĕ. Эпер çур. çĕршыв. 18. Пирĕн ялта пасар ялан пулмасть. Аслă праçниксенче çеç, суту-илӳ тăвакансем чиркӳ умне таварсене илсе тухаççĕ те, пасар пекки пулать. Ядр. † Пасар йĕки çĕн йĕке, кустармасăр сас ярать. N. Пасара ан, итти на базар. Букв. Çитес пасар валли.

анатри чăваш

(ч̚’ы̆ваш) ita appellantur Tschuvachi infernates, quorum regio inferius sita est, quam eorum, qui vocantur вир-ял, вире-ял (v. hanc v.). Низовые чуваши. См. вир-ял, хирти. Ягудар. Анатри чăвашсем пиртен хĕвел-тохăç енелле порнаççĕ. Низовые чуваши живут от нас на восток.
Петр Ив. Орлов, уроженец с. Орауш, Ядрин. у. Казан. губ., написал мне о различиях между отдельными группами чуваш следующее. „Анатри (малти, мал енчи) чăвашсемпе хирти чăвашсем тата вир-ялсем (хура урасем). Чăвашсем пирĕн виçĕ пая уйăрăлаççĕ: анатри чăвашсем, хиртисем, вир-ялсем. Вир-ялсем çăвар туллин, хыттăн калаçаççĕ. Вăсенĕн сăмахра сас-палли „у“ сахал. „У“ вырăнне вăсем ялан „о“-па калаçаççĕ: „кулать“ тиес вырăнне „колать“ теççĕ; „пек“ тиес вырăнне „пак“ теççĕ. Тум тумланнă тĕлтен вăсем пушшех, тата ытла паллах, уйрăм тăраççĕ. Вăсем шурă сăхман тăхăнса, урисене хура тăлла сырса çӳреççĕ. Çула тата арçыннисем (хăш-хăш вырăнта) пайтахăшĕ çӳллĕ тӳпеллĕ шĕлепке тăхăнса çӳреççĕ. Хĕр-арăмĕсем çула шурă шупăр тăхăнса, урисене хура тăлла сырса çӳреççĕ; хĕлле шурă сăхман тăхăнса çӳреççĕ. Çăпатисем пĕчĕк пуçлă, пуçĕсене чĕрсе тунă çăпатасем пулаççĕ. Ури тунисене темĕн тăршшĕ тăлла чăркаса тукмак ура туса, çăпати кантăрисемпе чăркуççине çитичченех хитрен хĕреслесе чăркаса хăпараççĕ. Пирĕн патрисем вăсене „яка“ теççĕ. Чăнахах та вăсем яка çӳреме юратаççĕ. Çула пулсан вара, пасара тухсан, вир-ял хĕр-арăмĕ çинче пĕр тусан пĕрчи кураймăн: çăпатисенче, çăпати кантăрисенче пĕр сӳсленчĕк кураймăн: шăрçа пек яп-яка, çап-çутă; хăйсем шĕлкемисемпе, сурпан çаккисемпе, тенкĕллĕ мăйисемпе ялтăртаттарса, шанкăртаттарса йăлкăшса анчах çӳреççĕ. Пирĕн анатри (кал енчи) чăвашсем вăсене „Вир-ялăн какрашки арăм пулсан ланчашки,“ теççĕ; çăпати кантăрисем çинчен: „Вир-ялăн çăпати кантăри тăхăр хăлач,“ теççĕ; „вир-ялсем вăсем мухтанчăк, какрашка,“ теççĕ. Арăм пулсан вир-ялсем анатри чăваш арăмĕсем пекех пуçĕсем урлă пĕкĕ пек масмак хурса çӳреççĕ. Сурпанĕсем, ансăрскерсем, мăйра анчах яваланса çӳреççĕ. Хăш чухне масмакки пуçĕ çинчен каялла кайса ӳкет те, пирĕн вара ăна кулса: „Вир-ял арăмин лаши тăварăннă, пĕкки каялла кайса ӳкнĕ,“ теççĕ. Арăм пулса пĕр-икĕ ача тусан вара унăн какрашки-пĕкрешки лăштах тухса ӳкет: çӳçне-пуçне пуçтараймаçт, кĕпи-йĕмне таса тытаймаçть, час-часах кĕпи арки вĕçĕнче ача пăхĕ сап-саррăн курăнса çӳрет; пӳртне-çуртне те çавăн пекех тирпейлĕ тытаймасть — латти пĕтĕмпех пĕтет килĕнче, пĕр пасара анчах çиççĕ тухма пĕлет. Вăсенчен хĕвел тухăçĕ еннелле анатри (малти, мал енчи) чăвашсем пурăнаççĕ. Вăсем Атăлтан пуçласа Йĕпреçпе Шăхрана çитиччен кăнтăрланалла, вăр-ялсемпе хиртисем хушшинче, тăрăхла-кăна пĕр лаптăк пек çĕре йышăнса пурăнаççĕ. Çав лаптăкăн кăнтăрла енчи пуçĕнче кушлавăшсем те çак анатри чăвашсемпе хисепленеççĕ. Кушлавăш, Уравăш, Хир-пуç, Утар, Рунк чăвашĕсем, хăйсем, хĕр-арăмсем тумланнипе вир-ял та мар, хирти-анатри те мар. Вăсенĕн çывăхнерехри вир-ялсем вăсене кушлавăшсем теççĕ; катари Йетĕрне патĕнчи, Кăрмăш çинчи вир-ялсем вăсене анатри (мал енчи) чăвашсемпе хисеплеççĕ, çывăхарахри хиртисем кăшт урăхларах калаçнăшăн, хĕр-арăмĕсем урăх тĕрлĕрех тумланнăшăн виç-ялсем вырăнне хуçасшăн. Мĕн пур чăваша лайăх тĕплесе йĕрлесен темиçе пая та уйăрма пулать. Вĕт-шакпа чăвашсене темиçе пая уйăриччен эпĕ вăсене, мĕн пурне, виçĕ пая уйăратăп; çавăнпа Кушлавăш чăвашсене анатри чăвашсем çумне кайса хуратăп. Пĕтĕмпех анатри чăвашсем пек пулмасан та, тумланасса та калаçасса та вир-яалсем пек те мар, хиртисем пек те мар, çав анатри чăвашсем пекрех калаçса тумланаççĕ. Арçыннисем хура сăхман е кăвакрах сăхман тăхăнса, урисене шурă тăлла сырса çӳреççĕ; çула пуçĕсене е пĕчĕк çĕлĕк, е карттус тăхăнаççĕ. Çăпатисем вир-ялсен пек шăраçласа тунă вăрăм кантăраллă çăпатасем мар. Хĕр-арăмĕсем е пир тăлла сырса çӳреççĕ, е шурă çăм тăлларан (пасар тăллинчен) тунă чăлха тăхăнса çӳреççĕ. Кĕписем е чĕрлесе тунă шурă кĕпесем пулаççĕ, е хăйсем хĕрлĕрен, кăвакран тĕртсе тунă пиртен (улачаран) çĕленĕ кĕпесем тăхăнса çӳреççĕ. Юçĕсене тĕрлĕ тĕслĕ вырăс туттăри çыхса çӳреççĕ. Урисене пир тăлла сырнă пулсан çăпати кантăрисемпе кăшт вир-ял манерлĕрех çӳлелле чĕркесе хăпараççĕ; шурă чăлха тăхăннă пулсан, çав чăлха çинчен тата тепĕр ура пакăлчакĕнчен иртекен хура чăлха пуçĕ тăхăнса, çăпати кантăрине пĕр çĕре чĕркесе, чăлхине антарса ăна атă хуçланчăкĕ пек туса çӳреççĕ. Арăм пулсан пуçне сурпан сырăнса ĕнсе хыçне, мăй таврашне çынна кăтартмасăр çӳреççĕ. Хĕрсем çула туя кайнă чухне пуçне тухья тăхăнаççĕ. Вир-ялсен тухья таврашĕ, сăрка таврашĕ çук. Ĕлĕк çав тухьясене, сăркасене пăраçниксенче (уявсенче) те тăхăннă та, халĕ туя кайнă чухне те пурте тăхăнмаççĕ. Сурпанĕсем те вăсенĕн, масмаккисем те, пуç-йĕпписем те вир-ялсен пек мар: сурпанĕсем вăрăмрах, сарлакарах; масмаккисем сарлака та кĕске, тĕррисем лешсенчен начартарах; пуç-йĕппи те кĕске те, тенкисене вир-ялсенни пекех нуммай çакса тултарман. Вир-ял арăмĕсен хăлхисем, ĕнси хыçĕсем курăнсах çӳреççĕ, пирĕн арăмсен вăсем курăнмаççĕ. Вăсем саланнă пуçĕсемпе хунешшĕсене те тата урăх ют çынсене те курăнсан аван мар теççĕ. Çаплах тата çара уранăн та вăсен куçне курăнмаççĕ. Çав йăлана лайăх тытса тăракан хĕр-арăмсенне упăшкинчен пуçне урăх арçынсем хайсем виличченех вăсен пуçне, урисене куримаççĕ. Арăмсем хăнана-мĕне кайнă чухне пуçĕсене пуçлă туттăр çыхса каяççĕ, ун çинчен кăримĕски çĕлĕк тăхăнаççĕ. Çула пулсан çав пуçлă туттăра е вырăс туттăри анчах çыхаççĕ. Вырăс туттăрине пуç тăррине анчах та çыхаççĕ тата майралла та çыхса çӳреççĕ; пуçлă туттăрне те икĕ тĕрлĕ çыхаççĕ: е тавăрса çыхаççĕ, е çыхса икĕ вĕçне тан туса çурăм çинелле усса яраççĕ. Вир-ялсен пуçлă туттăр çыхмаççĕ, яланах вырăс туттăри çыхса çӳреççĕ е катам пиртен тунă вырăс туттăри пек тăватă кĕтеслĕ шурă туттăр çыхса çӳреççĕ. Вир-ялсем вăсем мĕн пурĕ те Кăрмăш уесĕнче, Чикме уесĕнче, Шупашкар уесĕнче, Петерне уесĕнче анчах пурăнаççĕ. Шупашкарпа Етĕрне уесĕнче те пĕтĕмпех вир-ял мар. Шупашкар уесĕнче вăсем хĕвеланăç енчи чиккинелле анчах пурăнаççĕ. Ытти (урăх) çĕрте анатри чăвашсем пурăнаççĕ. Вир-ялсемпе анатри (малти) чăвашсен чикки акă çаплă: Анаш тиекен чикӳллĕ ялтан хĕвел анăçнелле, Шăхчасем-мĕнсем еннелле, вир-ялсем пурăнаççĕ, вăсенчен малалла анатри (мал енчи) чăвашсем пурăнаççĕ. Унтан Иккассисене хĕвел-анăçнелле хăварса Шупашкар уесĕпе Çĕрпӳ уесĕ тата Етĕрне уесĕ чиккисем пĕр çĕре пулнă çĕрелле пырсан, хĕллехи хĕвел-анăçнелле (сылтăмалла) вир-ялсем юлаççĕ, çулахи хĕвел тухăçнелле анатри чăвашсем пурăнаççĕ. Унтан Патĕр-ялне (Богатырева) çитсен вăл ялта вир-ялсемпе анатри чăвашсем хутăшах пурăнаççĕ. Вăл ялтан вăсен чикки Пысăк Çавал урлă каçса Супарпа кайса Çĕрпӳпе Етĕрне чиккипе Çарпуçпе çитичченех: сылтăм енче вир-ялсем пурăнаççĕ, сулахай енче анатри чăвашсем пурăнаççĕ. Çарпуçĕнче анатри чăвашсем пурăнаççĕ. Чарпуçĕнчен пуçласа вăсен чикки Етĕрне уесĕ çинерехрен икĕ уес чикки хĕррипе пырать: Кипекпе Туçи-Çармăса сылтăма хăварса, Етерне уесĕнче тăракан Сĕрелсене сулахая хăварса, Мăн Санар урлă каçса, Пĕчĕк Санара çитиччен сылтăмра вир-ял пулаççĕ, сулахайра анатрисем пулаççĕ. Çĕрпелĕнче анчах анатри чăвашсем вир-ялсемпе çывăх тăнипе халĕ ĕнтĕ пĕтĕмпех вир-ялсем пек тумлана пуçларĕç. Унтан малалла вĕсенен чикки Хир-пуçĕнчен Пĕчĕк Санар тăрăх Санар пуç патнелле хăпарса, Вăта-Çуна çырмипе рашча виттĕр тухса, Упнер урлă каçса, Сăр вăрман сăмсине тăрăнать. Çапла пынă чухне сылтăма юлакан ялсем: Çармăссем (Хурăнсур), Санар пуçĕ, Елменсем, Иртеменкассисем, Çĕн-ял-Хапăç, Кив-ял-Хапăссем, Упнер-Ханăссем пурте вир-ялсем пулаççĕ. Чарпуçĕнчен пуçласа Етĕрне уесĕнчи сулахай енне юлакан чăвашсем, Уравăшпа Хир-пуç. Утарва Рунк тата мĕн пур Кушлавăш анатри чăвашсем çумăнче тăраççĕ. Çав Етĕрне уесин пĕр кĕтессинчи анатри чăвашсем çумăнче тăракан чăвашсем анатри чăвашсенчен кăшт урăхларах тата. Калаçассине те пĕр пекех калаçаççĕ, анчах хĕр-арăмĕсем урăхларах тумланаççĕ — çавăнтан кăшт уйрăмми пур. Чăн анатри (пайăрах анатри) чăвашсем сурпанпа пĕтĕм пуçне чĕркесе пĕр çуç пĕрки те катартмаççĕ, Кушлавашсем, Уравăш таврашсем, Сĕрелсем, Чарпуç таврашсем пуçне сурпанпа хыçалтан икĕ тăнлава çитиччен явалаççĕ те унтан çиелтен пуç-йĕппипе пустарса, йĕпписемпе масмака икĕ енчен чиксе хурса хытарса хураççĕ, çавăнпа сурпанĕ хыçалтан вир-ялсен пек ĕнсе çине кайса лармаçть. Çаван пек чăвашсем çав ялсем анчах мар; тата Çĕрпӳ уесин Ачча (Ачакасы) прихутĕнчи чăвашсем те пуçĕсене çав Кушлавăш, Уравăш, Сĕрел, Чарпуç чăвашĕсем пекек сырăнаççĕ. Ытти тум тумланас тĕлтен лешсем те кусем те пĕрехрехех, ытла пайăрах пĕр-пĕрне уйăрса тăракан япала çук; арçыннисем те хĕлле те çула та пĕр пекрехех тумланаççĕ. Анатри чăвашсенчен чукун çул урлă лерелле вара хирти чăвашсем пуçланса каяççĕ. Хиртисем тесе Чĕмпĕр кĕпĕрнинче, Тетĕш уесĕнчĕ, Çĕрпӳ уесĕнче пурăнакансене калаççĕ. Хирти Тăвашсем анатри чăвашсенчен тумтир тĕлĕшĕнчен те калаçна тĕлĕшĕнтен те уйрăлаççĕ. Хиртисен арçынĕ-хĕр-арăмĕпех шурă çăм тăлларан тунă чăлха тăхăнса çӳреççĕ. Арçыннисем шурă кĕпе-йĕм пĕртте тăхăнмаççĕ: пурте хăйсен хĕр арăмĕсем тĕртсе тунă е кăвак улача е хĕрлĕ улача тăхăнса çӳреççĕ. Хĕр-арăмĕсем пуçĕсене малти чăвашсем пек, пĕр çӳç пĕрчи кăтартмичченех, сурпан сырăнаççĕ те, анчах кĕпи-йĕмĕсем шурă мар. Каллех сурпанĕсем те анатри (малти) чăваш арăмĕсем пек мар, урăхларах, сарлакарах; сурпан, пуçĕсем тата хитререх пулаççĕ. Кĕписене, хăйсен улачисенчен тутар арăмĕсен кĕпи евĕрлĕрех, вырăссен сараппанĕсем евĕрлĕрех кĕпесем çĕлесе тăхăнаççĕ; аркисене, кĕпи умĕсене вăсем тутарсен пек темĕн тĕрлĕ пусмапа (пасар таварĕпе) тытса эрешлесе пĕтереççĕ. Пуçĕсене пуçлă туттăр çыхмаççĕ, пурте вырăс туттăрине майралла анчах çыхса çӳреççĕ. Çиялтан тăхăнакан тумтирсем анатрн чăвашсеннипе пĕрех: уйрăм-уççи çук. Тата хирти чăваш арăмĕсем анатри чăвашсемпе вир-ялсенчен акă мĕнпе уйăрăлаççĕ: хиртисен хĕр-арăмĕсем мĕн пур чăвашсем (арçынсем) тăхăнса çӳрекен йĕмех тăхăнса çӳреççĕ, вир-ялсен хĕр арăмĕсемпе анатри чăваш хĕр-арăмĕсем тăватă кантăраллă шурă йĕм тăхăнса çӳреççĕ. Вăл йĕм питĕ шалпар та, унтан кулса ăна пĕлекен хиртисем: „Вăсем кĕрептук тăхăнса çӳреççĕ,“ теççĕ. Икĕ малти кантăрисемпе хире-хирĕç каялла çыхса хураççĕ, икĕ хыçалти кантăрисемпе малтан çыхса хураççĕ. Тула тухас пулсан кайри кантăрисене анчах салтса тула тухаççĕ. Вир-ялсем анатри чăвашсемпе хиртисем çинчен, кулса: „Вăсенĕн урисене пушă аврипе çапсанах хуçăлмалла,“ теççĕ. Чĕмпĕр кĕпĕрнинчи (хирти) чăвашсем вир-ялсене „хура урасем“ теççĕ; тата Пăва уесĕнчисем хăшĕ-хăшĕ „виртисем, виреллисем“, теççĕ. Уфа (Йĕпхӳ) кĕпĕрнинчи, Самар кĕпĕрнинчи нуммайĕшĕ анатри чăвашсем патĕнчен куçса кайнă та, халĕ вăсем хирти чăвашсем пек калаçаççĕ. Кĕпи-йĕмĕсем хиртисенчен те урăхларах пулса вырăссен манерлĕ пулса кайнă. Вăл кĕпĕрнесенче чăвашсем пуррине ĕлĕкрех кунти чăвашсем пĕлмен те. Калаçнă тĕлтен те тата анатри (малти, мал енчи) чăвашсемпе хирти чăвашсен хушши уйрăмми пур: анатри чăвашсем „хăпар“ теççĕ, хиртисем „улăх“ теççĕ; анатрисем хиртисене: „вăсем çыпăçтарса калаçаççĕ,“ теççĕ, хиртисем анатрисене — „вăсем чĕлхе вĕççĕн калаçаççĕ: пулат темеççĕ, пулать, каять тесе калаçаççĕ“ теççĕ. Хиртисемпе анатри (малти, мал енчи) чăвашсенĕн чикки Йĕпреçрен (Ибреси) пуçласа Тĕрлемесе (Тюрлема) çитиччен чукун çул тăрăх пырать (приблизительно). Чукун çулăн сулахай енче анатри чăвашсем пулаççĕ, сылтăм енче хиртисем пурăнаççĕ. [Дальше пишет по-русски]. Такое разделение чуваш на анатри, хирти, и вир-ял имеют чуваши Ядринского, Чебоксарского и отчасти Цивильского уездов. Некоторые интеллигенты-чуваши, особенно чуваши Буинского уезда, такое разделение представляют иначе. Последние делят их на вăрмантисем, виреллисем и хиртисем, но при этом они не руководствуются строго наречием и разделением их по одеянию, которое относительно женщин дает повод строго разделять их на три группы, по вышеописанным приблизительным границам. При таком разделении чуваш не принимаются во внимание чуваши Самарской, Саратовской, Оренбургской, Уфимской, Тобольской и Томской гурерний.