Чувашско-русский словарь (1982)

ватă

старческий
ватă сасă — старческий голос
ватă енне кай — клониться к старости
ватта сулăн — клониться к старости
ăна ватă сăн çапнă — он постарел на лицо (букв. приобрел старческий вид)
ун ватти çитмен-ха — он еще не старый (букв. не достиг старости)

евĕклĕ

приятно
евĕклĕ сăн-пит — приятное лицо

илемсĕрлет

делать некрасивым
уродовать, обезображивать
шатра унăн сăн-питне илемсĕрлетнĕ — оспа обезобразила его лицо
япăх çĕленĕ тумтир кĕлеткене илемсĕрлетет — плохо сшитая одежда уродует фигуру

йăвашлан

4.
теплеть, становиться мягче, теплее, ласковее
сăн-пичĕ йăвашланчĕ — его лицо потеплело

йăлкăшуллă

2.
сияющий, светлый, радостный
йăлкăшуллă сăн-пит — сияющее лицо

йӳçенкĕ

4. перен.
унылый, кислый, вялый, скучный
йӳçенкĕ сăн-пит — кислое выражение лица

кăмăллă

приятно, привлекательно
кăмăллă сăн-пит — привлекательная наружность
кăмăллă çанталăк — приятная погода
кăмăллă курăн — выглядеть привлекательно
Кама мĕн кăмăллă: йытта — шăмă, тилле — пулă. — посл. Кому что нравится: собаке — кость, лисице — рыба. (соотв. На вкус, на цвет товарища нет).

кĕр

◊
айăпа кĕр —провиниться
аса кĕр — образумиться, взяться за ум
вĕреме кĕр — закипеть, начать кипеть
йĕркене кĕр — войти в рамки, в колею
киле кĕр — быть принятым в дом невесты (о женихе)
мунча кĕр — мыться в бане
парăма кĕр — залезть в долги
пая кĕр — войти в долю
пĕве кĕр вырасти
пурнăçа кĕр — осуществляться, проводиться в жизнь
пуçа кăмест — в голове не укладывается
сăн кĕчĕ — появился румянец (на лице)
çĕре кĕр — умереть
çылăха кĕр — 1) согрешить, впасть в искушение 2) провиниться
хĕле кĕр — дожить до зимы
хута кĕр — заступаться за кого-л.
шанăçа кĕр — войти в доверие
шăршă кĕрет — чем-то пахнет
ку шута кĕмест — это в счет не идет
çын шутне кĕр — выбиться в люди
шыва кĕр — купаться
ята кĕр — получить замечание
чун кĕчĕ — я пришел в себя, успокоился

кĕре

3.
смуглый, бронзовый
кĕре сăн-пит — смуглое лицо
кĕре питлĕ çын — человек со смуглым лицом

килĕшӳллĕ

привлекательно
со вксом
килĕшӳллĕ сăн-сăпат — привлекательна лицо
ачасене килĕшӳллĕ тумлантар — одевать детей со вкусом

килĕшӳсĕрлĕх

3.
непривлекательность
сăн-пит килĕшӳсĕрлĕхĕ — непривлекательность лица

кичем

угрюмо, мрачно, неприветливо
кичем вăрман — угрюмый лес
кичем сăн-пит — мрачное выражение лица
кичем шухăшсем — мрачные мысли

◊
аша кичем çапнă — мясо протухло

курăмсăр

невзрачный, невидный, несолидный
курăмсăр сăн-пит — невзрачная внешность
курăмсăр тавар — товар, не имеющий вида

кӳрен

II. глаг.

обижаться, быть в обиде
оскорбляться
огорчаться, досадовать
питĕ кӳренмелле! — какая досада!
кӳренмелле йăнăш — досадная ошибка
кӳреннĕ сăн-пит — обиженный вид
кӳреннĕ пек пул — иметь обиженный вид
уншăнах кӳренме кирлĕ мар — не стоит на это обижаться
мана ан кӳрен — не обижайся на меня
хама хам кӳренетĕп — я досадую сам на себя
пачах та кӳренмест — он нисколько не обижается

кӳренчĕк

обидчивый, обиженный, огорченный
кӳренчĕк ача — обидчивый ребенок
кӳренчĕк сăн-пит — обиженное лицо

лапшака

5. диал.
неряшливый, неопрятный
лапшака сăн — неряшливый вид

мораллĕ

моральный
çамрăксен мораллĕ сăн-сăпачĕ — моральный облик молодежи

пăлханчăк

3.
беспокойный, взволнованный, возбужденный
тревожный
пăлханчăк сасă — взволнованный голос
пăлханчăк сăн — возбужденное лицо

пĕрьевĕрлĕх

сходство, однообразие, однообразность
сăн-пит пĕрьевĕрлĕхĕ — сходство внешности
пурнăç пĕрьевĕрлĕхĕ — однообразие жизни
занятисен пĕрьевĕрлĕхĕ — однообразность занятий

савăнăçлă

радостно, весело
савăнăçлă сăн-пит — радостное лицо
савăнăçлă уяв — веселый праздник
савăнăçлă хыпар — радостное известие
савăнăçлă кулă илтĕнет — слышится веселый смех
пирĕн кунта питĕ савăнăçлă — у нас здесь очень весело

салху

тоскливо, грустно, печально, уныло, угрюмо
салху кăмăл — 1) тоскливое настроение 2) угрюмый характер
салху сăн-пит — унылый вид
салху вăрман — угрюмый лес
ма салху çӳретĕн? — что ты такой невеселый?

сăн

1.
лицо, внешность, наружность
вид, облик, образ
хитре сăн — красивое лицо
тискер сăнлă — с безобразной внешностью
сăнĕпе вăл çамрак-ха — с виду он еще молод
сăнран улшăн — измениться в лице
Сăнĕ мĕнле, чунă те çапла. — погов. Каково лицо, такова и душа. (соотв. Каково обличье, таковы и привычки).

сăн

2.
облик, картина, вид, пейзаж
хальхи хула сăнĕ — облик современного города
кӳлĕ сăнĕ — вид озера, вид на озеро
кĕрхи сăнсем — осенние пейзажи

сăн

3.
изображение
портрет
фотография, фотоснимок
хӳме çинче — писательсен сăнĕсем — на стенах — портреты писателей
сăн ӳкер — 1) рисовать, писать портрет 2) фотографировать
сăн ӳкерттер — фотографироваться
сăнна ярса парха — пришли мне свою фотографию

сăн

4.
цвет
оттенок
симĕс сăнлă пусма — материя с зеленоватым оттенком
хура сăнлă— темного цвета, темноватый
питне хĕрлĕ сăн кĕчĕ —у нее на щеках появился румянец
кĕпен сăнĕ кайнă — рубашка потеряла цвет, полиняла

сăн

5. уст.
маска

сăн-пит

лицо, облик (человека)
хитре сăн-пит — красивое лицо

сăн-пуç

то же, что сăн 1.
кăмăллă сăн-пуç — приятная внешность

сăн-сăпат

то же, что сăн-пит
çиллес сăн-сăпат — мрачное выражение лица

сăпайлă

4.
красивый, изящный, привлекательный
сăпайлă сăн-пит — привлекательная внешность

сĕмле

2.
омрачать, затуманивать
ун сăн-питне хуйхă сĕмлерĕ — его лицо омрачила печаль

сивĕ

холодный, неприветливый, неприязненный
чун сивви — неприязненное отношение
сивĕ сăн-пит — холодное выражение лица
сивĕ куçпа пăх смотреть неприветливо
Ăшă сăмах — çу кунĕ, сивĕ сăмах — хĕл кунĕ. — посл. Ласковое слово — что летний день, неласковое — что зимний день.

сивлеклĕ

угрюмо, мрачно
сивлеклĕ сăн-пит — мрачное, хмурое лицо

сулхăн

угрюмо, мрачно
холодно
сăн-пичĕ сулхăн — у него мрачное лицо
сулхăн пăх — смотреть невесело

тарăхуллă

3.
обиженный, выражающий обиду
тарăхуллă сăн-пит — обиженное выражение лица

тĕксĕмлет

4. перен.
омрачать, делать мрачным, хмурым, сумрачным
кăмăла тĕксĕмлет — омрачить настроение
сăн-питрен тĕксĕмлет — навеять на кого-л. тоску

тĕссĕррĕн

2.
невзрачно
сăн-сăпаче тĕссĕррĕн курăнать — он выглядит невзрачно

тискерлет

3.
делать страшным, ужасным
делать трагическим
хăрани сăн-питне тискерлетсе пăрахрĕ — страх обезобразил его лицо

тунсăхлă

грустно, печально
тунсăхлă юрă — грустная песня
тунсăхлă сăн-пит — печальное выражение лица

тӳрккес

грубо, некрасиво, непривлекательно
тӳрккес сăн-пит — грубые черты лица

флегматикла

флегматично
флегматикла сăн-сăпат — флегматичный вид

хĕрлемес

1.
багровый, красный
хĕрлемес сăн — багровое лицо
çывăрман пулас вăл — куçĕсем хĕрлемес — наверное, он не спал — глаза красные

хумханчăк

взволнованно, тревожно
хумханчăк сасă — взволнованный голос
хумханчăк сăн-пит —встревоженный вид
хумханчăк калаç — говорить взволнованно

хыткан

1.
худой
худощавый, сухопарый, поджарый разг.
хыткан лаша — худая лошадь
хыткан сăн-пит — худощавое лицо
хыткан çын — сухопарый человек

чĕрĕ

живо, подвижно, бойко, проворно
чĕрĕ ача — бойкий ребенок
чĕрĕ куç — живые глаза
чĕрĕ сăн — бодрый вид
вăл питĕ чĕрĕ калаçать — он говорит очень бойко

ырăлан

2.
становиться добрым, приветливым, добреть
сăн-пичĕ ырăланса кайрĕ — лицо его стало приветливым

ырхан

1.
худой, тощий
худощавый, сухой
ырхан выльăх — тощий скот
ырхан сăн-питлĕ çын — человек с худым лицом
Çур ырхан та кĕр мăнтăр. — посл. Весна тощая, да осень тучная.

эрлен

обижаться, быть в обиде
эрленсе кай — обидеться
эрленсе калаç — говорить с обидой
эрленнĕ сăн — обиженный вид

юнсăр

без крови
юнсăр сăн-пит — бескровное лицо

япшар

нежно, ласково, приветливо
япшар сăн-пит — приветливое выражение лица
япшар сăмахсем — ласковые слова
япшар чун — нежная душа
вăл япшар кулса илчĕ — он приветливо улыбнулся

ӳкер

5.
снимать, фотографировать
производить съемку
кинофильм ӳкер — снимать кинофильм
сăн ӳкер — фотографировать
фото ӳкер — фотографировать
ӳкерсе ил — 1) срисовать 2) снять, заснять

ӳкерттер

2.
сниматься, фотографироваться
эпир виççĕн сăн ӳкерттертĕмĕр — мы сфотографировались втроем

çиллес

хмуро, угрюмо
мрачно, сурово
çиллес пĕлĕтсем — мрачные тучи
çиллес сăн-пит — хмурое лицо
эсĕ ма çиллес — почему ты не в духе?
вăрман çиллес шавлать — мрачно шумит лес

çиллеслен

1.
становиться гневным, злым, злобным
унăн сăн-пичĕ çиллесленчĕ — лицо его стало гневным

ăмăр

3.
сумрачный, угрюмый, мрачный перен.
сумрачно, угрюмо, мрачно
ăмăр кăмăл — мрачное настроение
ăмăр сăн-пит — сумрачный вид
вăл паян темле ăмăр курăнать — он сегодня какой-то угрюмый

ăмăрлат

хмурить
сăн-пите ăмăрлат — нахмуриться, принять мрачный вид

ĕшенчĕклĕ

2.
усталый, утомленный
изнуренный
ĕшенчĕклĕ сăн-пит — изнуренный вид

кĕрелĕх

3.
смуглость
загар
загорелый вид
сăн-пит кĕрелĕхĕ — загар на лице

тискерлен

3.
становиться страшным, ужасным
становиться трагическим
сăн тискерленет — лицо становится страшным

тĕксĕм

мрачно, хмуро, невесело, угрюмо
тĕксĕм çын — угрюмый человек
тĕксĕм сăн-пит — невеселый вид
тĕксĕм пăхса лар — сидеть с угрюмым видом

сăн

◊
ашшĕ сăнĕ пур — он похож на отца
сăнĕ те çук — нет никакого вида; не имеет (никакого) вида
сăнран кай (ӳк) — 1) спасть с лица 2) осунуться, побледнеть
ăна сăн кĕчĕ — на вид он поправился, поздоровел

Никольскийĕн чăвашла-вырăсла словарĕ

сăн

I. окончание в смысле:
если, когда
каласассăн — если, когда сказал

сăн

II.
лицо
черты лица, образ
преображение
çакă сăнăма асăнмалăх патăм савнă тусăма — это мое изображение я дал на память любимому другу
есĕ аçупа пĕр сăнлă — у тебя одно лицо с твоим отцом (ты очень похощ на отца)
сăн ӳкер — фотографировать; писать изображение
сăн пăхмалли, куç-кĕски — зеркало
чипер сăнлă хĕр — красивая девушка
сăнсăр — безобразный
сăн-сăпат — лицо
унăн сăн-сăпачĕ хитре — у него красивое лицо
сăнкса — задуматься

сăпат

см. сăн

Словарь чувашского языка

сӳн

гаснуть. Изванк. Çуртасем сӳнсе ларсан, эпир пурте кӳме çине хăпарса лартăмăр. Чув. пр. о пог. 24. Хĕвел тухăçĕ хĕрелсе нумайччен тăрсан, уяра каять (çăмăр час пулмасть), часах сӳнсен, йĕпене каять (çав кунах çăмăр пулать). Если при восходе солнца небо в течение долгого времени остается красным,— к вёдру (дождя не будет), если заря очень скоро погаснет,— к ненастью (в этот же день будет дождь). Кан. Çăлтăрсем сӳнĕçĕ вăтанса. Якейк. Куçĕ-пуçĕ сӳнн'ĕнт (= сӳннĕ ĕнтĕ, глаза посоловели от дремоты) кон, выртса çăвăрмалла анчах. Ib. Куçĕсем сӳне пуçларĕç ĕнтĕ. (Говорят про пьяного, когда у него еле смотрят глаза). || Исчезнуть, пропасть, прекратиться. N. Виçĕ кунтан питне кантăр вăрри пек типен шатра тухать, вăл кайран хăех çӳнет. Полтава 62. Пурнăç сӳнет ним уссăр (утрачивается). Орау. Пурăнăç сӳнчĕ. Жизнь испорчена. М. Васильев. Ĕçпех пĕтет çамрăк сăн; тертпех сӳнет порнăçăм. ЧО. Эсир ку ĕçе тасаттармасан, сирĕн çурт-йĕр йăлт сӳнĕ (вымрет), терĕ. Г. А. Отрыв. Ун йăхĕ çук, сӳннĕ (вымер). Кан. Анчах çуртне туртса илчĕç те, ĕç сӳнсе ларчĕ. Бел. Гора. † Пуçран хуйхă сӳнес çук. Ib. † Пуçăм çухалнине сиснĕ пулсан, татах та ытларах калаçас мĕн тăвансемпе, пуçăмра хуйхăсем, ай, сӳниччен. ЧП. Пуçăмри пуç хуйхи сӳниччен. От. Чек. Чечекĕ сӳне пуçларĕ ĕнтĕ. Оспа стала сходить (шелушиться). || Лопаться. КС. Хăмпă сӳнчĕ. Пузырь лопнул (водяной, мыльный). Сред. Юм. Шыв çинче полакан хăмпу сӳнет (лопается).

сăн

то же, что сĕм. Туптамăш. † Сăн вăрманта виç сокмак, хăшĕ тӳрĕ, вăл лайăх.

сăн

то же, что сим? Собр. † Пӳртĕрсем шурă, саккăр сарă, эпир тухса кайсан, пуш юлĕ. Пушă та юлмĕ, мĕн те тумĕ, ик кĕрекĕр тулли сăн пулĕ.

сăн

(сы̆н), внешний вид, облик, лицо, наружность; красивая внешность. Ал. цв. 45. Ун витĕр пăхсан, хĕрĕн сăнĕ ватăлмасть, хитреленсе, çамрăкланса пырать. Якейк. † Майра сăн пек пирн (= пирĕн) варлич, эпĕр тохса кайнă чох пăхса тăрса йолĕ-ши, выртса йăванса йолĕ-ши,? Ib. † Апи тунă сăнăмпа хĕрсем куçне йоримарăм, улпут куçне йорăп-ши. (Солд. п.). Ib. Кăмакая шораттăрç те, сăнĕ кĕч (= кĕчĕ), атту ним манер çокчĕ. ТЬ. Атă тăхăнч (= тăхăнчĕ) те, çын сăнĕ кĕч (= кĕчĕ). Ib. Молча кĕрсе шор кĕпе-йĕм тăхăнч те, çын сăнь кĕч. Ст. Шаймурз. † Сайра вăрман çинче юр тăмаст: шухăшлă чĕрере сăн тăмаст. Собр. Тĕлĕкре эрех ĕçсен, çын сăнĕ каят, теççĕ. Шибач. Сăн кĕрсе кайрĕ. Никитч. Митюк тата çын сăнне яриччен, ураран ӳкиччен, никăçан та ĕçмен. Микушк. Вăл çапах сăна хытарса (скрывая страх) кĕнĕ те, ик алса туль ылтăн тултарса тухнă. Суждение. Сăна ӳкерет (безобразит), куç-пуçа тĕксĕмлетет. (Ĕçкĕ). Макс. Чăв. К. I, 59. Пире мĕн кĕçĕнтен, ай, çын çинĕ, пирĕн сăн ӳкмесĕр, ай, мĕн тутăр? N. Сăн кĕре пуçланă, стал поправляться (лицом). Абаш. † Эпĕр ăшран колянни сăнтан пăхсан палăрмаçт. Капк. Эрех вырăнне краççин ĕçнĕ те, вилет вĕт... Этем сăнĕ те юлмарĕ. ЧП. Сутă сăнăм. N. Сăнне янă, потерял прежнюю красоту. Пшкрт. Сăнтан тохнă, стал некрасив, пал с лица; потерял облик человека (стал негодяем). Стал(а) старорбразным(ой). N. Вĕсемшĕн çамрăк чухне ватă сăн кĕресрен хуйхă. Юрк. † Пирĕн çамрăк пуçра сăнсем çук, сăнсем пулмасан та ăссем пур, калаçса йăпатма чĕлхем пур. Тим. † Пĕввĕр те пур, сăнăр та пур. Сала 206. † Пирĕн çамрăк пуçра мĕшĕн сăн çук? Кĕçĕнтен хуйхăпа та ӳснĕрен. Т. Григорьева. Сăна сĕтел çине хумалла мар, теççĕ. (Послов.). АПП. † Шур укçу çине ан пăх, аппа, сăнă юлĕ ун çине. N. Пуçăма çыхсан, сăнĕ каять (платок потеряет свою красоту). || Румянец. Тим. † Курнитсара çыру çырнă чух, хĕвел çути ӳкрĕ пит çине; çĕнĕ уйăхра тунă савнă тус, хĕрлĕ сăнĕ ӳкрĕ пит çине (на ее лице играет румянец). С. Айб. Хриттуна сăн кĕнĕ (появился румянец), тет. || Цвет. Эльбарус. Симĕс сăн çĕр çине ак хăçан ӳкет: йорсем кайса пĕтме пуçлаççĕ, çырмари çорхи шыв та выйсăрланса карĕ. Ib. Хальчен çĕр шап-шар йорпа витĕнсе выртнăскер, халь ĕнтĕ темĕн тĕрлĕ, анчах симĕс сăн ытларах, во порне те çĕнтерет. Кн. для чт. 144. Куккук ытла пĕчĕк кайăк мар. Унăн сăнĕ кăвак пулать. Кам. Враг. † Аккăш килет сассипе, кăвак чечек çуттипе, хĕрлĕ чечек сăннĕпе. Абаш. † Симĕс кĕпен сăн каять. Кайин, кайин, кайтăрах: пиççи вырăнĕ (место рубахи, где опоясывают поясом) йолатех. Собр. † Хусан арчи — сăрлă арча, илсе сăнне ямарăм. || Вид, образ. Ала 60. † Хам тăвансем аса та, ай, килнĕ чух сăнăсем пĕр ӳкрĕç те куç умне. Н. Якушк. † Ах, аннеçĕм, аннеçĕм, мăшăр витре илсе шыва ан, шыв çине ман сăнăма пăх, шыв çинче манăн сăн пулмасан, эпĕ çуккине çавăнтан пĕл. Турх. Çамрăк сăнĕпеле çамрăк ӳсет, çамрăк ĕмĕрĕ иртет те, сăнĕ ӳкет. Якейк. Пиçнĕ çырла сăнĕ пор (у красавицы). N. Вăл Настяна сăнĕпе кĕлеткине тăвас тесех тунă та, ăсне кĕртсе çитериман. В. С. Разум. КЧП. Çакă çыннăн сăнĕ пур та, ăсĕ çук. У этого человека красота есть, да ума нет. N. Ман килти сăн йохса тохрĕ. Регули 982. Ним сăн те (ним ĕç те) çок. || Изображение. Синерь. Вĕсем хĕрлĕ тăн шăтăкне кайнă та, вăсем тăнтан ача сăнĕ тунă та, унăн куçне тăхлан кĕртсе лартнă. || Портрет. А. Турх. В. С. Разум. КЧП. Коридорта Луначарскипе Якăвлĕв сăнне (нельзя: сăнĕсене) çакрăмăр. Н. Сунор. Ман пата хăн (= хăвăн) сăна ӳкерсе яр. N. Çакă сăнăма асăнмалăх патăм савнă тусăма. N. Хам сăна ӳкерттерсе яр, тенĕччĕ. Сан сăмаха итлесе, пĕр тенкĕ парса ӳкерттертĕм. || Сходство. Регули 1389. Пăластăк ашшĕ сăнĕ пор. || Отражение. Янтик. Сирĕн урай пит таса-çке: сăн курнать саçим (зеркалит, т. е. отражает предметы, как в зеркале). Ачач. Хĕвел пĕрре тĕксĕм çутă пĕлĕт татăкĕ айне кĕрет те, пĕлĕт татăкне хура сăн çапать. Çутт. 157. Уйăх та тухрĕ те, хăй сăнĕпе шывра выльляма пуçларĕ, N. Эсир: шур хут сăнĕ çапнă, тетĕр (т. е. побледнел от сидения над книгами); ăна шур хут сăнĕ мар, вăл пирĕн ачасене епле те пулин вĕрентес тесе тăрăшнин сăнĕ çапнă, теççĕ. N. Вара вăйлă халăхăн культурĕн сăнĕ вĕсем çине ӳкет, вĕсене хăш чухне витĕрех çапса тухать. Шурăм-п. Ача, урай çинче те, тата урай пит çутă пирки аялта урайĕнче ларакан пукансенчен, сĕтелсенчен сăн ӳкет. Ib. Ман каллах ун патне шалти пӳлĕме кĕрсе, сăн курăнакан пукансем çине ларса курасси пулмарĕ. || Зеркало. В. Олг. || Маска. Çеçмер. Хăш чохне ачасам аташса çӳресе çорçĕр те иртсе каять. Хăшĕ тата сăн тăхăнаççĕ. Сăнсем полаççĕ качака евĕрлĕ, вăрăм коккăр мăйракаллă, çăмламас.

сăн-виттĕр

зеркало. См. куç-кĕски. Сĕт-к. Хĕвел çуттинче сăн-виттĕр йăлтăр-ялтăр тăвăть.

сăн кĕр

принимать какой-нибудь вид, образ. || Поспеть (о хлебе). Б. Олг. Сăн кĕрмен. Не поспел (хлеб).

сăн-пуç

внешность. Зап. ВНО. † Павăл мана илмерĕ, сăнăм-пуçăм пурччĕ ман, сăрт хĕрĕнчи çырла пек. N. Сăн-пуç пур чухне хулара пурăнкалаççĕ, кайран киле тавăрнаççĕ. Сред. Юм. Çавăн чол пӳ-сипе, сăн-пуçпа такама та йораса каймалла ô. Ib. Сăн-пуç пит илемлĕ. Лицо красивое. Ib. Сăнĕ-пуçĕ çорлас пик. (Говорят про подного румяного человека). О сохр. здор. Сăнĕ-пуçĕ хăйĕн пĕртте юлмасть, вăйĕ пĕтет (у больного). Нюш-к. Сăн-пуç ватă пек туйăнать N. † Çак сăн-пуçа кӳртрĕм те, сомах тиманни пĕр кон та çок. При этой моей наружности не проходит без укоров... (Гов. девушка). Чăв. ялĕ. Сăнĕ-пуçĕ çурăлса тухать, теççĕ тăваш хĕрарăмсем ун пек чăхсем çинчен. Ск. и пред. чув. 103. Илемсĕр пӳрт кĕлеткинчен пăрăнтарать сăн-пуçа.

сăн пăхмалли

зеркало. См. сăн-виттĕр, куç-кĕски.

сăн-сăпат

лицо, наружность. Т. VI.2З. Шăмминчен-шаккинчен, сăнĕнчен-сăпатĕнчен, ӳтĕнчен-тирĕнчен, ури тупанĕнчен кĕнни пуç тӳпинчен тухтăр. (Куç чĕлхи). N. Ӳтĕнчен-тирĕнчен, сăнĕнчен-сăпатĕнчен, шăмминчен-шаккинчен, епле килнĕ, ăçтан килнĕ, çапла тухса кайтăр. (Из наговора). Ал. цв. 15. Епле ĕнтĕ манăн хамăн хуйхăллă ĕмĕрĕме санăн сăнна-сăпатна курмасăр, çемçе сăмахусене илтмесĕр ирттерес. Истор. Анчах тĕтре виттĕр сăнĕ-сăпачĕсене лайăхах курайман. СПВВ. ТМ. Сăн-сăпат = çын тĕсĕ, сăнĕ. Ск. и пред. чув. 14. Унăн сăнĕ-сăпатне амăшĕ пăхса тăранайман. См. сăп-сăват.

сăн сăпатлă

имеющий (красивое) лицо. Сборн. по мед. Эх, пулать мĕн çын та: хĕп-хĕрлĕ, нар пек, çап-çутă сăн-сăпатлă.

сăпат

(-бат), лицо. См. сăн-сăпат. N. Сăпатран пăхсан илемлĕ. || Грамм. термин.

çурăл

çорăл (с’уры̆л, с’оры̆л), разрываться, трескаться, лопаться, раскалываться. Янтик. † Çĕр çурăлчĕ — йĕп тухрĕ, ура тупанне тăрăнчĕ; ӳссе пĕвĕм çитмерĕ, куçма тăшмак тăрăнчĕ. N. Çурăласла япала-и ку? Расколется ли это (полено)? || Цвести, распуститься. Икково. Çĕмĕрт час çорлать-и? ФТТ. Кĕркунне улмуççи е çĕмĕрт çурăлсан, çав улмуççи хуçин кам-та-пулин вилет. Яргуньк. Сат картинче олмоççи çитĕнтĕр, кĕлле кĕриччен улми çурăлмалла, кĕлĕрен тухсан улмине татса çималла (чтобы можно было срывать и есть). Икково. Эп яла килнĕ чох яланах йăвăçсам çорăлнă вăхăт полать. Якейк. Уй хĕрĕнчи улмуççи, тăрри çоралать (цветет) — уй толать. N. Улмуççи чечекки аван çурлни? Хорошо-ли расцвели яблони. Якейк. Шăпчăк авăтать, çӳçе тăрри çорăлать (цветет). N. Хора-тол (греча) çорăлнă. Янш.-Норв. † Пиртен вара юлашки (шăмак-кĕпçи) ларччăр тăрри çурличчен. N. Олмасам çорăлчĕç. Г. И. Комиссар. Çорăлса ирт, отцвести. || Оглашаться. Альш. † Урам çурăлат халăх сассипе. Ib. Ашшĕ-амăшĕ çурăлат вăрçса (очень бранятся). || В перен. смысле. Юрк. Çурăлас пек ыратакан куçĕ чăнласах та пĕртте ыратми те пулат, хăй тĕлĕнсе савăнат. N. Çурăлас пек çӳреççĕ. N. Пуç çурăлса тухат. N. Пуç çурăлса тухать пуль (о сильной головной боли). Альш. Пуçĕ хăйĕн çурăлса тухать — ыратать (с похмелья). СТИК. Пуç çурăлса тухас пек ыратат (болит очень сильно. То же и в Сред. Юм.). N. † Ирхине тăтăм, тула тухрăм, çурăлса килет çурăм-пуç. К.-Кушки. † Çĕмĕрт çеçки тухнă чух çĕр çурăласса çите-çке (земля бывает готова треснуть). Якейк. Но паян туйăра хĕр кортăм, тĕлĕнсе каймала: питĕ чипер, сăн-пуç çорăлса тохас пак (полная, румяная).

çутăл

(с’уды̆л), осветиться, засветиться. Ау 25. Камăн аллинче çурта ахалех вутсăр-мĕнсĕр çутăлать, çавă патша пулмалла. Ib. Иван аллинчи тытса пынă çурта вутсăр-мĕнсĕр ахалех çутăлса кайрĕ, тет. Толст. Жилин: ух! тесе кăшкăрнă та, ачасем çухăра-çухăра тара пуçланă, çара чăркуççийĕсем анчах çутăлса пынă. Трхбл. † Алăкăра тапрăм, ай, уçăлчĕ, шыв çинчи сар чечек çутăлчĕ. Кан. Лампăчкисемпе сăмахсем çутăлса тăмалла (сиять) тăвать. Ск. и пред. чув. 19. Кӳлли пысăк, карăнтăк пек, курăк ăшĕнче çутăлать. || Светать. БАБ. Çурçĕрте кайса, çутăлас чухне тин килчĕç. Изамб. Т. Çутăлман та (не успело еще рассветать), Иван ĕçе тухса кайрĕ. В. С Разум. КЧП. Халех кайсан, ирех пулĕ, кĕт çутăларах патăр-ха. Ск. и пред. чув. 63. Катаран тĕтре çутăлса килет, çурăм-пуç çăлтăр хăпарнă анчах. Ау 2З. Вăл пырат, тет те, ларат-ларат пăхса та, çутăлнăпа çывăрат каят, тет. П. Патт. 2З. Вăл шапасен сăн-сăпачĕ мĕн чухлĕ çутăлма пултарать, çапла çутăлса тăнă. || Лосниться. Янш.-Норв. || В перен. зн. Юрк. † Аттенĕн черкки çутă черкке, тек çутăлма юрамĕ; атя карчăк киле каяр. Анне курки сарă курка, тек саралма юрамĕ; атя, старик, киле каяр. N. † Хонĕм черкки çутă черкки, тек çутăлма йорамĕ. Якейк. Май мар, сот туса çутăлса лартăн. Что и говорить, много выгоды принесла тебе торговля (ирония). Баран. 55. Савăннипе çавăнтах пичĕ-куçĕ çутăлса кайнă.

çĕнтер

(-дэр), победить, одолеть, побороть. Истор. Анчах Александр шведсене çĕнтернĕ-çĕнтернех (все-таки победил). N. Хамăрăн çĕнтернĕ пек пулнă. || В перен. см. Сборн. по мед. Ачасенчен хăшĕ-те-пулин чирлесен, вăл ăна, чирĕ ытла çĕнтериччен, им-çам парать. || В качестве вспом. гл. Сиктер. † Леш ялсенĕн хĕрсене каччă пусса çĕнтернĕ. || Забить (на сдовах). Орау. Çĕнтерсе хупласах хучĕ (забил словами не дал и пикнуть), леш ним те чĕнимарĕ. || Эльбарус. Хальччен çĕр, шап-шар йорпа витĕнсе выртнăскер, халь ĕнтĕ темĕн тĕрлĕ; анчах симĕс сăн ытларах, во порне те çĕнтерет.

çĕнĕ çул

çĕнĕ çол, новый год. N. Çĕнĕ çулсем иртсен, эпĕ те çанталла пыратăп. ФТТ. Çĕнĕ çул каç тăвар çисе выртас пулать. Вара тĕлĕкре арăм пулас хĕр пĕр курка шу исе пырса ĕçтерет. Ib. Çĕрле çĕнĕ çул каç чĕпсем картине кайса чĕпĕсене тытмалла. Хĕр атана тытсан, упăшки салтак пулать, атан мар пулсан, салтак пулмасть. Ib. Çĕнĕ çул каç анкартине кайса алăпа тытмасăр пĕр çăвар тулли çапнă ыраш улăмĕ хыпас пулать. Унтан улăмне çăвартан кăлармасăр хыпнипех киле исе пырас пулать. Унта илсе пынă улăм пучаххинче минче пĕрчĕк тыррине шутлас пулать. Миçе пĕрчĕк тырă, хыпакан çын çавăн чухлĕ пурăнать. Ib. Çĕн çул каç кашта çинче ларакан чăхăсене тытаççĕ те, вĕсене тырă, кĕл, кăмрăк, шу, хăмла параççĕ. Çав панă япаласенчен чăхă хăшне сăхать, çынтан упăшка пуласси, е арăм пуласси хĕр те çавнашкал пулать: тырă сăхсан, пуян пулать, кĕл — начар, шу — эреке ĕçекен, хăмла — кутăн. Ib. Çĕн çул каçне çĕрле пуян патне пырса чӳрече патне тăрса пӳртре укçа шутланă сасса итлес пулать. Укçа чăнкăртатнă сасă илтсен, итлекенĕ каялла каймасть, пуярах парать. Ib. Çĕн çул каç пĕчченех тула тухса итлесе тăрас пулать. Пуртă сасси илтĕнсен, çав çын тепĕр çулччен вилет. Ib. Çĕн çул каç çĕрле пĕчченех ампар кĕтессине кайса тăрас пулать. Ампарта кăштăрт! тенĕ сасă илтĕнсен, итлекен çын пуять. кăтăрт! тенĕ çасă илтĕнсен — начарланать. Ib. Çĕн çул каç куç пăхмалли илес пулать, алла çурта тытас пулать, унтан виçĕ хут сăхсăхас пулать, вара санăн вилнĕ тăванусем курăнаççĕ. Ib. Çĕн çул каçне чашкăшне шу ямалла, хĕрне кашни ху пĕлекен, ху юратакан хĕр ячĕпе пĕрер хут татăкĕ çыпăçтармалла; унтан шушне (= шыв ăшне) пĕр çавăрнакан япала яраççĕ. Япала хăш тĕлле чарăнать, çавăраканне, çав тĕлте мĕн ячĕ çырнă, çавă юратать, е качча ăна илмелле пулать. Ib. Çĕн çул каç çĕрле таса юр çине выртаççĕ: тепĕр ирхине пырса пăхаççĕ. Выртнă вырăнта йăтă тĕкĕ пулсан, выртакан çын тепĕр çĕн çулччен вилет. Ib. Хĕрсем çĕн çул каçне тимĕр татăкĕпе: çăла питĕретĕп, тесе, çăл тара (= тавра) çавăрăнмалла. Упăшки пуласси вĕсене тĕлĕкре çăл уçтарма пырать. Ib. Çĕн çул каçне сурăхсем картине кайса пĕр сурăх мăйне курăспала çыхмалла. Ирхине ăна кайса пăхмалла. Сурăхĕ шух, е начар, е выйлă, е ватă, е çамрăк пулсан, упăшка е арăм пуласси те çав сурăх пекех пулать. Ib. Çĕн çул каçне, çурçĕр тĕлĕнче, сăн пăхмаллипе çутнă çурта илес пулать. Çири хĕреçе хывса пăрахас пулать. Çуртана сăн пăхмалли умĕнче тытас пулать, унтан: эй, мана упăшкам пуласси, тух! тесе, чĕнес пулать. Чĕнсен, упăшка пуласси мал пуçĕ, унтан мăйĕ, ал, кăкăрĕ курăнать. Пилĕк таран курăнсан, çуртана сӳнтерес пулать. Çӳнтермесен лешĕ: эсĕ мана ма чĕнен, тесе, хĕре çĕçĕпе чикет. Ib. Кирек мĕлле ремеслăна вĕренес тесен, çĕн çул каç çурçĕр тĕлĕнче вилнĕ çын турпасĕ çине кайса ремеслăна вĕренмехленсе ларас пулать, каялла çавăрăнса пăхма юрамасть. Кайра шуйтансем, ашшĕ-амăшĕ тăванĕ, йăмăкĕ пулса, пире хĕрхенсе каялла çавăрăнса пăх: пире вăр-хурахсем вĕлереççĕ, пулăш пушалăстă пире, тесе, йăлăнаççĕ. Каялла çавăрăнса пăхсан, шуйтансем ăна çавăнтах вĕлереççĕ. Çавăрăнса пăхмасан, ăна турă ангĕлĕ курăнса вĕренес тенĕ ремеслăна пит аван вĕрентет; унтан киле ярать. Çавнашкал çын пек вара лайăх хăй ремеслине пĕлекен никам та çук. Ib. Çĕн çул каç çур пус укçа тупма пулать. Вăл çур пуса тыр ăшне хурсан, тырă нихçан та пĕтмест, укçа хутаççине хурсан, укçа нихçан та пĕтмест. Вăл çур пуса тупас тесен, çĕн çул каç евангелие исе, хунар çутса, уя çул юпне кайса ларас пулать, евангелие вулас пулать, каялла çавăрăнса пăхас пулмасть. Кайра шуйтансем тем пек кăшкăраççĕ, çуяççĕ, йăлăнаççĕ, хăратаççĕ, тет. Анчах каялла çавăрăнса пăхас пулмасть, пĕрмай евангелие вулас пулать. Атан атсан, шуйтансем тарса пĕтеççĕ, вара евангелие вулакан патне пĕлĕт çинчен ангĕл анать те, калать: мĕн кирлĕ сана, мĕскĕн? тет, çыннăн калас пулать: эпĕ питĕ начар пурăнатăп, эпĕ турра, вăл мана пулăштăрччĕ тесе, йăлăнатăп, тес пулать. Çавăн чухне вара ангĕл çынна çур пус укçа парать, тет. Ст. Чек. Çĕн çул кун малтан килнĕ çынна минтер çине лартмасан, чăхă пусмас. N. Çĕн çулсам иртиччен тăрас пулатьчĕ сирĕн. Изамб. Т. Çĕн çул çĕрĕ (канун) арçын-ачасемпе хĕр-ачасем çĕрĕпе чупса çӳреççĕ. Ст. Чек. Çĕнĕ çул кун чи малтан килекен çынна минтер çине лартмасан, чăхă лармаст, тет. Ib. Çĕнĕ çул кун килнĕ çын ăнмасан, выльăх пымаст, тет. Юрк. Çĕнĕ çул кунĕ, на (в) новый год. Ст. Шаймурз. Çĕнĕ çул каçхине, накануне нового года.

тек

(_тэ_к, т’эк’), все, то-и-дело, assidue. НАК. Хăй тата ниçта каймасăр кулĕ тавра (кругом по озеру) калла-малла тек ишкелесе çӳрет (утка). Перев. Хамăр нимĕн çинчен те шухăшламастăпăр, текех тататпăр (знай себе рвем ягоды). Н. Лебеж. † Выляма тесе, тухрăм урама, тек пăхаççĕ манăн сăн çине (на мое лицо). Сред. Юм. Тек хăраса çӳре онта (все бойся там), арран ирĕке тôхрăмăр. N. Вĕсемпе тек килĕштермесĕр пурăнатпăр (все ссоримся). Изамб. Т. Çапла тек (всё) лашасене çавăрса аштараççĕ. Юрк. Пĕри хăй амăшне, ватă çынна, хире пăрçа вырма илсе каят. Амăшĕ, вырнă чухне пĕр пăрçине, çиме тесе, çăварне хыпсан, шăлсем çук пирки çиеймесĕр, тек çăварĕнче чăмласа тăрат (горох остается у нее во рту не разжеванным). М. Васильев № З, 51. Шор лашапа эпĕ тек (мĕн тăвас тен выльăха?) пĕлĕт çине олăхап пек. Янтик. Пĕрре çаптарас пулать сана кутран, вара тек вырăн çине шăма пăрахатăн эс (перестанешь постоянно мочиться в постели). || Гиперболически. СТИК. Мĕн тек пĕтĕм ачу-пăчупа йăхланса çӳрен? (Говорят про женщину, идущую куда-нибудь со всем семейством, с ребятишками). Ib. Лапăртатса ан тăр тек! Не болтай. Ib. Çывăрса ан вырт ĕнтĕ тек, тăрас пулат! || Плеонастически. Орау. Вăл (она) хăш чухне, хутса ярсан, хупма (скутать печь) тек килекенччĕ. || Всё (в смысле „всюду“). N. Манчжуриара (= Манжурире) тикĕс вырăн пит сахал, тек тусем. || Больше, amplius, ultra. N. Тек ан таврăн! Тек ан таврăн (больше не возвращайся)! тесе, хĕнерĕ, тет те... N. Çăварна тек ан кар. Истор. Новогород çавăнтан кайран тек ирĕке тухайман вара. Альш. Амăшĕ калат, тет; тек çăкăр çук ĕнтĕ (больше хлеба нет), тесе калат, тет. N. Текех тăвассăм çук ун пек (больше не буду делать). N. Иляна вăл текех курайми пулнă (с этого времени возненавидела). Ала 17°. Халĕ ĕнтĕ эпĕ сирĕн патăрта вуникĕ çул пурăнтăм, текех (больше) кунта пурăнма юрамасть, каяс пулать. N. Текех ун çине те шанми пултăм. Я больше на него не надеюсь). Ала. Тек ан калаç, эпĕ хăратăп. Дальше (больше) не рассказывай, я боюсь. Торп-к. † Эпĕ сире текех кисе курас çук (больше не приеду к вам повидаться), сыв полăр та, пор полăр! Яргуньк. Сутнă чух ман пуçăмри йĕвене ан пар; парсан, мана текех кураймăн (больше не увидишь), терĕ, тет. Ой-к. Текех пыман вара. Больше не приходил. N. Килтен хут (письмо) илмесĕр текех хут ямастăп. Лашм. † Пирĕн çак тăвансем тек килес çук (больше не придут); килсессĕн, пăха пĕлес çук (мы не сумеем принять с должным почетом). N. Тек (больше) ним те çырма пĕлместĕп (в письме). СВТ. Нумайĕшĕ: çын шатра чирĕпе пĕрре чирлесессĕн, нихăçан та текех шатра тухмасть, теççĕ. Сĕт-к. Салтака тохса кайнă чоне: сыв полăр та, пор полăр, текех килсе кормăпăр, тесе, макăрса йорлаççĕ. N. Ăна текех хистемен вара. Его больше уж не принуждали. Регули 1301. Тек ан кил. Больше не приходи. Постоянно не приходи. N. Пĕр каланă пулсан та, анчах тек ан калатăр. Если сказал, то пусть не повторит того. || Опять. N. Этем пĕрре вилсен, тек пурăнасси пур-и? Янтик. Халь ĕнтĕ пĕрене хатĕрлесе çитертĕм, тек кайса шырас хуйхи çук. || Еще. N. Ман пек хĕн ĕçсене, ырă ĕçсене пит тĕплĕ туса пурăнакан çын çĕр çинче тек пур-ши вара. || В состоянии бездеятельности. Встреч. в след. обороте. N. Тек тăр-ха, ан вĕлер! Стой, не убивай. Микушк. † Ылттăнах та хачă, кĕмĕл ункă, кăтачĕсем çукран тек тăрат (ножницы лежат так, т. е. без употребления). Пазух. Юрлаймăттăм — юррăм та, ай, тек тăрать (иначе мои песни останутся так, т. е. без приложения). || Лашм. † Ай хаях та миллай, хамăр савни, эп каймантан тек кĕтсе тăрать пулĕ (вар. эп каяймантан тек кĕтет, т. е. всё ждет меня, чтобы взять замуж?). Кама. Эсĕ те кунĕн-çĕрĕн кĕнекепе. Сан пирки мана вăрçаççĕ. Ларасчĕ майланса тек кăна. Пĕтĕм ял сан çинчен калаçать.

хама хам

(я) сам себя. Регули 874. Эпĕ хама хам тыттарам. N. Эпĕ халĕ чылай ватăлса карăм, ватă сăн çапрĕ, хама хам пичиран ватă пак туйăнатăп. Изамб. Т. Халĕ хама хам çӳретĕп. Пăртак ĕçлесен, йăлт çӳрейми пулатăп, тет. N. Эпĕ хама хам шухăшлап: кунтах юлап пулĕ, тесе. ТХКА 6. Хама хам ĕнтĕ сĕм-суккăр пулса лартăм. А.-п. й. 46. Тар чирĕ калаçтармасть-и! Хампа хам сӳпĕлтетеп-çке,— тет тилĕ. Да так, опять от горячки, сама с собой разговариваю,— отвечает лиса.

хапăл

(хабы̆л), сила. СТИК. В. Олг. Нимĕскер тума та полтармастăп, хапăл пĕтрĕ ман (сила). Хорачка. Хабы̆лы̆ çок оны̆н (силы нет). N. Утаманăн шухăшне кам чухлатăр хапăлне? Тăвас тенине тăвать, анаталла вăл шăвать. || Охотно. ГТТ. Питĕ хапăл йышăнаççĕ. N. Хапăл-и? || Встречается в сложении: ал-хапăл, ăс-хапăл. Алдиар. Ал-хапăл, поспешно, скоро. П. Пинер. Çынна сăн-сăпатне ан пăх, ăсне-хапăлне пăх.

хур куки

невыясн. сл. Г. А. Отрыв. Кукри-макри шыв кукри, кукăр çĕрĕн хур куки, хур ури вырăнне курăк шăтмасть, хуйăх вырăнне сăн кĕмест.

кăлт

(кы̆лт), подр. быстрому расколу хрупкой вещи. Ст. Чек. Шорк. Тăм чашкă пĕтĕмпе хавшаса çитнĕ, тытсанах кăлт катăлса килет (обламывается). СТИК. Кленчене алмаспа кассан, кайран катса пыраççĕ те (обламывают), вăл: кăлт, кăлт! туса (с особым звуком) катăлса пырат. Ib. Çемçе сахăр кăлт катăлать. Ib. Чӳлмек кăлт çуралса карĕ (напр. от жары, — «от легкой причины»). || Подр. толчку, биению сердца и пр., моментальному движению. Ст. Чек. Чĕре кăлт-кăлт сикет (обыкновенное биение сердца, которое слышно, если приложить руку). Шорк. Тырă толтарнă каткана çĕрте аран кăлт-кăлт! сиктерет (подвигает толчками, не поднимая). Образцы 64. Пирĕн çамрăк чĕре кăлт та тумасть (= хуйхăрмасть, шутламасть), пуçа йывар шухăш ӳкмесен. Срв. Кăмак-к. Хăт те тем кала вăл çынна, хăлт (хы̆лт) та чĕнмест (и ухом не ведет; ему хоть бы что). Erigitur, subrigitur (mentula). Тип-Сир. Вырăсĕ (муж ее) ăна: тăлăп, тесе, качака тирне мăйракисене çӳлелле (subrectis cornubus): кăлт! тăратса, тăхăнтартса янă. Ск. и пред. Ib. Ăна курсан, чĕрисем хытă кăлт-кăлт сикеççĕ. ППТ. Пĕшкĕнеççĕ (нагибаются) те, пурте тутисене кăлт-кăлт сиктереççĕ (шепчут, шăппăн кăна калаçаççĕ). Ib. Карм. Шыв çинчен пĕр япала юхса пынă чух: кăлт! кăлт! сиксе пырать (слегка колышется). Буин. Кăлт-кăлт! сиксе пырать. (Прыгание саней по дороге). Изванк. Çăл кутне пырсан, виç чĕрессипе те шыв ăсса лартаççĕ те, вара çĕн çын пĕр чĕрессине кăлт (слегка) урипе тапса, шывне тăкса ярат. ТХКА 36. Вăл пурнакан пӳлĕмре электрицă çунать. Кăлт пăрать — ламппи йăлт! çутăлать. Альш. Шыв турттаракан тĕртсе пăхат та, чул кăлт та тумас (и не трогается). тет. || Подр. клохтанью курицы. Кăмак-к. Чăх: кăлт, кăлт, кăлт! туса çӳрет (посма ларасшăн, клохчет). || Немножко. ТХКА 88. Куçсем курмалăх анчах халата кăлт уçса пăхса лараççĕ (татарки). Алик. р. Кăлт пăртак пар-ха! Нюш-к. Мана эс кăçал тырă кăлт пар-ха! В. Олг. Пура пуранă чох пĕр плотникĕ каларĕ: пренине кăлт контарах тĕкĕр-ха (суньте)! терĕ. Шибач. Кăлт тортрăм та, татăлса кайрĕ. Сред. Юм. Пирĕн сорăхăн пĕр тĕлте кăлт шорă пор (есть небольшое белое пятно). Ib. Кăлт шорă сăн кĕнĕ. Немного (чуточку) побелело. Ib. Он пик кăлт-кăлт япала тыткалама пуçлаччинех пĕтсе тăрать те о.

кĕлетке

(к'ӧ̆л'эт'к'э, ӧ̆ совсем мало заметно; _кэ̆л'э_ткэ), тело. КС. N. Е тата, лĕп (тепловатую) шыв туса, пуçĕсене те, кĕлеткисене те çăва-çăва янă вăл. || Туловище. Панклеи. Кĕлеткине (её) алăк солли çомне тăраттĕрç. (Сказка). ЧП. Кӳмме çинче кĕлетки, ларкăч çинче купарчи. Н. Карм. Юлхав çынна калаççĕ: кĕлеткипе кăна усăнса çӳрет! теççĕ. Чураль-к. Кĕлеткинчен хӳри вăрăм. (Чакак). || Внешний вид, внешность. Панклеи. † Чипер кĕлетке (туловище) томтир тиркет; пирн чипер мар, тиркемест— йорать пире хора постав. N. Калама та çук çакă хĕрсене, пит чипер сăнĕсем те, кĕлетки-çурăм(ĕ)сем те пит илемлĕ пулнă, тет. Шибач. † Вăрманта вăрăм йăвăçне шулчинченех палатпăр; хамăрпа варлă хĕрсене кĕлеткинчен палатпăр. Сĕт-к. Кĕлетки хӳхĕм (стройный высокий). Орау. Лашин кĕлетки пур та (корпусом ничего, но...), хăй питĕ хавшак (çемçе). N. † Çит хĕврилĕ хĕр куртăм; çит хĕврийĕ çитмĕл сум, алли-ури утмăл сум, хĕр кĕлетки хĕрĕх сум. СТИК. Кĕлеткине курас килмест. Мне и смотреть на него противно. Ib. Сĕтел кĕлетки тукаласа хунă. Сделал нечто похожее на стол. Сĕт-к. † Çын хорланă кĕлетки тин мохтава тохас çок. Кан. Çĕр çăтман кĕлеткӳне! (Бранит лошадь, которая испугалась пеньков). М. Тув. Кĕлетки-çурăм çурта пек. || Вид, фигура, изображение, статуя, отпечаток, идол. Изамб. Т. Эй, кĕлетке (идол), çавна та пĕлместĕн! Истор. Вăрманта кĕлеткесем патĕнче вĕсем пĕр сӳнтермесĕр вут çунтарса тăнă. N. Этем ăсталаса кĕлеткене кӳнĕ (обделанный в виде...) чул. ДФФ. Амăшĕ, чирлĕ ачине вилĕмрен хăтарасшĕн, юмăçсем вĕрентнĕ тăрăх, чирлĕ ачи вырăнне чустаран ача кĕлетки туса, ăна вилнĕ çынна тумлантарнă пек тумлантарса, шăтăка кайса пытаратьчĕ. Орау. Леш енче, шыв çине йăвăç кĕлетки (тени, фигуры) ӳкнĕ таран, кимĕпе çӳрени курăнмаçть. Альш. † Шурти шурă тунката — чисти этем кĕлетки. Т. VI. Кĕшерни каç салтака каяс ачасем шыв çине тăхлан шăратса яраççĕ те, пăшал (ружье) кĕлетки пек пулсассăн, салтака каяс пулат, теççĕ. Бгтр. Ĕлĕкрех, апат çисен, кĕлетке тума каятьчĕç. Юр таса çĕре каятьчĕç те, унта месерле выртса, кĕлетке (отпечаток) туса хăваратьчĕç; тепĕр кунне, ирех кайса, пăхатьчĕç. Камăн кĕлеткине йытă, е кĕрĕк (= кирек) мĕн таптанă, вараланă пулсан, çав вилет, тетчĕç. Халĕ пирĕн апла тума пăрахнă. (Вечером, в день рождества). Якейк. Кам та полин пăсăлсан, ора йохма ерсе кайсан, çăпан тохсан, тата ытти чирсем çынна тапăнсан, чостаран çын клеткисам, е поканя туса, чостаранах лашасам туса, вăлсене кӳлсе, пиçнĕ хăмлапа салатпа, тăварпа, салакайăк çăмартипа çăл котсене, вар вĕçсене кайса: çак тĕлтрен иртсе кайнă чох çакăнти шу, çакăнти киремет тытрĕ полĕ, тесе, прахаççĕ. Зап. ВНО. Алсăр, урасăр, кĕлеткесем ӳкерет. (Сивĕ). N. Эп те кĕлеткене (портрет, фотографию) ӳкерттерсе ярăп. Ск. и пред. 103. Илемсĕр пӳрт кĕлеткинчен пăрăнтарать сăн-пуçа, N. Ун çинчен (об этом) кунта алă кĕлетки (рисунок руки) те укерсе кăтартнă. || Привидение. Изванк. Çул çинче вилнĕ çынсем кĕлеткен он курăнччăр, тесе, хăшĕ пуçĕсене тутăрсемпе чăркарĕç. (Поминки). Срв. мĕлкĕ. || Портрет, фотографический снимок. N. Манăн çӳл енчи (верховых) чăвашсенĕн кĕлеткине (фотографию) илес килет. Юрк. Унтан тата кĕлеткесем (портрет, картины) тума тытăнсан, вĕсене те темĕн тĕрлĕ (замечательно) çырат, пит аван художник.

хĕрлĕ

красный. См. хĕр. Н. Лебеж. Хĕрлĕ çыран тăмĕсем эмел çĕлен пуçĕсем. N. Çуркунне кунсен ăшăтса килнипе, хĕлле хура сăнлă курăнакан йăвăçсем те хĕрлĕ сăнлă курăнса хăйсен кăчăксене хăпартма пуçлаççĕ. Орау. Кăраççина (или: хĕвеле) хĕрĕç (= хирĕç) тытса ал виттĕр пăхсан (если посмотреть скзозь руку на солнце, на огонь), ал хĕп-хĕрлĕ курăнать. Альш. Чирку патĕнчех улпут карташĕ те пур: хĕрлĕ-хĕрлĕ вите-вите тухнă. Юрк. Атьăр, пăратсем, улма сатне, хĕрлĕ улма суйлама, хĕрлинчен хĕрлине суйлăпăр. Шорк. Хĕрлĕ йор çусан, т. е. никогда. Ст. Чек. Ун çуртне хĕрлĕ вăкăр сĕкнĕ (он сгорел). СТИК. Тĕлĕкре хĕрлĕ вăкăр курсан, вут тухат, тет. Вăл вăкăр кам карташне кĕрет, çав çын çурчĕ çунса каят, тет. Ск. и пред. чув. И. Варман улми пĕçерме шухăшланă кĕл çинче, хĕрлĕ кăвар ашĕнче. МД. Пулăн кăвак пĕлĕт айĕнче, пулăн хĕрлĕ пĕлĕтĕн хыçĕнче. (Солд. п.). Янтик. Хура вăрман хыçне кĕрт хӳнĕ, хĕрлĕ сăсар тухнă — йĕр тунă. || Румяный. ГФФ. Хĕрлĕ сăнăм, кăвак коç хойăхпа пиçрĕ савнишĕн. Мое румяное личико и голубые глаза пропали от тоски по милому. Ib. Ятпа поçăм пĕтес çок, пĕтсен пĕтĕ хĕрлĕ сăн. Моя голова и мое доброе имя не пропадут, разве только побледнеет мое румяное лицо. Ib. Пĕчикрен кĕнĕ хĕрлĕ сăн... Мое лицо, румяное с малых лет... НР. Çын сăмаххи, ай, ыр тумасть, хĕрлĕ сăна шоратать. От людских пересудов добра не будет, от них бледнеет румяное лицо. Сред. Юм. Хĕрлĕ хĕр, румяная девица. ЧП. Хĕрлĕ питлĕ сарă хĕр. || Спелый. ГФФ. Карăм çырлана тарăн çырмана, татрăм çырлине самăй хĕрлине. Пошел я за ягодами в глубокий овраг, набрал там ягод самых спелых. || Цветущий. Туперкульос 31. Ямшăк чупакансем епле тĕреклĕ, хĕрлĕ. || Красивый. Собр. Йышра вилĕм те хĕрлĕ, тет. „На миру и смерть красна“. (Послов.). || Рыжий. Ачач 92. Халь те ара çав-çавах хытă шавса тăрать, хĕрлĕ пуçа пĕтĕм вăй çитнĕ таран пăхать, çитерет... Ib. Ц. Пĕр хĕрлĕ тилĕ таçтăн вилнĕ сурăхăн кайри урине тупнă та кышласа выртать. Рыжая лиса достала где-то ляжку дохлой овцы и гложет ее. Ib. 45. Хĕрлĕ тилле куртăн-и? Ты не видела рыжей лисы? Ib. 87. Уссе çитсен, ĕçлесе хĕрлĕ ĕне туяннă. Ау 169°. Хĕрлĕ чăваш хĕрне сыхлать, хĕрĕ тухса каясран. || Прозвище мужч. Кан. 1929, № 180. Ывăлăм! тет Хĕрлĕ Чураккох. Ала 100. Ай-ай, хĕрĕм, мĕн парам-ши? Виçĕ кĕлет тыррăм пор: пĕр кĕлечĕ сана халаллă. — Ай-ай, ати, кирлĕ мар: хĕрлĕ йăтти вĕрех тăтăр. || Яркий, солнечный (о погоде). Чув. пр. о пог. 345. Евдоким кунĕ хĕрлĕ, хĕвел кун пулсан, çуркунне те аван пулат. Если Евдокиин день (1 марта) будет красный, солнечный, и весна будет красная. || Зарево. Шорк. Пĕлĕт çине хĕрлĕ ӳкнĕ.

шап-шар

шап-шарă, очень белый, весьма белый, пребелый. Эльбарус. Халччен çĕр шап-шар йорпа витĕнсе выртнăскер, хал ĕнтĕ темĕн тĕрлĕ, анчах симĕс сăн ытларах, во (= вăл) порне те çĕнтерет. Букв. 1886. Пырсан-пырсан, пĕр ялта шап-шар, симĕс тăрăллă чиркӳ курăна пуçларĕ. Собр. Илĕр-пăрахар çĕлĕкне, шап-шар кукши курăнтăр. Кубня. Хур, кăвакал, мулкач, ака тихисем пусса çине ялта, шап-шар лаша илсе шăтăка чĕрĕллех янă. Хош.-Çырми. Шап-шарă та арăм эп илтĕм. Белую-разбелую взял я себе в жены. ЧП. Шап-шар вĕрене.

шур

шор, белый. См. шурă. Янтик. Ĕнтĕ шур юр çăвать, пушмак путать. Собр. Шур юр çине çунă шур йăлтарка, хĕртсе хĕвел пăхса та ирĕлес çук. НР. Ăрамри шур юр пĕтес çук... На улице белый снег не сойдет. Вомбу-к. Шур пренĕк. Чураль-к. Мана пичи юратать: шур ампар лартса парас, тет. Тайба-Т. Тантăш ăçта çывăрат, урам хĕрринчи шур лаçра. N. Шур кĕççĕ чăлха пустартăм; шур курнитсара çӳрес пек. НР. Уй варринчи шур хурăн... Среди поля белая береза... Альш. Ман çийĕмри шур кĕпе, арки вăр-вăр тăват-çке. НР. Кантăк çинчи шур супăн... На подоконнике белое мыло... Хора-к. Шор çăмарта тийиса шоратмасăр çиес мар. N. Çӳлĕ тусем çине хăпартăр-и, шур кĕленче чиркӳсем куртăр-и? Тогаево. Шур-шур та ульки кантăр тыллать. N. Тăп-тăваткăл минтер, çитсă вăй пит, пурте шур хуринĕн (белого гуся) мамакĕ. N. Шор сахăр пек çут атă, ăстаях-ши выртать-ши? ГФФ. Шор чăлхапа, пошмакпа. В белых чулках и башмаках. Ib. Шор перчатки, кăвак кончи ĕçпе пĕтрĕ окçашăн. Белые перчатки, синие наголенки износились в работе из-за денег. Хош-Çырми. Пĕр çавра çил тухтăр, вĕçтертĕр, аннеçĕм чĕрки çĕне ӳкертĕр, шор тоттăрпа çыхса хотăр-и. Пусть поднимается вихрь и унесет их (волосы) и уровит на колени матушке; пусть завяжет она их в белый платок ГФФ. Ларса йолма шор чол мар. И не белые камни, чтобы остаться на месте. НР. Тарăн варти, ая, шор хăйăр анчах çунă шор йор пек. В глубоком овраге белый песок, подобно что выпавшему белому снегу. N. Халăх окçипе пĕр шор лаша илеç Илья пророка пама. ГФФ. Пахчана ятăм шор питек кĕтмĕл аври солляма. Я пустил в сад белого ягненка щипать брусничную траву. Байгул. Шор кăвакал чĕпписĕм. Хош-Çырми, Шор автан сассисем илтĕнеççĕ. Слышатся голоса белых петухов. Байгул. Шор, шор, шор та хĕр, шор та кантăр тыласан, ори таппа ларайнă. Ст. Чек. Шур хĕр. Ст. Айб. Шур акаян шăлĕсем хура. (Хурткуççи). Н. Лебеж. Килеймерĕм атте-анне кăмăлне, килтĕм шур патшанăн кăмăлне. (Солд. п.). Мусирма. Хура хур ами пултăм та, хура халăха пуçтартăм; шур хурт ами пултăм та, шур халăха пуçтартăм. || Седой. N. Шурă кăвак (седой). Альш. Ăна шурă сăн (кăвак сăн) çапнă. У. Я. Шур çӳçсене тăктарчĕ тертленнĕ пуç çинчен. Ала 66°. Кинçĕм те лайăх Хĕвекла, йĕрет те макрать, качча каять, пуçăм та шурă пулми, тет. || Чистый. НР. Шор портянккă не шалккă... Чистых портянок не жалко. К.-Кушки. Мунча кĕрсе тасалса, шурă кĕпе-йĕм тăхăнса. || Светлый. НР. Шор чăланти, ай, çут часси, çапас вĕрем çиттĕр пуль. Блестящим часам, что в светлом чулане, видно, пришло время бить. || Бельмо. N. Вара ман куçсене шур илчĕ. ЧП. Икĕ хура куçма шур илтертĕм. Зап. ВНО. Ватă хĕрĕн куçне шур илнĕ. N. Ахмать куçне шур илнĕ. (Чӳрече шăнни). Кан. Асамçăсем патне чупса куçсене шăтарттаракан,— шур илтерекенсем. N. Куçне шур та илсе лартнă. N. Сулахай куçне шур илнĕ (вăкăрăнне).

пит

(_пи_т, _пит'), очень; слишком. Истор. Выльăх-чĕрлĕх пит йышлă усранă. N. Масар пуçинĕн пит ĕçĕ нумай. Орау. Питех çияс килмеçт. Есть не очень хочется. Ib. Калаççĕ ăна, пит час-часах калаççĕ те. Туперккульос 14. Пит ачаш пулаççĕ, хăшĕ пит юнтарать (= йăлăнтарать), хăшĕ тата пит лăпкă, ăслă ача пулать. N. † Пĕрийомăн пусми пит пуставлă, атăсемпе пусса кĕтĕмĕр. Регули 1384. Вăлсен пит начарри çав анчах. Вăлсен пит начар çын çок. Ib. 1383. Мана пит кирлĕ. Питех кирлĕ мар халь. Ib. 1363. Пит тытаканах çок. N. Контан питех корăнмасть (= пит лайăхах корнмасть). КС. Пит чыс пурăнать вăл (аккуратно, чисто). С. Дув. † Хĕрĕ матур пулмасассăн, пит памаççĕ укçана. Ib. † Кăçалхи çул пăри пит пулчĕ, хĕвел тухăç енелле тайăлчĕ. N. † Аслă урам тăрăх çын пит çӳрет, эсир урам варринче ан тăрăр. ППТ. Питех çăмарта шутне тултармаллах мар пулсан (если не хватает), вара çăмарта çĕклекене парас çăмартана вăйçа параççĕ. (Сĕрен). Байгеева. Ама-çури анне манăн пит лайăхах марччĕ. Вăл мана, пĕр кăшт айăп пулсанах, е çаптаратчĕ, е çӳçрен туртатчĕ. Ачасемпе вылляма та питех ярасшăн марччĕ. Юрк. Эпир пит аякран килтĕмĕр. N. Çын, кĕтмен хутра пит ытла пыйтлансан, пӳкле вилĕмпе вилет. (Поверье). Якейк. Вăл япала питех те мар, эпĕ полсан она он чоль парса илес çок. В этой вещи особенного ничего нет, я бы за нее столько не дал. Хора-к. † Çакă ялăн хĕрĕсем ларасшăн та пырасшăн, питĕх пырас килет полсан, сорпан-масмак чиксе тох, уй-хапхине тохса тăр, хамăрах лартса кайăпăр. Сред. Юм. Пит палтăркка хĕр, девица нехорошего поведения. Ib. Ĕçлеме пит паттăр, сильный в работе. Ib. Пит ярăм хĕр тесе, вăрăм пӳ-çиллĕ, илемлĕ сăн-сăпатлă хĕре калаççе. Изамб. Т. Анчах юман пит ӳсет. СТИК. Ун патне пырса хăна пит пулас çук, питĕ хытă вĕт — тимĕр пăрçа. (Перестановка «пит» придает другой смысл этому выражению, а не оттеняет скупость этого лица). Вĕлле хурчĕ 4. Хăйне те питрех пăхаççĕ. О Японии. Çĕрле апат çинĕ вăхăт — питрех савăнăçлă вăхăт вара.

потрос

подрез. Кив-Ати-касси. Потрос çуна çул юсать, сар йăпăркка сăн юсать.

пӳ-си

туловище, корпус, стан; внешность. Тюрл. Пӳне-сине çĕклеймес (тяжелый человек). Сред. Юм. Çан чôл пӳ-сипе, сăн-пуçпа такама кайса йораса пôрнмалла-çке. Цив. † Пĕвĕм-сийĕм пурччĕ ман, Атăл хĕрĕнчи хумăш пек. Paas. 121. Пӳ-си, тело. ТММ. Хăй (Марине) çинчерех пӳ-силлĕскер, чăпта куписем хушшипе ансăр çĕртенех ирĕккĕн кĕрсе кайрĕ те, пĕр лутрарах чăпта купи çине яшт сиксе хăпарса ларчĕ.

пӳ-сĕп

то же, что пӳ-сăн. Н. Карм. Эй çăхан, сан çине пăхатăп тă, сан ку пĕвӳ-сĕпӳпе, ку сăну-пуçупа патша анчах пулмалла.

майра шĕрçи

особые бусы. Синьял. † Майра шăрçин сăн хӳхĕм; сăн хӳхĕм те, час ванать.

мĕлхе

(_мэ̆_лгэ), изображение, образ, фигура, отражение, тень. М. Ăнтавăш. Мĕлки курăнать. Видно его отражение (напр. дерева в воде). ГТТ. Мĕлке, тень, как изображение на земле. Поэтому это слово не вполне соотв. русскому тепь. Ib. Йывăç мĕлки ӳкнĕ. Ск. и пред. 37. Мĕлке ӳкерсе, кайăк явăнать (отражение в реке?). Сунт. Пăртак тăрсанах, анакан хĕвелĕн хĕрлĕ çуттинче тем пысăкĕш мĕлкесем туса армансем çунаттисене наянăн çавăрма пуçларĕç. Кан. Тата траххом мĕнле пуçланса пынине, вăл куçа мĕнле сиен туса пынине ăвăсран (из воска) тусă мĕлкесем çакса, пасар халăхне кăтартса нумай ăнлантартăмăр. Шел. II. 62. Тĕррисем çинче мĕн-мĕн кăна тĕслĕ чечексемпе курăксен, хурт-кăпшанкăсен мĕлкисем çук-ши! Шел. 58. Пăхсан, мĕлке курăнать лапаткисем, акисем. Ib. 32. Пăхсан, мĕлке курăнать çут кĕленче урайĕ. С. Алг. Йыт сассупа ан çӳре, мĕлке пулса ан хăрат, кăмака çинче йынăшса ан вырт (говорят покойнику). N. † Чĕнтĕрлĕ чиркӳ сăр (= сăрт?) çинче, унăн мĕлки Самар шывĕ çинче. СТИК. Мĕлки пур та, ĕçре темле! Смотреть (лошадь) ничего, да какова будет в работе! КС. Шыв çине çын мĕлки ӳкнĕ. Ib. Шыва ман сăн ӳкнĕ. Уралка. Мĕлке — картина; мĕлкелĕ кĕнеке. N. Ман ĕмĕрĕм мĕлке пек анчах иртсе кайрĕ. Бугульм. Мĕлке — образ? Ib. † Хамăр савни аса, ай, килсессĕн, мĕлки ӳкрĕ хам умма. Собр. † Шыв хĕрринче пилеш пиçет, çупкамĕ мĕлки шыва ӳкет. Н. Лебеж. Умне-хыçне куç кĕски ларттарать, хăй мĕлкине лăйне кăтарттарать. Ib. † Хусан хули ту çинче, ӳкеетĕ-çке мĕлки шыв çине. БАБ. Авăн картине пĕр-пĕр уллахрах çĕре каяççĕ те, юр çине выртса мĕлке тăваççĕ (отпечаток, изображение. Гадание на „çĕнĕ çул каç“). N. Пăлтăри умĕнче, пӳрт кĕтессинче пӳрт çӳлĕшĕ çын мĕлки тăрать, тет. Юрк. Пĕртен пĕр ывăл ачи пурччĕ, вăл та пулин ухмахчĕ, çын мĕлки пулса кăна пурăнчĕ. Ib. † Урампа иртсе пыраттăм, кĕленчене çапнă мĕлкĕрсем. N. † Урамăрсемпе иртнĕ чух курса иртрĕм санăн мĕлкене. С. Тим. † Савни, санăнпа манăн сăн-сăпатсем ик сумлăх куçкăски мĕлки пек. Орау. Шыв çине ту мĕлки ӳкнипе леш енче мĕн пурри курăнмасть. N. Мĕлкӳ путасси! СТИК. Мĕлке тăвас, делать фигуру человека на снегу. (Лягут на мягкий снег на спину, растопырят ноги и руки, тогда получается фигура человека). || Портрет, фотограф, снимок. Ст. Чек. Ун чухне вăлă мана çыру янăччĕ, вăл çырура салам янăччĕ, тата хăй мĕлкине çаптарса янăччĕ. N. Манăн санăн мĕлкуна кураясчĕ. || Чучело. Чураль-к. Мĕлке = милке. МПП. Мĕлке= ĕмĕлке.

мĕн

(_мэ̆_н, _мэ̆н’), что? К.-Кушки. Мĕн çисе ларатăр? Что это вы едите? СПВВ. ТА. Мĕн полтăртататăн? (= мĕн кирлĕ мара калаçатăн). Ib. Мĕн сослан = мĕн шавлан. Синерь. Амăшĕ: мĕн пăхса çӳремелле? тесе каларĕ, тет. Мать сказала: чего тут возиться (проверяя хозяйство, т. е. нет надобности проверить его). СТИК. Мĕн кунта шăнса вилес тетнем,— атя пӳрте. Что ты хочешь замерзнуть? Идём в избу. Ib. Мĕн вара эсĕ мана ун хуçĕнчен пăхса тăмалла тăвасшăн-им? (Возражает так уверевно, и с сознанием своего превосходства). Ст. Чек. Мĕн пур-ши унта кайса, мĕн пур-ши, шав унта кайса ларан? Зачем ты туда повалился, что ты там нашел интересного? Ib. Мĕн тупрăн эс унта? Что в нем хорошего? Ib. Мĕн тупрăн вара ку вăйăра? Какой интерес для тебя в этой игре. Альш. Ĕмĕр тăрăшĕнче мĕн тухса мĕн килмес. Орау. Якур пичĕш патне натьăк (натяг) илме каяп, терĕ; натьăк мĕн-ши вăл? Что бы это такое было? (задумываясь о предмете, и этим заставляя другого высказать, что это такое). Ib. Виçĕ эрне мĕн вăл (какая важность три недели), ак ман пек улт-çич уйăх ларса пăх, вара пĕлĕн. Ib. Мĕнтен пит ăслă вара вăл? Чем же он умен-то? В чем же виден его ум? Юрк. Вырăсла кĕнекене вуласан та, чăвашла вăл мĕнне пĕлместĕм. Ib. Пăшал сассине илтсен, салтакĕсем, ытти улпучĕсем пурте кĕсем патне чупса пырса: мĕн пулчĕ те, мĕн пулчĕ, мĕншĕн пăшал петĕр, теççĕ. Сред. Юм. Мĕн калан ĕнтĕ (или: мĕн каласси пôрччĕ ĕçке те...). Очень хорошо бы было, но .. Ib. Мĕн алласа çӳрен тесе, пĕрмай килĕрен килле кайса йăмахласа ларакан çынна калаççĕ. Ib. Мĕн тăвас-ха? (Пырса кĕрекен çынтан çапла ыйтаççĕ). Никит. Кайсан та мĕнех тăвать мана. Что особенного он мне сделает, если я и уйду. Изамб. Т. Усаллăх çинчен мĕн калатăн. Ĕлĕк пирĕн хамăр хушшăмăрта та, тарçă тытсан, ăна сăмсипе çĕр сухалаттарасса çитнĕ. Байг. † Сăрă чечек мĕн паха! Аппапа йысна пит паха. С. Айб. Çын ачисем пире çиеççĕ, хăйсем мĕн курасса пĕлмеççĕ. N. Мĕнтенех (в каком откошении) пит аван вара сан сĕллӳ? Шурăм-п. Эх, Петĕр, кĕçĕр мĕн курман пулĕ эпĕ, итлессӳ килет-и, каласа парам. Собр. † Леш айăккине юр çунă, ку айăккине мĕн пулнă; ах аппаçăм (çавă пур), качча кайма мĕн пулнă. N. Мĕн-пулса кяйĕ ĕнтĕ. Что будет уж. Баран. 120. Ем-ешĕл ешерсе ларакан йывăçĕ (картинное выделение из ряда деревьев) мĕн тăрать! N. Вăл мĕнтен пуйса кайнă (вилнĕ)? Икково. Мĕн пăруларĕ: тына-и, мăкăр-и? В. С. Разум. КЧП. Вĕсем хăйсем мĕн калассине каласа пĕтерсен, пирĕн Педтехникумра вĕренекенсем тапратрĕç калама. Тяптяево. Мĕн хăрамалла, кам пирĕн хыççăн килмелле? Чего нам бояться? Кто вслед за нами придет? (т. е. никто). Орау. Халь татти-сыпписĕр çăват те, унтан пĕр-ик-виç уйăх çăмăр пулмасан мĕн тумалла (как быть тогда). N. Унта мĕнсем сутаççĕ? N. Кĕсем мĕнсем? N. Мĕн калас-ха? N. Мĕн каласшăнччĕ-ха? N. Эсĕ мĕн ыратса выртатăн? Регули. 131. Вăлсен поплени мĕн пор онта. Ib. Мĕн вăлсам вăрманта шыранине эп килте топрăм. Ib. Мĕн шыраманнине топрăм. N. Эс мĕнне çухатрăн тата? N. Мĕнӳпе мухтанмаллăх пур сан. О сохр. здор. Çавăнпа ăна пирĕн пĕлес пулать; çынсем епле тата мĕнтен сивĕрен пăсăлса чирлеççĕ-ши? Ала. Мĕн тусан шыв тухат унта, тенĕ (в безводной стране). ЧС. Çынсем çавăнта пыраканĕ пĕри: ку мĕн те, ку мĕн? тесе, пĕри пĕринчен ыйтаççĕ. Чăв. й. пур. 26. Якку каланă: эпĕ мĕн пĕлекен çын? Бес. чув. 13. Эсĕ мĕн капла? Эпĕ сан çине пĕрре те çилленместĕп. Изамб. Т. † Туйăн илемĕсене, ай, мĕн кӳрет? Мĕн выляни-кулни, çав кӳрет (все, что веселит). Баран. 88. Асту-ха лерелле, мĕн хури курăнать унта? N. Мĕн ача турĕ: ывăл ача-и, хĕр ача-и? N. Мĕн пăру туса пачĕ? Утăм. Мĕн мура ямшăксем тытатăн? || Что (относит.). Сунт. Мĕн пулса мĕн килĕ ĕнтĕ. Тавай çул çине валли укçа тăвас. N. Мĕн пулсан та пулĕ, что будет, то будет. Синерь. Мĕн пулин пулĕ (что будет, то будет), ати хушмарĕ те, кайса пăхас-ха (попробую пойти). СТИК. Мĕн тесе-ха вăл пит час карĕ! Что ему вздумалось уехать так скоро. Ib. Ун пек чухне вара мĕн каласан та хĕрсем кăна калаççĕ кĕвве. СТИК. Мĕн каланă сăмах вырăнлă пултăр. Все, что сказано, пусть возымеет силу. Чебокс. Мĕн пулни пулать, кĕрес терĕм те. Коракыш. Эпĕ тăта мĕн пĕлеп! Я знаю еще одну вещь! Ст. Айб. Мĕн пасарин пасарĕ, шур пушăт йывăççи пасармасть. (Ĕне мăйракисем). ||Соответ. русск.: что бишь. С. Дув. Мĕн çук манăн: ĕнер пуснă такам пур, паян пуснă мĕнĕм пур. || В знач. вопрос. частицы, соответ. русск.: что ли ли. N. † Алăк ум вĕçĕнчи ват хурăн: кăçаллăха ларнă пулсан, пуртă витмĕ терĕр мĕн? N. Вăл вĕренме кĕчĕ-и мĕн? N. Вăл кайрĕ-и мĕн? Вăл кайрĕ-им, кайрим? || Что за, какой. СТИК. Паян мĕн пăраçник? Какой сегодня праздник? (простой вопрос). Ib. Паян мĕн пăраçникĕ! Какой еще сегодня праздник! (отрицание и удивление). Толст. Ку мĕн сасси? Что это за шум? Пшкрт: шоj ҕэ̆_рмӓ _сиβэ̆ пол’ы̆;— _мэ̆_н си_ппм? (или: _мэ̆_нӓ_шкӓ_л сирβэ?),— н’им_дӓ _сиβэ̆ мар’. Регули. 935. Мĕн ĕç он? Мĕн кон килĕ. Ib. 934. Эс кам конта? Эс мĕн çын конта? Ib. Эп тытрăм полсан, сан мĕн ĕç? N. Кĕсем мĕн япаласем? Это что за вещи? Синерь. Эпĕр сута каятпăр тенĕ? — Мĕн сутне (на какой суд)? тенĕ. Орау. Мĕн мĕнĕ тата? Что еще за „что“. N. Хутаçра пĕр виçĕ тенкĕ укçа пулас пулатьчĕ-ха. — Мĕн виç тенки пур унта? Орау. Мĕн вăййи вăл? Что за игра? Ib. Мĕн вăййи вăл! Пĕрне пĕри кӳп те кӳп тутараççĕ. Качал. Яхуне çырмине çитрĕм те, тăкăнчĕ карĕ: мĕн сăян? — Какуй сăян, пухрăм та çур пăт пулчĕ. N. Мĕн çăнăхĕ? Мука из какого жита? Ст. Чек. Анне, улма пур-и? — Эй, ухмах! Мĕн улми унта тата! Ib. Мĕн сивви; мĕн нумайĕ мĕн кунта (какое...). Ib. Мĕн аван япала пăссăрĕ (= пăсрĕ)! Средн. Алг. Хурану пĕчĕкçĕ пуль? — Мĕн пĕчĕкçине калан, пĕр кӳлĕ шыв çитмест. АПП. Упа, çак кашкăра тыт, тенĕ. Упа каланă: ăна тытма мĕн ĕçĕм пур. Чуратч. Ц. Кирĕк епле чире çаклансан, вăсем шухăшлаççĕ: мĕн турри çиленчĕ-ши? теççĕ. Сунчел. Качаки каланă: ăна çиме мĕн ĕç пур (= мĕне кирлĕ). Сред. Юм. Мĕн хыпар пôр-ха, или: мĕн сас-хôра пôр? Что нового? Ib. Мĕн çынни, мĕн арчи, мĕн кĕнеки. Ib. Эп выллянинче сан мĕн ĕç пор. В том, что я играю, тебе (вам) какое дело. Ст. Янсит. Вĕсене эпĕ акă мĕн ĕçре час-часах пулăшрăм. Янтик. Мĕн япала ку сан? Якейк. † Он çиленме мĕн ĕç пор, он пыççине çыхмаспăр. N. † Ял варĕнчи сăрлă юпи мĕн нушташăн ларать-ши, аттен хĕрĕ-сарă хĕрĕ, мĕн нушташăн çуралнă-ши? П. Пинер. † Алкумĕнчи улма йывăççин улми пулманни мĕн усси. || Как. Çĕнтерчĕ. 54. Ех! мĕн савăнса пурăнмасть çав Якур. Ib. 52. Ах, мĕн савăнса çӳремеççĕ çав ачасем! || Зачем, почему, по какой причине. Çĕнтерчĕ. 19. Мĕн янрашатăр эсир паян? Орау. Мĕн юпа пек тăран, кил кунта. Ib. Мĕн мĕреленсе (= наянланса) пыран, ут хăтăрах. (Идет вяло, тихо). Юрк. Ку укçăсене мĕн хам алăра тытса тăрам. N. Тавăрнса, мĕн апая ятлаçтарса порнас? || Сколько, почем. Бр. п. водку 8. Анчах уншăн сăмаххи сăмаххийĕ мĕн тăрать. Но как он дорого ценит каждое свое слово! (т. е. он не разговорчив). Баран. 226. Мĕн çӳрес пеккине çӳресе пĕтереççĕ те, пусма тăрăх улăхса çӳлелле тухма пуçлаççĕ. N. Эй мăнтарăн Прăски, мĕн салтак усатрĕ. N. Мĕне илтĕн, почем купил. Трхбл. Мĕн сысна чике-чике пĕтерчĕç, мĕн чăхă пуса-пуса çирĕç. Регули 939. Мĕне патăн? — Сома патăм. N. Пасартан килсен, пĕр кӳрши ун патне пырать, тет те: ырашна мĕне (почем) сутрăн? тесе, ыйтат, тет. Юрк. Сирĕн тухйăр кĕмĕллĕ: мĕне тăрат кĕмĕлĕ? Сред. Юм. Мĕн ĕмĕр порнатăн (долго находился, когда как обещался прийти скоро). N. Лашасене мĕн кайнă таран ятăмăр. N. Мĕн сахал тесен те, 500 тенкĕ кирлĕ. Панклеи. Ачан мĕн пырнăçемĕн çол хĕсĕнсех пырать. Чем дальше идет, тем... Н. Лебеж. † Мĕн вăрăм-хывлăшă м, ай, кĕскелчĕ. Бел. Гора. † Мулла мечĕтĕ мĕн çӳл мечĕт. || Весь. Альш. Çапла мĕн ĕмĕрне чăвашран ирттереç, авланма каяç те, кил курма çӳреç (портные). N. Этем мĕн пурăнас кун-çулăн хисепĕ çук. Чхĕйп. Чăвашсен мĕн пĕлнĕ ĕçĕте ак çакă анчах пулнă (вот все то, что они знали. Далее идет пер ечисление того, что они знали или умели). || Иногда переводится сл. каждый. N. Кукша мĕн хупараканне (каждого, который влезал касса пăрахат, тет. Çапла пурне те касса пĕтерчĕ, тет. Панклеи. Хĕр вăрă-хорахсен хĕçсене илсе мĕн кĕрнĕ вăрă-хорах поçне касса тăнă. Чхĕйп. Вара унта ĕçме-çима мĕн пыракан пурте çапла асăннă (поминали). N. Мĕн турттарса пынă ăлава çавăнтах тăкаççĕ те, салагса пĕтĕреççĕ. N. Мĕн пынă çын çавăнтах ĕçлеме тытăнать. Коракыш. Манăн лашасем селĕм пултăрччĕ, эпĕ вара мĕн çул çӳрекенсене ĕçе-ĕçе хăварăтăм. || Иногда употребл, в знач. самый. Альш. † Çак юрăсене юрлама мĕн кĕçĕнтен пуçтарнă ăс кирлĕ. N. Акă кăçал каллах мĕн çуркуннеренпе çумăр çумасть. N. Мĕн пĕчикçĕренех. Сборн. по мед. Мĕн халичченех. N. Якурпа шăллĕ мĕн каç пуличченех ĕçлерĕç. Кубня. † Эпĕр мĕн кĕçĕнтен туспала, пире çын çимесĕр мĕн тутăр. Ал. цв. 20. Вăл мĕн пурăннăçемĕн шурă мăрамăртан тунă пӳлĕме час-час çӳрет, хăй хуçине лайăх сăмахсем калать. || Оказывается. Т. VII. Ах турă, атте! пылпа кулачĕ пит тутлă мĕн. N. Эсĕ пит усал çын-мĕн. Ачач 71. Хăшпĕр юратнă çынсем, тантăшсем пулмасассăн, чăнахах та Тимуш пӳртрех лармалла мĕн. ЧС. Вăл çуртсем çунас та çук мĕн те, насус час килеймен. Сятра. Вăл чоашла лайăх пĕлет мĕн. Толст. Вăл иккĕре анчах пулнă, утма та тин анчах вĕреннĕ мĕн. Утăм. Тăлăха питрех те мĕн асап çынлăха кĕмешкĕн çĕр çинче. Якейк. Çораличчен çоралманни лайăх мĕн. Урмай. Чипер мĕн те, аки мар, хӳри пур та, шăши мар. (Çарăк). N. Иçăм çырли пахчинче çырла пиçсе ларнă мĕн. N. Юман çинчен пĕр çăхан çапла калать мĕн кăна. N. Пирĕн пуçран нуша иртиччен выртаяс мĕн аннен кăкăринче. НАК. Çавна курсассăн, эпĕ леш йытă чăнахах усал пулнă мĕн-ĕç, терем. Увидев это, я подумал, видно, эта собака была на самом деле нечистый дух. N. Шăналăкра сакăр хĕр, саккăрĕш те сарă мĕн, эпĕ илесси хура мĕн. Орау. Паян пасарта хăма йӳн пулнă, тит. Ăна пĕлнĕ пулсан, пасара каяс мĕн паян. Сборн. по мед. Эх, пулать мĕн çын та: хĕп-хĕрлĕ, нар пек, çапçутă сăн-сăпатлă, вырăс пек. Ну и бывают же люди, румяный как „яблоко“, белый как русский. М. Васильев. Лашисене хайхисем çаран çине яраç те, канма выртаç мĕн хăйсем. Н. Лебеж. † Ешĕл хырă çинче чăпар кукă (кукушка) ян ярать-çке мĕн аслă вăрмана, янра юлат мĕн аслă вăрманĕ. Б. Хирлепы. † Атте ывăль пуличчен шăмат кĕпçи пулас мĕн, пĕр хĕр татса çитăр мĕн. Кан. Ку вăрсене (семена) пирĕн те туянмаллаччĕ мĕн. Лашм. † Тăшмансем килессе пĕлнĕ пулсан, хываяс мĕн (кĕпер) çатăркаран, пусмассерен путса антăр мĕн. N. Йăваланса тăрсассăн, ну чавать мĕн тымарне. Изамб. Т. Упаç: масар çине шыв сапас, тет мĕн. || Употребл. для выражения обобщения. См. Оп. иссл. чув. синт. I. Истор. Арçынни-хĕрарăмĕ мĕнĕпех юланутпа çӳреме лайăх вĕреннĕ. N. Ăшăк сухаланă çĕрте вăйлă çăмăр çусассăнах, шăтса тухман тырра çерем мĕннипех юхтарса каять. Латыш. Навусне ачи мĕннипех шăпăр шăтăкне тăкать Никит. Арчă мĕнсене эпĕ сотса ятăм. N. Эй атту мĕнĕ, ахалех тăхăнтăм, çăпата сырас мен. Байгеева. Вăл пасара кайсан мана валли кулачă мĕн яланах илсе килетчĕ. Чăв. й. пур. 9°. Пухура мĕн те çынсем тепле вăрçа пуçласан та, тӳпелеше пуç ласан та, вăл Микка, унта пулсан, çапах чарнă. Регули 162. Çав кĕпе ĕçлени мĕнĕпе (мĕнпеле) виç сом тăрать. НИП. Хурăнташсем мĕнсем. Альш. Çисен мĕн тусан хĕрсем çурçĕр вăхăтнелле килĕсене таврăнаççĕ. Ib. Тепĕр кун пек, мĕн пек иртсен, каллех хулана тырă тиеççĕ. Шурăм-п. Килях малалла ирт, тесси мĕнни пулмарĕ. N. Вĕт çăмар мар, мĕн те мар, хура халăх куççулĕ. Ала 86°. Тепĕрне (сосну) тăпăлтарса кăларчĕ, тет те, тепĕр çур хули мĕнĕпе ывăтса ячĕ, тет. Чăв. й. пур. 16. Çав Пайтукан хăй патне пупсем мĕнсем пырсан, е пĕр-пĕр вырăс мĕн пырсан, хăй туха-туха тарса арăмне: епле те пулин калаçкаласа ăсат, тесе, хуша-хуша хăварнă. N. Эй анне, епле каяс вутă касма: манăн лаша та çук, мĕн те çук. Юрк. Çапла пайтахчен ĕçсен, хăй татах ӳсĕр те пулат, мĕн те пулат (и пьяным бывает и пр.). Ib. Пуян çын хĕрне илес тесен, авă çавăнне илĕпĕр; епле хĕрне курнă мĕн пур-и? Ib. † Пӳртĕмĕрсем шурă, саккăмăрсем сарă, эпир тухса кайсан пушă юлĕ, пушă та юлĕ, мĕн те пулĕ, кĕре-кĕрсем тулли чш (= шăп) пулĕ. Ib. Каласа пăхасси мĕнĕ, эсир тăрăшăр. Что, что вы поговорите — вы постарайтесь (т. е. не ограничивайтесь одними разговорами с кем-то, а действительно постарайтесь). Ib. Мĕнпе тӳрлетесси мĕн, эрехпех тӳрлететĕп, тет. Сам. 60. Пĕтрĕм эп те... пурнăç путрĕ, уяхран мĕн ӳк те вил!.. Орау. Лаша пăхма мĕн кайсан, йĕвенне ан çухат; тен кунта хăваратни. Ib. Вăл пĕр вăтăр пиллĕке мĕнелле çитнĕ пулĕ ĕнтĕ. Байгеево. Вăл пасара кайсан мана валли кулачă мĕн яланах илсе килетчĕ. Никит. Чăнахах ĕнтĕ морĕ (мор) килес мĕн пулсан нăмайĕшĕн выльăхсене вĕлерсе тухса кать-çке (= каять-çке). Ib. Сборн. по мед. Ялта урама пӳрт çумне мĕне, урам варрине юпа çумне мĕне. Сред. Юм. Канлĕ вăхăт таврашнелле мĕнелле килсе çапăн эс кôнталла (наведайся). Сам. 30. Этем çке мĕн эп те! терĕ вăл хăйне. N. Мĕн тăвасси мĕнĕ (что делать-то мне), акă? вĕрен явса çак пĕтĕм кӳле çакса вĕретес тесе калатăп. N. Вăл хăйăр тĕмисем çинче курăк мĕн нимĕн те ӳсмест пулĕ çав, терĕм эпĕ. Мĕн курăк ӳсессине калатăн (т. е. какой тут расти траве, ничего не растет).

йăлтăр-ялтăр

подр. неодинаковым и не отрывистым сверканиям. См. МКП. 11. Çутталла 31. Кĕпи çанни (рукав) вĕçĕ, текех сăмсине кĕпе çаннине шăлнăран, сăран пек хытса кайнă, йăлтăр-ялтăр туса тăраччĕ. И. Афанасьев. Йăлтăр-ялтăр çиçĕм çиçе пуçларĕ. Сред. Юм. Вăл смаварне пит сĕрсе тасатнă (начистил), пĕтĕмпе йăлтăр-ялтăр-çиç курăнса тăрать. Ib. Йăлтăр-ялтăр, тесе, çутă япаласĕм кас-кас куçа курнса кайсан, калаççĕ. П.П.Т. Çапла пĕтĕм çерем, ялăн пĕр хĕрри, кăнтăрла енче, йăлтăр-ялтăр, хĕп-хĕрлĕ те çап-çутă (от ярких костюмов). Сказки и пред. чув. 38. Çумăр пулсан, йăлтăр-ялтăр çиçĕм, кĕмсĕртеттерсе аслати авăтать. Сенчук. 512°. Çĕнĕ пӳртĕн маччисем, йăлтăр-ялтăр сухăрисем (блестит смола). Ч.С. Пĕрре çиçĕм йăлтăр-ялтăр çиçрĕ те, пĕтĕм куçа кĕрсе кайрĕ (ослепила глаз). Череп. Йăлтăр-ялтăр курăнат. Альш. «Сиçĕм йăлтăр-ялтăр çиçет ― зигзаги, а йăлтăрт-йăлтăрт çиçет — отрывисто видно»). Çиньял. Йăлтăр-ялтăр йăс (=йĕс) тавраш çутатмасан çуталмаçть. Сёт-к. Хвел çуттинче сăн виттĕр (сквозь зеркало) йăлтăр-ялтăр твать. ЧП. Йăлтăр-ялтăр юр çăвать. Ст. Чек. Шуйттан йăлтăр-ялтăр туса хăпарса карĕ, тет.

йăх

(jы̆х, jŏ_х), род племя. Хурамал. Йăх йăха туртать, несĕл несĕле туртать, теççĕ (= пурте пĕр пек пулаççĕ). Ч. С. Тата вĕсем хăшин-хăшин (новорожденного) ятне ашшĕ-амăш ячĕ; хӳрăнташ-ăру ячĕ майлă ел йăх ячĕпе хураççĕ. Истор. Вĕсем çемйинче темиçе çын пулнă. Çав çемьене вĕсем ,,йăх“ тенĕ. В их семье было много людей. Эту семью они называли родом. Хорачка. Сŏлттаны̆н jŏҕŏ _пэ̆_ттэ̆_рэ̆ (род прекратился). Юрк. Сăн пек наянни пирĕн йăхра çук. Таких лентяев, как ты, нет в нашем роду. Собр. † Иккĕн тăван ӳсрĕмĕр, çич йăх (срв.çичĕ-ют) килчĕ-уйăрчĕ. (Хĕр йĕрри). СТИК. Мĕнле йăхран тухса кайнă çав халăх? От какого племени произошел этот народ? || 0 животных. Янтик. Йăхшĕн илсе ятăмăр-çке çак пăруна! (т. е. пăрăва). Ведь мы на племя купили эту телку! Ч.С. Халĕ те ĕнте (= ĕнтĕ) çав сурăх йăхех вуник пуç-и-мĕн пур. И до сих пор имеется что-то около двенадцати голов из потомства той же овцы. || Sреrmа. Паас.

ван

(ван), мельчать, дробиться, крошиться; биться, разбиваться; ломаться. Синьял. † Майра шăрçин (особые бусы) сăн (вид) хӳхĕм; сан хӳхĕм те, час ванать. Сред. Юм. Тортасĕм веç ванса пĕтрĕç. Все оглобли изломались. Скотолеч. 35. Ватăрах сурăхсен хăш чухне чĕрни ванса çĕре пуçлать. Ердово. Лашине хытă кӳлсен, тавраш ванать (ломается сбруя), теççĕ. Упа. Çĕрĕ çемçе, мăкăнь вăрри пек ванса (разбиваясь), тĕпренсе пырать, тет. Янтик. Кленче чӳрече çинчен ӳксе ваннă (разбилось). || Осыпаться. Сред. Юм. Тыр ванма пуçланă (сыплется).

ватă

(вады̆) или ват, старый, старинный, древний, ветхий. Ч. П. Ват, ват инке, ват пуçтарма тухсамăр. Яргуньк. Шăтан-юхан ерсен, йĕрĕх валли нимĕр пĕçерсе: ват аки (см. йĕрĕх), тытрăн-турăн пулсан, çырлах, тесе, хурама пĕрне-шне пĕр кашăк нимĕр янă. N. Çӳлте турă, çĕрте патша, сире кĕл-тăватпăр лайăх чĕлхе-çăварăмпа, таса чунăмпа, ырă кăмăлăмпа. Ырăлăх-сывлăх патăр, лайăх çынпа паллашма патăр; ватсене курсан, пичче темелле пултăр; çамрăксене курсан, шăллăм темелле пултăр; карчăка курсан, асанне темелле пултăр; çамрăк хĕрсене курсан, йăмăк темелле пултăр. Ача-пăчаллă пулччăр; ватăлса, шурă çуçлĕ пулаччен пурăнччăр. (Хĕве хупнă чух пиллени). Çăварни. Кам пĕрре усала вĕреннĕ, ват йăлапа çак сăмахсене итлесшĕн мар, вăл пĕлсе тăтăр... Ө. Никиф. Ват сăн çапнă (постарела лицом). Сред. Юм. Ват çăка е хорама котне «тôла тохсан», кота çăпан тохать, тет. (Народн. поверье). К.-Кушки. Эпир ăна илнĕ чухнех вăл ват лашаччĕ. Мы купили эту лошадь старою. N. † Ват тура пек какамай (т. е. кокамай), ыр кон-çолне халала (= халалла). Регули 715. Çав çын; ватăрах-хи, чăваш. Тот, постарше — чувашин. Сл. Кузьм. 63. Ватти — ватă мар, çамрăкки — çамрăк мар. Собр. Тăрсамăр, ачасем! амаш ватти килет, тет те, хыптарать те çунтарать. || Старость. Орау. Ваттăм çитрĕ-çке ĕнтĕ! Пришла моя старость! Ватту çитнĕ (твоя). Ватти çитнĕ (его). Бугулъм. † Выльсам-и, тантăш, ай, кулсам-и, çамрăк пуççу ватта юличчен. Альш. Ватта хирĕç кая пуçларăмăр ĕнтĕ (приближаемся к старости). Орау. Стариккин те ватти çитнĕ те, кушак пек кăмака тăрнчен (çинчен) анмаçть. Шурăм-п. № 25. Куккукĕ тĕрĕс каласа паманнине ватăрахпа (на старости лет) кураççĕ те, ăна ĕненми пулаççĕ. Г. Т. Тимоф. Ватă енне кайсан, çын ытларах калаçакан пулать çав. Senectus natura loquacior. Орау. Ватă енелле карăмăр ĕнтĕ (или: сулăнтăмăр). Ib. Ваттăм çитнĕ-çке ĕнтĕ манăн. Ядр. † Çавă Шăмат хĕрĕсене эпир илсе килмесен, ватта юлас сасси пур. || Старик, старуха, старики, старые люди. РЖС. Ватă ăна каланă. Старик сказал ему. Чăвашсем 4. Ватта курсан, чыслă тĕл пулса, чыслă иртсе кайтăр (по-желание ребенку в молитве). Альш. † Çакă килте пĕр ватă, ан калăрсам йывăр сăмахăра. П. И. Орл. Ватă хисепне кĕнĕ. Вступил в разряд пожилых (гов. о женатых, хотя и мододых). N. Ватта пăхан выçă çӳремен, утта (т. е. ута) пăхан çурран çӳремен, тет. Собр. † Ыраш шăркана ларнă чухне çара алпа ярса тытмарăм; яш пĕве кайнă чухне ватта ятран каламарăм. БВ. Ута пăхакан çуран çӳремен, ватта пăхакан выçă çӳремен. СПВВ. Ватăсем = стариксем. Альш. Авал ялти-йышри ĕçе ватă шухăшласа, ватă туса тăнă.

урпа

орпа, ячмень. Б. 13. Урпа утмăл кунта кĕрекене ларать, теççĕ. Ч. П. Уйра ларан урпа. N. † Ултă лаша кӳлсе, уя тухакан, урпа сăрисене çав ĕçет. Вишн. 64. Урпа ярса, вĕретнĕ шыв. Щ. С. Урпа çăнăхне салмалах çăнах тесе калаççĕ. Юрк. † Урпанăн сăрисем, ай, капăклă, Ф. Тимоф. Анкартине кайса, ан вучах хăми çине пĕр уçă урпа акас пулать. Унтан, пĕр чăнмесĕр, выртса çывăрас пулать. Вара урпа акакана тĕлĕкре арăм пуласси урпа вырма тăратса каять. Сред. Юм. Ôрпа йôн-тымарта ларать. Орпан пôлса çитеччин малтан кашни пĕрчине хĕрлĕ сăн кĕрет, ăна вара йонтамарланнă теççĕ. || Ячмень на глазу. Н. Седяк. Урпа пытанмалла вылянă чух пăхнăран пулать, теççĕ. Урпа куçа тухать, ăна урпапа, тăххăртан пуçласа, кутăн суса пăрахаççĕ. N. Урпа вăл çăпан пак тухать, ăна вара урпапа сăваççĕ. Изамб. Т. Куçа урпа тухсан, урпапа сăваççĕ. N. Урпа тухать, болезнь на глазу. Пшкрт. Коз’а орβа токры̆.

Русско-чувашский словарь

альбом

сущ.муж.
альбом; альбом для фотографий сăн ӳкерчĕк альбомĕ

анфас

нареч.
тӳррĕн, питрен, пит енчен; сниматься анфас пит енчен сăн ӳкерттер (айккинчен мар)

безобразие

сущ.сред.
1. (син. уродство; ант. красота) илемсĕрлĕх, нĕрсĕрлĕх, илемсĕр сăн
2. киревсĕрлĕх, иртĕхӳ, путсĕрлĕх; Прекратите безобразие! Чарăнăр иртĕхме!

безобразный

прил.
1. (син. уродливый; ант. красивый) илемсĕр, нĕрсĕр, сăнсăр; безобразное лицо нĕрсĕр сăн-пит
2. (син. непристойный, неприличный), безобразно нареч. киревсĕр, путсĕр, иртĕнчĕк; он ведёт себя безобразно вал хăйне киревсĕр тыткалать

белеть

глаг. несов.
1. шурал, шур, шуралса пыр, шурса пыр; лицо его всё больше и больше белело унăн сăн-пичĕ ытларах та ытларах шурса пычĕ
2. шуррăн курăн; в мере белеет парус тинĕсре парăс шуррăн курăнать

бледный

прил., бледно нареч.
1. (ант. яркий, румяный) тĕссĕр, сăнсăр, шупка, шуранка; бледное лицо шуранка сăн-пит
2. (син. невыразительный, слабый) шупка, япăх; бледный рассказ япăх калав

бороздить

глаг. несов.
1. (син. пахать) кас, касă ту; йĕр ту; бороздить плугом землю çĕре ака пуçĕпе сухала; морщины бороздят лицо сăн-пите пĕркеленчĕк картланă
2. кас, касса пар, çурса пыр; корабли бороздят море карапсем тинĕс шывне касса çӳреççĕ

вид

1. сущ.муж.
1. (син. внешность, облик) сăн, сăн-пит, тĕс; на вид ему лет тридцать сăнран пăхма вăл пĕр вăтăрсенче
2. курăм, курăну, куç курни; отсюда открывается прекрасный вид на озеро кунтан кулĕ питĕ хитре курăнать
3. куç, курни; скрыться из вида куçран çухал; всё на виду йăлтах куç умĕнче
4. (син. расчёт, намерение) шухăш, шут, ĕмĕт; виды на будущее пуласси çинчен ĕмĕтленни ♦ делать вид -анçи (-енçи) пул; для вида ячĕшĕн; иметь в виду асра тыт; не показывать виду ан палăрт; упустить из виду манса хăвар

внешний

прил. (ант. внутренний)
1. (син. наружный), внешне нареч. тулаш, тулашри, çиелти; внешняя среда пирĕн тулашри хутлăх; внешне всё обстоит благополучно çиелтен пăхма йăлтах йĕркеллĕ; внешние устройства компьютера компьютерăн тулашри хатĕрĕсем
2. тулашри; внешняя политика тулашри политика ♦ внешний вид тулаш курăм, сăн-пит

внешность

сущ.жен.
1. (син. вид) тул, тулаш, курăм; внешность товара таваран тулаш курăмĕ
2. (син. облик, наружность) сăн-пит; человек с приятной внешностью чипер сăн-питлĕ çын

выражение

сущ.сред.
1. (син. проявление) палăрăм, курăну; палăрни, курăнни; выражение радости на лице сăн-питре савăнăç палăрни
2. (син. фраза, оборот) пуплев, пуплерĕш, сăмах çаврăнăшĕ; образное выражение сăнарлă сăмах çаврăнăшĕ

гневный

прил., гневно нареч.
çилĕллĕ, çиллес, кăра, хаяр; гневный вид хаяр сăн-пит; он говорит гневно вăл çиллессĕн калаçать

гореть

глаг. несов.
1. çун, çунса кай; горящий костёр çунакан кăвайт; в печи горят дрова кăмакара вутă çунать
2. 1 и 2 л. не употр. çун, çутал, çуталса тăр; в окне горит свет кантăкра çутă çунать; лампочка не горит лампочка çунмасть
3. (син. краснеть, румяниться) хĕрел, хĕремеслен; лицо горит на морозе сăн-пит сивĕпе хĕрелсе кайнă
4. (син. сверкать, блестеть) çун, çутал, йăлкăш, çуталса тăр; заря горит шурăмпуç çуталать; его глаза горят радостью унăн куçĕнче савăнăç йăлкăшать
5. чем и от чего çун, хĕрӳлен, хĕмлен; в сердце горит любовь чĕрере юрату хĕмленет; гореть от любопытства пĕлесшĕн çун ♦ гореть на работе хавхаланса ĕçле; больной весь горит чирлĕ çын вĕриленсе кайнă; сено горит в копнах утă капанĕ хĕрет; план горит план путланать; душа горит чун ыратать; работа горит в руках ĕçĕ ăнса пырать; гореть от стыда намăсланса пĕт

грим

сущ.муж.
грим (артистсем сăн-пите рольпе килĕшӳллĕн хуракан писев)

дарить

глаг. несов.
пар, парнеле, парне пар, кучченеç пар; дарить букет цветов чечек çыххи пар; дарить на память фотографию асăнмалăх сăн ӳкерчĕк парнеле

дурной

прил., дурно нареч.
1. (син. плохой; ант. хороший) япăх, начар, усал, майсăр; дурной почерк япăх çырни (сас паллисене); дурные вести усал сас-хура; девушка дурна собой хĕр сăн-пичĕ хитре мар
2. (син. безнравственный) киревсĕр, путсĕр, чыссăр; он дурно ведёт себя вăл киревсĕр хăтланать

дышать

глаг. несов.
сывла; дышать глубоко тарăн сывла; рыба дышит жабрами пулă сухапа сывлать ♦ лицо дышит радостью сăн-питре савăнăç çиçет

задумчивый

прил., задумчиво нареч.
шухăшлă, шухăша путнă; задумчивый вид шухăшлă сăн-пит; говорить задумчиво шухăшлăн калаç

изображение

сущ.сред.
сăн, ӳкерчĕк; сăнлани, ӳкерни; изображение боя çапăçăва ӳкерсе кăтартни; увидеть своё изображение в зеркале харпăр сăнне тĕкĕрте кур

имидж

сущ.муж.
сăн-сăпат, сумлăх (этем ăсĕ-тăнĕ, кăмалĕ ытти çынсем умĕнче епле курăнни); имидж бизнесмена ĕçлĕ çын сăн-сăпачĕ

камера

сущ.жен.
1. пӳлĕм; камера хранения усрав пӳлĕме (алăри япаласене вăхăтлăх усрамалли); тюремная камера тĕрме пӳлĕмĕ
2. камера (урапа шинин, мечĕкĕн шалти резина витĕмĕ); велосипедная камера велосипед камери
3. камера (сăн ӳкермелли хатĕр); фотографическая камера фотографи камери; телевизионная камера телевидени камери ♦ камеры шлюза шлюз пӳлмисем; камера сгорания çуну камери (двигательте)

картина

сущ.жен.
1. картина, ӳкерчĕк; писать картину маслом çуллă сăрăпа картина ӳкер
2. картина, фильм; многосерийная картина нумай сериллĕ картина
3. (син. вид) сăнлăх, сăн; картины природы çут çанталăк сăнлăхĕсем
4. курăну (пьесăн, спектаклĕн пĕчĕк сыпăкĕ)

карточка

сущ.жен.
1. (син. фотография) сăн ӳкерчĕк, фотоӳкерчĕк; карточка для паспорта паспорт валли тунă сăн укерчĕк
2. карточка (мĕн те пулин çырнă хут татки); продовольственная карточка апат-çимĕç илмелли карточка; учётная карточка учёт карточки (сăм., партире тăракансен)

косметика

сущ.жен.
косметика (сăн-пите, ӳте илем кӳмелли им-çам)

красивый

прил. (ант. безобразный), красиво нареч.
хитре, илемлĕ; красивое лицо хитре сăн-пит; дети танцуют красиво ачасем илемлĕ ташлаççĕ ♦ красивый поступок пархатарлă ĕç; говорить красивые слова япшар калаç

краснеть

глаг. несов.
1. хĕрел, хĕрелсе кай; лицо краснеет от мороза сăн-пит сивĕпе хĕрелет
2. хĕрел, хĕрелсе тар, хĕрлĕн курăн; закат краснеет анăç хĕрелсе тăрать
3. (син. стыдиться) намăслан, намăс кур, пите хĕрет; за него не придётся краснеть уншăн намасланмалла пулмĕ

круглый

прил.
çаврака, çавра, чăмăр; круглый каравай çаврака çăкăр; круглый мяч чăмăр мечĕк; круглое лицо çавра сăн-пит ♦ круглый сирота хăр тăлăх (ашшĕ-амăшĕсĕр); круглый дурак тăр ухмах; круглый год хĕлĕн-çăвĕн; круглая сумма пысăк укçа

лицо

сущ.сред.; множ. лица
1. пит, сăн-пит, пит-куç; круглое лицо çавра сăн-пит; мыть лицо пит çу; мне знакомо это лицо ку сăн-пите эпĕ пĕлетĕп
2. çын, этем; влиятельное лицо витĕмлĕ çын
3. сăпат (грамматикăра); третье лицо глагола глаголăн виççĕмĕш сăпачĕ ♦ на одно лицо каснă лартнă, пĕр сăнлă; показать товар лицом таварăн чăн пахалăхне кăтарт; к лицу килĕшет (тумтир); он лицом в грязь не ударит вăл намăс курас çук

макияж

сущ.муж.
писев, писевлĕх (сăн-пите кремсемпе, сăрăсемпе илемлетни)

морщина

сущ.жен.
пĕркеленчĕк, карт, хутланчăк; лицо всё в морщинах сăн-пит пĕркеленсе пĕтнĕ

мрачный

прил. (син. угрюмый; ант. весёлый), мрачно нареч.
салху, ăмăр, тунсăхлă, кăмăлсăр; мрачное лицо кăмăлсар сăн-пит

некрасивый

прил., некрасиво нареч.
1. илемсĕр, нĕрсĕр, хитре мар; некрасивое лицо нĕрсĕр сăн-пит
2. (син. дурной) килĕшӳсĕр, йĕркесĕр, начар; он ведёт себя некрасиво вăл хăйне килĕшӳсĕр тыткалать

образ

сущ.муж.
1. (син. облик) сăнар, сăн, сăн-пит; он помнит образ матери вăл амăшĕн сăнне асран ямасть; образ воина в романе романри салтак сăнарĕ
2. (син. способ) йĕрке, мел, май, манер; образ жизни пурнăç йĕрки; образ действий ĕç тумалли мел ♦ главным образом тĕпрен илсен; таким образом çапла майпа; каким образом? мĕнле майпа?

получиться

глаг. сов.
пул, пулса тух; ничего у нас не получилось пирĕн вуçех ĕç тухмарĕ; снимок получился сăн ӳкерчĕк аван тухнă

портрет

сущ.муж.
портрет, сăн ӳкерчĕк; групповой портрет ушкăнлă сăн ӳкерчĕк

рамка

сущ.жен.
хашака (пĕчĕкки); портрет в деревянной рамке йывăç хашакаллă сăн ӳкерчĕк

румяный

прил.
хĕрлĕ; румяное лицо хĕрлĕ сăн-пит

сердитый

прил., сердито нареч.
çиллес, усал, хаяр, çилленчĕк; сердитое лицо çиллес сăн-пит; сердито кричать на детей ачасене хаяррăн кăшкăрса вăрç ♦ под сердитую руку çилленнĕ самантра

след

сущ.муж.
1. йĕр; следы ног ура йĕрĕсем; следы волка на снегу юр çинчи кашкăр йĕрĕсем
2. паллă, йĕр; следы болезни на лице сăн-питри чир паллисем ♦ и след простыл йĕрĕ те юлман (тарни)

сонный

прил., сонно нареч.
ыйхăллă, ыйхăлакан; сонное лицо ыйхăллă сăн-пит ♦ сонная жизнь ӳрĕк-сӳрĕк пурнăç

увеличить

глаг. сов.
пысăклат, ӳстер, йышлат; увеличить выпуск товаров тавар кăларассине ӳстер; увеличить фотоснимок сăн ӳкерчĕке пысăклат

улыбка

сущ.жен.
кулă, кулкалу; кулни, кулкалани; улыбка не сходит с лица сăн-питĕнчен кулă каймасть

форма

сущ.жен.
1. кап, капаш, сăн; предмет квадратной формы тăваткал япала
2. ĕлке, калăп, тĕслĕх, форма (çирĕплетсе пани); написать документ по форме ĕç хутне кирлĕ ĕлкепе çыр
3. тум, тумтир; военная форма çар тумĕ
4. форма (грамматикăра — сăмахăн улшăннă тĕсĕсенчен пĕри); падежные формы падеж формисем

фото

сущ.нескл.сред.
фото, фотоӳкерчĕк, сăн ӳкерчĕк

фотографировать

глаг. несов.
фотографиле, ӳкерсе ил, фото ӳкер, сăн ӳкер; фотографировать памятник палăка ӳкерсе ил

фотографироваться

глаг. несов.
ӳкерĕн, сăн ӳкерттер, фото ӳкерттер

фотография

сущ.жен.
1. фотографи (ятарлă хатĕрпе сăн ӳкерни); он любит заниматься фотографией вăл сăн ӳкерме юратать
2. (син. фото, снимок) сăн ӳкерчĕк; цветная фотография тĕслĕ сăн ӳкерчĕк; подарить на память фотографию асăнмалăх сăн ӳкерчĕк парнеле
3. (син. фотоателье) фотографи; фотография работает без перерыва фотографи тăхтава хупăнмасăр ĕçлет

фотокарточка

сущ.жен.
сăн ӳкерчĕк

характерный

прил.
1. (син. своеобразный) хăйне майлă, хăйне евĕрлĕ, пайăр; характерные черта лица хăйне майлă сăн-пит
2. (син. свойственный, присущий) кăтартуллă; характерный пример кăтартуллă тĕслĕх

хмурый

прил., хмуро нареч.
1. (син. угрюмый; ант. весёлый) çиллес, сивлек, кăмăлсăр; хмурое лицо кăмăлсăр сăн-пит; он хмуро посмотрел на нас вăл пирĕн çине çиллессĕн пăхса илчĕ
2. (син. ненастный, сумрачный; ант. ясный) ăмăр, пĕлĕтлĕ; хмурый день пĕлĕтлĕ кун

худой

1. прил. (ант. толстый, полный)
хăрăк, типшĕм, начаркка, хыткан, хăйпашка; худой человек хыткан çын; худое лицо типшĕм сăн-пит

черта

сущ.жен.
1. (син. линия) йĕр, чикĕ; провести черту йĕр турт; в черте города хула чиккинче, хулара
2. (син. свойство, особенность) паллă, уйрăмлăх; черты характера кăмăл уйрăмлăхĕсем ♦ черты лица сăн-пит, ĕренке; в общих чертах пĕтĕмĕшпе илсен

щетинистый

прил.
шăртлă; хырăнман; щетинистое лицо хырăнман сăн-пит

Русско-чувашский словарь (1972)

вид

1. сăн-сăпат, пит-куç, тĕс, кӳлепе, ӗренкĕ; 2. курăнни; с виду пăхма, тулашĕнчен; делать вид ятне (çеç) ту; иметь в виду асра тыт; поставить на вид (пӗр-пĕр çитменлӗхшĕн) асӑрхаттар; упустить из виду манса кайма.

черта

1. йĕр; провести черту йĕр ту, туртса тух; 2. чикĕ; в черте нашего района пирĕн районта (чиккинче); 3. перен. уйрăмлăх, паллă, ен, сăн; черты лица сăн, сăн-сăпат, отличительные черты япалан уйрăмлăхĕсем; в общих чертах кĕскен, пĕтĕмпе илсен.

художество

художество (сăн, картина ӳкерес ăсталăх); Академия Художеств Художествăсен Академийĕ.

физиономия

пит-куç, сăн-сăпат, сăнар.

фотографировать

кого, что несов., сфотографировать, сов. сăн ӳкер.

фотография

1. сăн ӳкерни; 2. сăнӳкерчĕк; 3. фотографи (сăн ӳкерекен вырăн, çурт).

безличный

хăй сăн-сăпатне палăртманскер; безличное предложение подлежащисĕр предложени; безличный глагол сăпатсăр глагол.

болезненный

1. тăтăш чирлекен, йăмшак, имшер (çын), нишлĕ, сывлăхсăр (çын); болезненный вид чирлĕ сăн; 2. йĕркесĕр, ытлашши; он воспринимает критику болезненно вăл хăйне критикленĕшĕн кӳренет.

Русско-чувашский словарь (1971)

античный

прил. 1. антика ⸗ĕ [⸗и]; античное искусство антика искусстви; 2. антикла (авалхи классикăллă искусствен чаплă тĕслĕхĕсем евĕрлĕ); античные черты лица антикла сăн-сăпат.

артистический

прил. 1. артист ⸗ĕ [⸗и]; артист пек; артистическая карьера артист карьери; артистическая внешность артистăн пек сăн-пит; 2. перен. питĕ ăста тунăскер; артистическая работа питĕ ăста тунăа ĕç; 3. в знач. сущ. артистическая ж. артистсен пӳлĕмĕ.

безобразие

с. 1. (уродство) илемсĕрлĕх, нĕрсĕрлĕх, сăн-пит илемсĕр пулни; 2. (возмутительный поступок) киревсĕрлĕх, киревсĕр ĕç; полное безобразие ним йĕрки те çук.

бесстрастный

прил. лăпкă, тăнăç, пăлханман; ним палăртман; бесстрастный человек лăпкă çын; бесстрастное лицо ним туйăм палăртман сăн-пит.

благообразный

прил. ырă сăнлă, чипер сăн-питлĕ.

бледнеть

несов. 1. шурăх, шурал; шупкалан, çутăл; его лицо бледнеет унăн сăн-пичĕ шуралать; небо бледнеет тӳпе çуталса килет; 2. перен. каярах (е япăхрах, печĕкрех, шупкарах) курăн; их успехи бледнеют перед нашими вĕсен çитĕнĕвĕсем, пирĕннипе танлаштарсан, ним те мар.

бледность

ж. 1. шуранкă, шупкалăх, сăнсăрлăх; бледность лица сăн-пит шурса кайни; 2. перен. шупкалăх, тĕссĕрлĕх, чухăнлăх (сăм. музыкăн).

болезненный

прил. 1. чирлĕ, сыв мар, сусăр; болезненный вид сыв мар сăн; 2. (подверженный заболеваниям) чирлешке, имшеркке, нишлĕ; 3. перен. ытлашши, çав тери; болезненное самолюбие харпăр хăйне ытлашши хисеплени; 4. (причиняющий боль) ыраттаракан; болезненный укус змей çĕлен сăхнăран ыратни.

вид

м. 1. (внешность) тĕс, сăн-сăпат; с виду ему за сорок пăхма вăл хĕрĕхрен иртнĕ; иметь больной вид чирлĕ тĕслĕ курăн; с видом знатока пĕлекен çын пек курăнса; в пьяном виде ӳсĕр пуçпа; 2. (пейзаж, картина) курăну, куç умне курăнакан тавралăх, картина; сăн-сăпат; 3. мн. виды (предположения, намерения) ĕмĕт, шут; виды на будущее малашнехи ĕмĕтсем; виды на урожай тырпул пуласси; ◇ потерять (или упустить) из виду 1) (из поля зрения) куçран çухат; 2) (забыть) май; в виде чего-либо мĕн те пулин евĕр (е майлă); для вида ячĕшĕн, кăтартма; по виду (или с виду) çиелтен пăхма; под видом чего-либо мĕнле те пулин сăлтавпа; видать виды кур, тӳссе ирттер; не подать виду ан палăрт; на виду куç умĕнче; иметь в виду асра тыт; ставить на вид асăрхаттар.

восковой

прил. 1. ăвăç...; восковая свеча ăвăç çурта; 2. (о цвете кожи) шуралса сарăхнă, сарăхса кайнă (сăн-сăпат); ◇ восковая спелость (или зрелость) см. href='/s/спелость'>спелость.

выражение

с. 1. по гл. выразить; 2. (отражение, проявление) палăрни, курăнни, сăнланни; находить выражение в чём-л. мĕнре те пулин палăр; 3. (внешний вид чего-л.) çиелтен курăнаканни, куçа курăнаканни, куç умĕнчи; любоваться выражением лица сăн-питрен пăхса савăн; весёлое выражение глаз хаваслă пит-куç; 4. (оборот речи) сăмах, сăмах çаврăнăшĕ; образное выражение сăнарлă сăмах; ◇ без выражения (говорить, читать и т.п.) туйăмсăр, хумханусăр (кала, вула т. ыт. те); с выражением туйăмпа, хумхануллăн (вула, юрла т. ыт. те).

выразительный

прил. палăртуллă, асра юлмалла; выразительные глаза тарăн куçсем; выразительная внешность асра юлмалла сăн-пит.

горестный

прил. хуйхăллă, хурлăхлă, телейсĕр; горестное событие хурлăхлă ĕç; горестное лицо хуйхăллă сăн-пит.

грим

м. театр. грим (1. улăштарнă сăн-пит — сцена çинче выляма; 2. пит-куçа улăштармалли хатĕрсем: сăрă, сухал, парик т. ыт. те).

гримировать

несов. кого-что гримла (сăн-пуçа урăхлат — сцена çинче выляма).

гримироваться

несов. гримлан, грим хур(тар) (сăн-пуçа урăхлат — сцена çинче выляма).

грустный

прил. 1. салху(ллă), кичем, хурланчăк; грустное лицо салху сăн-пит; грустная песня хурланчăк юрă; грустный вечер салху каç; 2. разг. (досадный) мухтанмалла мар, начар, савăнмалла мар; грустные результаты результатсем савăнмалла мар.

девственный

прил. 1. (целомудренный, чистый) хĕрлĕхе çухатман; 2. (нетронутый) çын пырса тĕкĕнмен, хăйĕн малтанхи сăн-сăпатне улăштарман; девственный лес ĕмĕрхи сĕм вăрман, çын пырса тĕкĕнмен вăрман.

декоративный

прил. 1. (служащий для украшения) илем кӳрекен; декоративные растения илем кӳрекен ӳсентăрансем; 2. (показной, внешне эффектный) илемлĕ курăнакан; декоративный вид илемлĕ курăнакан сăн; 3. декораци ⸗ĕ [⸗и]; декоративное искусство декораци искусстви.

динамический

прил. 1. динамикăллă; динамическое развитие динамикăллă аталану; 2. (богатый движением, внутренней силой) вăйлă характерлă, куçăмлă; динамический образ вăйлă характерлă сăн-сăпат.

добродушный

прил. ырă кăмăллă, тараватлă, йăваш; добродушное выражение лица ырă кăмăллă сăн-сăпат; добродушный человек тарават çын.

довольный

прил. сапăр, кăмăллă; довольный вид кăмăллă сăн-пит; он доволен своей работой хăй ĕçĕпе вăл сапăр.

жёсткий

прил. 1. (твёрдый) хытă; жёсткий матрац хытă матрац; жёсткие волосы хытă çӳç; 2. (суровый, резкий) тӳрккес кăнттам, усал; хаяр; витĕр касакан; жёсткие черты лица хаяр сăн-пит; жёсткий мороз хаяр (е шартлама) сивĕ; жёсткий ветер усал çил; 3. (не допускающий отклонений) жёсткий çирĕп, хытă; жёсткий график çирĕп график; жёсткое правило çирĕп правило; жёсткий вагон хытă вагон; жёсткая вода хытă шыв.

запечатлеться

сов. 1. (закрепиться в памяти) юл, асра юл, сыхланса юл, йĕр хăвар; её лицо хорошо запечатлелось в моей памяти унăн сăн-сăпачĕ манăн асра çирĕп сыхланса юлчĕ; 2. (получить воплощение) йĕрленсе юл, сăнланса юл.

изображение

с. 1. по гл. изобразить(-ся); сатирическое изображение сатирăлла çырса кăтартни; 2. (воспроизведение) ӳкерни (япала е çын сăнне), сăнласа кăтартни; монета с изображением герба герб ӳкернĕ укçа, герблă укçа; 3. (результат воспроизведения) ӳкерчĕк, сăн; изображение ребёнка ача сăнĕ.

интеллигентный

прил. 1. интеллигент ⸗ĕ [⸗и], интеллигенци ⸗ĕ [⸗и]; интеллигентное общество интеллигенци обществи; 2. (присущий интеллигенту) интеллигентла, интеллигентăнни пек; интеллигентный вид интеллигентла сăн-сăпат; 3. (образованный, культурный) интеллигентла; интеллигентный человек интеллигентла çын.

исказить

сов. что 1. пăс, улăштар, тĕрĕс мар кала; исказить мысль шухăша пăсса кăтарт; 2. (лицо, наружность) нĕрсĕрлет, улăштар (сăн-пите).

исказиться

сов. 1. пăсăл, улшăн, урмăш (сасă); 2. (о лице, наружности) нĕрсĕрлен, улшăн (сăн-пит).

истерзанный

прил. 1. аманса (е сусăрланса) пĕтнĕ; истерзанный вид сусăрăлчăк сăн; 2. (приведённый в негодность) юрăхсăра тухнă, ванса пĕтнĕ; 3. (изорванный) çурăлса (е ланчашкаланса) пĕтнĕ.

картина

ж. 1. картина, илемлĕ ӳкерчĕк; 2. перен. (то, что можно видеть, представить себе) сăн, сăнлăх, картина; картины прошлого иртнĕ пурнăç сăнĕсем; картина осеннего вечера кĕрхи каç сăнĕ; 3. (общее состояние чего-л.) лару-тăру, картина; общая картина ясна пĕтĕмĕшле лару-тăру паллă; 4. (часть акта в драматическом произведении) картина; 5. кино, разг. картина, кинофильм.

кислый

прил. 1. йӳçĕ; кислое яблоко йӳçĕ панулми; кислое вино йӳçĕ эрех (хĕрли); 2. (вследствие брожения, квашения) йӳç(ĕ), йӳçĕтнĕ; кислое тесто йӳç чуста (е кăвас чусти); кислое молоко турăх; кислая капуста йӳç купăста; 3. (испорченный, прокисший) йӳçĕхнĕ; кислый суп йӳçĕхнĕ яшка; 4. хим. кислоталлă, йӳçек; кислый раствор йӳçек (е кислоталлă) раствор; 5. перен. разг. кичем, кăмăлсăр; кислый вид кăмăлсăр сăн-пит; ◇ кислые щи йӳç купăста яшки.

колорит

м. 1. колорит (картинăри тĕссен килĕшĕвĕ); 2, перен. сăн-сăпат; колорит эпохи самана сăн-сăпачĕ.

копия

ж. 1. копи; копия протокола протокол копийĕ; снять копию копи ӳкер; 2. разг. сăн, тĕс, пĕр пек сăнарлă; ребёнок — копия отца ачи ашшĕ тĕслĕ, ачи каснă-лартнă ашшĕ.

краснеть

несов. 1. (становиться красным) хĕрел; вишня краснеет чие хĕрелет; 2. (от прилива крови к коже) хĕрел, хĕрлĕ сăн кĕр; руки краснеют от холода алăсем шăнса хĕрелеççĕ; 3. перен. (стыдиться) хĕрел, намăслан, пит пиç; 4. (виднеться — о чём-л. красном) хĕрел, хĕрлĕн курăн; черепичная крыша краснела среди зелени симĕс çулçăсем хушшинче черепица витнĕ çурт тăрри хĕрлĕн курăнса ларнă; краснеть до корней волос хĕремесленсе кай.

лик

м. уст. сăн-пит, сăн, пит.

лицо

с. 1. пит, пит-куç, сăн; черты лица пит-куç паллисем; приятное лицо илемлĕ пит-куç; 2. (человек) çын; историческое лицо историри çын; официальное лицо официаллă çын; 3. (лицевая сторона) пиччĕн енĕ; 4. грам. сăпат; первое лицо глагола глаголăн пĕрремĕш сăпачĕ; в лицо говорить куçран кала, куç умĕнче кала; от лица кого-л. кам ячĕпе; перед лицом кого-чего-л. 1) çын умĕнче; 2) пур çинчех; это вам к лицу ку сире килĕшет; показать товар лицом япалана лайăх енчен кăтарт; не взирая на лица камне пăхмасăр; лицом в грязь не ударить намăс курас мар; лицом к лицу куçа-куçăн; знать в лицо сăнран пĕл (е палла); на нём лица нет хăранипе (е хуйхăрнипе) вăл сăнран улшăннă, шуралса кайнă; на одно лицо пĕр пек, пĕр сăнарлă.

личина

ж. 1. уст. маска; 2. перен. суя сăн-сăпат, сăн-пит; ◇ надеть личину ырă çын пек пулма тăрăш.

медальон

м. медальон (1. мăя çакса çӳрекен пĕчĕк хитре коробка, унта сăн ӳкерчĕкĕ е ыт. хураççĕ; 2. иск. çаврака рамкăри ӳкерчĕк).

мертвенный

прил. 1. вилĕ тĕслĕ, кăвакарнă, сăнсăр; мертвенный цвет лица вилнĕ пек кăвакарнă сăн-пит; 2. (неподвижный) вилнĕ пек, хускалми.

миловидный

прил. илемлĕ, хитре, чипер; миловидное лицо чипер сăн-пит.

молодецкий

прил. маттур; молодецкий вид маттур сăн, пăхма маттур.

мрачный

прил. 1. (покрытый мраком) тĕттĕм, тĕксĕм, ăмăр; 2. перен. (угрюмый) салху, кăмăлсăр, йывăр; мрачныи вид салху сăн-пит; мрачные мысли йывăр шухăшсем.

наружность

ж. 1. (внешность) сăн, сăн-сăпат, çи-пуç; 2. (внешний вид чего-л.) тулаш, тул енĕ, хапа; наружность здания çуртăн тул енĕ.

нахмуренный

прил. 1. пĕркеленчĕк; нахмуренные брови пĕркеленчĕк куç харшисем; 2. (мрачный) çиллес, тĕксĕм; нахмуренное лицо тĕксĕм сăн-пит.

начертание

с. 1. по гл. начертать; 2. (очертание) кĕлетке, кап, сăн, ӳкерчĕк; начертание букв саспаллисен кĕлетки.

невыгодный

прил. 1. (убыточный) усăсăр, тупăшсăр, тухăçсăр, усламсăр; 2. (неблагоприятный) майсăр, меллĕ мар; З. (непривлекательный) илемсĕр, кĕрнексĕр, начар; невыгодная внешность илемсĕр сăн-пит.

обиженный

прил. ӳпкеллĕ, кӳреннĕ, хурланнă, кăмăлсăр (пулнă); обиженный вид курение сăн-пит.

облик

м. 1. сăн, тĕç, евĕр, нĕр; приятный облик кăмăллă сăн; 2. (душевный склад) кăмăл, ăс-хакăл; 3. перен. тĕс; облик города хула тĕсĕ.

обличье

с. 1. прост. (наружность) тĕс, сăн, сăн-сăпат, килпет; 2. перен. (внешний вид чего-л.) тĕс.

образ

м. (мн. образы) 1. (облик) сăн, сăнар, тĕс, сăн-пит, евĕр; потерять человеческий образ этем сăнарне çухат; 2. обычно мн. образы сăнар, сăнлăх; светлые образы будущего малашлăхăн çутă сăнлăхĕсем; 3. (способ, порядок чего-л.) май, мел, йĕрке, евĕр; образ жизни пурнăç йĕрки; образ мыслей шухăшсен евĕрĕ; 4. иск., лит. сăнар; ◇ главным образом пуринчен ытла; каким образом епле, епле майпа; по образу и подобию евĕрĕпе, тĕслĕхĕне; равным образом пĕр пекех, çавнашкалах; решительным образом татăклăн; таким образом çапла, çапла майпа.

отображение

с. 1. по гл. отобразить(ся); 2. (изображение) ӳкерчĕк, ӳкнĕ сăн.

отобразить

сов. кого-что ӳкер, сăн ӳкер, ӳкерчĕкле, сăнарла.

отобразиться

сов. ӳк (сăн), ӳкерчĕклен, сăнарлан.

оторопелый

прил. разг. хыпăнса ӳкнĕ, аптăраса кайнă; оторопелый вид аптăраса кайнă сăн-пит.

отпечаток

м. 1. йĕр, мĕлке; отпечаток босой ноги çара ура йĕрĕ; 2. перен. асри йĕр, сăн; накладывать на что-либо свой отпечаток мĕн çине те пулин хăвăн сăн йĕрне хăвар.

отражение

с. 1. по гл. отразиться; отражение звука саса каялла тапса кайни; 2. (изображение) сăн ӳкни (е курăнни), палăрни, сăнарланни; отражение жизни в искусстве искусствăра пурнăç сăнарланни.

отталкивающий

прил. йĕрĕнчĕк, ирсĕр, кăмăл туртман; отталкивающий вид йĕрĕнчĕк сăн-сăпат.

очертания

мн. (ед. очертание с.) 1. ĕлке, кӳлепе; очертания гор тусен кӳлеписем; 2. перен. (общий вид) сăн-сăпат.

пересняться

сов. фото çĕнĕрен ӳкерттер (сăн).

плоть

ж. ӳт, ӳт-пӳ, сăн; плоть и кровь тăван юн, юнĕпе тăван; облекать в плоть и кровь пурнăçа кĕрт.

подавленный

прил. 1. (заглушённый) илтĕнми, курăнми, аран илтĕнекен (е курăнакан); подавленный стон илтĕни-илтĕнми ахлату; 2. (угнетённый, мрачный) пусăрăнчăк, салху(ллă), кичем; подавленный вид салхуллă сăн; у него подавленное настроение вăл пусăрăнчăк кăмăллă.

позировать

несов. 1. ӳкерĕн, ӳкерттер (сăн); 2. (рисоваться) курнăçлан, хитрен (е чаплăн) курăнма тăрăш, юла юп.

портрет

м. 1. портрет, сăн, ӳкерчĕк, кĕлетке; литографический портрет литографи портречĕ; писать портрет сăн ӳкер; 2. лит. сăнлăх, сăнар, сăн-сăпат; портрет главного героя романа романти тĕп герой сăнарĕ; 3. перен. евĕрĕ, пĕр пекех пулни; он портрет своего отца вăл каснă-лартнă ашшĕ.

посвежеть

сов. 1. обычно безл. сулхăнлан, сулханлат, сивĕт, уçăл; сегодня посвежело паян çанталăк сулхăнлатрĕ; 2. (стать здоровев) чипĕрлен, тасалса кай, сăн ил (е кĕр); он заметно посвежел ăна самаях сăн кĕнĕ.

представительный

прил. 1 полит., юр. суйланнă, суйланмалла, халăх суйланă; представительные учреждения халăх суйланă учрежденисем; 2. (солидный) килпетлĕ, курăмлă, кĕрнеклĕ, стайлă; представительная внешность стайлă сăн-пит.

прожилка

ж. тымар, йĕр; камень в прожилках йĕрлĕ-йĕрлĕ чул; лицо в прожилках юн тымарĕсем палăракан сăн-пит.

просиять

сов. 1. йăлтăртат, çутал, йăлтăртатса (е çуталса) кай, çутатса (е çуталса, йăлтăртатса) ил; 2. перен. (стать радостным) çуталса кай (е ил), çутăхса ил (куç, сăн-пит).

пыхать

несов. разг. 1. чем и без доп. пер, çап; печка пышет жаром кăмакаран вĕри çапать; 2. чем, перен. персе тăр, выляса (е çунса, тухса) тăр; его лицо пышет здоровьем сăн-питĕнче юн вылять.

радостный

прил. савăнăçлă, хаваслă, савăк, хавас, савăнчăк, савăклă; радостная весть хаваслă хыпар; радостное лицо савăнăçлă сăн-пит; радостная жизнь савăк пурнăç.

располагающий

прил. (приятный) кăмăллă, кăмăла туртакан, хăй майлă çавăракан; располагающая внешность кăмăллă сăн-пит.

расстроенный

прил. 1. (беспорядочный) йĕркерен тухнă, йĕрки пăсăлнă; расстроенное войско неприятеля тăшманăн йĕркерен тухнă çарĕ; 2. (приведённый в упадок) юхăннă; арканнă; 3. (о здоровье) пăсăлнă, хавшанă; расстроенные нервы хавшанă нервсем; 4. (о музыкальном инструменте) пăсăлнă, ĕнерни пĕтнĕ; 5. (огорчённый, опечаленный) кӳренчĕк, кăмăл пăсăлнă, кӳрентернĕ; расстроенное лицо кӳренчĕк сăн-пит.

свежий

прил. 1. (о продуктах) çĕнĕ; пăсăлман, лайăх; свежее яйцо çĕнĕ çăмарта; свежее молоко тин сунă сĕт; 2. (не подвергшийся обработке) чĕрĕ; симĕс; тутлă; свежая капуста тутлă купăста; свежие огурцы чĕрĕ хăяр; 3. (не использованный) çĕнĕ; свежий чай çĕнĕ чей; 4. (чистый, не загрязнённый) таса; свежее бельё таса кĕпе-йĕм; 5. перен. (восстановленный отдыхом, сном) çĕнĕ, каннă; 6. (прохладный) сивĕ, уçă (сывлăш); 7. мор. (сильный — о ветре, волне) вăйлă; 8. (хорошо сохранившийся) сывă, таса, илемлĕ; çамрăк; свежее лицо сывă сăн-пит; 9. (новый) çĕнĕ; свежая газета çĕнĕ хаçат; ◇ на свежую память манăçа тухиччен, асратытнă чух.

сердитый

прил. 1. çиллес, усал, çилленчĕк, хаяр; сердитый человек çиллеç çын; сердитый вид хаяр сăн-пит; 2. разг. (крепкий) хаяр (горчица); шартлама (сивĕ); ◇ под сердитую руку çилленнĕ хушăра, тарăхнипе.

сконфуженный

прил. вăтанчăк, именчĕк, намăсланса (е именсе, вăтанса) кайнă; сконфуженое лицо вăтанчăк сăн-пит.

скрасить

сов. что илемлет, чиперлет, илĕртӳллĕ ту (сăм. сăн-пите); çăмăллат (пурнăçа).

смуглость

ж. тĕксĕмлĕх, кĕрелĕх; смуглость лица сăн-пит тĕксĕмлĕхĕ.

старить

несов. кого-что ватăлтар, ватă сăн кĕрт, ватă (тĕслĕ) кăтарт; борода его старит сухалĕ ăна ватă кăтартать.

угнетённый

прил. 1. пусмăрти; угнетённые народы пусмăрти халăхсем; 2. перен. (подавленный, удручённый) пусăрăнчăк, хуйхă пуснă, хуйхăллă; угнетённый вид пусăрăнчăк сăн.

удовлетворённый

прил. сапăр, савăк, кăмăллă, кăмăлĕ тулнă; удовлетворённый вид сапăр сăн-сăпат.

ужасный

прил. 1. (страшный) хăрушă, тискер, усал, хăрушла, сехре хăпмалла; ужасный вид хăрушă сăн-сăпат; 2. разг. (очень плохой) питĕ начар (е япăх), ытла та япăх; ужасная погода питĕ япах çанталăк; 3. разг. (сильный, чрезвычайный) акăш-макăш, урăм-сурăм, пит вăйлă; ужасный ветер урăм-сурăм çил.

усталый

прил. ывăннă, ырнă, ĕшеннĕ, ĕшенчĕк, халтан кайнă; усталый вид ĕшенчĕк сăн-сăпат.

устрашающий

прил. хăратакан, хăрамалла, хăратмалла, сехĕрлентерекен; устрашающий вид хăрамалла сăн-сăпат.

ухарский

прил. разг. çивĕч, хастар, маттур; ухарский вид маттур сăн-сăпат.

физиономия

ж. сăн-пит, пит-куç.

фотогеничный

прил. лайăх ӳкерĕнекен, ӳкерме хитре; фотогеничное лицо ӳкерме хитре сăн-пит.

характер

м. 1. характер, кăмăл; человек в мягким характером çемсе кăмăллă çын; 2. (воля) хавал, çирĕплĕх, çирĕп кăмăл; человек с характером çирĕп кăмăллă çын; 3. (вид, облик) сăн-сăпат, уйрăмлăх, тĕс; характер местности тавралăх сăн-сăпачĕ; ◇ в характере чьём-л. кам та пулин евĕрлĕ (е пек); выдержать характер çине тăр, ан чак.

хмуриться

несов. 1. тĕксĕмлен (сăн-пит), пĕркелен (пит-куç); хмуриться от боли ыратнипе сăнран тĕксĕмлен; 2. перен. (о погоде) ăмăрлан, тĕксĕмлен, карса ил (пĕлĕт).

хмурый

прил. 1. (мрачный, угрюмый) тĕксĕм, сивĕ, çиллес; хмурое лицо çиллес сăн-пит; 2. перен. (пасмурный) тĕксĕм, ăмăр, ăмăрлă, пĕлĕтлĕ; хмурая погода ăмăр çанталăк.

холёный

прил. ачаш, çемçе; яка; холёные руки ачаш алăсем; холёное лицо яка сăн-пит.

худой

прил. начар, ырхан, хыткан, типшĕм; худой скот ырхан выльăх; худой человек хыткан çын; худое лицо типшĕм сăн-пит.

черта

ж. 1. (линия) йĕр; провести черту йĕр ту (е турт); 2. (граница, предел) чикĕ, çыра, карта; в черте города хула чиккинче; 3. (особенность, свойство) уйрăмлăх, паллă ен, паллă; черты характера характер уйрăмлăхĕсем; 4. обычно мн. черты сăн, сăн-сăпат, пит-куç; черты лица пит-куç; ◇ в общих чертах пĕтĕмĕшпе илсен.

чудесный

прил. 1. уст. (являющийся чудом; необычный) телĕнмелле; чудесное спасение тĕлĕнмелле хăтăлни; 2. (волшебный) асамлă; 3. (прекрасный) ытарма çук, питĕ лайăх (е аван), калама çук чипер; чудесный день ытарма çук ырă кун; у него чудесный вид унăн сăн-сăпачĕ калама çук чипер.

Чувашско-татарский словарь (1994)

сăн

сүрәт, рәвеш

Чувашско-эсперантский словарь

сăн

[son]
vizaĝo, aspekto, pejzaĝo, bildo, portreto, foto
хитре сăн — bela vizaĝo
хула сăнĕ — aspekto de la urbo
кĕрхи сăнсем — aŭtuna pejzaĝoj
сăн ӳкер — pentri, desegni portreton
foti
сăна — observi
esplori
spuri, inspekti
eksperimenti
сăнав — observ(ad)o, kontrolo
eksperimento, sperto
сăнавла — sperti, eksperimenti
сăнавçă — observisto
esploristo, provisto

ӳк

[ӳк]
fali
çĕре ӳк — fali teren
катăлса ӳк — forfali, deromiĝi
çĕрле сывлăм ӳкнĕ — nokte rosis
ӳкерчĕк çинче эс(ĕ) лайăх тухнă — vi tre bone rezultiĝis sur la foto
тухса ӳк — elfali
сăнран ӳк — malgrasiĝi, malbone aspekti
ӳкер — faligi, fori, filmi
сăн ӳкер — foti, desegni (porteton)
çапса ӳкер — batfaligi
çуллă сăрăпа ӳкер — pentri
хакне ӳкер — rabatigi, malpliigi prezon
ӳкерĕн — esti prezentita, fotita, desegnita
ӳкерӳ — desegnado
filamdo, fotado
arta, prezenta
ӳкерӳ ăсталăхĕ — figura arto
ӳкерчĕк — bildo
desegnaĵo, foro
сăн ӳкерчĕк — foto

чĕрĕ

[ĉe're]
kruda, freŝa, vigla, viva
чĕрĕ вутă — kruda lignaĵo
чĕрĕ пахча çимĕç — freŝaj legomoj
чĕрĕ сăмах — viva vorto
чĕрĕ сăн — vigla aspekto
чĕрĕ шыв — neboligita akvo
чĕрĕл — resanixgi
чĕрĕлĕх — vigleco, ageemo
чĕрĕлĕхлĕ сывлăш — saniga aero
чĕрĕлле — krude
чĕрĕлле шăнтнă пулă — freŝe frostigita fiŝo
чĕрĕлӳ — resaniĝo
чĕр чун — besto
viva estaĵo
килти чĕр чунсем — hejmaj bestoj
тискер чĕр чунсем — sovaĝaj bestoj
чĕр чун тĕнчи — besta mondo, faŭno
чĕрт — vivigi
ekbruligi (alumeton)

чипер

[ĉiber]
beleta, bona, bone; ĝis!
чипер сăн-пит — beleta vizaĝo
чипер тумтир — bona vestaĵo
чипер кай! — bonan vojon (vojaĝon)! ĝis revido! (oni diras al unu persono)!
чипер кайăр! - bonan vojon (vojaĝon!) (oni diras al du kaj pli personoj)! чипер юл! — ĝis revido! bonan restadon! (oni diras al unu persono), чипер юлăр! — ĝis revido! bonan restadon! (oni diras al du kaj pli personoj)
чипер! — ĝis!

Этимологический словарь чувашского языка (1964)

сăн

, сăн-сăпат «внешний вид», «наружность», облик», «образ», «лицо», «черты лица»; тефс. XII—XIII вв. сын «рост», «стан», «мера», «степень»; уйг. син, казах., к. калп. сын «стан», «фигура», «внешний вид»; алт. В, ойр. сын «туловище», «стан», «рост ; хак. сын «рост»; «длина»; тат. сын «фигура», «изваяние»; кирг. сын «внутреннее качество», «характер»; см. сăпат. Из перс. 1. «образ», «способ»; 2. «подобие», «сходство».

сăпат

, сăн-сăпат «лицо», «образ», «облик», «физиономия», «благообразие»; азерб. сифәт «лицо»; тур. сыфат «лицо»; «внешний вид»; казах. сыйпат «характер», «свойство», «черта»; к. калп. сыпат «качество», «признак», «свойство»; «вид», «внешность»; сын-сыпаты келген «имеющий представительную внешность»; кирг. сапат, тур. сыфат, тат. сыйфат «качество», «хорошее качество. Из араб. «лицо»; «страница»; из «качество».

Чувашско-русский фразеологический словарь

Сăмах кала

Сăмах кала произносить / произнести речь о чем, где, какую.
Çакна курса тăракан офицер шывланнă куçĕсене шăлса илчĕ, халăх варрине тухса хĕрӳллĕ сăмах каларĕ. Коммунизм ялавĕ. Танк çийĕнче çар генералĕ Калать сăмах хăлаçлансах. Г. Орлов. Акă сăмах калама полушубка тăхăннă çивĕч сăн-питлĕ çын тухрĕ. С. Элкер.

Сăн ил

Сăн ил становиться / стать красивым. Сурăм шывĕ ăсла пек, Чун-чĕрешĕн эмел пек, Çусан пит-куç сăн илет, Вĕсен вăй-хал çĕкленет. А. Галкин.

Сăн кĕрет

Сăн кĕрет 1. появляется на лице румянец у кого;. поправляется (лицом) кто; 2. принимает вид какой.
1. Селимене майĕпен сăн кĕчĕ. Н. Илпек. Пĕркеленнĕ пит-куçа Кĕнĕ хĕрлĕ сăн: Юн вылять те юн куçать Кинемейĕн, чăн! А. Лукин. Амăшĕ аран сывлăш çавăрчĕ. Унăн питне васкамасăр сăн кĕре пуçларĕ. С. Аслан. Ман Иштереке этем сăнĕ кĕчĕ, юсанса кайрĕ хайхи. К. Турхан. 2. Ларнă-ларманах çынна пуçлăх сăнĕ кĕчĕ, унăн мăнаçлăхĕпе сумлăхĕ те самантрах тупăнчĕç. А. Ĕçхĕл.

Сăн кĕрт

Сăн кĕрт [пар] 1. придавать / придать вид какой; 2. придавать / придать красивый вид, красоту кому-чему.
1. Çын çине пăхнă чух тутисене хĕсерех тытать, çакă ăна ăраснах палăрса тăракан мăн кăмăллă сăн кĕртет. С. Аслан. Çак иртнĕ ĕмĕрсен сăн-сăпачĕ Тĕп пулчĕ пирĕн çутă кунсемпе. Совет тĕнчи урăхла сăн пачĕ Савнă çĕршыва илемлĕхĕпе. А. Алка. 2. Тĕрлĕ курăксен эмелĕ Çĕнтерет сурансене, Кулленех нар пек илемлĕ Сăн кĕртет салтак питне. Я. Ухсай. Чӳрече каррисем, ковёр, тимĕр кровать пӳрте сăн кĕртсе тăраççĕ. Н. Терентьев. Çут-çанталăк чысĕпе мухтавĕ! Çĕршыва хитре сăн паракан! Çуркукне! Сана чун ĕмĕр савĕ! А. Алка.

Сăн çапать

Сăн çапать 1. становится на вид каким; 2. окрашивается в цвет какой.
1. Салху сăн çапнă Зоя Савельевна ман пата тухса вĕри чей тултарса пачĕ. А. Талвир. Вăтăртан çеç иртнĕ пулсан та, ватă сăн çапрĕ. М. Данилов-Чалтун. Вавил, Сарпие эп паçăр куртăм. Йăлт урмăшса кайнă, вилнĕ çын сăнĕ çапнă хăйне. Н. Терентьев. 2. Мăклă шур лачаки патне çитнĕ чух мал енчи тӳпене хĕрлĕ сăн çапрĕ. М. Кипек. Апрель хĕвелĕ паçăрах тăвайкки хыçне анса ларнă. Çанталăка тĕттĕм сăнĕ çапнă. С. Элкер.

Сăнран кай

Сăнран кай бледаеть / побледнеть.
Юн юхмашкăн чарăнать, Сăнран кайнă Петĕре Хĕрлĕ-хĕрлĕ сăн кĕрет, Суранне те ӳт илет. Г. Ефимов.

Сăнран улшăн

Сăнран [сăн-питрен] улшăн изменяться / измениться в лице.
Агния Ивановна çак хута вуласа тухрĕ те çавăнтах сăнран улшăнчĕ. В. Краснов-Асли. Микула сăнран улшăннине сиссен, Анукăн чĕри чĕпĕтсе ыратма тытăнчĕ. Н. Мранькка. Покрышень кун хыççăн Михаил Кузьмин сăн-питрен улшăнса кайнине асăрхарĕ. Ю. Званацкий.

Ӳт илет

Ӳт илет 1. заживает, затягивается (о ране); 2. принимает плотъ от кого, оплодотворяется.
1. Юн юхмашкăн чарăнать, Сăнран кайнă Петĕре Хĕрлĕ-хĕрлĕ сăн кĕрет, Суранне те ӳт илет. Г. Ефимов. Миçе хут килчĕ çу... Çĕр пичĕ юсанчĕ çĕнĕрен, тĕпрен. Çынсен чĕр суранне ӳт илчĕ, Çĕкленчĕ пурăнăç хитрен. Г. Орлов. Çапах та суранне нимĕн чухлĕ те ӳт илмен. В. Алентей. 2. Иртнĕ хĕл те, иртнĕ çу, çыртăм сăвă, çыртăм сăвă. Пулĕ терĕç сăвăç-Юрăç санран ӳт илнĕ ачу. Н. Янкас. Атом бомби-йĕтри вăл пулнă, — Чĕтреççĕ унăн аллисем: Тытасшăн хăй çак путсĕр, ӳт илнĕскер Бонн хĕвĕнче. Г. Орлов.

Чун çĕкленет

Чун [чĕре] çĕкленет дух поднимается у кого, душа [сердце] радуется у кого.
Ялйышсем, хăна-вĕрлемĕр, Пуçлăхсем те! Паян кун çав тери телейлĕ эпĕр, савăнса çĕкленчĕ чун. П. Хусанкай. Тупăнать, çитет пулас Вăхачĕ яш чух, Ал-ура та ывăнмасть, Çĕкленсессĕн чун. П. Хусанкай. Çак пилешсене курсан, чĕрем çĕкленнĕччĕ. В. Алентей. Янрарĕ гимн, чĕремĕрсем çĕкленчĕç, Сăпайлă кулă сăн-питсем çинче. Г. Ефимов.

Неологический словарь чувашского языка

артаклăх

п.с. Киленӳ, йăпану; канăçлăх. Виçесĕр çăмăл артаклăх тулнă чунăма. Г.Орлов, 1982, 38 с. Кунта [кăнтăрта] сăмах та техĕмлĕ сĕре... Артаклăх сиплĕхне туять чĕре. В.Энтип, 1987, 71 с. Пĕтĕм тĕнче çылăхлă артаклăх пек... Сан пĕтĕм сăн-питӳ артаклăхпа çунса тăратчĕ. Я-в, 1991, 7 /, 18 с.; 19 с. Вĕсем тĕппипех артаклăх тыткăнĕнче, çут тĕнче çук вĕсемшĕн халĕ, иккĕшех. В.Эктел, 1996, 59 с.

асилтер

п.в. Аса илтер, астутар, ăша килтер. Сĕт шăрши... мĕне асилтерет, атьсемĕр. А.Алга, 1962, 52 с. Вырăнĕ-вырăнĕпе пирĕн уй-хир çыннăн пĕркеленнĕ сăн-питне асилтерет. В.Алендей, 1979, 6 с. Унăн [çăмартан] хĕрлĕ тĕсĕ эпир Христос юнĕпе çĕнелнине асилтерет. П-н, 1990, 3 /, 10 с. Пĕрлешмен шăпасене асилтерĕ тĕрĕ. Г.Ефимов //ТА, 1991, 9 /, 2 с. Шĕвĕ яшка ... пăтранчăк шыва асилтеретчĕ. ЧЕ, 1992, 21 /, 16 с.

вĕренкĕч

ç.с. Вĕренӳ кĕнеки, учебник. Ман вĕренкĕчре унăн [Чапаевăн] сăн ӳкерчĕкĕ пурччĕ. А.Т.-Ыхра, 2000, 22 с. П.С.Сергеев — пуçламăш классенчи чăвашла вĕрентӳ меслечĕсен никĕсне хывакансенчен пĕри, «Чăваш чĕлхине сăнаса вĕренмелли кĕнеке» вĕрентĕк кăларнă. Х-р, 10.09.1996, 1 с.

вĕрентĕк

ç.с. Вĕренӳ кĕнеки, учебник. Ман вĕренкĕчре унăн [Чапаевăн] сăн ӳкерчĕкĕ пурччĕ. А.Т.-Ыхра, 2000, 22 с. П.С.Сергеев — пуçламăш классенчи чăвашла вĕрентӳ меслечĕсен никĕсне хывакансенчен пĕри, «Чăваш чĕлхине сăнаса вĕренмелли кĕнеке» вĕрентĕк кăларнă. Х-р, 10.09.1996, 1 с.

гэкачепист

ç.с. 1991 çулхи çурла уйăхĕнче (19—21.VIII.) Совет Союзĕнчи влаçа хăйсен аллине илме хăтланнă çынсенчен пĕри; Вышкайсăр лару-тăрăвăн патшалăх комитечĕн (ГКЧП) членĕ. 125 тома [следстви материалне] гекачэпистсене паллашма патăмăр. Х-р, 17.09.1992, 3 с. ГКЧПистсене илсен, Павловсăр пуçне, пурте — диктаторсем. Х-р, 4.03.1993, 4 с. Гэкачепистсем 11 хаçата хупасси çинчен йышăну тунăччĕ. Х-р, 27.02.1997, 3 с. Вăл ... Лефортовăна хупнă гэкачепистсене [сăн] ӳкерме ирĕк панă. ÇХ, 1998, 46 /, 8 с. — танл., путчист.

гекачепист

ç.с. 1991 çулхи çурла уйăхĕнче (19—21.VIII.) Совет Союзĕнчи влаçа хăйсен аллине илме хăтланнă çынсенчен пĕри; Вышкайсăр лару-тăрăвăн патшалăх комитечĕн (ГКЧП) членĕ. 125 тома [следстви материалне] гекачэпистсене паллашма патăмăр. Х-р, 17.09.1992, 3 с. ГКЧПистсене илсен, Павловсăр пуçне, пурте — диктаторсем. Х-р, 4.03.1993, 4 с. Гэкачепистсем 11 хаçата хупасси çинчен йышăну тунăччĕ. Х-р, 27.02.1997, 3 с. Вăл ... Лефортовăна хупнă гэкачепистсене [сăн] ӳкерме ирĕк панă. ÇХ, 1998, 46 /, 8 с. — танл., путчист.

гкчпист

ç.с. 1991 çулхи çурла уйăхĕнче (19—21.VIII.) Совет Союзĕнчи влаçа хăйсен аллине илме хăтланнă çынсенчен пĕри; Вышкайсăр лару-тăрăвăн патшалăх комитечĕн (ГКЧП) членĕ. 125 тома [следстви материалне] гекачэпистсене паллашма патăмăр. Х-р, 17.09.1992, 3 с. ГКЧПистсене илсен, Павловсăр пуçне, пурте — диктаторсем. Х-р, 4.03.1993, 4 с. Гэкачепистсем 11 хаçата хупасси çинчен йышăну тунăччĕ. Х-р, 27.02.1997, 3 с. Вăл ... Лефортовăна хупнă гэкачепистсене [сăн] ӳкерме ирĕк панă. ÇХ, 1998, 46 /, 8 с. — танл., путчист.

дизайн

ç.с. Япалана илемлĕ, хăтлă, тирпейлĕ ăсталани е тавралăха килĕшӳллĕ сăн кĕртни; тăвăм ӳнерĕ (туп.). Универ-ситетра дизайн, ӳнер уйрăмĕсем ĕçлеççĕ. ÇХ, 1997, 46 /, 3 с. Сĕтел-пукан дизайнĕпе ĕçлекенсем те пур. ÇХ, 2000, 12 /, 8 с. Аслă ывăлăм кăçал университетри энергетика факультетĕнчи дизайн уйрăмĕнчен вĕренсе тухмалла. ПЧЕ, 2001, 4 /, 3 с. — çутă сăрăллă дизайн (ÇХ, 1999, 8 /, 1 с.).

илемлетӳçĕ

ç.с. Япалана е вырăна сăн кĕртекен çын; оформитель, декоратор. Каярах илемлетӳçĕ художник пулса та ĕçлет. Т-ш, 1999, 2 /, 55 с.

имидж

ç.с. Пĕр-пĕр çыннăн, йышăн, вырăнăн т.ыт. халăх ăс-тăнĕнче (хăй тĕллĕн е ятарлă витĕмпе) ӳкерĕннĕ пайăр сăн-сăпачĕ. Унăн [совет халăхĕн] имиджĕ валли пур атрибута та хатĕрлесе çитернĕччĕ... Х-р, 3.10.1992, 2 с. Политикăра «вилес мар» тесен яланах сăнарна — имиджна — çĕнетсе тăмалла. ÇХ, 1997, 28 /, 2 с. Асăннă преступлени Чăваш Республикин имиджне, лăпкă регионăн ятне самаях хавшатрĕ. ÇХ, 2000, 39 /, 3 с. Санăн имидж пулсан, эс сцена çине тухсанах шăпăрр! алă çупĕç. Ар, 2001, 9 /, 2 с. — политикăн имиджĕ (ÇХ, 1997, 28 /, 2 с.); çĕнĕ имидж (ÇХ, 1999, 1 /, 5 с.); интереслĕ имидж (ÇХ, 1999, 8 /, 8 с.); — имиджа улăштар (ÇХ, 2001, 47 /, 10 с.; ÇХ, 2002, 23 /, 8 с.).

имшер

п.в. Хăрăн, начарлан, ырханлан; имшерлен. Мăян çисе имшернĕ çынсене Чингиз саккунĕ ячĕпе хĕнеççĕ. Я.Ухсай, 1961 (Çĕр), 58 с. Виççĕмĕш уйăх асап вăл курать, сăн-кĕлетки имшерсех ун пырать. К-н, 1976, 21 /, 11 с. Туйăмлăх туртăмĕ имшерчĕ, сĕртĕнӳсен вĕрилĕхĕ ... сиверчĕ. С.Асамат, 1991, 33 с.

ишев

п.с. Шыв тăрăх ал-ура вăйĕпе е кимĕ-караппа куçни. Ишев тĕреклетет хула. П.Хусанкай, 1962 (Лирика), 119 с. Ишев мĕнле пынине пĕлтеретĕп çынсене. Е.Афанасьев, 1972, 54 с. Синхронлă ишевре ... ӳт-пӳпе сăн-пит те пысăк пĕлтерĕшлĕ шутланнă. Х-р, 15.05.1997, 3 с. Шыв ай киммин экипажĕ ишеве тухнă та каялла таврăнман. Т-ш, 2000, 34 /, 1 с. — комплекслă ишев (Х-р, 31.01.1998, 6 с.); академилле ишев (Т-ш, 1999, 11 /, 4 с.); — ишев мелĕсем (Х-р, 31.01.1998, 6 с.); ишев федерацийĕ (ÇХ, 1999, 3 /, 12 с.); ишев секцийĕ (Т-ш, 1999, 1 /, 4 с.; Х-р, 2000, 37 /, 2 с.).

папарацци

ç.с. Паллă çынсене мелсĕр вăхăтра ӳкерсе илме хыпăнакан, пăтăрмахшăн тăрăшакан фоторепортер. Çав сăн ӳкерчĕксен авторĕсем — шăпах папараццисем, сенсаци кăна шыраса çӳрекен фотографсем. ÇХ, 1999, 2 /, 4 с. Эдуард Лек-сейччă метеор евĕр ыткăнать кăна, хăваласа çитме çук. Папа-рацци ĕçне, йывăр пулсан та, вĕçне çитермелле. ÇХ, 1998, 37 /, 2 с. Диана «мерседесне» тăхăр папарацци йĕрленĕ. Х-р, 12.07.2002, 3 с.

поэзиле

п.в. Поэт куçĕпе кур, çĕкленӳллĕ сăн кӳр; поэтизациле. Пире тĕнче илемне поэзилеме пулăшаканĕ те, тен, çавах [туйăм] пулĕ. В.Канюков, 1964, 61 с. А.Миттов ĕçĕсен... тепĕр уйрăмлăхĕ — ӳкерчĕке поэзилени. А.Трофимов //Творческое наследие К.В.Иванова. 1990, 70 с. Авалхи чăваш туйĕ — драмăланă, поэзиленĕ йăла-йĕрке уявĕ. ЧС, 1994, 8 кл., 17 с.

правурлăх

п.с. Çивĕчлĕх, чĕрĕлĕх, йăрăлăх, йӳрĕклĕх. Хăйĕн правурлăхĕпе ыттисене çĕклентерсе çеç пырать. К-н, 1978, 24 /, 9 с. Унăн унчченхи правурлăхĕпе чĕрĕлĕхĕ халĕ те иксĕлми тапса тăни сисĕнет. ХС, 5.03.1999, 3 с. Саша Муллинăн илемлĕхĕпе правурлăхĕ ... çарта чухнехи сăн ӳкерчĕкре те лайăх палăрать. ÇХ, 2000, 12 /, 8 с.

Чăваш чĕлхин ретроспективлă ăнлантару словарĕ

икона

турăш; таса сăн. Çав икона (турăш) халь те Ишек чирĕкинчех ларать; халь ĕнтĕ вăл турăша пĕтĕмпе ылттăнласа пĕтерсе иконостас ăшне лартнă [Житие 1879:43]; Иоанн аллине илсе килне тавăрăннă та кĕлĕ пӳлĕмне кĕрсе касса татнă аллине ĕлĕкхи вырăнне лартнă та Турă Амăшĕ сăнĕ (икона) умне чăркуçланса ларса куç çулĕпе ак çапла каласа кĕл тунă <…> [Училище 1892:11]; Çапла каласан вăл ухă илсе св. Георгийĕн таса сăнне (иконана) ухăпа тĕллесе пенĕ [Училище 1892:12]; Хресченсем хăйсен нушисем çинчен каласа пĕтерсен вĕсем илсе [пынă] турăша (икона) хăй аллине илсен Патша вĕсене [каланă:] «Тавтапуç сире Мана хисеплесе килнĕшĕн <…>» тенĕ [Хыпар 1906, № 9:136].

оратор

хитре, илемлĕ калаçакан; халап ăсти. Пирĕн хушшăмăрта та гомерсем, ломоносовсем, карамзинсем, крыловсем, пушкинсем, гогольсем, тургеневсем, чеховсем тухĕç; хитре, илемлĕ калаçакансем (ораторсем) тухĕç [Комиссаров 1918:30]; Чăвашран чаплă поэтсем, кĕнекеçĕсем тухĕç; хамăрăн композиторсем (юрламаллисене çыракансем), мусыкă ăстисем, сăн çыракансем, сăн ӳкерекенсем, халлап ăстисем (ораторсем) тухса чапланĕç [Комиссаров 1918:39].

сăн

пит; кĕлетке. Эй Турă, пире ырăлăхлă пул, пире перекет пар, сăнна (питне) пире çутă хальлĕн тыт, çырлах пире [Пасхальнаяа 1882:31]; Эпĕ Никанора курсанах палларăм, мĕншĕн тесен Шăмалакра, йăмăкĕ панче, унăн сăнĕ (кĕлетки) пур [Архипов 1984:281].

Чувашско-русский словарь под ред. В.Г. Егорова (1935)

сăпат

1.
лицо, образ, подобие, постоянство, аккуратность, благообразие, благовоспитанность
çын сăпачĕ те çук хăйĕн — сам даже утратил образ человека

2.
лицо (в граммат.)

3.
сăн-сăпат (см. сăн)

См. также: