Словарь чувашского языка

-сам

афф. мн. ч. им. существ. См. сем. (В литер. яз. употребл. только его разновидность сем). N. Утсам, лошади. || Частица, служащая для образования форм вежливости. Якейк. Ма çаплах ларан, выртсам, ыран иртерех тăр. Юваново. Çисем, кушай же, кушай, пожалуйста; çийĕрсем, кушайте же, пожалуйста.

сапри

неизв. сл. (Может быть, древнее причастие на „рă“ с афф. 3-го лица). Срв. саппи. Орл. II, 215. Сапри сапĕ, тупри тупĕ. (Чăхă сĕлĕ çини). Урмай. Сапри сапат, тупакан тупат. (Чăхăсем сĕлĕ çини).

сарă

(сары̆) или сар, желтый. Якейк. † Ыраш вырсан, уй сарă. В. С. Разум. КЧП. Сарă чĕресе тултарма çырла нумай кирлĕ. Ib. † Сарă-сарă чечекĕ, ма сарлакарах пулман-ши? Ядр. † Сăра курки — сарă курка. Тим. † Сарă çăмарта эпĕ хире кустартăм варрисене сарă витнĕрен. Пазух. Карăш килет каршлатса, сар ыраша юратать. Ib. Сĕтел çинчи сарă сăри, тинĕс енчи эрех лапах (точь-в-точь). N. † Шăшки вăрăм, мăйри сарă, татас килет мăйрине. Н. Лебеж. Тепĕр енне сарă саккускă тултартăм. Турх. Сарă-сарă çуртасем ялкăшаç. (Сарă-сарă — впечатление от множества желтых, бросающихся в глаза предметов). Альш. † Сарă çурта пек пĕвĕме эп ӳстертĕм, атте-анне умĕнче пурнас пек. ЧП. Сарă сĕлĕ сапсан та чарăнас çук. Ск. и пред. 26. Сарă пысăк кĕлетрен пĕркенчĕкпе хĕр тухрĕ. Янтик. † Икĕ ача, сарă ура, саркаланса ут çулать. Ib. † Сарă хумăш касса хӳш (= хушă) турăм савнă сар ачапа выляма. Ск. и пред. 67. Сарă хапха килсерен чĕнтĕрленĕ тăрăлă. Чув. пр. о пог. 63. Уйăх сарă, купчеме пулсан, уйăх пĕтечченех хутран-ситрен йĕпе пулкалах тăрат. Если месяц желтый, светлый, то весь месяц будет стоять сырая погода. || Эпитет солнца. Б. Яныши. Кăнтăрла çӳлтен сарă хитре хĕвел хĕртсе пăха поçлать. || Эпитет весны. Б. Яныши. Хаяр сивĕ хĕлле хыççăн хитре, ăшă, сарă çор килет. || Русый; красивый. Микушк. Сап-сар ача — русый, красивый парень, красавец. N. † Сарă-сарă ачисем, сар çӳçĕпе илемлĕ. Сĕт-к. † Атьăр киле, ачасам, сарă вăрăм хĕрсене (варлине) сар ачасам ерчĕç поль. Шел. 31. Сар-кайăк пек сап-сарă пĕр хĕр сиксе тухать те... Никит. Телейлĕ пурăнас тетĕн пулсан, ху сарă çын пулсан, хура хĕре ил, ху хура çын пулсан, сарă хĕре ил. Вотлан. Пасара сар хĕр нумай тухать, сарă кăтри сайрарах. В. Разум. КЧП. † Анне тунă — хĕр тунă (genuit me puellam), ма сарăрах туман-ши? С афф. З-го л. — блондинка. N. † Айта, тантăш, киле кас (= каяс), сана сарри кĕтет поль, мана хори кĕтет поль. Сарри сăмавар лартнă поль, хори хоран çакнă поль, çăмарта пĕçерсе хонă поль. || Масть лошади (саврасый, буланый, соловый). || Назв. растения, папоротник (= шĕшлĕ корăк). В. Олг. || Желтуха (болезнь). Бывают: сарă сарă, желтая желтуха и хура сарă, черная желтуха. ГТТ. N. Ача сарра кайрĕ (= ачана сарă ӳкрĕ). || Яз. имя мужч. МПП.

сарлака

(сарлага), широкий. N. Çĕнĕ уйăх сарлака пулсан, уйăхĕпех — çулла уяр, хĕлле сивĕ пулать. Ст. Чек. Сарлака çăвар, говорящий неприличные слова. || С афф. З л. „и“ — ширина. Изамб. Т. Ку пиртен пĕр теçеттине сарлаки аякка чарăнчĕ. Ядр. † Вĕрене çулчи сарлаки, темчул сарлака пулсан та, пурçăн туттăр пулас çук, пирĕн пуçа кĕрес çук, пирĕн пуçра шуралать.

-сем

афф. множ. числа им. сущ. Употр. в имен. и тв. п. п. См. -сам.

-сен

афф. мн. числа им. существ. Употр. во всех падежах, кроме имен. и твор. См. сам, сем.

сентри

(-_д-), то же, что сентре, с афф. З-го л. N. † И сентри, сентри, пирĕн атте куштан-тăр.

-сенче

афф. исходн. п. мн. числа. Ст. Чек. Иртнисенче Ман Пăраска еккисенче. Ватăлнисенче. Синьял. † Ӳсессине ӳсрĕмĕр, кантăрсенчи пуса пек.

солли

(-λλи^ы, с афф. З л.), размах. См. сулăм.

суппи

(= суп или супă+афф. З л.), расслабление, одряхление, обессиленне. Н. Кожар. Сан суппи çитнĕ. Ты совсем одряхлел; ты ослаб чрезвычайно; ты переутомился; ты пьян так, что не можешь держаться на ногах.

сурăх

сорăх (суры̆х, соры̆х), овца. Шурăм-п. Ачасем сурăхсампа (çитерме) çӳреççĕ. Т. Гриюрьева. Сурăх ылханни кашкăра çитмес, теççĕ. (Послов.). Тюрл. Çĕр çинче сорăхран пуян çок. Сред. Юм. Çĕн-çол çĕрĕ хĕрсĕм сорăх тытаççĕ те, кантра çыхса яраççĕ, вара ирхĕне тохса пăхаççĕ: шор сорăха тытсан — илемлĕ сарă çынна каять, тет, хорине тытсан — хора çынна, хошка пуçлине тытсан — кокша çынна каять, тет. Ib. Самăр сурăхăн пӳтекки те самăр пулать, тесе, пуян çынсĕн ачипчи те пуян пулать, улпутсĕн ачипчи те улпут пулать, тесе калассине калаççĕ. Ib. Сурăх ылханĕ кашкăра çитмест, тесе, начар, чухăн çынсĕм пуян, вăйлă, аслă çынсĕне нимĕн те тăваймаççĕ, тесе калассине калаççĕ. Орау. Сурăхсен çилли те хăпман-ха, час пăрулас çук. Вомбу-к. Сурăх яла кĕрсен, ĕç ĕнмест (= ăнмасть). Бур. Хĕрхиçĕ (имя, с афф. З л.?) сурăх пуç-ури вĕтет (палит голову и ноги), тет. N. Сурăх пуçĕ (ругань).

сӳретти

(с афф. З л.), часть телеги. К. Шемяк. Сӳретти — урапан аялти икĕ тӳрĕ йывăççи (параллельные брусья дрог телеги).

сӳретти

(с афф. З л.), внутренняя наволочка подушки или перины (пит — верхняя наволочка). К.-Кушки. Минтер сӳретти, тӳшек сӳретти. N. Тăхăр маните тӳшек илнĕ, сӳреттине санăн катанăнтан тунă, питне ялти лапкаран илсе çĕленĕ. || Подкладка. Череп. Кĕпе сӳретти.

сăпка

(сы̆пка), зыбка. Изамб. Т. Сăпкара ача сиктереççĕ. СПВВ. ЕХ. Сăпка — чĕчĕ ачине вырттармалли вырăн. О сохр. здор. Вĕсем (чуваши), ачасене сиктермешкĕн, е хупран авса, е тăват йывăç çумне пир çĕлесе, сăпкасем тăваççĕ. Юрк. Сăпка таврашĕ: сăпка, пĕкече, сиктĕрме, сиктĕрме унки, сăпка çакки, сиктĕрме кантăри, сăпка çитти (витнине калаççĕ). Ib. Пушă сăпкана сулласан, ачи йĕрекен пулат. Б. 13. Ватта туя кирлĕ, пĕчĕкçĕ ачана сăпка кирлĕ. Альш. Сăпка çумне усал пырса ан вăрăнтăр тесе, тимĕр çакаççĕ. Тюрл. Сăпка çакакан ункине те сăпка тимри теççĕ. Н. Карм. † Атте-анне çурчĕ — ылтăн сăпка, хăш ачине савать, çав тытĕ. Альш. † Пиччепеле инкене чуптутарма килтĕмĕр; сăпка тулли ачине çывăрттарма килтĕмĕр. Ib. Сăпкари ача, малый ребенок, дитя. Юрк. † Хуп касрăм, сăпка турăм Тарье хĕрне сиктерме; сăпки сиксен, ачи утсан, хамах пырăп килелле. Кн. для чт. I, 3. Хурама хупĕ сăпкийĕ, уртăш йывăç пĕкечи (scr. пĕкĕчи), пилеш йывăç сиктĕрми, ӳлма йывăç çеклийĕ, çăка йывăç пăявĕ, пилĕк пирĕ пикелчи (с афф. З л., пеленка), улттă пирĕ кипкийĕ, çиччĕ пирĕ çи витти, саккăр пирĕ шăналăкĕ, тăххăр пирĕ кĕпийĕ. Чертаг. Виçĕ çăка пĕр çĕрте, варринчи çăкана касса илеççĕ те, хуппине ӳкерсе сăпка тăваççĕ: ача пôрнат, тесе калаççĕ, онпа. См. шăнаш.

сĕвекки

(сĕвек+афф, З л.), спуск. Арçури. Бур. Икĕ айăкки те тăваякки, ăçта пур-ши сĕвекки?

сламçи

то же, что усламçи (от усламçă с афф. З л.) N. † Ытмалисем пилĕкрен, сламçи савса панă пуль.

çайă

(с’аjы̆, с’а+афф. З-го лица), тот. Отсюда исходн. пад. с’аjнџан. Сятра.

çаврашки

то же, что çаврашка (с афф. З-го л.). Чотай. † Вĕрене шулчи çаврашки кĕмĕл шутне ӳкес çок, çын хорланă кĕлетки тин мохтава тохас çок. Чăв. к. Çавăрса хунă çаврашки, кӳлсе хунă труйккă.

çаври

то же, что çавра (с афф. З-го л.).

çатрахи

(-hи), то же, что çатрака (с афф. З-го л.). ЧП. Улма йăвăççи çатрахи (густо ветвистая яблоня).

çевалчи

то же, что çăвăлчă (с афф. З-го л.), çулçă. Описка? Буин. † Шур Атăлăн хĕрринче хăна çевалчи çурăлат-ĕçке.

çеми

то же, что çем, с афф. З-го л. Пшкрт. Эс çемипе лартса пыр (по порядку ставь). Ib. Эс ман çемипе ларт (по моему, как я ставлю). Ib. Молкаç кайнă çеми пек лакчăка (лакçăка) чăсăлса выртрĕ. Собр. Куккăр çăка кут çеми. (Кăнчалаççи). Яндобы. Кукăр çăка кут çеми. (Кăнчалаççийи).

çилли

(с’ил’л’и, т. е. çилĕ+афф. З-го л. и). См. çилĕ. Юрк. Çилли — хăйă пек япала пулат, тĕртекен çип ан çыхлаптăр тесе тăваççĕ. См. çилĕ.

çирĕмĕш

(стяжен. ф. порядк. числ. вм. çирĕммĕш, из çирĕм+ĕ+шĕ, т. е. колич. чис. с удвоенным афф. З-го л.), двадцать нз числа; двадцатый. Шел. II. 12. Б. Аккоз. Вĕсем пире тапанчĕç те, çирĕмĕшне вĕлерчĕç, вуннăшне амантрĕç. К.-Кушки. Кĕтӳри лашасенчен (лашасем хушшинчен) çирĕмĕшĕ уксах. См. çирĕммĕш.

çите

дееприч. слитное от çит. N. Кайма вăхăт çите пуçларĕ. Чаду-к. Лашана тупрăм та, утлантăм, каятăп, пĕр кĕпер патне çитех тăнă (вдруг подьехал). || В срав. степени, иногда с афф. твор. падежа. См. Оп. иссл. чув. синт. II, 17. ТХКА 78. Асатте сĕлĕ миххине улăм чикнĕ те, улăма спичкĕпе вут тивретнĕ. Хăвалакансем çитерех парсан (когда приблизились), çул çине, мăкăрланса çунакан миххе вĕсен лаши умне йăлт ывăтнă. N. Пӳрт алăкĕ умне çитерехпе. Регули 299. Яла çитерехпе (когда я приблизился или мы приблизились) хĕвел ансах ларчĕ. Урмай. Старик качакасен пӳрчĕ патне пăрçа хăмăль тăрăх хăпарса çитерехпе тарт! пăсарса ячĕ, тет. Регули 1376. Яла çитерехпе (приблизившись к деревне) илтрĕм кăçкăрнă сас. || До (посделог). НАК. Эпĕ çав охоттăра ирхи апатран пуçласа хĕвел анас вăхăталла çитех çӳресе те пĕр кăвакал анчах тыттăрăм. ЧП. Сĕм вăрманти вăрăм чăрăш кутне çитех лăс турат. N. Ăна пĕтĕмпе салатса пăрахнă; аллисемпе урисем, пуçĕ таçта çите ывтăнса кайнă. || С усилит, частицей „ех“ указывает на действие, совершившееся вдруг, неожиданно, или быстро, или как раз в известный момент, или без долгого обдумывания. См. Оп. иссл. чув. синт. II, 9. Чав. й. пур. 22. Хĕр килне çитех тарнă иккен. Ib. 20. Иванĕ çавна çĕклесе пынине илтсен, килне çитех тарнă вара (убежал домой). Истор. Лешсем ăна та пăхман, Воронцова Костромана çитех янă. Ib. Папа патне çитех тарнă. Ib. Мстислава пит аякри хулана, Тмутаракане çитех янă.

çукрах

немного, менее. N. Канавĕ тарăнăшĕ икĕ аршăн пулчĕ, çиелти, сарлакăш — виçĕ аршăн, тĕпĕ — аршăн çукрах (поменьше аршина). Н. Шинкусы. Çапла чыкан вара пирĕн куккасенчен ултă тенкĕ яхăн укçа илсе, çур сысна çукрах (немного менее половины туши) какай илсе тухса каяс тесе, тăратьчĕ (хотел уходить). || С афф. З-го л.— тот, кто победнее. N. Çукраххисем ку мимесене хăйсем пекреххисем пĕрле пулса тăваççĕ.

çура

(с’ура), детёныш. См. çурă, çăвăр, çӳрĕ, çӳр. Альш. † Тикки хире тилĕ çура тунă, хăй çурисем хăйсене пулас пек. Изамб. Т. Китăн ами (самка кита) е пĕр çура, е икĕ çура тăват. Яргейк. † Атти çури пуличчен, çырла çеçки пулас-мĕн. Альш. † Аннен ачаш чунĕ (нежное дитятко) эп, çӳпçи тĕпĕнчи пирĕ эп, аслă пӳртĕш çури эп (ам. б. çурри, т. е. половина?). N. Кӳр-ха çурине (малюточку; здесь афф. З-го л. обозначит только ласку) ман патма. || Рой. Кĕвĕсем. Вуникĕ те вĕлле хуртăма çуллен çура хушманшăн ӳпкем пур. N. Вĕллине уçса пăрахас пулмасть, уçсан, çурасене (çăврасене) шăнтма пулать. || Прибавок к основе, чтобы сделать холст пошире. Янших. Б. Çура хушнă тесе кумми çумне хушнине калаççĕ (если находят, что холст узок.)

çути

(çут+афф. З-го л. и), пригорок. Хир-б. Катекри çырман пĕр енчи туман, пĕр çути тунă (т. е. совершали çăмăр чӳкĕ).

çутти

(çутă+афф. З-го л.), его свет. Кан. || Водка. Кан. Аслă çынсем çуттипе ĕç тунăран апла пулмарĕ. Ib. Карланкă валли те вĕсем часах çутти тупса параççĕ. Йӳç. такăнт. 16. Картла выляма тапратрĕç, çуттине вĕçĕ-хĕррисĕрех сыпаççĕ... Сред. Юм. Пĕр-ик черкке çуттине кĕрсе ярас пуль ырнă çинчен. Ib. Çутти — 1) пĕр тенкĕллĕх кĕмĕл окçа, 2) эрех. Букв. 1904. Пĕрер черкке çуттине тыттарса тухрĕ.

çохилĕх

матернал для воротника (çоха+афф. З-го л. +лĕх). Букв. 1904. Акă карчăка кĕрĕк çухилĕх пулчĕ. Ишек. Вот арăм вали тăлăп çухилĕх лайăх, тет.

çӳппи

(с’ӳ_ппи, çӳпĕ+афф. З-го л.), первоначально — сор. || Поминовение умерших? N. Тата çӳп(п)ине шăматкун иртереççĕ. || Имя, даваемое младенцам обоего пола, если в семье дети не живут, умирают. Цив. Çӳппи — ача пурăнмасассăн ят улăштарса хураççĕ. Чутарч. Ц. Çӳппи (с’у_ппи), имя, которое дается детям обоего пола в семьях, где дети умирают. Сред. Юм. Çӳппи — „если род не плодится, так называют людей всякого имени“. Т. VI, 16. Йĕке-хӳрене хăçан ӳкет тăм-хаяр, çавăн чухне тин ӳктĕр (Çӳппия. Из наговора). || Прозвище мужчины. Кан. Çӳппи Хветри пек арман хуçисене кирек мĕн пулсан та тӳрлетеççĕ, тет матка.

çĕнĕм

(çĕнĕ+афф. 1-го л. м), новый. ЧП. Икĕ çĕнĕм кĕпе пур.

та

афф. неведения. См. те, такам, тахăшĕ, тахăçан, таçта, темĕн, темиçе__.

така

(тага), баран. СТИК. Така, така так, ик мăйраки шак; ачасене аш, хама тир! (Говорят детям). Ib. Така пек лашăна (заметьте афф. 2-го лица, хотя говорящий имеет в виду свою личность) мĕн илсе тухам пасара! (Така пек лаша тесе пĕчĕкçĕ лашана калаççĕ). Орау. Пирĕн пĕр така пек лаша пурччĕ. Хурамал. Сурăх таки, баран. Вомбу-к. Така çăмартисем (из них — вкусное блюдо). Орау. Така (или: вăкăр) çăмарти пекскер виттĕр пăхать. Смотрить в бинокль. (Ирония). N. † Таçти хĕрсем така пек, пирĕн ял хĕрсем янтал пек (как стёклышко). Пшкрт: таҕа _ти_рри, баранья шкурка (у др. така тирĕ). Сред. Юм. Хăна пырсан, така пусса, така пуç çитерсен, питĕ (хисеплени) пăхни полать (первое угощение). || Ягненок мужск. пола. N. Ку така-и, путек-и? Это баран или ярка? N. Паян качака пранларĕ, икĕ така туса пачĕ. || Баранина. N. Така пиçес вăхăт лар. Изамб. Т. Сыв пулăр, Питрава така çиме пырăр.

такшин

(-_шин’), неизвестно кто; кто-то. Его склонение: такшин (тахшин); такшне (тахшне) такшинче (тахшинче); такшинчен (тахшинчен), такшинпе (тахшинпе). Есть и афф. местн. и исх. пп.: такшинре, такшинрен. Трхбл. Кам ку? — Такшин. Кто это? — Неизвестно кто. (Скл. род. такшинĕн, д.-в. такшине, исх. такшинчен; местн. такшинче; твор. такшинпе). Баран. 51. Сасартăк чӳречерен (в окно) такшин (кто-то) шакăртаттара (стучать) пуçлать. Ib. АI. Такшин хыçалтан чукмарпа çапасран хăранă пек. Бес. чув. 12. Çынсем такшин урлă, тата хăйсем пирки пĕтнинчен Микулай чĕри ытла ыратнă, хурланнă.

текенни

(-_гэн’н’и), пред. прич. с афф. З-го л. Кан. Çур енелле кайсан, суртлас текеннисем нумайланаççĕ. Аттик. Вăл Матюк аппа текенни (так называемая) — ватă юмăç карчăкĕ.

тени

(тенĕ+афф. З л. „и“), употребл. в обобщающем значении, при чем обыкновенно имеют в виду резко подчеркнуть особенности целого рода. СТИК. Ача тени кăшт именекенччĕ, кăсем ăна-куна пăхмаççĕ. (Этем тени, лаша тени, ват çын тени, хĕр тени — резко подчёркивает, указывая свойство предметов). Капк. Атăл тени те-çке çав вара, сивви хăлхасенчен çăтăрт çыртат. СТИК. Ача тени пысăккисенчен именекенччĕ, кăсем пуç çине хăпарса ларĕç. Маленькие обыкновенно подчиняются большим, а эти куда тут — на голову лезут. N. Лере, пирĕн енелле, Сăр-вăрмансем хĕрнелле, ял тенисем пит нуммай. ЧП. Мертлĕ тăрăх çӳрерĕм: ырă тени пĕри çук, усал тени вĕçĕ çук. N Ял тени вăл ял пек пулаканччĕ. Ерк. Каччă тени хĕр ушкăнне вăтанмасăр çулăхать. Ала 12. Кай манăн патăмран, тарăхтарнă (надоели) мана юмăçă тени. Альш. Юмăç тени хам пулам, тет. Пазух. Лаша тени кăвак та, ай, пулинччĕ, кӳлмесĕрех кӳлĕнсе тăринччĕ. Ib. Елшел шывĕ тарăн шыв: тарăн тени (самое глубокое место) пилĕкрен. || В ирон. зн. Шорк. Манăн арăм тени (или: тенĕ пекки КС.) халь те толта тăрать-ха. (Насмешливое отношение к жене).

тенкĕлĕххи

(тенкĕлĕх+афф. З-го л.), стоимостью в один рубль. Трхбл. Тенкĕлĕххи — пĕр тенке тăраканни. Ib. Ку тенкĕлĕххи, ак ку икĕ тенкĕлĕххи. Это в рубль (рублевый), а это в два рубля (двухрублевый).

тепĕри

(тепĕр+афф. прит. З-го л.), другой из них двоих; другой из числа. Ставится без определяемого (absolute). Виçĕ пус. 11. Шăтса ӳксен, япаласене ӳсме питĕ кирли тепĕри — фосфор. N. Манăн икĕ пичче: пĕри кунта, тепĕри лере N. Хăраххи (напр., один валенок из пары) кăмака çинче, тепĕри таçта? N. Пĕр атти кунта, тепĕрне таçта хунă? Одни сапоги (т. е. одна из двух пар сапог) здесь, а другую положили (дели) не знаю куда. || Иногда означает: первый, второй, третий и т. д. Урмай. Пĕр качаки çичĕ куçлă, тет, тепĕри ултă куçлă, тепĕри пилĕк куçлă, тепĕри тăватă куçлă, тепĕри виçĕ куçлă, тепĕри икĕ куçлă, тепĕри пĕр куçлă, тет.

тепеççи

(т. е. теппеç+афф. З-го л.), то же, что теппеç. Нюш-к. См. тăпаç.

тери

причастие прошедшее от гл. т е, говорить, сказать, с афф. З-го л. Отсюда тв. пад.: терипе.

тиекенни

так называемый (пред. прич. с афф. З л.). N. Лешĕ, маляри тиекенни пулмалла. Должно быть, это малярия.

туппи

(ту_ппи, тупă+афф. З л.), отгадка. См. туп, тупă. Абыз. Туппи тупать, саппи сапать. (Чăхăсене сĕлĕ сапса пани). Собр. Тупписем, отгадки загадок. Чураль-к. Топпине те пĕлес çок. Разгадать нельзя. Собр. Шăнкăрч кайăк, туппи çарăк. (Алăк çаклатни).

тутлă-темлĕ

вкусный, сладкий. || С афф. З л. — вкусное, сладкое, сласть. Сред. Юм. Мунчара малтан çапăнма пуçланă чохне тутлă-темлине пар, чон канĕçне пар.

тăкки

(тăкă+афф. З-го л.), отсюда: тăкки-акки.

тăпи

то же, что __тăпа+афф. З-го л. Чураль-к. Тăп-тăп тапиçăм, тăпи ура хуçăкçăм, пиçен-таçан курăкçăм, курăк çине пусимăп. (Пыл хурчĕ).

тăратми

то же, что тăратма с афф. З-го л. Якейк. Ун таратмисам иккĕ. Тăратмисам аяла прахнă каштаран тытăнса тăраççĕ. Тăратмисам çинче хисе полать.

тăрă

(ты̆ры̆, тŏрŏ), прозрачный, чистый. Юрк. Тăрă шывран таса чунăм пур. Шибач. Тăрă шу полса кайрăм. || Трезвый. КС. Хăнисем пĕрте усĕрĕлмен, тăп-тăрах. || Пустой (о чае). N. Тăрă чей. || Настой. Б. Крышки. Кĕл тăрри, настой золы, щелок. || С афф. З-го л.— чистота, прозрачность. Менча Ч. Ĕçес шывăн тăррине парăсăнччĕ, çиес çимен тутлăхне парăсăнччĕ. || Неоплодотворенный (о яйце). Шибач. Тăрă çăмарта (болтун?). Ст. Шаймурз. † Чăпар куккук мĕншĕн авăтат-ши? Çăмартисем тăрă пулнăран. Пухтел. Тăрă çăмарта — яйцо, из которого не будет цыпленка. Если его посмотреть на солнце, то в нем нет черной точки (зародыша). Н. Карм. Тăрă çăмарта, болтун. КС. Тăрă çăмарта тесе чĕп тухман çăмартана калаççĕ. Неверк. Чипер-чипер кайăксем хĕл хĕллеме кайĕç, ылтăн çăмартисем тăрра юлĕç. || Тихий (о погоде). Пшкрт. Тăрă çанталăк, тихо. Хорачка. Йӳç тăри кошлат çил полсан, тăрă чоня ним те çок, йăпăштак ларат. || Здравый (рассудком). Сред. Юм. Тăрах мар, не здравого ума. || Дурак, глупый. Ст. Чек. Тăрă, дурак. N. Тăрă çӳрет; тăрă çын, глупый.

халĕр

(халĕ + ĕр, притяж. афф. 2 л. мн. ч.), встреч. в чувашиэмах. Шурăм-п. Чупсам-халĕр, сбегай-ка.

халь

то же, что хал с прит. афф. З-го л. Бюрг. Тӳсме халь çук. Юрк. Пĕр сум тупма халь çук.

хатри

то же, что хатĕрĕ (хатĕр + афф. З-го лица). С. Айб. Аната пĕве пĕверĕм хур-кăвакал хатришĕн, хур-кăвакал ӳстертĕм килен-каян хатришĕн, çинçе пӳме ӳстертĕм çичĕ юта хатришĕн. || Наряд. Сред. Юм. Хĕре туя каяс пôлсан, хатри çитмесĕр аптрать вара.

курви

(курва + афф. 3 л.), шкурёха.

кусă

(-зы̆), побежка (встр. с афф. З-го л.) Собр. Çын кусси куссан, карта хутне хĕсĕнсе юлăн, теççĕ. (Послов). Альш. Пурте пысăккин кусси кусат. N. Ача-пăча кусси кусаймăн, теççĕ. (Погов.). || Колесо. Собр. Иккĕн чупаççĕ, иккĕн хăвалаççĕ, пĕрне-пĕри çитеймеççĕ. (Урапа кусси). См. кус.

куçĕ

1) его (ее, их) глаз; 2) глазок (употр. в разговоре с детьми, как пуçĕ, сăмси и др.; афф. 3-го лица здесь выражает не принадлежность 3 л., а уменьшительность и ласку). СТИК.

кутимăссăн

(куδи^ымы̆ссы̆н), в роде русск. вульг. куды тебе! куды тут! (из русск. «куды» и тат. афф.), выражает ирон. указание на претенциозность, притязательность, важность и т. п. третьего лица. Уганд ?

кӳлçĕр

«ваше озерцо». Арх. ф. с афф. ласкательности; «çĕ» и притяж. афф. 2 л. мн. ч. от слова кӳл, кӳлĕ, озеро. АПП. † Анкартинче кӳлçĕр пур, çуса çакнă тутăр пур.

кĕленкене

(м. б. кĕленке, не — афф. падежа), неизв. сл. в загадке. Кубово. Кĕленкене мăйне пăрса выртнă (потом исправлено: «лартнă». Кукльă).

кĕрӳ

(_кэ̆_рӳ), зять (муж моей дочери, муж моей младшей сестры и вообще муж моей родственницы, которая моложе меня). С афф. притяж.: кĕрĕвĕм (верх. кĕрӳм), кĕрĕвӳ (кĕрĕвĕ), кĕрӳшĕ (кĕрĕвĕшĕ, кĕрӳш), кĕрĕвĕмĕр, кĕрĕвĕр (кĕрӳвĕр). Актай. † Апи, маншăн куккăль пĕçер хĕрĕпе кĕрӳшĕ (ее муж) килнĕ чух! Хуть пĕçер те, хуть ан пĕçер, мĕн тусан та, хун ирĕк. Сред. Юм. Атте йăмăкĕ хăвăнтан кĕçĕн пôлсан, ятран калаççĕ; ôн опăшкине кĕрӳ теççĕ. Ялюха. М. Кĕрӳ, йысна, зять (так называется всеми старшими родственниками жены, т. е. родителями, дядьями, тетками, старшими братьями и сестрами). Альш. Тата кĕрӳ киле кĕнĕ йĕркепе тесе, пĕр сурăх парса яраççĕ. Коракыш. Эсĕ эппин манăн кĕрĕвех пулатăн? Ала 66°. Вара кĕлетре кĕрӳ çулĕнчи йĕкĕтсем çапла юрлаççĕ. || ГТТ. Эпĕ Елшел кĕрӳшĕ пулса тăтăм хайхи. Таким образом я женился на альшеевской, и стал альшеевцам как бы зятем. Ib. Йăхне-тĕпне витĕр (досконально, определенно) пĕличчен, Елшелсем хăйсен ялĕнчен хĕр илнĕ çынна пурте: пирĕн кĕрӳ, теççĕ. Ытла ютра тĕл пулсан, çывăх ялсем те Елшелĕ çумĕнчен пирĕн кĕрӳ теççĕ. || Обращение к постороннему, который моложе говорящего. Актай. Хайхи усал (чорт): ан тив, кĕрӳ, ĕлĕк илсе кайнă ачасене те парса яратăп (отдам) тесе, каларĕ, тет. (Здесь чорт обращается к собаке). Б.Бур. Юрлă-пăрлă çумăр çăват, чĕкеç кĕрӳ тулта ларат. (Çăраççи). || Жених. Цив. Улах хĕрсен кĕрӳ тухса кайнă чухне юрлакан сăвăсем (надо: сăввисем). Изамб. Т. Кĕрӳсем патне туй килчĕ. || Г. А. Отрыв. Кĕрӳ тăприпе хунĕ тăпри пĕр. (Послов). N. Кĕрӳсем пурте пĕр çĕре пухăнса юланутсемпе тăраççĕ. Г. А. Отрыв. Ăна (çĕлĕке) тата кĕрĕве тăрса кайнă чух (обряд) мăн кĕрӳ тăхăннă. || Поминальной обряд. См. çураçма.

кĕске

(к'ӧ̆_ск'э, _кэ̆_скэ), короткий. N. Ури кĕске. У него коротки ноги. ЧП. Хусахсем кĕпер, ай, хываççĕ, хăмисем кĕскене килеççĕ (коротки). Тим. † Ай йыснаçăм, йыснаçăм! ăсу кĕске тиеççĕ, çын сăмахĕ кĕске пулинччĕ! Разг. С. Мих. 39. Кĕскерен вăрăм полас çок! Чего нет, того не наставишь! М. Тув. † Лаша лайăх, — çул кĕске, ача лайăх — çĕр кĕске. Янтик. Унăн ăсĕ кĕскерех. СТИК. Кĕске туналă çын (говорят про низкорослого человека, указывая на его короткие ноги). Н. Кунаш. || Кĕске кутлă тимĕрçĕ сиксе тимĕр çапать, тет. (Пуртă). Тайба-Т. † Вăрăмах та утă, кĕске çаран — çулассинчен ытла пухасси. М. Тув. † Кĕске çаран утине çулас терĕм виçĕ çул. || Якейк. † Çол кĕскешĕн килмерĕмĕр, хĕр кĕскешĕн (из-за недостатка невест) килтĕмĕр. || Альш. Унта хăва ӳсет, вĕтĕ кĕске вăрман пур. || Сред. Юм. Кĕске лав, мирские подводы (если ехать недалеко), Шорк. Кĕске лава каяс (или: кĕске çола каяс), идти помочиться (pisser). || N. Çавăнпа ĕнтĕ яппунсем, генералĕ-салтакĕ, эпир кĕске вĕреннĕ çынсем пулнăран, пире пысăк хурлăха хăварчĕç. || СПВВ. Кĕске тыткалаççĕ. Держат строго («вроде ежовых рукавиц»). || С афф. З л. — револьвер Сунт. Санăн леш, кĕски, пур вĕт. Ведь у тебя имеется револьвер.

кĕтти

(с афф. З л.), ожидание его (её, их). ЧП. Кĕттисенне кĕтсе пулмарĕ. Савруши. † Урамăр вăрăм утмашкăн, хӳмĕр çӳлĕ сикмешкĕн; çакă ялта пĕр маттур пур, кĕтти вăрăм кĕтмешкĕн. Собр. Ăлăхрăм çӳлĕ ту çине, лартăм хурăн кут çине, лартăм çырли пиçиччен, кĕтрĕм аттен кĕттине. (Песня искажена?).

кĕшĕ

(к'ӧ̆_жӧ̆, с афф. 3 л.), который. Тюрл. и во мн. др. гов. Аттик. Кĕшĕ суха сухалать, кĕшĕ пахчасенче ĕçлеççĕ. N. Кĕшĕ тĕртсе тунă улача кĕпе тăхăнаççĕ.

чупă

бег, ход (о лошади). Употребл. с афф. З л. N. Ку лашан чуппи лайăх. У этой лошади хороший бег. Кан. Ни чуппи, ни утти (у лошади). Пазух. 38. † Çил çунатлă лашипе, ни юртти çук, чуппи çук, пăрахăр, хăварăр çырмана. ЧП. Утмăл тĕслĕ утти пур, çитмĕл тĕслĕ чуппи пур (хĕрĕн).

хĕр

край, употр. лишь с притяжат. афф. З лица хĕрĕ. См. хĕррина особом месте. || Берег. N. Енĕш хĕрне кĕпе çума карăм.

хĕрĕм

(хĕр+притяж. афф. 1 лица), моя дочь. КВИ. Ăслă каларăн, хĕрĕм. Умно сказала, дочь моя. ГФФ. Манăн хĕрĕм пĕчиккĕ те; пĕчиккĕ полин, коç толли. У меня дочка маленькая. Хоть и маленькая, а хорошенькая. Якейк. Куçăм толли хĕрĕмрен епле уйăрăлса каям-ши. || Так обращаются ко всем незнакомым девицам взрослые мужчины. Сред. Юм.

шухши

то же, что шухăш с прит. афф. З-го л.; мысль. Утăм. Аса илсе шухши Хусан çине куçать. Байг. Качака çине кам ларас, хĕрсем ларас шухши çук.

шӳреки

(шуреке+афф. З-го л.), чорт. Сред. Юм. N. Шӳрекии – шуйттан. СПВВ. ИА. Шывра шӳреки пур, теççĕ. Моркар. Тепĕр каçпа эпир вăсем патне шӳреки полса карăмăр (нарядились, надев остроконечные шапки).

шăлă

неупотреб. сл., встреч. с притяж. афф. З-го лица в сложениях: алшăлли, алшăли, пит-шăлли, пит-шăли.

-пала

афф. твор. падежа. См. пеле, палан, па, пе.

-палан

афф. творит. падежа. См. -па, -пала.

парши

малоупогреб. сущ. парăш с афф. З-го л., т. е. Парăш + и, дача. N. Хресченсен хушшинче хăш пуянсем халăха кивçен парши туса (= панă пекки туса, или: панă ялине туса), пур таврари ялсене хăйсен аллинче тыткалаççĕ.

-пе

афф. твор. п. См. па.

-пеле

афф. твор. п. См. пала, па, пе.

пыллă

вм. пылă, пылу — ф. с афф. 2-го л., твой мед. Собр. Пыллă хула (= хăла), курку чăпар, ĕçсен, ӳсĕр кам пулмĕ.

пултти

полтти (-ττи^ы), окаменелое отглагольное образование из формы З л. ед. ч. прош. очев. вр. пултă (= соврем. пулчĕ) + афф. З л. и, употребит. в значении делание, совершение, образование и т. п. Регули 301. Каç пулттипе уйра вĕренекен сиккипе Шупашкар рабфакне сирпĕнет. Городище. Ик çырма пултти. Эшмикеево (М.-Яльчик. р.). Ик çырма пĕрпултти, так назыв. место слияния речки Энтепе с речкой Арлакасси çырми около д. Эшмикеевой (Энтепе). Ib. Сурăхсене çитерме Ик çырма пĕрпулттипе каяççĕ. Срв. также: 1) ака пĕтти, суха пĕтти, «конец пашни, сева», обряд, связанный с попойкой по случаю окончания весеннего сева; 2) кĕтти, ожидание его. См. кĕтти.

полчин

(полџ̌ин), З-я форма уступ.-желат. накл., теперь уже сравнительно мало употребительная; образуется из формы прошедш. Очев. + афф. ин: пулчĕ + ин → пулчин. Перев. по-русски: если было, если совершилось, было ли, совершилось ли. (См. Опыт иссл. чув. синт. II, 170). Эльбарус. Хĕл полчин (если наступила зима), хĕлле те эпĕр, пошă кон полсан, Пишонпа (кличка собаки) вылляма пуçлаттăмăр. См. килчин.

асатте

(аза_ттэ, азат’т’э), avus meus (patris mei pater), мой дед (отец м. отца). С притяж. афф. изменяется по лицам след. обр.: (манăн) асатте или асаттем (аза_ттэ_м), (санăн) аслаçу (аслаз’у), (унăн) аслашшĕ (аслашшэ̆), (пирĕн) асатте или асаттемĕр (аза_ттэ_мэ̆р), (сирĕн) аслаçăр (аслаз’ы̆р), (вĕсен) аслашшĕ. Ст. Чек. Асанне пĕç-хушшинче асатте выртат. (Загадка: пустараси, колодезный оцеп). N. Сирĕн аслаçăра (scr. аслă аçăра) вĕлертĕм, тет, халĕ ан хăрăр нимĕнтен те. Я, говорит, убил вашего старика, теперь, говорит, ничего не бойтесь. || Avus mariti, h. e. patris eius pater. Также отец свекра (ати ашшĕ). Ст. Чек. Асатте ати хыçĕнчен, пилĕк çултан, вилчĕ. Ib. Асатте — атийĕн ашшĕ.

пуççи

ф. с афф. З л. от пуç, голова, начало. Встречается в сложении: хулпуççи, чăрпуççи.

пуччушши

(пушăт + тĕш + афф. З л. «и».), лутошка. Моркар, Тюрл. Б. Янгильд. Ту(л)та сарă, пӳртре шурă (хĕлле пуччушшие пӳрте кӳртсен шурални). Икково. Поччошши — пошăтне сӳсе илнĕ шăчă, патак. См. пушăт йывăççи.

пушиях

(пушă + афф. З л. + усил. част. «ах»), кнут-то. Орау. Патакки тата... пушиях пĕтерет, пушиях! Палка то еще что, а вот кнут-то у него!

пушуччи

пушшуччи (-ж-), (пушăт + шăчă + афф. 3 л. «и») лутошка. Ядр. См. пушăт йывăççи.

пӳлĕ

встреч. только с афф. 3-го л. пӳлли, повидимому, то же, что пӳлĕх. П. Федотов. † Ах турри та, ах пӳлли! мĕлле пурнас, кун курас? Изванк. Ай тури та, ай пӳли! епле киле çитес-ши? Турă çитерсен анчах-çке. Айта, старик, киле кайăпăр. (Ĕçкĕ юрри).

пӳри

то же, что пӳре (с афф. З л.). А. Турх.

пăнчăхашшĕ

(пăнчăхас + шĕ, будущее причастие и афф. 3 л.), брань, соотв. русск.: сдохнуть бы ему. М. Васильев. Пăнчăхашшĕ-пĕтешшĕ, пăнчăхтăр-пĕттĕр, пăнчăхни-пĕтни.

пăр-сăмси енĕ

то же, что пăр-сăмса. Афф. З-го л. сомн.

пăçи

(пы̆з'и), то же, что пĕççи (ф. с афф. З л. от пĕçĕ, бедро). Н. Мазик. Ста-ха лоткă (лодку) çавăрса пăхас? — Çавăрса пăхнă та, çынна, пăçисене (= пĕççисене) çурса, шăва утнă (черти).

пĕчĕкçĕмĕр

случай употр. прилагательного с афф. 1-го л. мн. ч. для выражения ласки, вежливости. Н. Карм. † Пĕчĕкçĕмĕр пуçăм, çамрăк чунçăм, тур çырнинчен иртсе пулмарĕ. IЬ. † Пĕчĕкçĕмĕр пуçăм, çамрăк чунăм, атте-анне савмаç, мĕн тăвас?

ротти

(роττи^ы), то же, что ротă с афф. 3 л. Пшкрт: хоры̆ндаш роττи^ы.

авалтанпа

(авалданба), vox praeced. particula sexti casus instructa, авалтан с прибавл. афф. тв. пад., iam indе antiquitus (h. e. usque ad hoc tempus), исстари и до сих пор, издавна и поныне. КС. Вăсем вăл çĕре авалтанпа акса тăраççĕ. Они засевают эту землю исстари. Ст. Чек. Вăсем авалтанпа тăнтăн пурăнаççĕ. Они исстари живут зажиточно.

калами

(от супина калама + афф. З-го л.), «его говорение». Пшкрт. Каламине пĕлмеле мар. Не умею сказать («нельзя знать его говорения», т. е. я не знаю, как это нужно сказать).

качаки

(качака+афф. З-го л.), каприз. Сред. Юм. Пĕчик ачасĕм йôнтарсан: качаки пôр-çке кôн! теççĕ.

килиса

(к’ил’иза), деепр., соед. с афф. гл. возможности, от кил; то же, что килейсе(песенная форма). Якейк.

кинçи

сношенька? (кинçĕ+афф. З л. «и»?). См. ухрути. К.-Кушки. † Пултăр лайăх, кинçи начар, епле ытарса илмелле?

кирeлли

(-л’л’и), нужное (киреллĕ+афф. З л. «и»). Т. VI, 47. Вăрăнлă кĕллĕм вырăна лартăр, ху киреллине ху ил, айван кĕллĕме хапăл ту, чӳк çырлах. (Выльăх-чĕрлĕхшĕн шыва мимĕр чӳклеççĕ). || Киреметь. Чертаг. Рекеев. IV, 5. Киреллире пулнă. N. Ун кирелли пур (болен чем-то). См. кирелӳ.

кумми

комми (-_мми), от кумă + афф. 3-го л, основа. Бугульм. † Ураççисем ука, кумми пурçăн, виçмесĕрех кĕпе ан касăр. Рааs. Кумми çиппи, основа, нити основы. См. кумă.

кун

кон (кун, кон), день. Б. 13. Пĕр-кун каяс тесессĕн, çичĕ кунлăх çăкăр ил, теççĕ. Хурамал. Кунтан кун ырри пар, çĕртен çĕр ырри пар. Пшкрт: ыр ҕон п̚олды̆р! (Говорят при входе в дом). Чуратч. Ц. Ваçкă: виçĕ куна сăрук пар (дай три дня сроку), тесе, каларĕ, тет. Шугур. Ватман кун та иртмесчĕ. Не проходило дня, чтобы не били. Ивановка. Вара уччиттĕл ман ята ыйтса çырчĕ те, çав кунех (в этот же день) молебĕн тунă çĕре пыма хушса, тухса кайрĕ. Чист. Праçник виç кун тесен (за три дня до п.), хатĕрленме тытăнаççĕ. СПВВ. Тепĕр кунчех (вместо «тепĕр кунах»); тепĕр кунче, тепĕр кун, тепĕр кунхине. Ib. Çапла туман кун иртмен. N. Хăш кун хăш-хăш çыннăн килĕшнĕ кунĕ пулат: юмăç калат: сан çав кун телейлĕ, çав кун телейсĕр, тет. Холера 2. Пĕрре касса пилĕк кун иртсен. Через 5 дней после первой прививки. Ала 9З°. Икĕ кун иртсессĕн, виçĕ кун çине кайсассăн, çавă кайранхи ама çори амăшин хĕрĕ пĕр татăк çăкăр ыттисем куриччен (тайком от других) панă. Моркар. Тата пĕр виç кон тапак пураккинче осранă полсан, Есрелĕ вилеччĕ, паян кон та пĕр çын вилмесчĕ. Собр. Юнкун, эрнекун, шамăткун — çăмăл кун, теççĕ. Якейк. Çоха тума, утă çолма тыр вырма тунтикон е йонкон тохаççĕ; ытти консам тохсах каймаççĕ. Кĕтӳ те тунтиконпа йонкон кăлараççĕ. Регули 1207. Ик кон иртсен, кил. Приходи через 2 дня. Альш. † Уйăх тури (= турĕ-и), кун (солнце?) тури, саланас кун тин тури. Саланас кун тăвиччен, пухăнас кун тăвас-мĕн. Пазух. Ăмăрт-кайăк вĕçет шыв тăрăх, çамрăк ĕмĕр иртет кун тăрăх. Скотолеч. 12. Ăна (это) кунне виççĕ (трижды) памалла. N. 9 кон вăрçă тăрчă, 9 коншăнче нимĕч кайăлла чакрĕ. N. Покрав кон (-к̚он) киле çитрĕм. Орау. Пĕр кун урлă, пĕр кун урлă (через день) киче-киле каятьчĕ. Ib. Виç кунтан (через каждые три дня) хурал тăраççĕ. Менча Ч. Пĕр-пĕр пушă кунĕ, е праçник кунĕ (в свободное время, или в праздник). ЧС. Çав кун (при погребении) пит ăшăччĕ, çавăнпа пирĕн аттене (умершего); аван çын, терĕç. Кун усал пулсан: усал çын вилнĕ пулĕ, теççĕ. Ib. Сĕрен кунĕ ачасем ирех хатĕрленеççĕ. Кан. Июнĕн 12-мĕш кунĕсенелле (приблизительно около 12 июня) хăмла пахчисене симĕс хурт ерчĕ. N. Уяр кунсам ероплансам кураппăр. N. Вăрмана кайсан, кашни кунах куратпăр эпĕр ăна. К.-Кушки. Вăл вилес кун ыран тесен, Чĕмпĕре тухса кайрăм. Я выехал накануне его смерти в Симбирск. ЧС . Вара вăл куна кунĕпех ĕçсе çирĕç. N. Пĕр кунтан тепĕр куна хăварса ан пыр. Не откладывай дела в долгий ящик. Карсун. Эпĕ ялта пурăннă чухне, хир ӳчӳкĕ тепĕр кунĕ тесен (накануне полевого моленья), мана асанне каларĕ... В. Олг. При входе в дом (в будни обыкн.) говорят: «Манăн килес, ыр кон полтар!» Отвечают: «Килех конталла, торă полăштăр! Юрк. Çăв уйăхийĕн пилĕккĕш хунĕнче (5-го мая). N. Çапла вăл ана çинче ирхи куна каçчен пуçтарса çӳренĕ (колосья). N. Пĕр кунччен, икĕ кунччен хăй тайăнĕпе макăр уншăн (об умершем). Юрк. Авă çав тĕпне пирĕн чăвашсем çак куна çитернĕ. Ib. Хĕлле кун таврăнат, çула çĕр. N. Вăл ĕç пулни ĕнтĕ паян виççĕмĕш кун. Регули 391. Ик контан холара полăп. Орау. Кунĕсем пăрмаях вăрăмланса пыраççĕ. N. † Атте-анне пире тупман пулсан, ăçтачĕ пире çутă кун. Ашшĕ-амăшне. Ак калаç ĕнтĕ пĕр иртсе кайнă япала çинчен. Иртнĕ кунăн çутти çук. Пазух. Вăрăмах ĕмĕре, кĕске куна, ырлăхпа иртерсе ярар-и? Ст. Яха-к. Çынсем мункун тепĕр кунне те ĕлĕкхи кун (накануне) пекех, ирех килĕнче апатсем çикаласан, пĕлĕштантăшĕсемпе пухăнса сăра ĕçме пуçлаççĕ. N. Пасар контанпа (со дня базара). Çутт. 153. Систермесĕр, тăхтамасăр иртрĕç карĕç çу кунсем, йăвăçсенĕн пĕр чăрлавсăр вĕçрĕç-пĕтрĕç çулçисем. Кан. Ах, те кунĕ килĕшмерĕ! — Характеристику дней недели см. Магн. М. 23, 21. || Погода. N. Кун (çанталăк) ăшăтса карĕ, кун сивĕтсе карĕ. Хурамал. Тĕлĕкре пулă курсан, кун сивĕтет, теççĕ. Юрк. Хĕвел хĕрелсе тухсан, кун пăсăлат. Сред. Юм. Ко яхăнта пĕр те латлă кон полмарĕ. На этих днях хорошей погоды всё не было. Ib. Акнă чохне кон килĕшнĕ. (Пĕр тĕрлĕ тыр ытти çынсĕн аван полсан, пĕрин начар полсан, çапла калаççĕ). Изамб. Т. Эпир тухнă чухне кун аванччĕ. Эпир Елчĕк патне çитерехпе тăман туха пуçларĕ. Ib. Кун ларат. Погода проясняется. N. Эх, паян кун лайăх-çке! N. Ма каяс мар вăрмана, çурхи кунта савăнма? Орау. Çакăн пек кун эпĕр ĕлĕк çичĕ хут шыва кĕнĕ. || В некот. установившихся выражениях афф. З л. в этом сл. опускается: раштав кон, в д. рожд..; мăнкон кон, в первый д. п. || Время. N. Паян анчах мар, кун пур халь! Алла кĕрĕн (попадешься в руки) хăçан-та-пулсан! N. Эсĕ пулăшнипе çакă куна çитиччен аван пурăнтăм. N. † Çаранлăха çул хыврăм çулахи кун çӳреме. N. Ку куна çитрĕм ĕнтĕ, çапах та пĕр сасă-чĕвĕ те çук ун çинчен. Б. Олг. † Тавай каяс, киле каяс, ирхи кона каç турăмăр (= уже вечер) Тим-к. Çак ачан кĕтӳ пăхнă чух нимпе те кун иртермелле мар, тет (скучал, не зная, как провести время). N. Кирлĕ кунта эп те кирлĕ пулăп (когда нибудь и я пригожусь), тесе, калат, тет. || Жизнь, течение жизни. Т. IV. Эрнекун вилнĕ çынна: кунĕ пĕтсе вилнĕ, теççĕ. Изамб. Т. Кунĕ пĕтнĕ пуль çав. БАБ. Усалшăн та кун иртет, ырăшăн та иртет. N. Ыр кон корас. Альш. Çĕмĕрт пиçсен вара кун (наступает веселое житье) Елшелсен. СПВВ. Х. Çамрăк кунтан кун малалла, ватă кунтан кун каялла. (Послов.). N. † Аттĕ панче ырлăх нăмай, кун сахал. Ск. и пред. 5. Каях, каях, йӳтетмĕш, курăн-çке ху кунна! Ст. Чек. Унăн кунĕ те кунта-кăна. 1. Единственно только здесь может он жить. 2. Он только здесь и бывает. (Слово «кунĕ» употреблено здесь в смысле «жизнь»). Ст. Ганьк. Ыр кун пар, ырă çул пар. N. Пӳлĕх суса панă кун пĕтмесен, уйрăлаймăп, тăван, эп сиртен. || Счастье. N. † И, ялăмăр, ялăмăр, ялта пирĕн кунăмăр. Эпир ялтан тухса кайсан, ăçта ырă курăпăр? (Солд. п ). Альш. † Атте анне пиллĕх çитсессĕн, турăпа пӳлĕх пире кун парĕ. || Участь. Судьба. Мошков. † Пире атте-анне çуратнă ăрăскалсем пĕтнĕ вăхăтра, çавăнпалан çак кунсене куратпăр. Ib. † Эпир пĕр каятпăр пит аякка, пирĕн кунсем туртат килелле. N. Эпĕ ырă кон корас çок. N. Çакă куна (горе еtс) курассăн туйăниастьчĕ. Баран. 122. Çапах та çак куна куракан йывăç сахал. Однако лишь немногие деревья подвергаются этой участи.

ăрăсĕ

(ы̆ры̆_зэ̆), назв. божества. Тюрл. (Из ăрăс+афф. 3-го л. «ĕ»; в отношении употребления последнего срв. упраканĕ.

ăш-тольпи

(ăшĕ-толĕпе+афф. 3-го л. «и»). Торп-к. Ăш-тольпи. особый сорт волокна. См. ăшĕ-толĕ.

ăш хыпни

жажда. Коракы̆ш. Кĕçĕннин ăшĕ хыпнă та, унта вăл сăра ĕçме кайнă... У младшего появилась жажда, и он пошел туда выпить пива. КС. Нихçан та ăш (без притяж. афф.) хыпса ĕçмен. Nunquam biberat sitiens. Питушк. Ăш хыпса кайрĕ, ăш çонса тухать, тет (хочется пить, чувствуется жажда, питьём морит). КС. Ăш хыпса вĕлерет (или: пĕтерет) манăн. У меня страшная жажда. Ib. Ăш хыпса вилетĕп. Умираю от жажды.

ăшши

(ăшă + афф. 3 л.), пар (в бане). Такмак. Мунча лапки кĕленче, чулĕ мерчен, ăшши шерпет. Полок в бане стеклянный, каменка коралловая, пар — из сыты. Альш. † Мунча чулĕ тикĕссĕр: ăшши яма кăмăлсăр. Банная каменка неровная, поддавать пару не по сердцу. || В перен. знач. Сред. Юм. Ăшши = хуру. Õн та ăшши пĕтнĕ полас, çын çине тохаймас (обеднел или постарел).

ĕклеттер

икать. Я. В. Турх. Мĕшĕн ĕклеттерен? Что икаешь? (здесь афф. понуд. гл. имеет особое зн.).

ĕрĕхтер

понуд. ф. от гл. ĕрĕх. || Пускать во всю, во весь опор. КС. Çитарма кайнă чухне ачасем час-часах лашисене ĕрĕхтереççĕ (хыт чуптараççĕ). IЬ. Тавай пĕре ĕрĕхтерер! Истор. Кĕпер урлă лаша мĕн пынă таран ĕрĕхтерсе каçнă. Они проносились через мост, пустив лошадь во весь опор. Альш. Çур-кунне, акана тухас умĕн, урама кăларса ярса, ĕрĕхтереççĕ лашасене. Весной, перед посевом, лошадей выпускают на улицу побеситься. || Взбесить. М. П. Петр. || Мчаться во весь опор. Здесь афф. понуд. гл. имеет только усилит. знач. Якейк. Лашасам килтен тохрĕç те, уялла ĕрĕхтерчĕç (или: ĕрĕхрĕç) анчах (понеслись). IЬ. «Ĕрĕх = ĕрĕхтер».

ĕскер

―скер, афф. З-й ф. имен прил., причастий и пр. См. Матер. для иссл. чув. яз., 164, Опыт иссл. чув. синт. I, 406.

ĕссĕнскер

(ĕссĕн+афф. ĕскер, непереводимая форма). КС. Пĕччен ĕссĕнскер пурнăçне нумаях малалла яраймасть. Одиночкой он своей жизни много не улучшит.

ялçи

т. е. ял çийĕ, деревенский мир (возможно, однако, что здесь мы имеем ласк. афф. çă с притяж. афф. 3-го л.) Буин. † Ял çи тăрăх чупмарăм, атте ятне ямарăм. (Хĕр йĕрри).

япала

(jабала), вещь; предмет; дело. Чтен. по пчел. №. 17. Ăвăс ытти япаласем тунă çĕре те каять, тата япала кĕлеткисем-мĕнсем (фигуры, изображения) тăваççĕ. Орау. Япала тыт та явала! (Бессмысленное изречение; говорится от нечего делать.) Юрк. Япалана пас вăйлă тытсан, ăшă пулат. Если на предметах сильный иней, то будет тепло. КС. Унтан халĕ аната куçарчĕ пӳртне, урăх япалана куçарман халь. Чхĕйп. Çĕр çине мĕн чул шăтнă япала (всё, что...) хĕвел, çăмăр, сылăм, çил — çак тăват япала тăрăх усă кӳрсе тăраççĕ. Шурăм-п. № 19. Çĕнĕ уйăх курсан, ура айĕнчи япалана çывăрма выртнă чуне пуç айне хумалла. Вара тĕлĕкре мен-те-пулин курăнать, тет. Регули 97. Эп она парассине япала (надо: парас япалана) кăтартса. Ib. 1266. Япалан пăхса парăп. Ib. 864. Онтан исе килнĕ япалана (япаласене) порне те кайлах еççе пар. Ib. 675. Вăл япаласене, туса пĕтернисене, киле исе килес; тунă япалисене киле исе килес. Орау. Хă вăн çук япала çав ĕнт çав; темиçе çынтан ыйтсан та, пĕри памарĕç; мĕнле алăпăр-ха ĕнт? Если у тебя не имеется вещи, то всегда бывает так. К скольким людям ни обращался, ни один не дал; как уж будем подсеивать? Хыпар № 22, 1906. Кайран, пĕр ирхине, Питĕре пырса çитрĕмĕр. Чейсем ĕçкелерĕмĕр-те, япаламăр пеккисене илсе, хайхи двореца шырама тухса кайрăмăр. Юрк. Пĕре те çапла балыка кӳртсе парăр, тесе, ыйтат иккĕ те ыйтат. Балыка, килте çук япалана, арăмĕ мар, никам та пырса лартакан çук. СТИК. Хай пирĕн япала ăнмарĕ пулас! У нас видно с тобой дело-то не выгорело (не удалось). Сред. Юм. Килтисĕне систермесĕр çынна япала пуçĕпех пара-пара яракан çынна: япала кăларать, теççĕ. N. Кил-хе конта, япала парăп сана. Иди-ка сюда, я тебя угощу («дам одну вещь», т. е. изобью). || Существо. Ч.С. Хай ніçта сиен-мĕн туман япалана кăкарса, асаплантарса тытнăран, луç мана çавăнпа ытла та шелĕн туйăнчĕ. Орау. Шатун, пушан япала, часах ывăнать (о лошади). N. Ĕлĕк пĕрне, пахча çаратма кайсан, тытнă, тет те, питĕ хытă хĕненĕ, тет. Çак япала, киле таврăнсан, хăй тĕлĕшшĕн калаçса выртать, тет: хырăмна пула çурăму тем курĕ çав, тесе выртать, тет, ыратнипе. Как-то давно, одного, попавшегося в саду в воровстве яблоков, здорово побили. Он, возвратившись домой, улегся в постель и разговаривает сам с собою: «Ради брюха, говорит, не знаю что потерпит спина!». Юрк. Ку çапла çăкăра тăпрапа тусан çинчен сĕтĕрсе илнине ăнсăртран пуп курат та, тытăнат кăна ятлама: итле-халĕ, ухмах япала, çăкăра, çапла иртĕнсе, тусан çинче çĕмĕрсе çӳреççи-мĕн? Ст. Чек. Мана хай япала (из это существо) ятпа чĕне пуçларĕ. Панклеи. Мĕн пор чонлă япаласанчен... (из живых существ). || Материя (ткань). Изамб. Т. Тата пасар япали илсе халат (поддевку) çĕлетеççĕ. || Приданное (у девушки). Абыз. † Тавай пире япала урапа кашти авăначчен. Пизип. † Икĕ тур лаши, ай, туртара, икĕ тур лаши, ай, туртара; шур япали урăпа çинче, сакăр сурăх, ай, саранче. Ала 8°. Эпир ăна çавах качча памасăр усрас çук, анчах хĕрин япали çук. || Вещество и пр. О сохр. здор. Чăх-чĕппи çăмарта ăшĕнчен тухать те, вара çăмартанăн хуппи анчах тăрса юлать. Çăмартари япаласем пĕтĕмпех пĕтеççĕ. || Товар. Чăв. й. пур. 22°. Хăй япалапа сутă тăваччĕ. Сам он торговал. Юрк. Ку япалушăн мĕн хак ыйтатăн? Что просишь за эту вещь? || Во мн. ч.—имущество, пожитки. К.-Кушки. Выçлăхра пĕтĕм япалисене сутса пĕтернĕ. || Говорят про пищу. НТЧ. Манăн нимĕн çимелли япала та пулмарĕ. У меня не случилось при себе ничего съестного. || Иногда не переводится. Беседа чув. 11. Мĕн çĕнĕ япала пур? Что есть нового? || Причина. О сохр. здор. Тĕрлĕ чир тĕрлĕ япаларан пулать. Разные болезни бывают от различных причин. || Необыкновенная вещь, диковина. Завражн. Ак япала! Какая штука-то! (Говорят, когда услышат нечто удивительное). Альш. Акă япала! Кунта мăкшăсем те пур иккен! Вот так штука! Оказывается, здесь есть и мордва! || Penis. Курм. † Пирĕн Яккувăн япали молкач пичи япали пак анчах. || Яд, отрава. Хыпар № 44, 1906. Колымскра иккĕмĕш çул пурăннă чухне, вăл япала ĕçсе вилме тапратрĕ, анчах ăна сиссе çăлчĕç. || Вредная вещь. Злой дух. Ст. Чек. Эй турă, тĕрлĕ япаларан (подразумевают «тĕрлĕ усалтан») хăтар пире. Хыпар № 29, 1906. Айван чура сапах доктор патне кайма пĕлмест: япаларан мар-ши? тесе юмăçа каять. || Нередко получает обобщающее значение. Панклеи. Сирн ку холара пăр хăрăк хорăн тонкати-япала пор-и? У вас есть в этом городе какой-нибудь сухой березовый пень? Якейк. Эп онтан кашнинчех иртсе çӳретĕп, анчах çын-япала кормастăп. Я там каждый раз прохожу, но никаких людей не встречаю. КС. Хула-япалана каяс пулсассăн... Если придется поехать в город и т. п. Хыпар № 2, 1906. Эрех-япала суйланă чухне (при выборах) ан пултăр. || С афф. притяж. 2-го и 3-го гл. ставится в некоторых чувашизмах. Ч.С. Пыраттăм ĕнтĕ, сасартăк хам умрах темĕскер хуп-хура тăнă пек туйĕнчĕ те ман çан-çурăм çӳçенсе кайрĕ. Лашу-япалу (куда тебе тут и лошадь и всё!...)! каялла чупа патăм. N. Пирĕн ват асатте — кăшăлу-япалу!.. киле пăрахса тавăрăннă, тет. Орау. Мун-куну-япалу... вĕççĕрĕ! Пролетела (твоя) пасха. Чув. тексты № 2, 513. Пасара карни? — Карăм. Мĕн илтĕн? — Пăрçа илтĕм. — Ак телей! — Телейи-япали (какое тут счастье!); кĕпер урлă каçрăм та, тăкăнчĕ-карĕ. — Акă сиян!—Сияни-япали (какой там убыток!)! тепĕр кунне кайса пăхрăм та, тӳшек пек выртать... || Иногда заменяет афф. -скер или же ставится вместе с ним; при этом речь иногда получает иронический оттенок. Демид. Икĕшĕ те мимо ярса курман япаласем пулнă. Оба они никогда не стреляли мимо цели. Уфим. Пирĕн чăвашсен хăтараканĕ ватман япала. Хĕрлĕ Урал. Пĕччен япала (будучи одна), шырама часах тухайман. Юрк. Чи аслă ывăлĕ, Митукĕ, наянтарах япала, ĕçе пит çемçе çын пулнă. N. Пит вăтанакан япала эпĕ. Я очень стеснительный человек. N. Пит намăслă япала тата. Орау. Раштавччен тухмалла япала, Мункунччен те тухмарĕ (напр. книга). КС. Вара мана халиччен ĕненмен япалана ĕнентерчĕç (заставили поверить в то, во что...); çын кураймасăр котун туса панă, терĕçĕ (испортил животных кто-то). Орау. Çамрăк япала, нумай кирлим ăна? — тата тепĕр-ик стаккан ĕçсенех, вилмелле (относительно выпивки). Ib. Хай, ӳссĕр япала, çулне-йĕрне паллайман. А он, пьяный, не мог определить дороги. Юрк. Пирĕн ăспа пулсан «Пулăхар» каçичĕ те, çĕнĕ япаласкер чăвашсенĕн кăмăлне пит килме кирлĕ-чĕ. Ib. Чăваш хĕрĕ пит таса япала, вăйлăскер, арçын вырăнне ĕçлесе çӳренĕ. Чувашская девушка, очень здоровая и сильная, работала за мужика. Йӳç. такăнт. 33. Эй, кум! Пĕрле ӳснĕ япала, халь те пĕрле пурăнар! Изамб. Т. Тӳрленсе çитмен япала тепле тăранĕ вара? Орау. Паян пĕр авăн çапрăмăр та, хĕллехи япала, тырри чĕрĕлсе кĕрет вăн; çулана çитмест çав вăл авăн тавраш, ун чух авăн та кирлĕ мар — хлупут çук. Ib. Кĕр-куннехи япала, сĕткен типнĕскер, сĕвĕнмест вăн пушăчĕ. Альш. Унтан вара пурама пуçланă япалана пăстармарĕ (так как здание уже начали рубить). || Часто переводится местоимениями нечто, что-нибудь, ничто и др. Ч.С. Анчах ал-валли çиекенсем пурте, ача ятне асăнса, япала (что-нибудь) хураççĕ (на зубок). N. Аллăна япала-мĕн тăрăнчим апла? Ты наткнул чем-нибудь руку? Ашшĕ-амăшне. Атте, япала (что-нибудь)-мĕн кирлĕ мар-и сана? Т. Исаев. Пĕр-пĕр япала пулсан. Если что-нибудь случится (неприятное). N. Мана çиме япалăр çук-ши? Т. Григорьева. Япала илнĕ чух çынтан ыйтмасăр ан ил, теççĕ. Когда хочешь взять у кого-нибудь что-либо, то не бери, не спрося, без разрешенья. (Послов.) Хыпар № 12, 1906. Э-э-эх! тетĕп. Ку чăвашăн пĕр япалине пăхса та савăнма çук иккен, тетĕп. Юрк. Хайхи Митук пĕр япаласăр тăрса юлнă (остался ни с чем). Череп. Япала тухмас. Толку не будет. Макка 202. Унти вутсене (огни) пĕр япала хăвармиччен сӳнтереççĕ. Альш. Япала пĕр хуйхăсăр пулмас, теççĕ. Ничто не дается без заботы. Юрк. Çак уйăхра, пушă вăхăтра, пĕр япала çырса ярашшăн. В этом месяце, в свободное время, хотелось бы написать одну вещь и послать ее. Макка 202. Вăл мăн чӳк тунă çĕре пĕр ялтан пилĕк çын хăвараççĕ, вĕсем вара çĕрле, мĕн-мĕн япала курăннине пăхса, сыхласа тăраççĕ. О сохр. здор. Мĕшĕн макăрнине пĕлсе, таврашне тӳрлетĕр те, япала ыратнипе макăрмасть пулсан... N. Япала ыратат, ыратман япала çук. Все тело болит. Тет. Вăл мана пĕр-пĕр япалу сикмен-и? (не свихнул-ли что?), тесе ыйтрĕ. Упа 589. Аккасем каларĕç: япала ыратмари? терĕç. Эпĕ: пăртак ура ыратрĕ (ушиб ногу) те, урăх ним те ыратмарĕ, терĕм. О сохр. здор. Унăн (у ребенка) пĕр япала (что-нибудь) ыратмасан, вăл нихçан та макăрмасть. Альш. Унтан чарăнаççĕ (перестают петь) те, çавăнтах пĕр-пĕр япалалла-мĕнле выляса илеççĕ хĕрсемпе каччăсем. См. епеле.

япартан

(jабардан?), неизв. слово. М. б., -тан здесь афф. исх. падежа? См. йăпăртан. Юрк. † Атăлпа Сĕве хушшинче йăпартан та чăпар кайăк пур, çĕртен çӳлте унăн йăви пур. Ан хуйхăрсам, пуçăм, ан кулянсам, пиртен те çӳлте турă пур. Срв. йăпар.

евчи

(первонач. евчĕ+афф. 3 л.). Сватун и вообще маклер. Цив. || Ковш (-кĕреке курки). Цив.

ен

(jэн'), сторона (склоняется только с афф. 3-го л.). N. Унăн икĕ енĕпе вăрман. По двум сторонам его лес. Т. М. Матв. Пĕр енче хир, тепĕр енче вăрман. (Кĕрĕк). Регули 1148. Хола енчен килчĕ. Прибыл со стороны города. Чхĕйп. Шырланăн (промоина) ял енчи хĕрне (край). Регули 1150. Ман ен(н)е пăх, конталла. Смотри в мою сторону. М. Васильев. А, вăл енне кайсассăн, ан ти! ая кĕрес çук. Собр. 429°. † Ай мулла, Ярмулла! Ярмулларан сăра илтĕм, пĕр енĕн чусĕ çук. (Искаженная п.). Бюрг. † Эпирех те каяс çулсем çинче икĕ енĕпеленех канавлă. По обеим сторонам дороги, по которой мы должны ехать, канавы. Орау. Енне-енне виçшерĕн тăраççĕ. Становятся по трое на каждую сторону. Юрк. † Енне-енне вуникĕ кусуй чӳрече кастарчĕ. По обеим сторонам вырубил по 12 окон. Сред. Юм. Енчен-енне тайкаланса пырать. Качается из стороны в сторону. || Бок. N. Эп сулахай енне выртсан, çывăримастăп. Мне нельзя (я не могу) спать на левом боку. Шибач. Пирĕн кин, тет, ача турĕ, тет; пĕр енĕ хĕвел, тет, пĕр енĕ ойăх, тет. Хыпар № 8, 1906. Енчи хĕррисене (аяккисене) шывлă тăмпа сĕрсе якатас пулать. Края боков нужно сгладить, обмазав мокрой глиной. || Календ. 1907. Икĕ енни тавлашнă чух, председатель вĕсене килĕшме ӳкĕтлет. При споре двух сторон председатель старается примирить их. Ст. Чек. Пуçма-пуç улăшрăмăр, пĕр енчен те сĕтев паман. Поменялись без всякой придачи (баш-на-баш), ни одна из сторон не дала придачи. || Сторона села; страна N. † Ула кĕсрен тыйхине хăях утă та йорĕ-чĕ; çакă ен хĕрсене мăк сухал та йорĕ-ччĕ. N. Пирĕн еннереххисем. Те из них, которые находятся (живут) ближе к нам, в нашей стороне. Регули 1151. Хăйсем ен(н)е каяççĕ. Отправляются в свой край. Альш. Çĕрпӳ енчисем эпир. Мы со стороны Цивильска (наша родина около Цивильска). О сохр. здор. Хале ĕнтĕ эпир хамăр пурăнакан енчи çимелли япаласем мĕнлине, хăшĕ кирлине пурне те пĕлтĕмĕр. || Отношение, Hinsicht. Ст. Чек. Вăл енчен калама çук. В этом отношении и говорить нечего. Хыпар № 33, 1906. Вĕренес енчен те тĕлĕнмелле вĕренеймеççĕ. В отношении учения они тоже не очень-то успевают. Беседа чув. 7. Христос тĕнĕ енĕпе тутарсем ун чĕрине пит ыраттарса пурăннă. Чет. пути. Халĕ ĕнтĕ Америкари çынсем епле пуян, пур енчен те (во всех отношениях) малтан пыраççĕ. Истор. церк. Ĕненекенсен хушшинче пĕр енчен те йĕрке пулман. || В значении послелога. Чума. Çавăнтан кайран вара çын е вилес енелле каять, е сывала пуçлать. Хыпар № 31-2, 1906. Вăл татах пăлхану енне шухăшлĕ. Псалт. 48,5. Юмахпа каланă енне хăлхама чикĕп, вăл юмаха псалтир каласа ăнлантарăп. Сборн. мол. Вăл ман енне хăлхине чикрĕ, ĕнтĕ хам кун-çулăмра ăна чĕнĕп. Регули 1149. Хĕвел ен(н)е çавăрăнчĕ. Обернулся (лицом) к солнцу. Сред. Юм. Кĕр енне кайсан (к осени) çанталăк сивĕтет вара. Синерь. Ир енне. К утру. Макка 110. Пирĕнтен хĕвел-тухĕçĕпе çур-çĕр енче. От нас на северо-восток. IЬ. 72°. Ялăн çур-çĕр енче. К северу от деревни. Альш. Качча кайсан, ачу-пăчупалан вăл еннелле пăхма вăхăт çук вара унта (когда пойдут дети некогда будет этим заниматься). IЬ. Турă енне те ытларах (больше) шухăшлаççĕ. IЬ. Чăп ĕç çыннисем чăвашăн авланса, качча кайнисенчен пуçласа ватталла çывăхарнисем таранччен. Вĕсем лешсем пек ял сутне кĕмеççĕ, лешсем пек юмăçĕ-вĕрӳçĕ енчех лармаççĕ. || В чувашизмах. Юрк. Нимĕн тума пĕлмесен (тăва пĕлмен енне) ăна та кăна та шухăшласа пăхаççĕ, чăвашсем вилменнине кура вăсенĕн тĕнне кĕрсе чăваша тухма та шухăшлаççĕ. П.П.Т. Вăсем аптранă енне (не зная, что делать) ак епле тунă... Сир. 113. Чун тарăхнă енне ӳпкелешем пĕреххут. Буду жаловаться в горести души моей. Ч.С. Эпĕ вара ним тăвайман енне (не зная, что делать), хупаха кайса лартăм. Баран. 28. Çи-халĕ ăна, çавăнтах шăлă шанса кайĕ, тесе пырать, тет, нимĕн тăвайман енне. Ч.С. Вăл унта, нимĕн тăвайман енне, вут çуннă тĕле сăхманĕпе витнĕ. Альш. Микулĕ каланă: çапла çав, вăл пуяс енне чукун та юр çинчех пĕçерет тенĕ. N. Аптăранă енне ним калама пĕлмесĕр суеçтертĕм. Хыпар № 37, 1906. Хресченсем хăш тĕлте, аптăранă еннипе: куланай параймастпăр, тесе, приговорсем çыра пуçларĕç. || Страница. КС. Икĕ енне те вуласа тухрăм. См. пит.

йинкеçĕм

(jиҥ'г'эз'э̆_м), ласк. от йинке. с афф. пр. 1-го л. N. Арăма курсан (невеста), ют ялтан килнĕ арăм пулсан: эй йинкеçĕм, йинкеçĕм! тет. (Хĕр йĕрри).

леш

(л’э_ш), с афф. З л. лешĕ (л’э_жэ̆), тот. Альш. Леш ешĕл хăмăшĕ çуллен кӳл варринерех куçат (в заростающем озере). Этем йăхĕ еп. пуç. кай. 72. Анчах вĕсем лешсенчен йăлтах урăхла. Ой-к. Иван татах хĕçе туса пĕтерсен (сделали), тула выляма тухрĕ те, татах хĕçне утрĕ те, кăкăр шăмми çине тăрăнса ларчĕ (воткнулась), тет. Вăл вара лешин пек саланса каймарĕ (сабля не разбилась так, как та, прежняя), тет. Ск. и пред. 16. Чĕнсе килчĕç çав çынсем юмăç-тухатмăшсене. Пур таврари ялсенчен пуçтарăнчĕç лешĕсем. Н. Шихаб. Лешĕсем япалисене илеççĕ те, улталаса: çапла тумалла, капла тумалла, тесе, вĕрентсе яраççĕ. || То же, что шуйттан. Этим же сл. иногда вообше обозн. предметы, настоящее назв. которых нежелательно или непристойно. || Черти. Сред. Юм. Мана, çавра çил пôлса, лешсĕм çакăнта ипсе килчĕç. Ib. Лешсĕм (или: леш) ôлгатарса кайнă. 1. Злые духи испортили человека (ôхмаха ертнĕ). 2. Сменили те (известные люди). Ib. Тăр-кăнтăрла, çĕрле лешсĕм çӳреççĕ, тет. По ночам и в самый полдень ходит нечистая сила. (Нар. поверье).

-лăх

афф. имец, частиц и причастий. Якейк. Мана ик сахатлăх (на два часа) ячĕç. N. † Тăлăх ача салтаклăх, тăлăх путек токмаклăх (обречён на добычу волку). Якейк. Эп конта ик конлăх килтĕм. Ib. Эп сирн пата виç минутлăх кĕтĕм (у др. виç минутлăха кĕтĕм и т. п.).

майтанккă

(маjданккы̆), то же, что майтан. Завражн. Майтанккă тăвас. Здесь „ккă“, без сомнения русск. афф.

мали

(маλи^ы, от „мала +афф. З-го л.), дороже, выше. Бгтр. † Çак(ă) ялта çĕр хĕр пур, виçĕ (пĕр) пусран мали çук.

манăнне

манне, дат. и вин. пп. от манăнни. N. Манне вутă касса хумарĕç? Кан. Хĕрлĕ çара каяс килет, таçтан манне айăп (недостаток) тупрĕç, текенсем пур. Трхбл. Маннĕ эсĕ пĕр çыруне те илмерĕн-е? (= эсĕ манăн пĕр çырăвăмата илмерĕн-е?). Ты не прлучил ни одного из моих писем? (Афф. З-го л. в „çыруне“ обьясняется представлением о всей совокупности писем, к которой относится, и, следовательно, который как бы принадлежит каждое отдельное письмо).

манри

находящийся у меня. || (Манра+афф. 3-го л. „и“). БАБ. Вăлсем хă(й)сен хушпусем (= хăшпăвĕсем) манрине пĕлчĕç те, акă çапа (= çапла) кала пуçларĕç... Они узнали, что их „хушпу“ у меня, и стали говорить так...

мыми

повидимому, пред. сл. с афф. З-го л. Янтик. Кантри вăррине типĕтсе тӳсен, ăна аласан, ала айне тухаканнине мыми теççĕ. Мыми тесе, ытти çимĕç таврашне те, аван, вĕтĕ, çемçе пулсан, калаççĕ. Çăнăх мыми теççĕ. Срв. лат. flos farinae.

мăнни

(мăн+афф. З-го л.), один из больших; тот, который большой. Трень-к. Çав çырма пуçĕнчен тавăраннă чух, виçĕш пирĕнтен мăннисем: Татян тытат, Татян тытат, тесе кăшкăрса пирĕнрен таратчĕç. || Крулный сор, т. е. солома, арпа при веянии. Орау. Каç пулаччен мăннине сăвăрса ярасчĕ (т. е. отвеять крупный сор). Вара ыранччен те ларĕччĕ. Ыран тен çил пулĕ.

мăчĕ

(мы̆џ̌э̆, с афф. 3-го л. „ĕ“), его сила, мощь. Сред. Юм. Çыннин чупа-тăркачă чисти мăчĕ пĕтнĕ-ха, ôна тăтах: амма ларан, тесе, вăрçаççĕ.

мĕнӳ

(мĕн+афф. З-го л. ед. ч.), обобщающая частица. Перев. Çавăнтан вара упапа çынăн туслашу мĕнӳ пĕтнĕ. В ряде говоров эта частица употребляется больше с аффиксами: лашам мĕнĕм, лашу мĕнӳ, лаши мĕнĕ и т. д. См. мĕне в зн. обобщения.

йӳçĕш

йӳçĕшĕ, кислота, горечь (здесь ш, шĕ ― афф. 3-го л.). Собр. 248°. Кăшман йӳçĕш çарăкра, теççĕ. (Послов.). Т. VI. 55. Çак çичĕ тĕслĕ тырă-пул шерпечĕ сана пултăр, турă-амăшĕ, йӳçĕшĕ хура халăха. Чипĕр ĕçме çиме перекетне пар, тет.

йăланкă

клочок. М. П. Петр. Яргуньк. Йăланки юлнă. Остались только клочья (об одежде). Чертаг. Йăланки (jы̆лаҥ'_ги) йôлман (çĕтĕлсе пĕтнĕ), употр. только с афф. 3 л.

йăлăнки

(jы̆лы̆ҥ_ги), то же, что йăланкă. Якейк. Йăлăнки анчах юлнă. (Здесь «и» ― афф. притяж. З-го л.).

йăлли

(jŏλλи; с афф. 3-го л.), обычай. Б. Олг. || Характер. М. П. Петр. См. йăла.

йăсни

(jы̆сни), зять. Пшкрт. Здесь «и» не афф. 3-го л.

вырăнта

вместо того, чтобы... Снохи в семье. Нимĕн чĕнес мар вырăнта (когда можно было бы помолчать), хĕр-арăм пĕр сăмаха хирĕç вуннă тавăрса калать. || На... месте. Орау. Тепри ман вырăнта пулсан (если бы был на моем месте), кашни тутарпах тăра-тăра калаçĕччĕ. Тепри пулсан тутара тĕл пулмассерен тăра-тăра калаçĕччĕ. Другой на моем месте разговаривал бы со всяким встречным и поперечным татарином. [В других лицах прибавл. афф. прит.: сан вырăнăнта (вырăнта), ун вырăнĕнче, пирĕн вырăнта, сирĕн вырăнăрта (вырăнта), вĕсен выранĕнче]. К.-Кушки. Сирĕн вырăнта пулсан, эпир унтан тахçанăх пăрахса тармалла (убежали бы, не стали бы там жить).

вили

(виле+афф. 3-го л,). Т. VI... Тури ял варрăнчи (siс!), хĕрх (siс!) ял варринчи асăнса çимелли вили, сире алă валлипе асăнатпăр-витĕнетпĕр...

вăр

устье (употр. с афф. 3 л.). См. Золотн. 28. СПВВ. Х. Вăрри, вурри-устье реки: Сĕнтĕр вурри, Сĕве вурри. См. ворри.

Елшелĕ

(Эл'_жэ'л'э̆), с. Альшеево, Бурундуковск. в. Буин у. В сочетаниях употребл. усеченная форма Елшел. Склоняется как имена с притяж. афф. 3-го л. Çур-çĕр вăхăтĕнче Елшелĕнче пушар сиксе те тухнă.

енчен

неизв. слово. Тай. Енчен пушмак, шур чăлха: кирĕк лармĕ, тетремĕр (siс!)? Вылямастăр-кулмастăр: вăйă иртмĕ тетремĕр. Здесь «тетремĕр» из «тетĕрем» и притяж. афф. «-ĕр»?

-ех

(-эх'), афф. ограничения, усиления или отождествления; тоже, что -ах. Орау. Ăна эпĕ пыричченех (еще до моего прихода) велернĕччĕ. IЬ. Ăна эпĕ киличченех çĕмĕрнĕччĕ. IЬ. Вăл эпĕ килнĕ чухне те çĕмĕрĕкех выртаччĕ. Орау. Пыл темскерех мар-çке (не Бог знает что), ан вăрçăр, пурне те çитĕ. Орау. Путлĕн мĕн чухлех панине пĕлместĕп. Не знаю толком, сколько именно дали. Орау. Мĕнпех (чем именно) çапнă-ши вăл ăна? — пĕлесчĕ. Здесь «-ех» указывает на сильное желание узнать. Орау. Лашине çĕр тенкĕ панă, тет. — Тем, ун чухлех (так много) янă-ши вара. Орау. Ĕçĕ мĕскерле пулнă-ши? — Мĕскерлех (как именно) пулнине пĕлместĕп. IЬ. Паяррăн мĕллех пулнине пĕлместĕп. Не знаю точно, как именно это произошло. IЬ. Кулине пуян ывăлне кайнă та, такăшех пулнă: пуçне каçăртса иртсе карĕ, çавăрнса та пăхмарĕ. IЬ. Ку стаккан ĕнерех çĕмĕрлнĕччĕ. IЬ. Тутарла калаçнине ăнлас пулсан (чтобы понимать), тутарла пĕлесех пулать çав (надо непременно знать). Кумарка. Ялта пĕчĕкрех ачасем кунĕпех çыма кĕмесĕр выляса чупса çӳреççĕ. Сред. Юм. Элекçеех (не кто иной, как А.) пĕтерчĕ мана; вăл полман полсассăн, эп аванах порăнаттăм... Тата çынсем те пит пôтарчĕç. Истор. (№ 37). Вăл: поляксене çĕнтернĕ пекех вырăссене те çăмăл çĕнтерĕп, тесе шухăшланă. Истор. (№ 37). Наполеон: тинех (вот теперь-то) вăрçатпăр ĕнтĕ, тесе, темĕн пек хĕпĕртенĕ. М. Тюм. Çимĕк кунне ирех (совсем рано) ваттисем чиркĕве кайса пĕтеççĕ. Илебар. Халăх сурать — кӳл тăвать, пĕр çын сурать — типсех пырать. Цив. Вăл, эпир лашасене тытма пуçличченех, пĕр лашине тытса, тепĕрне тытăнкĕ. Сюг.-Яуш. Вăл ырă этемех-ши? Вăл этемренех çуралнă-ши? IЬ. Хваттир инçе мар пулсан, тăлăп кирлех те мар (не очень нужен) пулĕ. Рег. 209. Эп ончченех (до тех самых пор) тăхтам. N. Хапхаран кĕрсессĕнех (как только вошел), эпĕ лупас айĕнче икĕ çын хăма саваласа тăнине куртăм. Собр. 265°. Эсех (только ты или: уж ты)... пуян, çăварна каран та ларан. (Укçа хутаççи). Орау. Вăлне вăлах та (он-то положительно он), урăх никам та мар та, ахал, каламаçть. IЬ. Эсне эсех-çке (ты-то, разумеется, положительно ты) те, тулĕк ахаль, каламастăн. N. Пулă çавăн пекех кĕрет. Н. Полорусс. Эп вырăн тупичченех (до тех самых пор, пока) кунта пурăнан. IЬ. Эп, вырăн тупиччен, кунтах (здесь же, все здесь) пурăнан (буду жить). Орау. Темех (невесть что) ĕçтерсе çитармаççĕ пуль-ха вăсам та. IЬ. Темех курнă вăсене, вĕсем умĕнчен каймасăр, унтах ташласа тăрать. Не знаю, почему они уж очень ему дороги (милы) — расстаться не может, все перед ними кривляется («пляшет»). Орау. Хăшех (кто именно) капла вăрттăн нӳхрепĕн-масарăн сĕтĕрĕнсе çӳрет-ши? Урине çапса хуçăттăм мура — сĕт хăймине çиса тухнă. Здесь «-ех» указыв. на страстное желание узнать вора. Орау. Пĕлмессе пĕлместĕнех (действительво не знаешь) пулмалла, çав ахаль, сăмах çукран сăмах калаççа ларан. N. Халĕ кунта Варшаври пекех хĕнех мар (не очень трудно). Скотолеч. 31. Çак чирех, именно эту болезнь. Дик. Леб. 46. Акă патша Елиса çывăракан пӳлĕм çумĕнчиех пĕр пĕчĕкçĕ пӳлĕмĕн алăкне уçса ярать. Цив. Пирĕнтен инçех мар (не очень далеко), тăватă çухрăмра, пĕр чăваш ячĕ пур, Тенел. Курм. Юр айĕнчен тухнă кальчасем, курăксем хĕвел ăшшипе симĕсленех (постененно все) пыраççĕ. Изамб. Т. Исампалĕнче мĕн пурĕ хĕрĕхех (только сорок) кил. Ходары. Хутте вăлсемшĕн пулсан çурхи шыв тапраннă пултăр, çаплах, аеанланкаласа мĕнле те пулин пĕр вуншар хула та пулин касса килеççĕ, килеççех (все-таки срубят и принесут, для совершения обряда «вирĕм»). Ч. С. Ку асатте хăçан (когда же) вилех, выляма та ирĕк памасть. Бес. о земл. Ĕçе — вĕренемех! (ненременно выучусь) тесен, çын вĕренет. N. Урăх вара нимĕн ĕçех те çук. Никакой другой особенной работы нет. Нимех те çук унта. Там ничего особенного нет. Сред. Юм. Мĕнех кирлĕ пôлчĕ-ши сана! Что тебе было надо! (гов. человеку, некстати сделавшему что-нибудь). Шурăм. № 6. Итлесех тăрас килет. Так и хочется слушать. Яланах: пăртак тăрам-ха, тăрам, тесех (всё откладывал и...), вăхăта ку таранччен ирттерсе ятăм. Рег. 1360. Вăл тытĕ тытех (непременно). Йоман ытти явăçран çирĕп-çирĕпех (положительно крепче). Рег. 236. Ĕçлекенех никам та çок халь конта («-ех» здесь только смягчает выражение; по мнению других, его след. перевести с.товом «особенно»). N. Урăх паллă ятлă çырмасемех çук. Других особенио известных оврагов нет. (По мнению Н. И. Полоруссова, «-ех» здесь только смягчает выражение). Орау. Еплех хăтланнине (или епле хăтланнинех) куримарăм çав, айăн-çийăн çавăрнса пĕтрĕç те. Рег. 1344. Он пусăкăшех çок конта. Совсем равных ему по величине здесь нет. Рег. 1357. Турĕ-турех (все-таки). Тумарĕ-тумарех. Правильность этих оборотов подтверждает и Н. И. Подоруссов. Рег. 1338. Çимĕкренпех (е самого семика) сумар выртать. Çомăр хыççăнах (тотчас после дождя) кайрĕ. Рег. 235. Илтсенех (илтсеснех) каларăм. Календ. 1910. Ăслă француз «Ити» шутласа илнĕ те, пĕр кĕске çиçĕмех 17 çухрăм тухнă.

ырă çын

(с̚, в Пшкрт с'ын), хороший, почтенный, порядочный человек. Çынтан кулакан çын ыр çын мар, теççĕ. || Употребляется в почтительных обозначениях и обращениях, как бы соответетвуя фр. mônsieur. В этом случае прнимает афф. 1-го л. ед. и мн. ч. Г. Тимоф. Ырă çыннăм, чун савнă Николай Иванович! (Начало письма). || Богатый человек, богатые люди. Сред. Юм. «Ыр çын — богатые люди; это выражение не указывает на душевные качества, а только на богатство». Сĕт-к. Вăт ыр çын хĕрех полнă: томтирсем те номай, тит. Сборн. † Ыр çын виттĕр çул хыврăм, амĕшшĕн мар, хĕрĕшĕн. Ырă çын ывăлĕ-хĕрĕ, дети богатых (и потому влиятельных) людей.

иртĕх

(и_рд’э̆х'), становиться избалованным. Орау. Çăккăрпа ан выльăр! çăккăрпа ан выльăр! Пĕр-ик кун выçă усрамалла сире, ытла иртĕхнĕ! (говорят ребятам). КС. Лашана пĕрмай лайăх апат парсассăн, иртĕхет (перестает есть обыкновенную пищу, избаловывается). IЬ. Ачисем пит иртĕхнĕ (избалованы, набалованы). Хĕвел 1. Эпир çак хĕр-арăмсем пекех пулмăпăр; вĕсем ытлашши те иртĕхеççĕ. КС. Эхи-и, ачам, лашу иртĕхсе кайнăç! Э, брат, лошадь-то у меня (говорит о своей лошади, хотя афф. притяжательный относится ко 2-му лицу) с жиру бесится! (Напр., у нее хороший корм, а она «балует»: не ест, раскидывает мордой корм, или ест сухую солому и пр. Сирах hVII. Ытлашши çию чире ларать, иртĕхсе çие-çие тăм-хаяр (в рукописи: тум-хаяр) чир те тупăн. Иртĕхсе çинĕ пирки нумайĕшĕ вилĕм тупнă, пырне чаракан кун-çулне малалла тăсать. Абаш. Иртĕхсе кайнă. 1. Расшалался. 2. Стал жить роскошно.

унашкал

унашкаллă, подобный ему (ей); такой. Янсут. Уншкал пĕр айăп такамăн та пулать. У всех есть такие недостатки. Сятра. Конда онашкал с̚ын с̚ок. Lb. _пэ_р (= эпир) онашкалн'а (с тверд. л) корман (к не озвонч). Мы такого не видали. IЬ. С афф. прит. 3-го л.: онашкал’ы̆, онашкал’ы̆н, онашкал’ы̆нџа (н не палат.). Шурăм-п: № 21. Унашкаллă çынсем питех сахал.

урли

(урλи^ы, т. е. урлă+афф. притяж. 3-го л.), поперечина. || Уток ткани? Н. Седяк. Улача пир кĕпен урли шурă.

усси-йышши

(с афф. З-го л.), польза (от них). Менча, Ч. Ачи-пăчи пулсассăн (у него), ачи-пăчи усси-йышшине курмалла тăвăсăнччĕ, тет. (Атя ят хуни).

уççи

(уçă+афф. притяж. 3-го л. п), ключ. Юрк. См. çăраççи. Ч. Н. Уççа илейĕттĕм, уççи çук. Богдашк. Айакра хăл çути курăнăть — симĕс арча уççи мар-ши çав?

ут-кăшкар

(-кы̆шкар), назв. раст. Склоняется как проч. им. сущ. без афф. прит. З-го л.: ут-кăшкарăн, ут-кăшкара еtс К.-Кушки, Юрк., Самар. и др. К.-Кушки. «Ут-кăшкар съедобный щавель». Кĕвĕсем. Ут-кăшкарăн вăрлăхĕ, хура-туллăн ырлăхĕ. У коневьего щавеля — его семена, а у гречи — се добротность, отличные качества. Чув. прим. о пог. 459. Ут кăшкар — щавель. Рак. Ут-кăшкар — щавель, rumex L. Кайсар. № 36. Ут кăшкар (конский щавель). Çаранра ӳсет. Тăрри пулсан, тăррине хывăх вырăнне чăхсене пăтратса параççĕ (месят курам вм. мякины). Мыслец. «Ут-кăшкар — конёвник». Янтик. Б. «Ут-кăшкар — столбунец».

отă

утă (оды, уды), остров. Щ. С. Утă, остров. Сред. Юм. Тинĕс уттинче, на морском острове. Жит. св. Апрель. Пиртен чилай аякра, çур-çĕр енче, Архангельск кĕпĕрнинче, Шурă тинĕсĕн пушă утти çинче. Сред. Юм. Лашасĕие кĕр-кôнне йăлăма утта ятăмăр та, киле илсе тавăрăннă чôх тытса чармалла мар: самăрăлса капнă та, пĕрех-май тăрăх чĕвен сикеççĕ. || Роща среди поля. Пшкрт. Мы̆н оды̆ра мы̆н _шэ̆_шкэ̆, мыри ларат шоп-шоры̆. IЬ. Оj вари^ынџä шэ̆_шк оττи^ы. Среди поля ореховая роща. Дик. леб. 34. Уттипе ларакан çав чăтлăх ăшне нихăçан та, хĕвел çути ӳкмен. Шибач. Ота (или вĕтлех) — кусты. Вомбу-к. Отă (вĕт вăрман). || Луговина; лощина, местность. М. Н. Петров. Ч. С Пирĕн ялăн, сĕрен пулсан, çавă Була (чит. Пăла) уттинче ут яратчĕçĕ, тет. || Отă (ады̆), назв. поля, на север от с. Иккова, Чебокс. у. || Именево. Утти (т. е. утă+афф. 3-го л.) — утă çулмашкăн тасатнă çĕр. Встречается в сложекии: Ваççа утти', назв. чищобы. || В след. текст утти попало по ошибке. Ходар. Атăл урлă, тинĕс урлă шур сухал старик утти килнĕ, тет, çак Çумкка çинчен куç ӳкнисене кăларма. Тфу! (Заклинание от сглаза во время оспы — шатра). || Участочек, островок. ЙОН. Уттăн-уттăн (островками) хăла-çырли; пĕр çырлине анчах çырăм, çуратнă çĕр-шуран уйăрлтăм. Янш.-Норв. † Утăн-утăн ут-кăшкар утăн ури айĕнче. Сорч-Вар. Отăн, отăп çĕр çырли, пĕр çырлине татрăм-хыпрăм, çĕр-шуран уйăрăлтăм. КС. Хăш çерем çинче утти-уттипе (как бы островками) карта кăмпи пит нумай юлать. IЬ. Хăш вăрманта утти-уттине пушăтлăх кантăр пек ларать. В ином лесу молодая липовая поросль, годная на лыки, растет густо, как конопель, (целыми) островками. IЬ. Çаран çинче уттăн-уттăн (местами) пĕтĕмпех лаша-кăшкарĕ (конёвий щавель). || Долина(?). Рекеев. «Важно бы выяснить слово ут или утă — долина. От этого слова происходят чувашские «Атăл утти, типĕс утти». Интересно то, почему речную долину чуваши назвали ут или утă. Не потому-ли, что в старину чуваши расселялись по долинам рек и по ним же ходили (утнă) искать удобные места для селения? А может быть, Атăл утти значит весеннее шествие (течение) реки Волги, также и место весеннего течения других рек, или место разлива реки?»

Этимологический словарь чувашского языка (1964)

выльăх

«скот», «скотина»; выльăх-чĕрлĕх «домашние животные и птицы»; тат. терлек «скот», «скотина»; тере «живой». Ср. русск. живность — всякие мелкие животные и домашние птицы. В лексике тюркских языков слово выльăх стоит совершенно одиноко, у тюрок «скот» обозначается словом мал, соответствующее которому чувашское мул (см.) теперь имеет значение «имущество», «добро», «богатство». Проф. Ашмарин выльăх производит от слова вăй + афф.-лăх (Материалы... 52). Производить это слово от вăй, диал. вый «сила», «достаток», действительно, вполне правомерно: в период, когда скотоводство являлось основной, ведущей отраслью хозяйства, все имущество человека заключалось в домашних животных: вый + лăх > вильăхй со среднеязычной артикуляцией вызвало смягчение последующего согласного л. Другую этимологию предлагают Н. И. Золотницкий (КСл. 29), проф. М. Рясянен (MSFOu XLVIII, 123) и проф. О. Прицак (Die bulgarische Fürstenliste, 1955, S. 67). Они склонны производить это слово от тюркского улак, первоначально — «всякое вьючное животное», в словаре Мах. Каштарского улаг — «быстроходный конь», «боевой конь». При этой этимологии трудно объяснить смягчение звука лулак ведет происхождение чув. лав (см.).

выля

, диал. вылля «играть», «резвиться», «забавляться», «развлекаться»; азерб., туркм., тур., кумык., казах., к. калп., ног., тув., хак. ойнаойно, узб., башк., тат. уйна то же. Слова эти произошли от вăйă, ойун и пр. «игра», претерпев некоторые фонетические изменения; в чув. выпадение й одновременно вызывает смягчение последующего л и подъём артикуляции предшествующего звука ă > ы: вăйă + афф.-ла > вăйла > выля, вылля.

йăмшак

(çемçе) «мягкий», «рыхлый»; др. тюрк. йымшак «мягкий», «нежный»; КБ, Замахш., Зол. бл., чаг., азерб., туркм., тур. йумшак, азерб. юмшаг, уйг., кирг. жумшак, казах., к. калп. жумсак, ног. юмсак, башк., тат. йомшак, алт. в дьымчак, дьымыжак, тув. чымчак, хак. нимзах, ойр. дъымжак, балк. зумушак, узб. юмшок «мягкий», «рыхлый», «нежный»; тефс. XII—XIII вв. йумша «смягчаться»; Н. А. Баскаков возводит к глаголу джум «сжимать» (Академику В. А. Гордлевскому к его 70-летию, 1953, стр. 40). С. Ахаллы производит юмшак от слова гум «песок» + афф. -шак (Вопросы методики изучения истории тюркских языков. Ашкабад, 1961, стр. 96); может быть, от дьым (алт.), йум (МК) «пух», «перо»; чув. çăмазерб. юн, туркм., тур. йӳн «шерсть»; см. çемçе.

йĕнерчĕк

«седёлка»; кирг., ойр. ээрчик, казах. ыңыршак, башк. ынгырсак, тат. ынгырчак, «седелка»; алт. В ыңгырчак, тув. ынгыршак «вьючное седло»; карач. ангырчак «ленчик (деревянная основа седла)». Ср. др. монг. йангғирчаг, совр. монг. янгиа, янгирцаг «вьючное седло» (для перевозки тяжестей); Сокров. сказ, ингирчак «однорядное седло». Образовано от йĕнер с помощью афф. уменьшительности -чĕк.

кумми

(с афф. принадл. 3-го л. из кумă) «основа ткани». Происхождение не известно; может быть, основанием для образования этого слова послужило араб. (кумаш) «ткань»; ср. русск. кумач (?); см. ураçă.

пĕçĕ

«бедро», «ляжка»; МК, Замахш., туркм., кирг., якут., кумык, бут, хак. пут, азерб. буд, башк., тат. бот «бедро», «ляжка» (в азерб. и кумык, также «окорок»), тур. бут «ляжка»; алт. В пут, тув. бут «нога»; тур. бад’ж’ак «нога», «голень»; уйг. пашк «голень» (человека); пут «нога», кирг, диал. пәйчә «нога животного». Чув. пĕçĕ из перс. (паче) «ножка»; (па, пай) «нога»; -че, -çĕ, -джак и др.— афф уменьшительности.

пултăран

«борщовник»; тат., башк. балтырған «борщевик; тур. балдыран «болиголов»; казах. балдырған «растение со сладким сочным стеблем»; кирг. балтырган «купырь» (трава), айуу балтырган «борщевик»; алт. В, хак., урянх. (Катанов) палдырган heracleum sibiricumбалчирган «борщевик»; в казах. диалектах бадыран «огурец»; ср. перс.-афф. бадранг «огурец».

пурнăç

, пурăнăç «жизнь». От пурăн «жить» + ăç — афф. отвлеченных существительных; ср. çăлăн «спасаться» — çăлăнăç «спасение».

пучах

, пуçах «колос» (ржи, пшеницы и др.); Замахш., чаг., уйг., тур., тат., тат., башк. башак, узб. бошок, туркм. баш «колос»; казах., к. калп., ног. масак, кирг. машак, алт. В, ойр., тув. мажак, хак. пазах «колос»; чув. пучах кăлар, пучаха лар, уйг. баш чикар, узб. бошок чикар, казах. баш шыгар, тат. башак чыгар, башаклан «колоситься». Образовано от пуç «голова» + ах — афф. уменьшительности; б ~ п ~ м.

пӳрнеске

«наперсток». От пӳрне «палец»; -ске — афф. уменьш.; ср. эрз. суркс «кольцо»; сур «палец»; фин. (суоми) сормус «кольцо»; сорми «палец».

сайла

1. «угощать»; 2. «дарить»; кирг., казах., ног., тат., кумык., алт., хак., ойр. сыйла, узб., карач. сийла, башк. hыйла, туркм. сыла «угощать», «оказывать почёт», «уважение» в хак., казах., алт. В, ойр. ещё «дарить». Образовано от сай с помощью афф. -ла.

сывлăм

«роса» (см. вил шыв); хак. салым, шор. шалым, тув. шалын «роса». Из сывла (см.) + афф.-ăмсывлăм — «результат дыхания»; Т. М. Матвеев рассматривает его как сложное слово: сыв, су «вода» + лăм «влага», «сырость». (Вопросы чув. яз., лит. и иск., 1960, стр. 6).

сывсăр

, сымар «нездоровый», «больной». Из сывă (см.) + -сăр — афф. отрицания; сывă (см.) + мар — частица отрицания (см.).

çĕкле

«поднимать», «поднимать тяжести»; çĕклесе кил (кай) «принести (унести) на себе какой-н. груз» (мешок муки, вязанку дров); çĕклем «охапка», «беремя»; у Вишневского сюксю, у Золотницкого сьӳксӳ «порука»; МК, Рабг. йӳклӓ туркм., тур., ног. йӳкле, азерб. йӳклә, узб. юкла, уйг. йӳкли, жӳкли, тат. йӧклә, кирг. жӳктӧ, казах. жӳкте, ойр. дьукте «вьючить», «навьючивать», «грузить», «нагружать»; ойр. дьукш «поручитель». Образовано с помощью афф. от çăк (см.).

ула

1. «выть»; 2. «голосить», «рыдать», «реветь»; КБ, МК, АФТ, азерб. агла «рыдать», «плакать»; Ибн-Муханна улы, хак., кирг., казах., кумык., тур., ног. улу, туркм., узб. увла, азерб., тат. ула, башк. оло, якут. улуй «выть», «завывать». Образовано с помощью афф. -ла от звукоподражательного у-у-у.

улпут

уст. «барин», «помещик», «дворянин»; др. тюрк., МК алпағу, алпағут «титул», «чин», «герой»; Ибн-Муханна алпағу «владетель»; тат. алпавыт, башк. алпауыт уст. «помещик»; ср. монг. албагут «знать». Вероятно, представляет форму множ. ч. слова улăп (см.). Проф. Ашмарин этимологизирует это слово следующим образом: алпагут < алп + агут (от ак fluere), т. е. semen (proles) gigantum vel geroum (О морфолог, категориях подражаний в чув. яз. Казань, 1928, стр. 71). Вероятно, -гут здесь является монгольским афф. множ. ч., и не имеет отношения к тюркскому глаголу ак «течь».

ултав

«обман», «хитрость», «плутовство»; ултавçă «обманщик», «мошенник», «плут»; ултала «обманывать», «одурачивать», «плутовать», «надувать», «обольщать»; чаг. алдағ, туркм., ног. алдав, узб. алдов, уйг. алдаш, кирг. алдоо, казах., к. калп., тат., башк. алдау, тур. алдатма, кумык. алданув «обман»; туркм. алдавчы, узб. алдовчи, узб. тефс. XIV-XV вв. алдағчи, уйг. алдамчи, кирг. алдамчы, казах. алдамшы, к. калп. алдayшы, ног. алдавшы, тур. алдатыджы, тат. алдакчы, башк. алдаксы «обманщик»; Замахш. олда, уйг. алди, тефс. XII-XIII вв., узб., кирг., казах., к. калп., ног., карач., туркм., тат., башк. алда, азерб., тур. алдат «обманывать». От ал (др. тюрк., МК, Зол. бл., ПК, чаг., тур., гаг.) «обман», «хитрость», коварство», «ложь», «лесть». В чув. в значении «обманывать» первоначально, по-видимому, употреблялось слово улта, а потом, после появления в языке слова ултав, от последнего образовалась новая форма ултавла, с течением времени в выпало, а улта совсем утратило свое значение и омертвело. Иначе необъяснимо наличие двух афф. -та и -ла в слове ултала.

унаç

«комок скатанного теста наподобие колбасы». Образовано с помощью афф. -ăç от глагола уна «катать», «валять тесто в муке»; тюрк. ун, он «мука» > тур. унла «посыпать мукой»; азерб. унла «обвалять в муке»; алт. В, туркм. унаш, к. калп. унашы «лапша» (ун «мука», аш «пища»).

утлан

«садиться верхом на лошадь»; др. тюрк., МК (1, 239) атлан, уйг., азерб., тур., туркм., кумык., тат., башк., к. калп. атлан, узб. отлан, кирг. аттан, тув. аъттам «садиться верхом на лошадь». Образованы с помощью афф. -лан от aт, от, ут (см.).

ӳпкеле

1. «упрекать», «укорять»; «роптать», «пенять», «обижаться», «быть недовольным»; др. тюрк. ӧбкиле, ӧбкӓлӓ, уйг. ӧпкили, узб. упкала, тат., башк. упкәлә, кирг. ӧпкӧлӧ, казах. ӧкпеле, к. калп. окпеле, ног., кумык. оьпкеле, ойр. ӧкпӧлӧ «обижаться», «быть недовольным»; др. тюрк. ӧвкӓлӓ, ӧбкӓлӓ (Габэн), полов. ӧпкеле «сердиться»; хак. ӧкпелен «обижаться», «гневаться», «сердиться», «раздражаться», «горячиться», «негодовать»; хак. ӧкпелиг «обидчивый», «сердитый, «вспыльчивый», «горячий». Образовано с помощью афф. -ле от ӳпке (см.).

хăв

, ху, хăвала 1. «гнать», «прогонять»; 2. «гнаться», «преследовать»; КБ кув «преследовать», «ловить»; маних. (По-каян. мол.) кувла, тефс. ХII-XIII вв. «преследовать», «гнать»; МК ков (коф), азерб. гов, тур., туркм. ков, ковала (в тур. кроме того ког, когала), уйг. когли, узб. кув, кувала, кирг. ку, кубала, казах., к. калп., тат. ку, куала, чаг. кав, кумык. кув, кувала «гнать», «преследовать»; в хăвала, кубала и др. афф. -ала (быть может, восходящий к -кала, -гала) означает интенсивность, учащательность действия.

хăлăхсăр

«бесчувственный», «непослушный», «неслух», «наглый», «дерзкий»; тат. холыксыз «несдержанный», «нервный», «неуравновешенный»; башк. кылыкhыз «с плохим, дурным характером»; «своенравный»; казах., кылыксыз «неучтивый» (Ильминекий), казах., кулыксыз «человек нехорошего поведения, крутого нрава»; ног. кылыксыз «недисциплинированный», «распущенный»; азерб. гылыгсыз «неприветливый». Образовано с помощью афф. -căp от корня, соответствующего уйг., к. калп. хулк, МК, Замахш. кылык, АФТ кылығ, тат. холык «нрав», «характер», «привычка», «поведение», алт. В кылык «занятие», «нрав»; «поступок», «поведение», «умысел», «привычка»; «обычай»; казах., кулык, к. калп. диал., кумык. кылык, туркм. гылык, хак. хылых «характер», «поведение», «привычка»; кылык и др. образованы с помощью афф. -ык от глагола кыл «делать», ср. тефс. XII-XIII вв., кирг. кылык «действие», «поступок», «проделка»; «нрав». Слово это рано смешалось и слилось с заимствованным из араб. яз. «характер», « натура», «нрав»; «настроение», «расположение духа»; «гнев».

хăлчăк

, хылчăк «ость», «острые щетинообразные усики на колосьях ячменя, пшеницы и др».; кирг., кумык., тур., тат. кылчык, узб. кылтык (килтик), башк. кылсык, азерб. гылчыг, туркм. гылчык, ойр. кылга «ость»; казах., кылжык «ворсинка», «волосок»; к. калп. диал. кълтык, къылшык «ость». Образованы с помощью афф. уменьшительности -чăк от ш «конский волос», «щетина» (см. хĕлĕх); следовательно, хăлчăк, кылчык и др.— «короткая (маленькая) щетина».

хĕлĕх

1. «конский волос»; 2. «струна»; узб., уйг., якут. кыл, азерб., туркм. гыл, алт. В, казах., к. калп., ног., тур. кыл «конский волос»; кирг., тат., башк., ойр. кыл, тув., хак. хыл «конский волос»; «струна», а в некоторых тюрк. яз. (тат., узб. и др. ещё «щетина»). В чув. конечное -ĕх, по мнению Рамстедта, первоначально являлось афф. уменьшительности (Введение 188); ср. монг. килғасан (Бурдуков), бур. монг. халгасо, хилгасу (Подгорбунский) «конский волос»; монг. хил «смычок».

хунь

— употребляется только с афф. принадлежности: хуньăм «мой тесть», хуню «твой тесть»; родственно тюрк.: кайын > хайын > хуйăн > хуйн > хуньй вызвало смягчение последующего н.

хупă

, с афф. принадл. 3 л. хуппи; 1. «крышка», «покрышка»; 2. «покров», «верхний слой чего-л».; «скорлупа», «корка», «кожица», «кожура», «шелуха», «чешуч (рыбы)»; тефс XII-XIII вв. кабык, кабук «кора», «кожица»; азерб. габыг, туркм. габык, тур. кабук, кирг., казах., кабык, тат., башк. кабык «кора», «луб»; «кожура», «скорлупа», г»шелуха», «оболочка»; узб. кобик «кора (земная)»; «скорлупа»; тув. хавык, хак. хабых «оболочка», «скорлупа», «шелуха»; сюда же относятся: МК кабчак, уйг., кирг. капкак, тур. капак, азерб. гапаг, туркм. гапак, узб. копкок, тат. капкач, башк. капкас, якут. хаппах «крышка», «покрышка». От глагола: чув. хуп, азерб. гапа, тур. капа, к. каш. жап «закрывать», «затворять»; Замахш. капа «запирать».

хут

вут хут, кăмака хут «топить печку». От кӳй (КБ, Зол. бл.), кӧй (башк., хак.) «гореть» + афф. понудительности -т.

хутаç

1. «мешочек», «сумка»; 2. «стручок (гороха, бобов)»; кирг., тат. калта «кожаная сумка»; узб. халта «мешок», «сума»; алт. В калта «кисет», «кожаный кошелек», «карман»; туркм. халта «пузырь»; Ибн-Муханна хута «мешок»; к. калп. калта «мешок»; «сумка»; «карман». От *халта + афф. уменьш. -ча: халтача > хултаçă > xymaçă > хутаçкат «накладывать рядами»; кирг. кат «спрятать»; тоб. ката «всовывать» (Радлов II, 279); от тюрк. калта др. русск. калита

чăпăк

(чĕлĕм чӓрӓкё) «чубук», «полый деревянный стержень, на который насаживается курительная трубка»; МК, кирг. чыбык, уйг. чивик, узб. чевик, казах., к. калп., ног. шыбык, тат., ойр. чыбык, башк. сыбык «прут», «розга», «хворостина»; тур. чубук, азерб. чубуг «прут»; «трубка»; туркм. чыбык «прут» и уст. «длинная пялка (прут) муллы для наказания учеников в мектебе» (Беляев); карач. темир чыбык «проволока»; ср. араб. перс. «чубук», «трубка». В словах чăпăк, сыбык А. А. Юлдашев различает сыб || чыб «молодой»; «разветвление» + афф. уменьшительности -ăк, -ык.

чĕлĕх

«пищики в гармонике»; казах., тил «лады, клавиши гармоники»; азерб. дил (гармонда) «пищик»; кирг. тил «язычок варгана». От слова чĕлхе (чув.), тил, дел «язык»; -ĕх — афф. уменьшительности.

шал

«внутренность»; «внутренний»; шал енĕ «внутренняя сторона»; шала «во внутрь», «вглубь»; шалти «внутренний». От ăш «внутренность» (см.) + афф. -ал, ăшал > шал (начальное ă выпало); ср. ай (см.) + ал.

шăпăр

«метла»; МК сӳпӳргӳ, сӳбӳргӳ, чаг. сӳпӳргӳ, Замахш. сӳпӳркен, кирг. шыпыргы, тур. сӳпӳрге, уйг., азерб. сӳпӳргә, узб. сӳпӳрги, узб. С сӳпӳрга, кумык. сибиртги, карач. сибиртки, тат. себерке, хак. сыбыргы, якут. сиппир «метла», «веник». Образованы от глагола: уйг., узб. С, азерб., тур. сӳпӳр, узб. супур, тат. себер, кумык., ойр. сибир, казах., к. калп. сыпыр, кирг. шыпыр, якут. сипии «мести», «подметать»; в чув., возможно, произошла субстантивация тюрк. глагола или к природному глаголу шăл прибавился афф. -пăр.

яшка

«похлёбка», «суп», «щи»; МК, Зол. бл. аш «пища». Образовано с помощью афф. -ка от перс. (аш) «суп», «похлёбка», «кушанье»; ср. русск. юшка «всякий навар, особенно рыбий» в выражениях «дешёвая рыбка — плохая юшка», „свари, кума, судака, чтобы юшка была“уха, юха.

Словарь Федотова «Тĕне кĕмен чăвашсен ячĕсем»

Айăмпи

яз. и. ж., Айым, Айымбай (тат. айым "мой месяц" + бай "богатый") - яз. и. м. Айăм: ай "луна, месяц" + афф. -ăм + -пи (< сокр. форма перс. биби "госпожа, женщина высшего круга"). В целом Айăмпи "луноподобная госпожа".

Елиçка

(Йелиçка), яз. и. м. Рысайк. (Ашм. Сл. IV, 268) Елиç + -ка, уменьш. ласкат. афф. См. Елеç.

Ителмес

и. м. Сител (Цив.) // Назв. дер. Чеб. у. Сказ. и пред. чув. 114. Эпир ĕнтĕ иксĕмĕр Ителмесрен иртремĕр (Ашм. Сл. III, 153): Ит < др.-тюрк. it, "собака" + элмес < др.-тюрк. almas: al- "брать, взять, принимать" + -mas — афф. отрицательного причастия настоящего и будущего времени. Следовательно, Ителмес — имя — оберег ребёнка, на которого не будет покушаться даже собака.

Мулентей

яз. и. м. Ялюха М., САСС, Т.-И.-Шем. Муленти, тоже, что пред. сл. (Ашм. Сл. VIII, 261): Мулен + -тей, где Мулен < мулла "ученый, служитель веры" + -н- — имя образующий афф. + -тей — уподобит. аф., т. е. "подобный господину, ученому" (Петров. ЧЯИЭФ, 50). См. Мулантай.

Тăхти

яз. и. м. Иревли, Ялюха М., Чăвашсем. // яз. и. ж. Рекеев, Т.-И.-Шем., Чӳкчӳрми, Альш. Тăхти — Анна. Псевдоним чувашского поэта И.Е.Ефимова, автора "Колчак" (Ашм. Сл. XIV, 11): Тăхта- + притяж. афф. -и. См. Тăхтаман, Тăхтани и др.

Тимми

яз. и. м. Рекеев (Ашм. Сл. XIV, 48) < русск.-стар. редк. Дим (Петр. СМЛИ, 95) + чув. притяж. афф. -и.

Титти

яз. и. м. Иревли (Ашм. Сл. XIV, 82) < русск. м. и. Тит (Петр. СРЛИ, 209) + притяж. афф. -и.

Ули

яз. и. ж. Иревли (Ашм. Сл. III, 211) < русск. уменьш.-ласк. Оля к Ольге (Петр. СРЛИ, 170, 335) + притяж. афф. -и.

Утти

яз. и. м. Иревли, Рекеев, Ст. Чек. (Ашм. Сл. III, 335): Утте + притяж. афф. -и > Утти.

Çеçки

яз. и. ж. Патраклă (Ашм. Сл. XII, 93) < çеçке "цветок растения" + притяж. афф. -и.

См. также:

__тăпа афф. » - çăн - çĕм - çи -ç -çăм