“ Перевод. Чуваши низовые, степные и вир-ял (верховые). Наши чуваши разделяются на три группы: на визовых, степных и вир-ял (верховых). Вир-ял говорят грубо, во весь рот. В словах они звук у употребляют мало, вместо звука у говорят на о; напр., вместо кулать — колать, а вместо пек — пак. Что касается одежды, то они еще больше отличаются (разнятся) от других чуваш. Они носят белые кафтаны и черные онучи. Мужчины летом местами носят высокие шляпы с подхватом. Женщины летом носят кафтанчики из белого полотна, а зимою-белые кафтаны, и обуваются летом и зимою в черные онучи, при чем навертывают их так толсто, что ноги образуют из себя настоящие колотушки. Лапти у них с маленькими головками, которые отделываются более мелким плетеньем. Оборы очень длинны и красиво навертываются крест-на-крест до самых колен. Наши чуваши называют их франтами. Действительно, они любят одеваться. Когда вирьялка выйдет на базар, то на ней не увидишь ни пылинки; ни на лаптях, ни на оборах не найдешь ни мохра, ни задоринки: все гладко и блестит, как бусинка. Весело ходят оне, сверкая и позванивая своими шельдемами, сурпан çакки и ожерельями из крупных серебряных монет. Наши, т. е. низовые чуваши, говорят про них с насмешкой: „Вирьялка форсит только пока в девках, а выйдет замуж, так на нее срам посмотреть“. Над оборами тоже смеются и говорят, что оне длиною в девять сажен. Их считают хвальбишками и форсунами. Замужние женщины у вирьялов, как и у низовых, понерек головы носят масмак. Их узкие сурпан треплются вокруг шеи. Иногда масмак у них слезжает назад; об этом тоже отзываются с насмешкой, говоря: „У вирьялки распряглась лошадь — дуга свалалась назад“. После двух-трех родов у вирьялки пропадает весь форс: она ходит косматой, растрепанной, в грязной рубашке; часто можно заметить по краям подола желтые пятна от испражнений ребенка. Так же мало смотрит она и за чистотой в избе. (Прежний) форс появляется у нее только тогда, когда она собирается на базар. От них к востоку живут чуваши низовые (восточные, живущае к востоку) они живут между вирьялами и степными чувашами (хирти) и занимаюг продолговатую полосу, начиная от р. Волги и до станций Ибреса и Шихраны Московско-Казанск. железн. дороти. Чуваши, живущие на южном конце этой полосы и называемые кушлавăшсем (кошлоушинские), тоже входят в число низовых чуваш. Кошлоушинские, ораушинские, хириосинские, отарские и рунгинские чуваши, по одежде женщин, и не вир-ял, и не низовые, и не степные, а представляют из себя как-бы особую группу. Ближайшие вирьялы прямо называют их кошлоушинекими; вирьялы, живущие в отдаленности, около г. Ядрина или в Курмышском уезде, считают их низовыми чувашами, а ближайшие степные чуваша, из-за небольшой разницы в говоре и одежде женщин, склонны считать их вирьялами. Строго говоря, чуваш можно делить и на большее число групп. Не разбирая их по мелочам, я разделяю их на три группы; потому и кошлоушинских чуваш я причисляю к низовым (анатри). Хотя они не совсем похожи, как на вир-ял, так и на низовых (анатри), но в общем они, по говору и по одежде, гораздо ближе к низовым. Мужчины носят черные или сероватые кафтаны, обуваются в белые суконные онучи (покупаемые на базарах); летом ходят либо в фуражках, либо в маленьких шапочках. Лапти оляповатые, а не тщательно сплетенные и разукрашенные, как у вир-ял, и оборы не длинные. Женщины обуваются либо в портянки (нарочно для того сотканные), либо носят чулки, сшитые из белого же базарного сукна. Рубашки (верхнее платье) носят сшитые из белого холста и вышитые узорами, или же сшитые из пестряди, сотканной с синими и красными тонкими полосками по красному полю. Повязываются ситцевыми платками разного цвета. Если ноги обуты в портянки, то оне обертываюг их оборами немного похоже на вир-ял; а если ноги обуты в белые чулки, то поверх этих чулок из базарного сукна надевают еще черные носки домашней вязки; эти носки обертывают оборама не как вирьялы, а вплотную, и оборы лежат рядышком, у самой щаколотки; затем чулки спускают к носкам, и они образуют нечто похожее на складки сапог. Замужние женщины голову обертывают сурбаном и никогда не оставляют шею голою. Девушки, летом, когда едут на свадьбу, надевают тухья (особый головной убор девушек). У вирьялок ни тухья, ни сăрка (украшение из монет и бус, носимое девушками на груди и спине) не бывает. Раньше эти тухья и сăрка носили и в христианские праздничные дни и в свои языческие праздники, а теперь эти уборы надевают только на свадьбах, и то не все. У них сурпан, масмак и пуç-йĕпии (головные уборы женщин) не похожи на вирьяльские: сурпан длиннее и шире, а масмак — короче и шире, и узоры на нем похуже, чем у вирьялов; пуç-йĕппи (убор на задней части головы) короче, и серебряных монет на нем не навешано столько, сколько у вир-ял. У вирьялок всегда видны уши, шея и затылок, а у женщин анатри их не видно. Оне не показываются простоволосыми (ни деверьям), ни свекрам, ни чужим людям: это считается неприличным. Точно так же не показываются оне перед ними и босиком. Женщину, строго соблюдающую этот обряд, никто кроме мужа не увидит до самой ее смерти простоволосою или босою. Когда женщины едут в гости, то повязываются самоткаными платками и поверх платка надевают еще каракулевую или барашковую шапку. Летом оне повязываются лишь платками: либо самоткаными, лабо ситцевыми. Тот и другой повязывают двояким способом: ситцевым платком или повязываются поверх головы так, чтобы он обхватывал гоюву как татарская тюбетейка, или же повязываются им так же, как и русские женщины. Самотканые платки повязывают на подобие татарской чалмы (обхватив им голову и завязав его раз на затылке, оставшиеся концы завязывают спереди надо лбом, причем кониы платка торчат па голове в виде рогов), или же завязываюг этот самотканый платок на затылке, при чем длинные концы его закидываются назад и свободно висят на спине. У вирьялок этого самотканого (полотенцеобразного) платка нет, оне носят исключительно ситцевые платки, а также самотканые бумажные четырехугольные платки белого цвета, похожие на ситцевые. Вирьялы живут лишь в Казанской губернии, в уездах: Козмодемьянском. Чебоксарском и Ядринском, и в Курмышском уезде Симбирской губернии. В Чебоксарском и Ядринском уездах не все чуваши вирьялы. В Чебоксарском уезде они живут только вблизи западной границы, а в остальных местах этого уезда живут низовые чуваши. Граница между низовыми чувашами (анатри, мал енчи) и вир-ял приблизительно такая: от с. Абашева, Чебоксарского уезда, к западу, в сторону дер. Шăхча, живут вирьялы, а к востоку от этого села — низовые чуваши. Потом, если итти к тому месту, где сходятся границы Чебоксарского и Ядринского уездов (около села Богатырева), оставляя деревни 1-е и 2-е Икково к западу, то направо, к юго-западу, живут вирьялы, а налево, к северо востоку, живут низовые чуваши. Затем, в Богатыреве живут смешанно и вирьялы и низовые чуваши. От этого села граница между ними идет через реку Большой Ци(ы)виль, в дер. Супар (Субар), Ядринского уезда, а дальше, по границе Цивильского и Ядринского уездов, идет до с. Ямашева (Чарпуç). От Ямашева граница между этими двумя группоми вдается в Ядринский уезд и проходит между с. Малыми-Яушами и д Туçи-Çармăс с правой стороны и старыми и новыми Сурьялами (Сĕрьел) с левой, переходит через речку Большой Санар и приходит на речку Малый Санар. Таким образом, направо от этой линии остаются вирьялы, а налево — низовые чуваши. Только жители с. Янгорчина (находящегося на этой линии), так как они живут на очень близком расстоянии от вир-ял, в последнее время начали одеваться по-вирьяльски. Дальше эта же граница от деревни Хирпосей поднимается по наиравлению к дер. Санар-пось, по реке Малый Санар и по притоку ее Вăта-çуна, проходит через Корабельную рощу и р. Упнер (приток Мал. Цивиля) и упирается в угол Сурского леса (Кирского лесничества). Итак, деревни Хурăнсур-Çармăс, Альмени, Санар-поси, с. Артеменкино, Новое и Старое Абызово, Упнер и др., остающиеся направо, будут вирь-яльскими, а налево, начиная от Ямашева, деревни, находящиеся в пределах Ядринского уезда: Орауши, Хирпоси, Отары, Рунги и все Кошлоуши (несколько селений) считаются населенными низовыми чувашами. Вот эти чуваши, находящиеся в одном углу Ядринского уезда, хотя считаютея низовыми, но несколько от них отличаются. Говорят они так же, как и низовые, но женщины одеваются иначе — в этом и разница. Настоящие низовые женщины сурбаном обертывают всю голову, так что у них не видно ни одного волоска на голове, а эти (кошлоушинские, ораушинские и окружающих их селений, Сурьяльские, и Ямашевские) обвертывают голову сзади до висков, сзади же, вровень с верхними краями сурбана, накладывают пуç-йĕппи в двумя концами последней, оканчивающимися булавками, прикрепляют сурпан к масмак, который вдет через голову, от уха к уху, и завязан под подбородком. Вследствие такого прикрепления сурпан у них не сьезжает на шею, как у вирьялок. Такие чуваши есть еще рядом с ними, и в Цивильском уезде ими населен весь Ача-касинский (с. Татмышево) приход. Их женщины тоже одеваются так же, как кошлоушинские, ораушинские и ямашевские. Что касается верхней одежды (кафтанов, платков) и обуви, то в этом отношении особенного различия между кошлоушинскими и анатри нет. Мужчины летом и зимою одеваются там и здесь одинаково. За низовыми, по другую сторону железной дороги, идут селения степных чуваш. Степными чувашами называются чуваши Симбирской губернии, а также Тетюшского и Ци(ы)вильского уездов Казанской губ. Степные чуваши отличаются как по одежде, так и по говору их. Степные чуваши, мужчины и женщины, носят чулки, сшитые из белого сукна. Велых рубах из самотканого холста они совсем не носят, а носят пестрядь (улача). Женщины их, как и низовые чувашки, обвертывают сурбаном всю голову, но белого костюма (кроме сурпан) у них нет. Их сурбаны отличаются от низовых тем, что они у последних (низовых) бывают шире и концы их красивее. Рубашки (верхнее платье) шьются из своей пестряди на татарский или русский лад: оне отчасти похожи и на татарские платья, а отчасти и на русские сарафаны; грудь и подол рубахи отделывают ситцами разного цвета, по татарской моде. Оне не повязываются самоткаными домашними полотенцеобразными платками, но все без исключения носят ситцевые платки. Верхняя же одежда у них одинакова с ниаовыми. Только женщины степных чуваш от низовых и вир-ял резко отличаются еще тем, что первые (хирти) носят те же портки, какие носят и мужчины. Женщины у вир-ял и у низовых носят портки с четырьмя гачниками (произн.: гашниками). Эти портки очень просторны в верхней части, и потому низовые чуваши, знающие это, смеются над ними и говорят: „Оне носят хребтуг“. Два передние гачника завязывают, обведя их по бокам, сзади, а два задних, также обведя их с двух сторон, завязывают концами спереди. Для отправления естественных нужд (praeter concubitum) развязывают задние гачники, завязанные спереди. Вирьялы смеются над низовыми и степными чувашами и говорят, что их ноги можно переломить одним ударом кнутовища (потому что оне очень тонки), а степные чуваши в свою очередь смеются над вирьялами, называя их черноногими. Многие чуваши Уфимской и Самарской губерний переселились от низовых, но теперь говорят как степные. Платье у них иное, чем у степных, и очень похоже на русское. Раньше многие из здешних чуваш даже и не знали, что там тоже живут чуваши. Разница в говоре низовых и степных чуваш заключается в том, что низовые говорят хăпар (поднимись), а степные улăх (поднимись). Низовые говорят о степных, что те говорят ясно, отчетливо, Степные чуваши говорят, о низовых, что они (анатри) „говорят кончиком языка“, т. е. букву „т“ произносят на конце слов мягко, напр.: пулать, каять и т. п., а надо будто-бы „пулат, каят“ и т. д. Приблизительная граница между низовыми и степными чувашами идет по линии Московско-Казанской железной дороги, от ст. Ибреси до ст. Тюрлема. По правую сторону от полотна железной дороги (к востоку) живут степньте чуваши, а по левую (к западу) — низовые. [Автор этой статьи написал ее не на чисто родном говоре, а на языке, довольно близком к книжному].

катарахра

поодаль, подальше. Ск. и пред. 64. Петĕртен пăртак çеç катарахра вĕренпе çыхнă Янтрак ларать. Альм.-Сунар. Çав вăхăтра вăл катарахра шавланă сас илтнĕ.

кипĕл чĕлхи

назв. наговора. М. Васильев. Кипĕл чĕлхи пĕлекен çил-тăвăл кăларма, тĕрлĕ сас илтĕнтерме полтарать.

ӳкĕт

(ӳ_гэ̆_т, ӳг'э̆т'), наставление, вразумление. СПВВ. ИА. Пуçа хуйхă килсен, ватă çынсенĕн ӳкĕтне итле. N. † Ирхĕне тăтăм, тула тухрăм, çитмĕл çичĕ тĕслĕ сас илтрĕм; вăл сасăсем пире ӳкĕт мар, курайман тус пире тус мар. Юрк. Вĕсем пурте пире пиллесе, ырă сăмах каласа, ӳкĕт пачĕçĕ.

ĕлĕкши кун

накануне. Изамб. Т. Ĕлĕкши кун, накануне. Сред. Юм. Õнччин ĕлĕкши кȏн-çиç (за день до этого) кайса килнĕ-чĕ-ха эпĕ ăсĕм патне, ȏн чохне пĕр сас-хора та çок-чĕ. || Вчера. Изамб. Т. Ĕлекши кун, вчера.

ямшăк

(jамжы̆к), ямщик. Альш., Шибач. Бугурусл. † Ямшăк, ямшăк теç пире, ямшăк вăрă теç пире, хăйсем кĕлетне питĕрмеç те. Ямшăк лаши тур лаша, ури тупанчен вут тухать. Ямшăк пĕкки пысăк пĕкĕ, сарай урлă курнаять. Ямшăк шăнкăрав(ĕ) пысăк шăнкăрав, çич çухрăмран сас парать. Сред. Юм. Лашисĕм ямшăк лаши пик. Лошадь как у ямщика. (Говорят про тучных лошадей). IЬ. Ямшăк лаши пик, тесе, лайăх лашасĕне калаççĕ. Кан.! 1928, № 4. Эс ямшăка Шупашкара каймăн-ши мучи? || Кучер. Якейк. Эс ямшăка лар. Ты будь кучером (т. е. садись на козлы). || В К.-Кушки означ. и ямщика и кучера. IЬ. Улпут панче ямшăкра пурăннă (в кучерах). || Посыльный, курьер. N. † Çыру çыртăм пичет пусрăм, ямашкăн ямшăк тупмарăм. || Обыкновенная телега. Городище. || Телега, обитая тесом или лубками. Ст. Чек.

янлат

(jанлат), звенеть. Сред. Юм. Вăрманта сас янлатса илтнет (= илтĕнет). IЬ. Хăнкăрава тимĕр япалапа çапсан, ȏ янлатать. Якейк. Утсам ачисам йорлани киле янлатса илтĕнет (звонко доносится). Сред. Юм. Сылтăм хȏлха янлатсан, ырă хыпар илтет, тет; сȏллахаййи янлатсан, ȏсал хыпар илтет, тет.

янкăлтат

, (jаҥгы̆лдат), говорить монотонным, медленным, тянущимся голосом; такой голос зовут: янкăлти сасă, янкăлти сас. КС. Янкăлтатса калаçать.

лĕм

(л’э̆_м), чуть тёплый. НИП. Шыв лĕм пулнă. Вода стала чуть тёплой. (Срв. „шыв лĕп пулнă“). Орау. Пирĕн çак пӳрте юсиччен, тем чул хутсан та, ăшăнма пĕлмесчĕ. Халĕ, юсасан, кайран лĕм ăшă пулать. Те {{anchor|DdeLink684946946368}} „сивĕ пĕрене“ тухса ӳкрĕ (выпало, т. е. выкинуто), темскер. || Совершенно, совсем, вовсе. N. Пушă хирте лĕм сас-чĕвĕ те çук. N. Ĕлĕкхи, çамрăк чухнехи илем пичĕ çинче лĕм те çук.

мăн сасă

толстый голос, бас. Панклеи. Качака путяккисем опан мăн сассине уйăрса уçман (не отворили ему) Начерт. 130. Мăн сас, бас.

мĕн

(_мэ̆_н, _мэ̆н’), что? К.-Кушки. Мĕн çисе ларатăр? Что это вы едите? СПВВ. ТА. Мĕн полтăртататăн? (= мĕн кирлĕ мара калаçатăн). Ib. Мĕн сослан = мĕн шавлан. Синерь. Амăшĕ: мĕн пăхса çӳремелле? тесе каларĕ, тет. Мать сказала: чего тут возиться (проверяя хозяйство, т. е. нет надобности проверить его). СТИК. Мĕн кунта шăнса вилес тетнем,— атя пӳрте. Что ты хочешь замерзнуть? Идём в избу. Ib. Мĕн вара эсĕ мана ун хуçĕнчен пăхса тăмалла тăвасшăн-им? (Возражает так уверевно, и с сознанием своего превосходства). Ст. Чек. Мĕн пур-ши унта кайса, мĕн пур-ши, шав унта кайса ларан? Зачем ты туда повалился, что ты там нашел интересного? Ib. Мĕн тупрăн эс унта? Что в нем хорошего? Ib. Мĕн тупрăн вара ку вăйăра? Какой интерес для тебя в этой игре. Альш. Ĕмĕр тăрăшĕнче мĕн тухса мĕн килмес. Орау. Якур пичĕш патне натьăк (натяг) илме каяп, терĕ; натьăк мĕн-ши вăл? Что бы это такое было? (задумываясь о предмете, и этим заставляя другого высказать, что это такое). Ib. Виçĕ эрне мĕн вăл (какая важность три недели), ак ман пек улт-çич уйăх ларса пăх, вара пĕлĕн. Ib. Мĕнтен пит ăслă вара вăл? Чем же он умен-то? В чем же виден его ум? Юрк. Вырăсла кĕнекене вуласан та, чăвашла вăл мĕнне пĕлместĕм. Ib. Пăшал сассине илтсен, салтакĕсем, ытти улпучĕсем пурте кĕсем патне чупса пырса: мĕн пулчĕ те, мĕн пулчĕ, мĕншĕн пăшал петĕр, теççĕ. Сред. Юм. Мĕн калан ĕнтĕ (или: мĕн каласси пôрччĕ ĕçке те...). Очень хорошо бы было, но .. Ib. Мĕн алласа çӳрен тесе, пĕрмай килĕрен килле кайса йăмахласа ларакан çынна калаççĕ. Ib. Мĕн тăвас-ха? (Пырса кĕрекен çынтан çапла ыйтаççĕ). Никит. Кайсан та мĕнех тăвать мана. Что особенного он мне сделает, если я и уйду. Изамб. Т. Усаллăх çинчен мĕн калатăн. Ĕлĕк пирĕн хамăр хушшăмăрта та, тарçă тытсан, ăна сăмсипе çĕр сухалаттарасса çитнĕ. Байг. † Сăрă чечек мĕн паха! Аппапа йысна пит паха. С. Айб. Çын ачисем пире çиеççĕ, хăйсем мĕн курасса пĕлмеççĕ. N. Мĕнтенех (в каком откошении) пит аван вара сан сĕллӳ? Шурăм-п. Эх, Петĕр, кĕçĕр мĕн курман пулĕ эпĕ, итлессӳ килет-и, каласа парам. Собр. † Леш айăккине юр çунă, ку айăккине мĕн пулнă; ах аппаçăм (çавă пур), качча кайма мĕн пулнă. N. Мĕн-пулса кяйĕ ĕнтĕ. Что будет уж. Баран. 120. Ем-ешĕл ешерсе ларакан йывăçĕ (картинное выделение из ряда деревьев) мĕн тăрать! N. Вăл мĕнтен пуйса кайнă (вилнĕ)? Икково. Мĕн пăруларĕ: тына-и, мăкăр-и? В. С. Разум. КЧП. Вĕсем хăйсем мĕн калассине каласа пĕтерсен, пирĕн Педтехникумра вĕренекенсем тапратрĕç калама. Тяптяево. Мĕн хăрамалла, кам пирĕн хыççăн килмелле? Чего нам бояться? Кто вслед за нами придет? (т. е. никто). Орау. Халь татти-сыпписĕр çăват те, унтан пĕр-ик-виç уйăх çăмăр пулмасан мĕн тумалла (как быть тогда). N. Унта мĕнсем сутаççĕ? N. Кĕсем мĕнсем? N. Мĕн калас-ха? N. Мĕн каласшăнччĕ-ха? N. Эсĕ мĕн ыратса выртатăн? Регули. 131. Вăлсен поплени мĕн пор онта. Ib. Мĕн вăлсам вăрманта шыранине эп килте топрăм. Ib. Мĕн шыраманнине топрăм. N. Эс мĕнне çухатрăн тата? N. Мĕнӳпе мухтанмаллăх пур сан. О сохр. здор. Çавăнпа ăна пирĕн пĕлес пулать; çынсем епле тата мĕнтен сивĕрен пăсăлса чирлеççĕ-ши? Ала. Мĕн тусан шыв тухат унта, тенĕ (в безводной стране). ЧС. Çынсем çавăнта пыраканĕ пĕри: ку мĕн те, ку мĕн? тесе, пĕри пĕринчен ыйтаççĕ. Чăв. й. пур. 26. Якку каланă: эпĕ мĕн пĕлекен çын? Бес. чув. 13. Эсĕ мĕн капла? Эпĕ сан çине пĕрре те çилленместĕп. Изамб. Т. † Туйăн илемĕсене, ай, мĕн кӳрет? Мĕн выляни-кулни, çав кӳрет (все, что веселит). Баран. 88. Асту-ха лерелле, мĕн хури курăнать унта? N. Мĕн ача турĕ: ывăл ача-и, хĕр ача-и? N. Мĕн пăру туса пачĕ? Утăм. Мĕн мура ямшăксем тытатăн? || Что (относит.). Сунт. Мĕн пулса мĕн килĕ ĕнтĕ. Тавай çул çине валли укçа тăвас. N. Мĕн пулсан та пулĕ, что будет, то будет. Синерь. Мĕн пулин пулĕ (что будет, то будет), ати хушмарĕ те, кайса пăхас-ха (попробую пойти). СТИК. Мĕн тесе-ха вăл пит час карĕ! Что ему вздумалось уехать так скоро. Ib. Ун пек чухне вара мĕн каласан та хĕрсем кăна калаççĕ кĕвве. СТИК. Мĕн каланă сăмах вырăнлă пултăр. Все, что сказано, пусть возымеет силу. Чебокс. Мĕн пулни пулать, кĕрес терĕм те. Коракыш. Эпĕ тăта мĕн пĕлеп! Я знаю еще одну вещь! Ст. Айб. Мĕн пасарин пасарĕ, шур пушăт йывăççи пасармасть. (Ĕне мăйракисем). ||Соответ. русск.: что бишь. С. Дув. Мĕн çук манăн: ĕнер пуснă такам пур, паян пуснă мĕнĕм пур. || В знач. вопрос. частицы, соответ. русск.: что ли ли. N. † Алăк ум вĕçĕнчи ват хурăн: кăçаллăха ларнă пулсан, пуртă витмĕ терĕр мĕн? N. Вăл вĕренме кĕчĕ-и мĕн? N. Вăл кайрĕ-и мĕн? Вăл кайрĕ-им, кайрим? || Что за, какой. СТИК. Паян мĕн пăраçник? Какой сегодня праздник? (простой вопрос). Ib. Паян мĕн пăраçникĕ! Какой еще сегодня праздник! (отрицание и удивление). Толст. Ку мĕн сасси? Что это за шум? Пшкрт: шоj ҕэ̆_рмӓ _сиβэ̆ пол’ы̆;— _мэ̆_н си_ппм? (или: _мэ̆_нӓ_шкӓ_л сирβэ?),— н’им_дӓ _сиβэ̆ мар’. Регули. 935. Мĕн ĕç он? Мĕн кон килĕ. Ib. 934. Эс кам конта? Эс мĕн çын конта? Ib. Эп тытрăм полсан, сан мĕн ĕç? N. Кĕсем мĕн япаласем? Это что за вещи? Синерь. Эпĕр сута каятпăр тенĕ? — Мĕн сутне (на какой суд)? тенĕ. Орау. Мĕн мĕнĕ тата? Что еще за „что“. N. Хутаçра пĕр виçĕ тенкĕ укçа пулас пулатьчĕ-ха. — Мĕн виç тенки пур унта? Орау. Мĕн вăййи вăл? Что за игра? Ib. Мĕн вăййи вăл! Пĕрне пĕри кӳп те кӳп тутараççĕ. Качал. Яхуне çырмине çитрĕм те, тăкăнчĕ карĕ: мĕн сăян? — Какуй сăян, пухрăм та çур пăт пулчĕ. N. Мĕн çăнăхĕ? Мука из какого жита? Ст. Чек. Анне, улма пур-и? — Эй, ухмах! Мĕн улми унта тата! Ib. Мĕн сивви; мĕн нумайĕ мĕн кунта (какое...). Ib. Мĕн аван япала пăссăрĕ (= пăсрĕ)! Средн. Алг. Хурану пĕчĕкçĕ пуль? — Мĕн пĕчĕкçине калан, пĕр кӳлĕ шыв çитмест. АПП. Упа, çак кашкăра тыт, тенĕ. Упа каланă: ăна тытма мĕн ĕçĕм пур. Чуратч. Ц. Кирĕк епле чире çаклансан, вăсем шухăшлаççĕ: мĕн турри çиленчĕ-ши? теççĕ. Сунчел. Качаки каланă: ăна çиме мĕн ĕç пур (= мĕне кирлĕ). Сред. Юм. Мĕн хыпар пôр-ха, или: мĕн сас-хôра пôр? Что нового? Ib. Мĕн çынни, мĕн арчи, мĕн кĕнеки. Ib. Эп выллянинче сан мĕн ĕç пор. В том, что я играю, тебе (вам) какое дело. Ст. Янсит. Вĕсене эпĕ акă мĕн ĕçре час-часах пулăшрăм. Янтик. Мĕн япала ку сан? Якейк. † Он çиленме мĕн ĕç пор, он пыççине çыхмаспăр. N. † Ял варĕнчи сăрлă юпи мĕн нушташăн ларать-ши, аттен хĕрĕ-сарă хĕрĕ, мĕн нушташăн çуралнă-ши? П. Пинер. † Алкумĕнчи улма йывăççин улми пулманни мĕн усси. || Как. Çĕнтерчĕ. 54. Ех! мĕн савăнса пурăнмасть çав Якур. Ib. 52. Ах, мĕн савăнса çӳремеççĕ çав ачасем! || Зачем, почему, по какой причине. Çĕнтерчĕ. 19. Мĕн янрашатăр эсир паян? Орау. Мĕн юпа пек тăран, кил кунта. Ib. Мĕн мĕреленсе (= наянланса) пыран, ут хăтăрах. (Идет вяло, тихо). Юрк. Ку укçăсене мĕн хам алăра тытса тăрам. N. Тавăрнса, мĕн апая ятлаçтарса порнас? || Сколько, почем. Бр. п. водку 8. Анчах уншăн сăмаххи сăмаххийĕ мĕн тăрать. Но как он дорого ценит каждое свое слово! (т. е. он не разговорчив). Баран. 226. Мĕн çӳрес пеккине çӳресе пĕтереççĕ те, пусма тăрăх улăхса çӳлелле тухма пуçлаççĕ. N. Эй мăнтарăн Прăски, мĕн салтак усатрĕ. N. Мĕне илтĕн, почем купил. Трхбл. Мĕн сысна чике-чике пĕтерчĕç, мĕн чăхă пуса-пуса çирĕç. Регули 939. Мĕне патăн? — Сома патăм. N. Пасартан килсен, пĕр кӳрши ун патне пырать, тет те: ырашна мĕне (почем) сутрăн? тесе, ыйтат, тет. Юрк. Сирĕн тухйăр кĕмĕллĕ: мĕне тăрат кĕмĕлĕ? Сред. Юм. Мĕн ĕмĕр порнатăн (долго находился, когда как обещался прийти скоро). N. Лашасене мĕн кайнă таран ятăмăр. N. Мĕн сахал тесен те, 500 тенкĕ кирлĕ. Панклеи. Ачан мĕн пырнăçемĕн çол хĕсĕнсех пырать. Чем дальше идет, тем... Н. Лебеж. † Мĕн вăрăм-хывлăшă м, ай, кĕскелчĕ. Бел. Гора. † Мулла мечĕтĕ мĕн çӳл мечĕт. || Весь. Альш. Çапла мĕн ĕмĕрне чăвашран ирттереç, авланма каяç те, кил курма çӳреç (портные). N. Этем мĕн пурăнас кун-çулăн хисепĕ çук. Чхĕйп. Чăвашсен мĕн пĕлнĕ ĕçĕте ак çакă анчах пулнă (вот все то, что они знали. Далее идет пер ечисление того, что они знали или умели). || Иногда переводится сл. каждый. N. Кукша мĕн хупараканне (каждого, который влезал касса пăрахат, тет. Çапла пурне те касса пĕтерчĕ, тет. Панклеи. Хĕр вăрă-хорахсен хĕçсене илсе мĕн кĕрнĕ вăрă-хорах поçне касса тăнă. Чхĕйп. Вара унта ĕçме-çима мĕн пыракан пурте çапла асăннă (поминали). N. Мĕн турттарса пынă ăлава çавăнтах тăкаççĕ те, салагса пĕтĕреççĕ. N. Мĕн пынă çын çавăнтах ĕçлеме тытăнать. Коракыш. Манăн лашасем селĕм пултăрччĕ, эпĕ вара мĕн çул çӳрекенсене ĕçе-ĕçе хăварăтăм. || Иногда употребл, в знач. самый. Альш. † Çак юрăсене юрлама мĕн кĕçĕнтен пуçтарнă ăс кирлĕ. N. Акă кăçал каллах мĕн çуркуннеренпе çумăр çумасть. N. Мĕн пĕчикçĕренех. Сборн. по мед. Мĕн халичченех. N. Якурпа шăллĕ мĕн каç пуличченех ĕçлерĕç. Кубня. † Эпĕр мĕн кĕçĕнтен туспала, пире çын çимесĕр мĕн тутăр. Ал. цв. 20. Вăл мĕн пурăннăçемĕн шурă мăрамăртан тунă пӳлĕме час-час çӳрет, хăй хуçине лайăх сăмахсем калать. || Оказывается. Т. VII. Ах турă, атте! пылпа кулачĕ пит тутлă мĕн. N. Эсĕ пит усал çын-мĕн. Ачач 71. Хăшпĕр юратнă çынсем, тантăшсем пулмасассăн, чăнахах та Тимуш пӳртрех лармалла мĕн. ЧС. Вăл çуртсем çунас та çук мĕн те, насус час килеймен. Сятра. Вăл чоашла лайăх пĕлет мĕн. Толст. Вăл иккĕре анчах пулнă, утма та тин анчах вĕреннĕ мĕн. Утăм. Тăлăха питрех те мĕн асап çынлăха кĕмешкĕн çĕр çинче. Якейк. Çораличчен çоралманни лайăх мĕн. Урмай. Чипер мĕн те, аки мар, хӳри пур та, шăши мар. (Çарăк). N. Иçăм çырли пахчинче çырла пиçсе ларнă мĕн. N. Юман çинчен пĕр çăхан çапла калать мĕн кăна. N. Пирĕн пуçран нуша иртиччен выртаяс мĕн аннен кăкăринче. НАК. Çавна курсассăн, эпĕ леш йытă чăнахах усал пулнă мĕн-ĕç, терем. Увидев это, я подумал, видно, эта собака была на самом деле нечистый дух. N. Шăналăкра сакăр хĕр, саккăрĕш те сарă мĕн, эпĕ илесси хура мĕн. Орау. Паян пасарта хăма йӳн пулнă, тит. Ăна пĕлнĕ пулсан, пасара каяс мĕн паян. Сборн. по мед. Эх, пулать мĕн çын та: хĕп-хĕрлĕ, нар пек, çапçутă сăн-сăпатлă, вырăс пек. Ну и бывают же люди, румяный как „яблоко“, белый как русский. М. Васильев. Лашисене хайхисем çаран çине яраç те, канма выртаç мĕн хăйсем. Н. Лебеж. † Ешĕл хырă çинче чăпар кукă (кукушка) ян ярать-çке мĕн аслă вăрмана, янра юлат мĕн аслă вăрманĕ. Б. Хирлепы. † Атте ывăль пуличчен шăмат кĕпçи пулас мĕн, пĕр хĕр татса çитăр мĕн. Кан. Ку вăрсене (семена) пирĕн те туянмаллаччĕ мĕн. Лашм. † Тăшмансем килессе пĕлнĕ пулсан, хываяс мĕн (кĕпер) çатăркаран, пусмассерен путса антăр мĕн. N. Йăваланса тăрсассăн, ну чавать мĕн тымарне. Изамб. Т. Упаç: масар çине шыв сапас, тет мĕн. || Употребл. для выражения обобщения. См. Оп. иссл. чув. синт. I. Истор. Арçынни-хĕрарăмĕ мĕнĕпех юланутпа çӳреме лайăх вĕреннĕ. N. Ăшăк сухаланă çĕрте вăйлă çăмăр çусассăнах, шăтса тухман тырра çерем мĕннипех юхтарса каять. Латыш. Навусне ачи мĕннипех шăпăр шăтăкне тăкать Никит. Арчă мĕнсене эпĕ сотса ятăм. N. Эй атту мĕнĕ, ахалех тăхăнтăм, çăпата сырас мен. Байгеева. Вăл пасара кайсан мана валли кулачă мĕн яланах илсе килетчĕ. Чăв. й. пур. 9°. Пухура мĕн те çынсем тепле вăрçа пуçласан та, тӳпелеше пуç ласан та, вăл Микка, унта пулсан, çапах чарнă. Регули 162. Çав кĕпе ĕçлени мĕнĕпе (мĕнпеле) виç сом тăрать. НИП. Хурăнташсем мĕнсем. Альш. Çисен мĕн тусан хĕрсем çурçĕр вăхăтнелле килĕсене таврăнаççĕ. Ib. Тепĕр кун пек, мĕн пек иртсен, каллех хулана тырă тиеççĕ. Шурăм-п. Килях малалла ирт, тесси мĕнни пулмарĕ. N. Вĕт çăмар мар, мĕн те мар, хура халăх куççулĕ. Ала 86°. Тепĕрне (сосну) тăпăлтарса кăларчĕ, тет те, тепĕр çур хули мĕнĕпе ывăтса ячĕ, тет. Чăв. й. пур. 16. Çав Пайтукан хăй патне пупсем мĕнсем пырсан, е пĕр-пĕр вырăс мĕн пырсан, хăй туха-туха тарса арăмне: епле те пулин калаçкаласа ăсат, тесе, хуша-хуша хăварнă. N. Эй анне, епле каяс вутă касма: манăн лаша та çук, мĕн те çук. Юрк. Çапла пайтахчен ĕçсен, хăй татах ӳсĕр те пулат, мĕн те пулат (и пьяным бывает и пр.). Ib. Пуян çын хĕрне илес тесен, авă çавăнне илĕпĕр; епле хĕрне курнă мĕн пур-и? Ib. † Пӳртĕмĕрсем шурă, саккăмăрсем сарă, эпир тухса кайсан пушă юлĕ, пушă та юлĕ, мĕн те пулĕ, кĕре-кĕрсем тулли чш (= шăп) пулĕ. Ib. Каласа пăхасси мĕнĕ, эсир тăрăшăр. Что, что вы поговорите — вы постарайтесь (т. е. не ограничивайтесь одними разговорами с кем-то, а действительно постарайтесь). Ib. Мĕнпе тӳрлетесси мĕн, эрехпех тӳрлететĕп, тет. Сам. 60. Пĕтрĕм эп те... пурнăç путрĕ, уяхран мĕн ӳк те вил!.. Орау. Лаша пăхма мĕн кайсан, йĕвенне ан çухат; тен кунта хăваратни. Ib. Вăл пĕр вăтăр пиллĕке мĕнелле çитнĕ пулĕ ĕнтĕ. Байгеево. Вăл пасара кайсан мана валли кулачă мĕн яланах илсе килетчĕ. Никит. Чăнахах ĕнтĕ морĕ (мор) килес мĕн пулсан нăмайĕшĕн выльăхсене вĕлерсе тухса кать-çке (= каять-çке). Ib. Сборн. по мед. Ялта урама пӳрт çумне мĕне, урам варрине юпа çумне мĕне. Сред. Юм. Канлĕ вăхăт таврашнелле мĕнелле килсе çапăн эс кôнталла (наведайся). Сам. 30. Этем çке мĕн эп те! терĕ вăл хăйне. N. Мĕн тăвасси мĕнĕ (что делать-то мне), акă? вĕрен явса çак пĕтĕм кӳле çакса вĕретес тесе калатăп. N. Вăл хăйăр тĕмисем çинче курăк мĕн нимĕн те ӳсмест пулĕ çав, терĕм эпĕ. Мĕн курăк ӳсессине калатăн (т. е. какой тут расти траве, ничего не растет).

йăлт-ялт

подр. неодинаковым мгновенным движениям. Зап. ВНО. Йăлт-ялт сиккелет. IЬ. Чĕрĕ пулă йăлт-ялт! сиккелет. Çутталла 70. Çуна хыççăн çамрăк тиха, кĕçенсе, йăлт-ялт! сиккелесе чупать. СТИК. Йăлт-ялт! сиккелесе çӳрет («прыгает мегко, весело»). Сёт-к. Çиçĕм йăлт-ялт турĕ. IЬ. Йăлт-ялт пăхать. Регули. 1288. Йăлт анчах кортăм (я видел только в течение одного мгновения). IЬ. Çиçĕм йăлт-ялт çиçет. Ч.С. Манăн лаша, тĕрлĕ сас-чĕвĕрен хăртлатса хăраса, йăлт-ялт пĕр енчен тепĕр енне сиксе ӳкет (на пожаре). Сред. Юм. Хавасланнă çын пит йăлт-ялт çӳрет («показывает на легкость ходьбы»). IЬ. Йăлт-ялт пăхать («по временам скоро оглядывается!»). Орау. Пăхкалать, йăлт-ялт пăхкалать (быстро осматривается); унтан, мана курчĕ те, хăмла çине (в хмель) кĕрех карĕ. || Подр. прядению ушами. Сунт. 1926, № 7,3 Пырсан-пырсан, пуçне ывăтса хăлхисене йăлт-ялт вылятса илет.

йăпăш

(jы̆бы̆ш, jы̆βы̆ш), подр. тихо, незаметно. Урож. год. Пирĕн Иван, вăтанса, йăпăш шурĕ тулалла. Пшкрт. jы̆βы̆ш, тихо. Урмай. Ун йăпăш, кун йăпăш, Энтри пасарне кĕрех кайăп. (Урай шăлни). Бгтр. † Йăпăш-йăпăш тăвакан, çавă пулать (хĕр ятне асăнаççĕ). Окть. 21. Пĕр сас та (= сасă та) илтĕнмест, йăп-йăпăш тĕнчипе. Не слышно ни звука, во всём мире полная тишина. || Тишина. Окть. 21. Аван-ĕçке тĕнче кĕввине каçхи йăпăшра итлеме. Хорошо слушать в вечерней тишине мировую мелодию.

йăр

(jы̆р), подр. ровному качанию. Альш. Юмăçăн алли вĕçĕнчи çăкăрĕ тикĕс сулланмас, лăнкăр-лăнкăр сулланать (переваливаясь на нитке): уçăлмас-ха, теççĕ. Уçăлнă вăхăтра çăкăр татăкĕ тикĕс, йăр-йăр (ровно) сулланать. Кукăр-макăр (= унталла-кунталла) суллансан: юмăçă уçăлмарĕ, теççĕ (гаданье не удается). || Полосами. Шел. 140. Шăннă чӳрече йăлт-çех çуталчĕ теминçе тĕслĕ йăр-йăр çутăпа. Сред. Юм. Ман кĕпе тĕрри йăр-йăр шôрă (полосами). || Турх. Çутă-çутă çава, йăр çаврăнса, пĕтĕм хире çутăлса курăнать: || Подр. быстрому движению скатываюшейся капли. Букв. 1904. Ăна курăк туни çумĕнчен йăр, юхса аннине курмалла та мар (не заметишь). Турх. Нумай-нумай пит тăрăх (по многим лицам) куç-çулĕсем йăр юхнă. || Подр. звукам камешка, брошенного на тонкий лед и скользящего по его поверхности. Сред. Юм. Пат тăвать те, йăр-йăр-йăр-йăр-йăрр! туçа, чарăнать. Пĕчикрех чола тинтерех шăннă пăр çине утсан, çапла сас илтĕнет. || Подр. движениям моли (т е. молявок) в реке. N. Пулă чĕпписем, йăр-йăр выляса, шана чĕпписене хыпса çӳреççĕ. Альш. Йăр-йăр пулă пулатăм, пăр айĕнчен чăмăтăм. («Быстрое движение, но не непрерывное, а порциями, как ходит рыба»).

йĕри-тавра

кругом, вокруг. Сĕт-к. Йĕри-тавра валсам янках корнаççĕ (видно как на ладони). Трхбл. Тимахви, тип шăтăк, пин шăтăк. Изамб. Т. Чăвашсен пурин те йĕри-тавра питĕрнĕ (тытса çавăрнă). Регули 841. Йĕри-тавра хăна килнĕ. Çутталла 67. Йĕри-тавра сас-чĕвве чарăна-чарăна итлеççĕ. Ивановка. Унта пирĕн йĕри-таврах вырас ялĕсем пур. Кругом нас везде русские селения. N. Сион тăвĕ йĕри-таврах. Вокруг всей Сионской горы. Хыпар № 28, 1906. Çак çук çынсене хĕлле ытла та сивĕ: пӳрчĕсем начар, йĕри-тавра çил вылят (кругом дует ветер), çивĕ шартлатать. || Окрестность. Пĕтĕм йĕри-таврара. Во всем округе.

виллĕн-чĕррĕн

ни жив, ни мертв. Сам. 59. Чухăн халăх виллĕн-чĕррĕн йăнăшнă сас хушшинче пурăнĕ пĕр мăнтăр пуçлă Каçăр Уçăп ятлă çын.

вăрçă

война; ссора, драка, скандал. Сĕт-к. Яппони вăр-çинче (в японскую войну) пирĕн ялти Ваçок Емеленĕ ним сас-чусăр (= сас-чĕвĕсĕр) çохальчĕ (пропал без вести). Изамб. Т. Çапла туя пĕр вăрçăсăр-мĕнсĕр (без всякого скандала), пит илемлĕ, ташласа, юрласа ирттертĕмĕр. Чăв. й. пур. 11. Килте вăрçă тăвас мар, тесе (чтобы не было ссоры). Б. Илгыши. Вăрçăна кил. Туй. Хĕр çумми укçи хĕрĕх пус, теççĕ; укçа сахал парсассăн, вăрçă хусканат (начинается ссора). N. Вăрçă пуçлансан, çурăм-пуç çăлтăрĕ (Венера) çухалнăччĕ; халĕ çурăм-пуç çăлтăрĕ туха пуçларĕ, вăрçă час чарĕнĕ(= чарăнĕ), теççĕ. Орау. Вăрçă хыçĕнчен тырă лайăх пулакан халь, теççĕ чăвашсем. После войны будет хороший урожай ржи, говорят чуваши.

урмăш

ормăш, измениться в дурную сторону; исказиться И. С. Степ. Урмăшас. IЬ. Õрмăшнă, взбесился. Сред. Юм. Ормăшнă çын, тесе, ĕлĕкхинчен ôлшăнса, осалланса, хĕнесе-çапса çӳрекен çынна калаççĕ. Чăв. й. пур. 11. Вăл кайсан (замуж) вара, тата ытларах урмăшрĕç (стали бесноваться, скандалить). Чертаг. Õрмăшша, ятлаççа çӳрет. Ругается со всяким. Пшкрт. Ормы̆шса, с'ынзан'а вы̆рс'са с'ŏ_рä_т. Как бешеный, всех ругает. Хорачка. Ормы̆шша с'ŏ_рэ_т (ĕçсĕрскер) = охмахланса. N. Ормăшша выртать. Бредит. Хурамал. Кучунехи самана урмăшнă самана (= пăсăлнă). СТИК. Куçĕ урмăшса карĕ ĕнтĕ, каллах тытса пăрахать пуль. Глаза опять начинают искажаться (появляется бешеный огонек); наверно, опять будет припадок. || Измениться, пропасть (о голосе). В. Олг. Сасă çĕтсе (ормăшша). Пшкрт. Кы̆чкы̆рма п̚олмаст, ман сазы̆ ормы̆шса ларчы̆. С. Сас ормăшнă. Голос изменился, охрип. || Перемениться (о ветре). Шибач. Çил ормăшрĕ (= çавăрăнчĕ). У др. это выраж. значит: «ветер стал бушевать». || БешеныЙ; помешанный; не слушающий уговоров. Шибач. Ормăш çын (или: ормăшша кайнă). Сбился с пути, намăса пĕлмеçт, ташта та кĕрсе каять (бесстыжий, всюду лезет). || Молодец. КС. Ах, урмăш, карт’урлă пĕреççех сиксе каççа карĕ, (молодец). IЬ. Ах, урмăш, парăнмасть çав! (не поддается). || Так обзывают шалуна. Орау. Ӳксе вилен вăт, урмăш! (безумная башка). Çта хăпарса карăн? (гов. мальчугану). || Ругательство, проклятие (в роде русск, чорт возьми). Орау. Вăсампа çыхлансан, тем курăн, урмăш! Если с ними свяжешься, чорт возьми, беду наживешь!, || В значении наречия. С. Ормăш поплет. Говорит ненормально.

Русско-чувашский словарь

азбука

сущ.жен.
1. (син. алфавит) азбука (сас паллисен йĕркепе вырнаçтарнă йышĕ); русская азбука вырăс азбуки
2. (син. букварь) азбука (вулама-çырма вĕренмелли кĕнеке)

алфавит

сущ.муж. (син. азбука)
алфавит (сас паллисен йышĕ, вĕсен çирĕпленнĕ йĕрки); русский алфавит вырăс алфавичĕ

бесшумный

прил. (син. тихий, неслышный; ант. громкий), бесшумно нареч.
сасăсăр, сас-чĕвĕсĕр, шăп; бесшумный мотор шăппăн ĕçлекен мотор; бесшумно подкрасться пĕр сасăсăр йăпшăнса пыр

буква

сущ.жен.
сас палли; прописные буквы пысăк сас паллисем (А, Т, Ф т. ыт); строчные буквы пĕчĕк сас паллисем (а, т, ф т. ыт.); в слове пропущена буква сăмахра сас палли сиктерсе хăварнă ♦ буква в букву шăп та шай; следовать букве закона саккуна пĕр пăрăнмасăр пурнăçла

донестись

глаг. сов.
1. 1 и 2 л. не употр. (син. достигнуть) çит, килсе çит; илтĕнсе кай; издалека донеслись звуки гармони инçетрен купăс сасси илтĕнсе кайрĕ; до нас донёсся слух пирĕн пата сас-хура çитрĕ
2. (син. домчаться) чупса çит, вĕçтерсе çит; я вмиг донесусь туда на велосипеде эпĕ унта велосипедпа часах вĕçтерсе çитетĕп

дурной

прил., дурно нареч.
1. (син. плохой; ант. хороший) япăх, начар, усал, майсăр; дурной почерк япăх çырни (сас паллисене); дурные вести усал сас-хура; девушка дурна собой хĕр сăн-пичĕ хитре мар
2. (син. безнравственный) киревсĕр, путсĕр, чыссăр; он дурно ведёт себя вăл киревсĕр хăтланать

дух

сущ.муж.
1. чун-чĕм, ăс-тăн, чун хавалĕ; не падать духом чун хавалне ан çухат
2. ыр-усал, йĕрĕх таврашĕ (тĕн ăнланăвĕнче, мифологире); злые духи усал-тĕсел ♦ перевести дух сывлăш çавăрса яр; он не в духе унăн кăмăлĕ çиллес; ни слуху ни духу ним сас-хура çук; мчаться во весь дух сиккипе вĕçтер

заглавный

прил.: заглавная буква пысăк сас палли

звук

сущ.муж.
сасă; гласные звуки уçă сасăсем; согласные звуки хупă сасăсем; слышен звук шагов ура сасси илтĕнет; не слышно ни звука пĕр сас-чĕвĕ те çук

индекс

сущ.муж.
1. (син. указатель, список) кăтарткăч; индекс новых товаров çĕнĕ таварсен кăтарткăчĕ
2. (син. показатель) индекс, кăтарту (цифрăпа çырса е сас паллипе палăртса туни); индекс цен хаксен индексĕ; почтовый индекс почта индексĕ

инициалы

сущ.множ.; един. инициал муж.
инициалсем (çын ячĕн, ашшĕ ячĕн е хушамачĕн малтанхи сас паллийĕсем)

йот

сущ.муж.
йот («й» сас паллине палăртакан сасă)

косой

прил., косо нареч.
1. (син. наклонный, кривой; ант. прямой) чалăш, чапрас; хăяккăн; зеркало повешено косо тĕкĕре чалăш çакнă; косой почерк сас паллисене чалăш çырни; косой дождь çапса çăвакан çумăр
2. (син. недоброжелательный) кăмăлсăр, сивлек; бросать косые взгляды сивлеккĕн пăха-пăха ил ♦ косые глаза хăнчăр куç; косой угол чалăш кĕтес; косая сажень в плечах сарлака хулпуççиллĕ

лист

2. сущ.муж., множ. листы
листа; лист бумаги хут листи; лист кровельного железа шуç тимĕр листи ♦ похвальный лист мухтав листи; печатный лист пичет листи (кăларăмăн 60x90 см пысăкăш виçи); авторский лист автор листи (текст калăпăшĕн 40 пин сас палли чухлĕ виçи)

он

муж.местоим., она жен., оно сред.
вăл, вĕсем; я с ним дружу эпир унпа туслă; он скоро придёт вал часах килет; о них ничего не слышно вĕсем çинчен ним сас-хура та çук ♦ Вот оно что! Акă епле иккен!; Так оно и вышло! Шăпах çапла пулса тухрĕ те!

опечатка

сущ.жен.
пичет йăнăшĕ (сас паллисем пăтрашни); в текст вкралась опечатка текста пичет йăнăшĕ кĕрсе кайнă

опровергнуть

глаг. сов. (ант. доказать)
сир, сирсе яр; опровергнуть ложные слухи суя сас-хурана сирсе яр

печатный

прил.
1. пичет -ĕ; пичетлекен, пичетлемелли; печатный станок пичет станокĕ
2. (ант. рукописный) пичетленĕ, пичетленнĕ; печатные труды исследователя тĕпчевçĕн пичетленнĕ ĕçĕсем ♦ печатные буквы пичет сас паллийĕсем (тăваткал ӳкерсе çырнисем)

письмо

сущ.сред.; множ. письма
1. çыру (çын патне яни); написать письмо другу тус патне çыру çыр
2. çыру, çырулăх; звуко-буквенное письмо сас паллиллĕ çырулăх (сăм., вырăс, латин алфавичĕсен); иероглифическое письмо иероглиф çырăвĕ (сăм., Китайра, Японире)

повод

1. сущ.муж., множ. поводы (син. причина)
сăлтав, йӳтĕм; повод для ссоры харкашу сăлтавĕ; дать повод для слухов сас-хура сарма йӳтĕм пар ♦ по поводу кого-чего , предлог с род. п. (син. относительно, насчёт) пирки, тĕлĕшпе; идут разговоры по поводу повышения зарплаты ĕç укçи ӳстересси пирки сас-хура çӳрет

ползти

глаг. несов.
1. шу, упален, шуса пыр, упаленсе пыр; червяк ползёт ăман шуса пырать
2. шу, ерипен куç, хуллен ирт; поезд еле ползёт поезд аран шуса пырать; время ползёт медленно вăхăт ерипен шăвать ♦ слухи ползут сас-хура сарăлать

прописной

прил.: прописные буквы пысăк сас паллисем (предложени е пайăр ят пуçламăшĕнче çырăканнисем)

пустить

глаг. сов.
1. кăлар, яр, кăларса яр; пустить переночевать çĕр выртма яр
2. яр, тапрат, тапратса яр; пустить часы сехете тапратса яр ♦ пустить в продажу сутта кăлар; пустить слух сас-хура калар; пустить корни тымар яр; пустить деньги на ветер укçана харама яр

слух

сущ.муж.
1. илтӳ; илтни; острый слух çивĕч хăлха; ухо — орган слуха хăлха — илтӳ органĕ
2. (син. известие) хыпар, сас-хура, хыпар-хăнар; не всякому слуху можно верить пур сас-хурана та ĕненме çук ♦ на слух хăлхапа итлесе; музыкальный слух кĕвĕ туйăмĕ; обратиться в слух хăлхана тăратса итле; ни слуху ни духу нимле хыпар та çук (кам та пулин çинчен)

сплетня

сущ.жен., множ. сплетни
элек, сас-хура; распускать сплетни элек сар

тихий

прил., тихо нареч.
1. (ант. громкий) шăп, вăйсăр, илтĕни-илтĕнми; тихий голос вăйсăр сасă; Говорите тише! Шăпрах калаçăр!
2. (син. безмолвный) шăп, сас-чӳсĕр; в лесу тихо вăрманта шăп
3. (син. спокойный) лăпкă, тӳлек, улăх; тихий уголок улăх вырăн
4. йăваш, лăпкă, кунĕ; тихий ребёнок йăваш ача
5. (ант. сильный) лăпкă, вăйсăр, тăпă; тихий ветерок лăпкă çил

тщательный

прил. (син. старательный), тщательно нареч.
тирпейлĕ, тĕплĕ, тăрăшуллă; тщательно выводить буквы сас паллисене тирпейле çыр

шрифт

сущ.муж., множ. шрифты
шрифт (пичетлемелли сас палли форми); печатать крупным шрифтом шултра шрифтпа пичетле

Русско-чувашский словарь (1972)

говор

1. калаҫу, калаҫни, сас-хура; 2. вырӑнти калаҫу; Сундырский говор Сӗнтӗр калаҫӑвӗ.

гомон

шав, шӑв-шав, сас-чӳ; птичий гомон кайӑксен шавӗ, сасӑ-чӗвĕ.

звук

сасӑ, сас-чӗвӗ; гласный звук уҫӑ сасӑ; согласный звук хупӑ сасӑ; звуки песни юрӑ сасси; звуки гуслей кӗсле сасси; не слышно ни малейшего звука пӗр сас-чӗвӗ те илтӗнмест, шӑп.

известие

хыпар, пĕлтерÿ, сас-хура.

мертво

шӑп, пӗр сас-хура ҫук, пӗр сас-чӗвӗ илтӗнмест, пурте вилсе пӗтнӗ пек.

мёртвый

1. вилнӗ, виле; 2. ҫынсӑр, сас-чӗвсӗр; мёртвый язык вилӗ чӗлхе, халь калаҫман чӗлхе (латин чӗлхи); мёртвый инвентарь чӗрӗ мар инвентарь (хуҫалӑх орудийӗсем, хатӗрĕсем); мёртвая зыбь тӑвӑл хыҫҫӑн шыв кӑшт хумханнӑ пек пулса выляса выртни; мёртвая природа чӗрӗ мар ҫутҫанталӑк.

молва

сӑмах-юмах, сӑмах тухни, сас-хура; хыпар-хӑнар; стоустая молва тĕнче ҫӑварĕ.

нестись

-сусь несов. 1. вирлӗн чупса пыр, вӗҫтерсе пыр; 2. ҫÿре, сарӑл; несутся слухи сас-хура, сӑмах ҫÿрет; 3. ту; курицы перестали нестись чӑхсем ҫӑмарта тума пӑрахрӗҫ.

осипнуть

сов. сас тытӑн.

разноситься

1 и 2 л. не употр. несов., разнестись сов. 1. сарӑл (хыпар, чап), сас тух; 2. пырса пар; письма поздно разносятся ҫырусене кая юлса пырса параҫҫӗ.

слух

1. мн. нет итлес хастарлӑх, хӑлха илтни; у него слух не очень чуткий унӑн хӑлхи пит витĕрех мар; лишился слуха хӑлхасӑрланчӗ, хӑлхи илтми пулчĕ; 2. перен. сасӑ, сас-чӳ, хыпар, сăмах тухни; по слухам çын каланӑ тăрах; дошло до слуха хӑлхана кӗчӗ; пустить слух сӑмах кӑлар, сар.

шум

шав, йӑслав, кӑшкӑрашу, кӑшкӑрашни, кашлав, сас-чӳ, хавха; шум-гам шӑй-шай, шӑри-шари, шум в ушах хӑлха янрать.

щель

ж. щёлка ҫурӑк, шӑтӑк; голосовая щель сас тухакан хушӑк.

подавать

, -даю что несов., подать, -ам сов. пар; подать руку ал пар, ал тыт; не подал голоса сас памарĕ.

произнести

-су что сов., произносить, -ошу несов. 1. кала; отчётливо произносит звуки сасӑсене уҫӑ (уҫӑмлӑ) калать; 2. кала, тухса кала; не произнёс ни слова сас кăлармарĕ, чĕнмерĕ; произнёс речь сӑмах тухса каларĕ.

пронестись

, -сусь сов., проноситься, -ошусь несов. 1. питĕ хӑвӑрт вӗҫтерсе иртсе кай (автомобиль); 2. хӑвӑрт сарӑл, тух; пронёсся слух сас тухрӗ, хыпар сарӑлчӗ.

безвестность

ж. сас-хура (хыпар) çукки.

беззвучный

сасăсăр, сас кăлармасăр, янрамасăр, илтĕнми.

бесшумный

сасăсăр, шавсăр, сас-чĕвсĕр, шăпах, шăппăн.

Русско-чувашский словарь (1971)

безгласный

прил. уст. 1. (лишённый речи) чĕмсĕр, чĕлхесĕр; 2. (безмолвный) сас-чĕвĕсĕр, шăп; 3. (несмелый) хăюсăр, йăваш, мескĕн.

безмолвие

с. 1. (молчание) никам калаçманни, шăп пулни; 2. (тишина) шăплăх, сас-чĕвĕ çукки.

безмолвный

прил. 1. (молчаливый) чĕмсĕр, сăмахсăр; 2. (исполненный тишины) сас-чĕвĕсĕр, шăп; безмолвное улицы пĕр сас-чĕвĕсĕр урамсем.

голос

м. 1. сасă, сас; низкий голос мăн сасă; высокий голос çинçе сасă; узнать по голосу сасăран палла; 2. (певца) юрă, сасă; иметь голос юрлама пултар; романс для женского голоса хĕрарăм юрламалли романс; 3. (звуки) сасă, шав, кĕрлев; голос ветра çил шавĕ; 4. перен. (внушение, зов чего-л.) хушни, туртни; голос рассудка ăстăн хушни; 5. (высказывание) сăмах, шухăш; учитывать голоса специалистов специалистсен шухăшне хисепе ил; 6. (право) сасă; решающий голос татăклă сасă; совещательный голос канашлакан сасă; большинство голосов сасăлакансенчен ытларахăшĕ; ◇ не своим голосом питĕ хытă, ӳлесе (кăшкăр, макăр т. ыт. те); во весь голос пурте илтмелле; в один голос пĕр сасăллă (е пĕр шухăшлă) пулса; в голосе сасă тухать (юрлама); с чужого голоса говорить çын сăмаххине кала, çын хыççан кай; подать голос (сказать) сасă пар; сорвать голос сасă çĕтер; кричать (или визжать) дурным голосом çихĕр.

дух

м. 1. ăстăн; в здоровом теле здоровый дух сывă ӳт-пӳре сывă ăстăн; 2. (моральное состояние) кăмăл-туйăм; не падать духом хăраса ан ӳк; 3. (содержание, отличительная особенность) астан; уйрăмлăх; в духе времени самана (е вăхăт) майлă; дух народа халах ăстăнĕ; 4. разг. (дыхание) сывлăш, сывлани; перевести дух сывлăш çавăрса ил (е яр); у меня дух захватывает манăн сывлăш питĕрĕнсе ларчĕ; 5. миф., рел. чун, сывлăш; 6. уст. (воздух) сывлăш; 7. прост. (запах) шăршă; винный дух эрех шăрши; 8. в знач. нареч. духом прост. 1) (очень быстро) питĕ хăвăрт; 2) (без остановки) чарăнмасăр, тăхтамасăр; ◇ в этом духе çавăн пек; не в духе кăмăлсăр; одним духом хăвăрт, сывламасăр; испустить дух см. испустить; во весь дух сиккипе; ни слуху ни духу сас-хура çук; хватит духу хăват çитет-ха; чтобы духу не было хăвăрт тасал, шăрши ан пултăр.

звон

м. 1. янрав, янрани, шăнкăртатни, чăнкăртатни, янкăртатни; звон колокольчика шăнкăрав шăнкăртатни; 2. перен. прост. (сплетни) сас-хура, элек; ◇ звон в ушах хăлха янрани.

звук

м. сасă, сас; звук шагов ура сасси; звук голоса калаçнă сасă; скорость звука физ. сасă хăвăртлăхĕ; гласные звуки лингв. уçă сасăсем; музыкальный звук музыка сасси; ◇ пустой звук пуш сăмах; ни звука шăпăрт; пĕр сас-чĕвĕ çук.

зов

м. чĕнӳ, чĕнни, чĕнсе калани; откликнуться на зов чĕнсе каланине хирĕç сас пар; по первому зову пĕрремĕш чĕнӳпе.

известие

с. 1. хыпар, сас-хура, пĕлтерӳ; передача последних известий (по радио) çĕнĕ хыпарсем пĕлтерни; сообщить известия лам яр; какие известия? мĕн хыпар пур?; 2. только мн. известия (И прописное — периодическое издание) хыпарсем; Известия Академии наук Наукăсен академийĕн хыпарĕсем.

исходить

несов. 1. от кого, из чего тух, тухса кай; слух исходит от него сас-хура унран тухать; 2. из чего (основываться на чём-л.) шута илсе ту, никĕсе хурса ту; нужно исходить из решения собрания собрани йышăннине шута илсе тумалла.

маловероятный

прил. иккĕленмелле, чăн пулмасла; маловероятные слухи чăн пулмасла сас-хура.

мёртвый

прил. 1. вил(ĕ), вилнĕ; 2. перен. чунсăр, пушă; мёртвая пустыня чунсăр пушхир; 3. (безмолвный) шăп, (пĕр) сас-чĕвĕсĕр; мёртвый лес пĕр сас-чĕвĕсĕр вăрман; 4. (засохший) хăрăк, типĕ; мёртвые деревья хăрăк йывăçсем; 5. перен. разг. (бесполезный) усăсăр, найтасăр; мёртвое дело усăсăр ĕç; ◇ мёртвая зыбь çилсĕр хум (тинĕсре); мёртвый капитал эк. тупăш паман капитал; мёртвая природа чĕрĕ мар çутçанталăк; мёртвая тишина тулли шăплăх; мёртвый час кану сехечĕ (апат хыççăнхи); мёртвая хватка çатăрласа çыртни; мёртвый язык лингв. виле чĕлхе (хут çинче кăна сыхланса юлни); мёртвый узел вил тĕвĕ; спать мёртвым сном вилнĕ пек çывăр.

мирской

прил. уст. çын ⸗ĕ [⸗и]; халăх ⸗ĕ [⸗и]; мирская молва халăх хушшинчи сăмах, сас-хура; мирские деньги халăх укçи.

молва

ж. (слухи) сас-хура, хыпар-хăнар, сăмах; людская молва халăх сăмахĕ.

молчаливый

прил. 1. (неразговорчивый) чĕмсĕр, калаçма юратман; молчаливый человек чĕмсĕр çын; 2. перен. (безмолвный) сас-чĕвĕсĕр, чĕмсĕр; молчаливый лес чĕмсĕр вăрман; 3. (понимаемый без слов) сăмахсăр; молчаливое согласие сăмахпа каламасăр килĕшни.

молчание

с. чĕмсĕрлĕх, сăмах чĕнменни; сас-чĕвĕ çукки, шăплăх; хранить молчание чĕнмесĕр тăр (е пурăн); молчание — знак согласия сăмах чĕнменни килĕшнине пĕлтерет.

муссировать

сов. и несов. что: муссировать слухи сас-хура сар.

неслышный

прил. илтĕнми, шăп, пĕр сассăр, сас-чĕвĕсĕр; неслышные шаги илтĕнми утăмсем.

перекликаться

несов. 1. с кем чĕнкелеш, кăшкăркалаш, хире-хирĕç сас пар; 2. с чем, перен. патне пыр, çывăх пул, пĕрешкел пул.

пройти

сов. 1. что и без доп. кай, ирт, иртсе кай, утса тух, çаврăнса тух; пройти через лес вăрман витĕр тух; пройти всю дорогу пешком пĕтĕм çула çуран ирт; пройти к выходу алăк патне ирт; 2. кого-что и без доп. (миновать) ирт, иртсе кай; машина прошла мимо дома машина çурт умĕпе иртсе кайрĕ; он прошёл мимо меня вăл ман çумранах иртсе кайре; 3. (распространиться — о слухах, молве) сарăл, кай; прошла молва сас-хура сарăлчĕ; 4. перен. (перед глазами, в мыслях) ирт, иртсе кай, килсе тух, тухса тăр (куç умне) 5. (выпасть — об осадках) иртсе кай, çуса ирт (е кай), чарăн, лăплан; прошли проливные дожди шалкăм çумăр çуса иртрĕ; 6. (просочиться) тух, витĕрех сап (е вит); пройти насквозь витĕр тух (шĕвĕк-мĕн) 7. (пролечь, протянуться) ирт; здесь пройдёт железная дорога кунтан чугун çул иртĕ; 8. что, во что, разг. кĕр; пройти в состав правления правлени составне кĕр; 9. (протечь, миновать — о времени, событиях) ирт, иртсе кай; годы прошли çулсем иртсе кайрĕç; зима прошла хĕл иртрĕ; срок прошёл вăхăт иртсе кайнă; 10. что (завершить какой-л. курс) пул, вĕçле, пулса ирттер; пройти медосмотр медосмотрта пул; пройти курс учёбы вĕренсе ирттер; 11. разг. (перестать болеть) ирт, кай, иртсе кай, чарăн, лăплан; болезнь прошла быстро чир часах иртрĕ; 12. перен. (исчезнуть) пĕт, сирĕл, иртсе кай, чарăн, лăплан; горе прошло хуйхă сирĕлчĕ; ◇ река прошла, лёд прошёл пăр кайрĕ.

пронестись

сов. 1. (промчаться) вăшлатса (е вĕлтлетсе, вĕçтерсе) ирт; хăвăрт иртсе кай; пронестись со свистом уласа ирт; 2. (о времени) сисмесĕр иртсе кай (вăхăт); 3. перен. (распространиться — о слухах, вестях) сарăл, тух (сас-хура); 4. (о звуках) илтĕнсе (е янăраса) кай.

разговор

м. 1. калаçу, сăмах-юмах, халап, калаçни, юмахлани, пуплени, сăмахлани; вести разговор калаç, пупле; вступить в разговор калаçăва хутшăн; пустой разговор пуш халап; 2. обычно мн. разговоры (слухи) сăмах-юмах, сас-хура; ◇ без лишних разговоров ытлашши калаçмасăр-тумасăр.

разноречивый

прил. хирĕçӳллĕ, тĕрлĕ; разноречивые слухи хирĕçӳллĕ сас-хура.

распространиться

сов. 1. (расширить круг своего действия) сарăл, сарăлса кай, йĕрĕл; опухоль распространилась шыçă йĕрĕлнĕ; 2. (стать доступным, известным) сарăл, хавхалан; слухи распространились по всему городу сас-хура пĕтĕм хулипе сарăлчĕ; 3. (наполнить собой окружающий воздух) сарăл, тап, тапса тух, тул; распространился запах горелого çунăк шăршă тапса тухрĕ; 4. разг. (рассказать о чём-л. слишком длинно) нумай калаç (е пупле).

слух

м. 1. илтни, илтӳ; ухо — орган слуха хăлха — илтӳ органĕ; 2. муз. илтни, итлеме пултарни, музыка ăнкарăвĕ, хăлха; у него отличный слух вăл музыкăна лайăх ăнкарать; 3. (весть, известие) сасă, сас-хура, хыпар, хыпар-хăнар, сăмах, сăмах-юмах; не всякому слуху верь пур сăмаха та ан ĕнен; ◇ на слух хăлхапа итлесе; оскорбить чей-л. слух (или зрение, взор) итлеме (е пăхма) илемсĕр; обратиться (или превратиться) в слух хăлхана тăратса итле; ни слуху ни духу о ком-чём-л. нимле сас-хура та çук.

слыхать

несов. 1. разг. см. слышать; 2. в знач. сказ. безл. илтĕн; о нём ничего не слыхать ун çинчен нимĕнле сас-хура та çук.

слышный

прил. 1. илтĕнекен; едва слышное пение аран-аран илтĕнекен юрă; 2. кратк. ф. в знач. сказ. (слышится, звучит) илтĕн; слышны выстрелы пăшал пенисем илтĕнеççĕ; 3. кратк. ф. в знач. сказ. разг. (чувствуется, ощущается — о запахе) кĕр (шăршă); 4. кратк. ф. в знач. сказ. перен. (обнаруживается) сисĕн, туйăн, палăр; в его голосе слышно лукавство унăн сассинче чеелĕх сисĕнет; ◇ что слышно? о ком-чём-л., про кого-что-л. мĕн сас-хура пур?

трезвон

м. 1. (звон во все колокола) кĕрлев, янрав, чан çапни; 2. перен. разг. (толки, сплетни) сас-хура, сăмах, хавха, элек; 3. перен. разг. (шум, скандал) шăв-шав, харкашу.

фабрикация

ж. 1. фабрикацилени, туса кăларни, хатĕрлени; 2. перен. сарни; фабрикация слухов сас-хура сарни.

фабриковать

несов. что 1. туса кăлар, хатĕрле; 2. перен. сар; фабриковать слухи сас-хура сар.

хвост

м. 1. хӳре; конский хвост ут хӳри; птичий хвост кайăк хӳри; 2. перен. (конец чего-л.) хӳре, вĕç; хвост самолёта самолёт хӳри; хвост поезда поезд вĕçĕ; 3. разг. (очередь) черет, карта; 4. перен. разг. (остаток) парăм, вĕçленмен ĕç, хӳре, тăрă; оставить хвосты от разных дел ĕçсене тăрламасăр хăвар; ◇ задрать хвост хӳрене тăрат, пуçа каçăрт; накрутить хвост кому-л. пăскăрт, хӳререн пар; поджать (или опустить, подвернуть) хвост хӳрене хĕстер (сăпайлăрах пул); показать хвост хӳре кăтартса хăвар; укоротить хвост кому-л. итлекен ту; вертеть хвостом, вилять хвостом йăпăлтат; быть (или идти, плестись и т. п.) в хвосте кая юл, хыçа юл; быть (или висеть) на хвосте кого-л. çитсе пыр; наступить на хвост кому-л. кӳрентер; и в хвост и в гриву мĕнпур вăйран; вожжа под хвост попала тилĕрсе кайнă; насыпать соли на хвост кому-л. тăварла (кама та пулин); сорока на хвосте принесла шанчăксăр сас-хура.

шёпот

м. 1. пăшăлтатни, пăшăлтату, пăшăлтатса калаçни; тихий шёпот шăппăн пăшăлтатса калаçни; громкий шёпот хыттăн пăшăлтатни; 2. перен. (слабый шум, шелест, журчание) шăпăлтатни, шĕпĕлтетни, вăшăлтатни, шăнкăртатни; шёпот волн хумсем шăпăлтатни; шёпот ручья шыв шăнкăртатни; 3. разг. (молва, слух) вăрттăн сасă (е сăмах), сас-хура.

Чувашско-эсперантский словарь

паллă

[pallo]
signo, insigno, noto (en lernejo); fama, konata
йышăннă паллăсем — konvenciaj signoj
нота паллисем — muziknotoj
пĕртанлăх палли — egalecsigno
çул паллисем — vojsignoj
ыйту палли — demandsigno
пĕлӳ паллисем — notoj pri scio
эп(ĕ) паян лайăх паллăсем илтĕм — hodiaŭ mi ricevis bonajn notojn
паллă çын — fama homo
паллă ăсчах — fama sciencisto
паллă ячĕ —adjektivo
сас(ă) палли — litero
палла — koni
эп(ĕ) ăна палламастăп — mi ne konas lin
вăл палламалла мар улшăннă — li nerekoneble ŝanĝiĝis
палламан çын — nekonata homo

сасă

[sas (sazo)]
voĉo, sono, bruo, onidiroj
уçă сасăсем — vokaloj
хупă сасăсем — konsonantoj
сасă çырни — sonregistr(aĵ)o
хулăн сасă — basa (malalta) voĉa
çинçе сасă — alta voĉo
сасăпа вула — legi laŭtvoĉe
ача-пăча сасси — infana voĉo
сасăла — voĉdoni, baloti
сасăлав — voĉdonado
сасăсăр — senvoĉa, sensona
сас палли — litero

Немецко-чувашский словарь Йоханнeса Бeнцинга (Benzing)

Gerücht

sas-cü
сас-чӳ

Lat

sas(ă)
сас(ă)

Stimme

sas(ă)
сас(ă)

Этимологический словарь чувашского языка (1964)

сасă

, сас «голос», «звук», «молва», азерб. сәс, тат., казах., к. калп., туркм., тур., кумык, сес, узб. сас «голос», «звук»; чув. сac-xypa 1. «различные звуки и голоса»; 2. «слух», «молва», (букв. «голос и ответ на него»); см. xypaв.

сыс

«испражняться»; казах. сас «испускать зловоние», «смердеть»; уйг. сеси, узб. саси «вонять»; тат. сас «тухнуть»; уйг. сесик, узб. сассик, тур., тат. сасы, башк. hыcuк «вонючий», «зловонный», «гнилостный запах».

çул

«год»; якут. сыл, др. тюрк., туркм., тур., кумык.,, ног., башк. йыл, узб. йил, азерб. ил, тат. ел, уйг. жил, кирг., казах., к. калп. жыл, карач. джыл, ойр. дьыл, тув., хак. чыл, «год»; в тюркских языках имеется второй вариант, употребляемый при определении возраста: др. тюрк., тур. йаш, уйг., туркм., тат., башк. яш, кирг. жаш, казах., к. калп. жас, алт. В дьаш, хак. час, якут. сас, монг. насан «год», «возраст»;. ç ~ й, ж, чл ~ ш, с; ср. монг., калм. жил, бур.-монг. жел «год».

çӳç

«волос», «волосы»; çӳç çулĕ 1. «пробор»; 2. «сухожилие»; др. тюрк., МК, чаг., азерб., туркм., тур. сачсоч, уйг. чач, КБ сӓч, кирг., алт. В чач, тат. чәч, башк. сәс, хак. сас, мишар. цәц, кумык, час, казах., к. калп., ног. шаш «волос»; тат. чәч юлы, башк. сэс юли «пробор»; ср. монг. ӳс (эн).

хурав

уст. «ответ», «отклик», «возражение»; сас-хура «слухи и вести» (букв. «голос-ответ»); Замахш. кари’у, алт. В, тат. кару, ойр. каруу, тув. харыы, якут. хоруй, караим. карув «ответ», «возражение»; ср. монг. харигу > хару, хариу(н) «возврат», «возвращение»; «ответ»; калм. хэрӳ «ответ». На образование данного слова в тюрко-монгольских языках едва ли могло оказать какое-либо влияние араб. «ответ», «возражение»; «разговор», «диалог».

чĕкеç

«ласточка»; в других тюрк. чз. мы не нашли этимологически родственного слова. Вероятно, оно образовалось от звукоподражательного чĕв-чĕв, чĕвĕл-чĕвĕл, отсюда чĕвкĕç «щебечущий (щебечущая птица)»; звук в выпал, осталось чĕкеç.

шашкă

«острога», «рыболовное орудие в виде вил с несколькими зубьями»; в Поволжье шашковая снасть называется хребтиной (Даль IV, 565); алт. В саскыс, шор. шашкы «острога»; кирг. шиш «предмет с острым концом», «вертел»; тув. шиш «острие», «вертел», «рогатка», «остроконечная палка». образованы от глагола, ср. шор. шаш, алт. В сас «колоть», «вонзать».

шăршă

, шăрш 1. «запах», «вонь»; 2. «угар»; уйг. сесик, узб. сассик, кирг., казах., к. калп., ног. сасык, башк. hадык, тат. сас «вонючий», «смрадный», Образовались от глагола, ср. уйг. сеси, cecum, узб. саси, кирг., казах., к. калп., тат. сас «вонять», «дурно пахнуть», «испускать зловоние»; в чув. р — звук вставной; ср. шаршан < сажень.

шур

«болото»; шурлăх «болотистая местность»; уйг., кирг., казах., к. калп., ног., тат. саз, башк. hаз, алт. В, ойр, хак. сас «болото»; тат. сазлык, кирг. саздак, башк. hазлык «болотистая местность». Г. Алпаров сближает его с су «вода» (Избр. труды. Казань, 1945, стр. 306) (?).

Чувашско-русский фразеологический словарь

Йĕр çине ӳк

Йĕр çине ӳк нападать / напасть на след чей.
Полици ман йĕр çине ан ӳктĕр тесе сас-хура памасăр пурăнма тиврĕ. Н. Мранькка. — Халь, ак, старик сан йĕрӳ çине ӳкнĕ, йĕксĕк. А. Талвир.

Куç хыв

Куç хыв 1. смотреть / посмотреть проницательно на кого-что; высматривать / высмотреть; 2. заприметить кого-что; 3. намечать / наметить что, брать / взять на примету что, с какой целью.
1. Ĕçлесе тара ӳкнĕ кил хуçи çурчĕ еннелле кĕтмен çĕртен тенĕ пек куç хыврĕ, çав самантрах сехри хăпса тухрĕ. Н. Илпек. 2. Савик хĕрĕ вĕреннĕ çыннах куç хывнă, теççĕ. А. Талвир. Ялта Анука куç хывнă каччăсем нумай, анчах та хăй кама та пулин кăмăллани пирки сас-хура илтĕнмест. А. Артемьев. 3. Пур тупсăм çак юптарура: Хăйсем куç хывнă çĕршывсем тавра Колонизаторсем çапла Вăйăкланса çӳреççĕ шакалла. А. Кăлкан.

Куç шарать

Куç [куçпуç] шарать (шарчĕ) рябит (зарябило) в глазах у кого, глаза ослепляются / ослепились у кого.
[Чĕкеç:] Ялта çар çыннисем — куç шарса каймалла. Н. Терентьев. Куç шармалăх çеçке çурнă çĕмĕрт, Пуçласа эп сас панă ун чухне. Г. Юмарт. Илемлĕхне шарать куçăм-пуçăм. С. Элкер.

Сасă кăлар

Сасă (сас) кăлар издавать / издать звук.
Саламат тивнĕ вырăнтан чăртах юн сирпĕнчĕ пулин те, хĕр пĕр сасă та кăлармарĕ, чăтрĕ. И. Тукташ. Шăнкăрч мĕнле-мĕнле кăна сасă кăлармасть-ши?! Т. Петĕркки. Ялан вăйлисем хĕстерсе хуплани Ăна сассине кăларма та паман. С. Элкер. Аставăр, лăпкă ларăр. Пĕр сас та ан кăларăр. С. Лашман.

Сасă пар

Сасă (сас) пар 1. отдавать [подавать] /отдать [подать] свой голос за кого; 2. подавать / подать голос (заявлять о своем присутствии, сказав, произнося что-либо); откликаться / откликнуться; 3. подавать / подать голос (давать о себе знать); 4. издавать / издать звук.
1. Валерий Чкаловшăн сас пачĕ пирĕн округ, Вăл пулчĕ пирĕн депутат. А. Ĕçхĕл. Вĕсем халăх пуххине пырса халăхпа пĕрле канаш туса сас памалла. Хыпар. 2. Аптраман тавраш вăранчĕ, Пуринчен малтан лаçран Пĕчĕк Петĕр сасă пачĕ: «Тăр, анне, чăпар автан Виççĕ авăтрĕ хы-ы-тă!» П. Хусанкай. 3. Вăрçă хыççăн сасă панă сăвăçсене пирĕн критика çителĕклĕ асăрхаса пыраймасть-ха. П. Хусанкай. Çапла, çав сулхăн Çурçĕрте вара Чăваш татах хăй сассине парать. А. Ĕçхĕл. 4. Пӳрт алăкĕ чĕриклетсе сас пачĕ. И. Тукташ. Ак вăрăммăн, пăртак салхуллăн Сас пачĕ кĕтнĕ пăрахут. П. Хусанкай. Картишĕнче, урамра, хулара шан та шан тутарса зениткăсем кĕрлетчĕç. Пĕр канмасăр, хăвăрт-хăвăрт сас паратчĕç. В. Алентей.

Сасă ту

Сасă (сас) ту поднимать / поднять шум.
Верук саланчĕ. Сăхсăхмарĕ. Амăшĕнчен вăл йăпшăнса Пăлтăра тухрĕ. Сас тумарĕ. Вăл выртрĕ вырăнне сарса. Г. Ефимов. Тăна кĕрсен те — йынăшса, хуллен сас тунă коммунар Пурнăçа чĕнме. X. Акивер. Кĕç грузовик килсе сас турĕ. П. Хусанкай.

Ташша яр

Ташша яр (яра пар) 1. См. ташша ил; 2 пускаться / пуститься в пляс.
2. Унтан кĕçех ташша яраççĕ, Саккăрлатса, çĕр тĕпретсе. Ю. Смирнов. Чĕлĕхсене чĕре çумне хурса, Купăсçă ыр çемĕ туртса ячĕ те, хирсем, вăрмансем, шыв-шур — пурте çĕр сас кĕвĕлесе хаваслăн ташша ячĕçĕ. Я. Ивник.

Чĕрене çӳçентер

Чĕрене [чун-чĕрене] çӳçентер приводить / привести в дрожь кого; вызывать / вызвать дрожь у кого.
Аэродромра, чĕрене çӳçентерсе, сирена уласа ячĕ, шăн-шав тапранчĕ. В. Сатай. Сас-чӳ çук, анчах сĕм-теттĕм çĕр Укçине чĕрине çӳçентерет. В. Краснов-Асли. Таçта, çĕре кисрентерсе, ӳхлетнĕ тупă сассисем. Чун-чĕрене çӳçентерсе, таçта хĕмленнĕ саласем. Н. Янкас.

Неологический словарь чувашского языка

ишевçĕ

п.с. Ишев ăмăртăвне хутшăнакан е ахаль ишекен çын. Чим, ишевçĕ пулăп эп, ишĕп кăртăш пулă пек. А.Савельев-Сас, 1981, 8 с. Ишевçĕсен ăмăртăвĕнче пирĕн спортсменсем пĕрремĕш вырăна тухаймарĕç. Х-р, 19.06.1997, 4 с. Чăваш ишевçисем Раççей чемпионатĕнчен таврăнчĕç. ÇХ, 1999, 11 /, 12 с. Çу кунĕсенче хаçатра çамрăк ишевçĕсем валли «Дельфин канашĕсем» кĕтес тухса тăнă. Т-ш, 2000, 31 /, 9 с. — ВЧС, 1971, 513 с.; Егоров, 1960, 271 с.

йăлаçă

п.с. Халăхăн йăла ыйтăвĕсене тивĕçтерекен, йăла службинче ĕçлекен çын. Пирĕн, йăлаçăсен, халăх ыйтăвне ... вăхăтра тивĕçтерессишĕн вăй-хала хĕрхенмесĕр тăрăшмалла. А.Савельев-Сас //К-н, 1982, 18 /, 5 с. Ял халăхĕн укçа çук та халь, йăлаçăсем заказсăр лараççĕ. ХС, 1995, 34 /, 2 с. Йăлаçăсем хисепре [Пуçелĕк]. Х-р, 29.05.2001, 3 с.

кĕвĕлĕх

п.с. 1. Сас-чĕвĕн илемлĕ янравĕ; килĕшӳлĕх, янравлăх, ĕнерӳлĕх. Юрă сăввин хăйĕн ритмĕ, кĕвĕлĕхĕ пур. Г.Ефимов //Я-в, 1968, 6 /, 30 с. Поэзи ... — музыкăна çывăх тăракан кĕвĕлĕх. Г.Айхи //ТА, 1988, 10 /, 57 с. Лена юрлакан юрăсем çепĕçлĕхпе, кĕвĕлĕхпе тыткăна илеççĕ. Х-р, 20.01.1994, 4 с. Илле Тукташ кĕвĕлĕхĕпе çунатланса эпĕ те хамăн сăвă сăмахĕсене çырса панăччĕ. Ар, 2001, 17 /, 2 с. — сăвă кĕвĕлĕхĕ (ТА, 1998, 1 /, 14 с.); сăввăн кĕвĕлĕхĕ (Х-р, 11.11.1999, 1 с.); сасăсен кĕвĕлĕхĕ (ХШ, 2000, 4 /, 102 с.); асамлă кĕвĕлĕх (ЧЕ, 1999, 8 /, 5 с.); — ВЧС, 1971, 124 с., 338 с., 355 с. 2. Шайлашулăх, çураçулăх, килĕшӳлĕх. Çын кăмăлĕ тĕнче кĕвĕлĕхне тупсан çеç чăн-чăн поэзи ӳкерчĕкĕсем çуралĕç. Н.Петровский //ЧЕ, 1992, 21 /, 15 с. Шуйттан ... пурнăçри çураçулăхпа кĕвĕлĕхе пĕрмаях пăсса пынă иккен. ЧС, 1994, 8 кл., 321 с.

ксероксла

ç.с. Ксерокспа ӳкерсе ил, ксерокопи ту. Пӳрне хулăнăш хытă шурă хут çине ксероксланă шултра сас паллиллĕ текста вулама çăмăл. Х-р, 27.07.1997, 4 с.

пăшăлтату

п.с. 1. П.п. Сасă чĕлĕхĕсене вылятмасăр шăппăн калаçни; сассăр пуплев. Зал тăрăх пăшăлтату шуса иртет. А.Железковăпа К.Семенова, 1964, 170 с. Хĕр пăшăлтатрĕ. Анчах çав пăшăлтату кăшкăрнă майлă илтĕнчĕ. Г.Ефимов, 1984, 128 с. Хĕрпе каччăн ăшă пăшăлтатăвне итлесе тăма аванах мар. В.Эктел, 1996, 78 с. — юрату пăшăлтатăвĕ (Ю.Айдаш //Х-р, 14.05.2003, 4 с.); — ВЧС, 1971, 869 с. 2. П.п. Килĕшӳллĕн илтĕнекен вăйсăр сасă (шĕпĕлтетни, чăшăлтатни т.ыт.). Шăнкăрав янăранă чух... йывăçсем яланхи пăшăлтатăвне татĕç. И.Лисаев //Я-в, 1974, 4 /, 3 с. Хум пă-шăлтатăвĕ [Кĕнеке ячĕ]. М.Карягина, 1995. Ав, ... парка йывăç çулçисен пăшăлтатăвĕ хăлхара. Х-р, 3.06.1997, 3 с. Сӳ кайрĕ чун — ылмашрĕç тейĕн аслатипе пăшăлтату. Н.Ишентей //Я-в, 2000, 5 /, 3 с. 3. Ç.п. Ăшри пуплев. Шухăш — чарăнми вĕç-хĕррисĕр темĕнле пăшăлтату. Г.Айхи, 1988, 52 с. Ĕмĕт пăшăлтатăвĕ [Пуçелĕк]. М.Мерчен //К-н, 2002, 7 /, 13 с. 4. Ç.п. Сăмах сарни; сăмах-юмах, сас-хура. Пăшăлтату пăтти... Ку пăшăлтату мар, ку — чăнлăх. ÇХ, 1997, 38 /, 4 с.

пейджер

ç.с. Телефонпа пĕлтернĕ васкавлă хыпара дисплей (экран) çине кăларакан пĕчĕкçĕ çыхăну хатĕрĕ. Самар хулинчи пейджер туса кăларакан компани... Х-р, 29.04.1999, 3 с. Пейджер сас пачĕ-тĕк — хуçи патне пĕлтерӳ çитнĕ. ЧХ, 2001, 29 /, 4 с. Пейджер çине телекуравçăсенчен хыпарсем килме пуçларĕç. Ар, 2002, 13 /, 2 с. — пейджерпа усă кур (ÇХ, 18.09.1998, 3 с.); пейджер çыхăнăвĕ (Х-р, 13.04.2001, 2 с.); пейджер номерĕ (Х-р, 4.08.2001, 1 с.); пейджер парнеле (К-н, 2002, 7 /, 3 с.); пейджерсемпе тивĕçтер (Х-р, 16.03.2002, 1 с.).

пристав

ч.с, ч.я. Суд йышăнăвне пурнăçа кĕртекен ятарлă çын. ЧР Юстици министерствинче Чăваш енри судсен 69 приставĕ тупа турĕ (ку сăмаха хăнăхман-ха эпир, ... унчченхи суд исполнителĕсем вĕсем, приставсем). ÇХ, 1998, 7 /, 2 с. Предприятие штраф хунă-ха, анчах суд приставĕ пырса пурлăха арестлени пирки хальлĕхе сас-хура пулмарĕ. ÇХ, 1998, 49 /, 2 с. Сĕнтĕрвăрри райсучĕн приставĕн вара айăплисен парăмне шыраттарса илме хевти ... çитмест-ши. К-н, 2002, 7 /, 4 с. Пристав пысăккăн «хыпасшăн» [Пуçелĕк]. К-н, 2002, 16 /, 15 с.

суд приставĕ

ч.с, ч.я. Суд йышăнăвне пурнăçа кĕртекен ятарлă çын. ЧР Юстици министерствинче Чăваш енри судсен 69 приставĕ тупа турĕ (ку сăмаха хăнăхман-ха эпир, ... унчченхи суд исполнителĕсем вĕсем, приставсем). ÇХ, 1998, 7 /, 2 с. Предприятие штраф хунă-ха, анчах суд приставĕ пырса пурлăха арестлени пирки хальлĕхе сас-хура пулмарĕ. ÇХ, 1998, 49 /, 2 с. Сĕнтĕрвăрри райсучĕн приставĕн вара айăплисен парăмне шыраттарса илме хевти ... çитмест-ши. К-н, 2002, 7 /, 4 с. Пристав пысăккăн «хыпасшăн» [Пуçелĕк]. К-н, 2002, 16 /, 15 с.

ăраскаллан

ç.с. Чăвашрадиори «Ăраскал» кăларăм (туп.) палли пулса тăр. Ытти кăларăмсене мана хутшăнтар-маççĕ, мĕншĕн тесен манăн сас «ăраскалланса» ларнă [17 çула яхăн «Ăраскала» ертсе пынă С.Савельева артистка каланинчен]. ÇХ, 1999, 2 /, 12 с.

Чăваш чĕлхин ретроспективлă ăнлантару словарĕ

азбука

сас палли кĕнеки. Çапла çыру пĕлмен халăха Христос çинчен вĕрентесси йывăррине кура Стефан зырян чĕлхипе сасă паллисем (азбука кĕнеки) тăвас та унтан кирлĕ-кирлĕ чиркӳ кĕллисене вĕсен чĕлхи çине куçарас тесе шухăш тытнă [Святой 1896:7].

çăтмах

рай. Хирĕç чĕнӳ те, пурăнăç çинчен ыйту та нимĕн те çук, нимĕн сас-чĕвĕ те илтĕнмест, вилнĕ пек пурте шăпах пулнă: ешерсе ларакан йывăç пахчисенче кайăксем çăтмах (рай) юррисене юрламан, çӳлелле чашлаттарса тăракан шывсем чарăннă, çăлкуçĕсенчен шыв шавласа юхман, çӳлĕ пӳлĕмсенче мăсиккан калани те илтĕнмен [Хĕрлĕ 1908:27].

См. также: