Чувашско-русский словарь (1982)

айăн

2.
низом, понизу
айăн иртсе кай — пройти низом
шнура айăн тирсе тух — продеть шнур понизу

ан

II. глаг.

1.
спускаться
— перевод зависит от характера движения:
опускаться, сходить, слезать, падать, слетать и т. д
Атăл тăрăх ан — спускаться вниз по Волге
самолет çĕре анса ларчĕ — самолет приземлился
пуйăс çинчен ан — сойти с поезда
лаша çинчен анмасăр — не сходя с коня
сукмак анаталла анать — тропинка сбегает в низину
хурсем шыва анчĕç — гуси сошли в воду
анса кай — 1) спуститься, сойти 2) провалиться
шатана анса кай — провалиться в яму 3) утонуть

анăра

2.
теряться, терять голову
ошалеть, обеспамятеть разг.
анăраса кай — 1) потерять сознание 2) оторопеть, растеряться
тĕлĕннипе вăл анăрасах кайрĕ — он оторопел от удивления

анкарти

2.
огород
анкартипе кай — идти огородами

анкă-минкĕ

бестолковый, глупый, тупой
анкă-минкĕ çын — остолоп, тупица
анкă-минкĕ пулса кай — потерять соображение, ошалеть
анкă-минкĕ пек çӳрет — он ходит как ошалелый

анкă-минкĕлен

1.
одуреть, обалдеть, ошалеть
анкă-минкĕленсе кай — совсем ошалеть

ансухлан

1.
глупеть, тупеть, становиться глупым, тупым
вести себя глупо
ансухланса кай — поглупеть
ан ансухланса тăр! — не валяй дурака!

антăх

2.
захлебываться, заходиться (от плача)
йĕрсе антăх — зайтись от плача
антăхса ӳсĕр — кашлять захлебываясь
антăхса кай — задохнуться, зайтись
антăхса кайса кул — зайтись в смехе, смеяться до колик

апат

пищевом, съестной
обеденный, столовый
аш апачĕ — мясные кушанья, мясное
вĕри апат — горячая пища
диета апачĕ — диетическая пища
йывăр апат — грубая пища
сĕт апачĕ — молочная пища
сивĕ апат — холодное кушанье
çăмăл апат — легкая пища
типĕ апат — 1) постная пища 2) нежидкая пища (напр. каша)
чĕрĕ апат — зелень (овощи)
апат пырĕ — пищевод
апат савăт-сапи — столовая посуда
апат сĕтелĕ — обеденный стол
апат соди — пищевая сода
апат тути — вкус пищи
апат антар — 1) накладывать, наливать пищу (из котла, кастрюли) 2) вызывать аппетит
апат ларт — 1) подавать пищу на стол 2) угощать, кормить гостя
апат çи — есть, кушать, принимать пищу
апат çитер — кормить
апат тирке — 1) быть разборчивым в еде 2) соблюдать диету
апат хатĕрле — 1) готовить пищу 2) накрывать на стол
уя апатпа кай — доставить пищу работающим в поле

Çын апачĕ тутлăн курăнать. — посл. В чужих руках ломоть велик. (букв. Чужая пища кажется вкусней.)
Апатран аслă пулаймăн. — посл. Не ставь себя выше хлеба. (говорится, когда кто-либо отказывается от приглашения к столу)

аркан

8. перен.
путаться, терять ясность, последовательность
арканса кай —
1) разбиться, рассылаться
чӳлмек арканса кайрĕ — горшок разлетелся вдребезги
2) разорваться (о снарядах)
3) расстроиться, разладиться
вĕсен пурнăçĕ арканса кайрĕ — совместная жизнь у них совсем разладилась
4) спутаться, запутаться
шухăшсем арканса кайрĕç — мысли спутались

ас

I.

1.
память
ас пĕтни — потеря памяти
аса ил — вспоминать
аса илтер — напоминать
аса кил — приходить на память
аса ӳк — припоминаться, вспоминаться
аса ӳкер — припоминать, вспоминать
асра тăр — оставаться в памяти
асра тыт — помнить, держать в памяти
асран кай — забываться, ускользать из памяти
асран кайми — незабываемый
асран çухат — забыть, предать забвению
асран тухмасть — не забывается, не выхбдит из памяти
самантлăха та асран ямастăп — я ни на минуту не упускаю из виду

асар-писер

страшно, неистово
асар-писер çил-тăман — неистовый буран
асар-писер çилленсе кай — страшно разгневаться, разбушеваться (о человеке)
вут-çулăм асар-писер ялкăшса кайрĕ — огонь разбушевался

аскăнлан

2.
шалить, озорничать
аскăнланса кай — 1) развратиться 2) разбаловаться, расшалиться, стать озорником

ачашлан

2.
становиться избалованным, изнеженным
становиться капризным
ачашланса кай — избаловаться

варлан

1.
подружиться
знакомиться
варланса кай — подружиться

васка

торопиться, спешить
васкаса кай — идти торопясь, быстро
ăçта васкатăн аплах? — куда ты так спешишь?
васкамаллах мар-ха — нет нужды слишком торопиться, не к спеху
Хыпаланмасан та васкарах пар. — погов. Спешить не спеши, а поторапливайся.

ватă

старческий
ватă сасă — старческий голос
ватă енне кай — клониться к старости
ватта сулăн — клониться к старости
ăна ватă сăн çапнă — он постарел на лицо (букв. приобрел старческий вид)
ун ватти çитмен-ха — он еще не старый (букв. не достиг старости)

ватăл

стареть, стариться
вăхăтсăр ватăл — постареть раньше времени
ватăлмалăх кунсенче — на старости лет
ватăлса кай (çит) — состариться, одряхлеть
ватăла пуçла — клониться к старости
Такăнмасăр ӳкес мар, ватăлмасăр вилес мар. — посл. Пока не споткнулся — не падай, пока не состарился — не умирай.

вăй

I.

1.
сила
ал-ура вăйĕ — физическая сила
ăс-хакăл вăйĕ — сила разума
вăй çемми —
1) посильный
вăй çемми ĕç — посильная работа
2) по силам
ку лав лашана шăпах вăй çемми — этот воз как раз по силам лошади
вăй çитнĕ таран — по мере сил
мĕн пур вăйран — изо всех сил
вăй хушăнать — сил становится больше
вăй кĕрет — сил становится больше
вăй çитеймерĕ — сил не хватило
вăй кĕрсе çитнĕ çын — взрослый (букв. окрепший физически) человек
вăй ил — окрепнуть, набраться сил
вăй пух — собраться с силами
вăй çитер — осилить
вăй хур  — приложить силы
вăйран ӳк — ослабеть, обессилеть
вăйран тайăл — ослабеть, обессилеть
вăйран кай — ослабеть, обессилеть
вăй виç — помериться силами
вăйпа хистемелли политика — политика с позиции силы

вăй-хал

собир.
сила, крепость
сила и здоровье
вăй-хал кур — придать силы
вăй-хал пар — придать силы
вăй-хала шеллемесĕр — не жалея сил
пĕр вăй-хал та çук — нет никаких сил
вăй-халтан кай обессилеть
◊ вăй-хал ĕçлевĕ — физический труд

вăлтăрт-валтăрт

то же, что вăлтăр-валтăр
вăлтăрт-валтăрт йăванса кай — 1) повалиться наземь 2) неуклюже покатиться

вăран

1.
просыпаться, пробуждаться
ыйхăран вăран — проснуться, очнуться ото сна
вăрана пĕлмест — он спит без просыпу
хăраса вăранса кай — проснуться от испуга

вăраххăн

1.
медленно, неторопливо, тихо
вăраххăн иртсе кай — пройти неторопливо
вăраххăн ут — идти медленно

вăрăм

длинно
вăрăм çӳç — длинные волосы
вăрăм пушă — длинный кнут (пастуший)
вăрăм çул — дальняя (букв. длинная) дорога
вăрăм хумсем — физ. длинные волны
вăрăм çырса кай — длинно писать

вăрăмлан

удлиняться, становиться длиннее
вăрăмланса кай — стать длиннее
кун вăрăмланса пырать — дни становятся длиннее

вăрла

1.
красть, воровать
хĕр вăрла — умыкать невесту
вăрласа кай — украсть; обворовать
вăрласа тух — выкрасть

вăрç

2.
ругаться, браниться
амăшĕ ачине вăрçать — мать бранит своего сына
вĕсем шав вăрçаççĕ — они вечно бранятся

вăрçса ил —
1) отвоевать что-л.
2) повоевать
подраться (некоторое время)
3) поругать кого-л., поругаться (немного)

вăрçса кай — 1) подраться 2) разругаться
вăрçса тăк — обругать

вăрçă

военный
военное
граждан вăрçи — гражданская война
империализм вăрçи — империалистическая война
сивĕ вăрçă — холодная война
тăван çĕршывăн аслă вăрçи — великая отечественная война
термоядерлă вăрçă — термоядерная война
тĕнче вăрçи — мировая война  
вăрçă бази — военная база
вăрçă блокĕ — военный блок
вăрçă техники — военная техника
вăрçă хатĕрĕсем — военное снаряжение
вăрçă хыççăнхи тапхăр — послевоенный период
вăрçă чухнехилле йĕрке — военное положение
вăрçăпа промышленность комплексĕ — военно-промышленный комплекс, ВПК
вăрçа кай — идти на войну
вăрçă пуçар — начинать войну

вăрттăн

2.
тихий, укромный, глухой
вăрттăн кĕтес — укромный уголок
вăрттăн çулпа кай — идти глухой дорогой

вăтан

стесняться, смущаться, робеть, стыдиться
вăтанса кай — застыдиться
Ӳркенмен ăста пулнă, вăтанман юмăç пулнă. — посл. Кто не ленится, становится мастером, кто не смущается — знахарем.

вăшт

1. подр. —
о быстром движении, сопровождаемом легким шумом
вăшт иртсе кай — пронестись мимо

вербовка

вербовочный
вербовка пункчĕ — вербовочный пункт
вербовка ту — вербовать
стройкăна вербовкăпа кай — уехать по вербовке на стройку

вĕлт

подр. —
о мелькании, быстром движении
вĕлт иртсе кай — промелькнуть, пронестись мимо
тĕттĕмре темскер вĕлт курăнчĕ — что-то промелькнуло в темноте
вĕлт-вĕлт — усил. от вĕлт
йывăçсем вĕлт-вĕлт иртсе юлаççĕ — деревья мелькают перед глазами (во время быстрой езды)

вĕрилен

4.
горячиться
вĕриленсе кай — 1) раскалиться 2) быть в жару 3) разгорячиться
утсем вĕриленсе кайрĕç — лошади разгорячились
вĕриленсе калаç — говорить горячо

вĕç

II. глаг.

1.
летать, лететь
кайăк хăвăрт вĕçет — птица летит быстро
самолетпе вĕç — лететь самолетом
тӳпере ăмăрткайăк вĕçет — в вышине парит орел
вĕçсе ан — слететь откуда-л.
самолет вĕçсе анчĕ — самолет приземлился
вĕçсе ирт — пролететь (мимо)
вĕçсе кай — улететь
вĕçсе кил — прилететь
вĕçсе çаврăн — облететь вокруг кого-чего-л.
вĕçсе çит — долететь до кого-чего-л.
вĕçсе çӳре — летать, находиться в полете
вĕçсе тух — вылететь

вĕçерĕн

1.
высвобождаться
— перевод зависит от характера действия:
вырываться, освобождаться (напр. из плена), срываться, расстегиваться, отцепляться и т. д.
алă вĕçерĕнсе кайрĕ — рука сорвалась
лаша вĕçерĕнсе тарчĕ — лошадь вырвалась и убежала
вĕçерĕнсе кай — расстегнуться
вĕçерĕнсе тух — вырваться, освободиться (напр. из плена)

вĕтĕн

1.
опаливаться, обжигаться
курăк хĕвелпе вĕтĕннĕ — трава опалена солнцем
вĕтĕнсе кай (пĕт) — быть сильно опаленным

вĕчĕрхен

1.
злиться, сердиться, раздражаться
чун вĕчĕрхенчĕ — меня зло взяло
вĕчĕрхенсе кай (ӳк) — разозлиться (внезапно)
вĕчĕрхенсе пĕт — изойти злобой

вил

II. глаг.

1.
умереть, погибнуть
пасть, скончаться высок.
сдохнуть, околеть (о животном)
вăрçăра вил — погибнуть на войне
çамрăкла вил — умереть молодым
ватăлса вил — умереть от старости
перĕнсе вил — застрелиться
çакăнса вил — повеситься
çапăнса вил — разбиться (при столкновении)
ӳксе вил — разбиться (при падении)
чикĕнсе вил — зарезаться, заколбться
чирлесе вил — умереть от болезни
шăнса вил — замерзнуть
шыва кайса вил — утонуть
шыва путса вил — утонуть
шыва сиксе вил — утопиться
вилес патне çит — лежать при смерти
ĕне ӳксе вилчĕ — корова пала
автан вилсе выртнă — петух околел
паттăрсен вилĕмĕпе вил — пасть, погибнуть смертью храбрых
вилнĕ çын — покойник, мертвец
вилнисене асăн — рел. поминать усопших, умерших
вилме маннă! — бран. чтобы тебе околеть
вилесскер — бран. чтоб тебе околеть
вилсе вырт — умереть, сдохнуть, околеть (о животном)
вилсе кай — умереть, сдохнуть, околеть (о животном)
вилсе пĕт — вымирать (о многих)

виçе

4.
предел, граница, рамки
виçерен тух — перейти границы, выйти из рамок
виçерен иртсе кай — перейти границы, выйти из рамок
виçине пĕл — соблюдать меру, не выходить из рамок

вула

1.
читать
çыру вула — читать письмо
нимĕçле вула — читать по-немецки
вуламалли кĕнеке — книга для чтения
вуланă кĕнеке — прочитанная книга
вуласа кай — читать дальше
вуласа кур — иметь возможность прочитать
вуласа пĕтер (тух) — прочитать (до конца)
вуласа çит — дочитать (до какого-л. места)

гастроль

гастрольный
гастроль бригади — гастрольная бригада
гастроле кай — выехать на гастроли

декрет

2. разг.
декрет, отпуск по беременности, декретный отпуск
декрет отпускĕ — декретный отпуск
декрета тух (кай) — уйти в декрет, в декретный отпуск

евит

2. уст.
согласие
евитсĕр качча кай — выйти замуж без согласия (родителей)

евитлĕ

согласованно, с согласия
ашшĕ-амăшне евитлĕ качча кай — выйти замуж с согласия родителей

ен

6.
сторона, местность, край
тăван ен — родной край
Çĕпĕр енче — в Сибири
мал ен — 1) передняя сторона 2) восток
кай ен — 1) задняя сторона 2) запад
кай енсем — жители западных районов (Чувашии)
кайăксем ăшă енне вĕçсе кайрĕç — птицы улетели в теплые края

ерт

2.
в форме деепр. ертсе в сочет. с вспом. глаголами
образует составные глаголы:
ертсе кай — повести, увести
ертсе кил — привести
ертсе пыр — вести, руководить
парти ертсе пынипе — ист. под руководством партии

ил

13.
в форме деепр. илсе в сочет. с др. глаголами образует составные глаголы:
илсе ан — снести вниз
илсе кай — увезти, унести кого-что-л.
илсе кĕр — ввести, внести что-л. внутрь чего-л.,
илсе кил — принести, привезти (сюда)
илсе пар — 1) подать, передать кому-л. 2) купить кому-л.
илсе пыр — 1) принести (туда) 2) поднести (напр. кусок ко рту)
илсе çӳре — 1) носить, иметь при себе 2) водить, брать с собой
илсе тух — вынести, вывезти откуда-л.
илсе хур — 1) переложить (на другое место) 2) взять что-л. про запас, заблаговременно

илемсĕрлен

становиться некрасивым, уродливым, безобразным
становиться неряшливым
пит-куçе илемсĕрленчĕ — его лицо стало некрасивым
илемсĕрленсе кай — обезобразиться, стать безобразным

илтĕн

слышаться
ачасен хаваслă кулли илтĕнет — слышен радостный смех детей
тăри юрри илтĕнет — слышится пение жаворонка
аякран аслати сасси илтĕнчĕ — издали донеслись раскаты грома
илтĕнсе кай — послышаться, донестись до слуха
илтĕнсе тар — слышаться (постоянно)
◊
шăна вĕçни илтĕнет — стоит мертвая тишина (букв. слышно, как муха летит)

имен

1.
стесняться, смущаться, приходить в смущение
быть нерешительным
кĕме иментĕм — я не решился войти
пирĕн çине пăхма та именет — он не осмеливается даже взглянуть на нас
именсе ӳк (кай) — засмущаться, смутиться (вдруг)
именмесĕр — без смущения
именнĕ пек пул — чувствовать себя смущенно

имшерлен

1.
лишаться сил, здоровья, становиться хилым, слабым, болезненным, слабеть
имшерленсе кай — ослабеть; стать хилым

инçете

вдаль, далеко, далеко
инçете кай — ехать далеко
инçете пăх — смотреть вдаль
ухă йĕппи инçете кайса ӳкрĕ — стрела (из лука) улетела далеко

ирт

6.
ослушиваться, не слушаться
выходить из повиновения, из рамок
вăл ашшĕ-амăшĕ сăмахĕнчен иртмест — он слушается отца и мать
иртсе кай —
1) проходить, проезжать (мимо кого-чего-л.)
юлан утпа иртсе кай — проехать верхом
2) проходить (о времени)
унтанпа икĕ çул иртсе кайрĕ — с тех пор прошло два года
3) обгонять, опережать
вĕсенче иртсе кайрăмăр — мы обогнали их
4) про ходить, обходиться, улаживаться
пурте чиперех иртсе кайрĕ — все обо шлось благополучно
5) перестать подчиняться; выйти из повиновения, из рамок
вăл ытлашши иртсе кайнă — он просто распоясался
виçерен ирт — переступать дозволенное, выходить за рамки чего-л.
пулса ирт — происходить
тĕлĕнмелле ĕç пулса иртрĕ — произошло удивительное событие

иртĕх

3.
наглеть
иртĕхсе кай — 1) чересчур расшалиться 2) обнаглеть
кашкăрсем иртĕхсех кайрĕç — волки совсем обнаглели

ислен

2.
развариваться
исленсе кай — 1) размокнуть 2) развариться
аш пиçсе исленсех кайнă — мясо совсем разварилось

иш

I.

1.
плавать
плыть
юхăма хирĕç иш — плыть против течения
ишсе кай — поплыть, уплыть
ишсе каç — переплыть
Шыва кĕмесĕр ишме вĕренеймĕн. — посл. Не окунувшись в воду, плавать не научишься.

йăвалан

1.
катиться
чул çырмана йăваланса анчĕ — камень скатился в овраг
йăваланса кай — укатиться
йăваланса пыр — катиться (в определенном направлении)

йăван

1.
падать, валиться
карта йăванать — забор падает
йăванса ан — свалиться
йăванса кай — повалиться, упасть
месерле йăванса кай — упасть навзничь

йăкăл-якăл

быстро, ловко, проворно
карта урлă йăкăл-якăл касса кай — быстро перелезть через забор

йăкăрт

1.
красть, воровать
стащить, стянуть
ун укçине йăкăртнă — у него украли деньги
йăкăртса кай — стащить

йăнкăл-янкăл

2. подр. —
о резком движении вниз
йăнкăл-янкăл анса кай — провалиться в яму

йăпăш

скромно, незаметно
йăпăш çын — скромный человек
йăпăш тухса кай — удалиться незаметно

йăт

2.
носить, таскать
ача йăт — нести ребенка
вутă йăт — таскать дрова
йăтса ан — снести (сверху вниз), спуститься с ношей
йăтса кай — унести
йăтса кил — принести, притащить
йăтса çӳре — носить, таскать
йăтса тултар — наносить, натаскать (много)

йĕпен

1.
мокнуть, становиться мокрым
витĕр йĕпен — промокнуть насквозь
йĕпенсе кай — намокнуть
йĕпенсе çĕр — вымокнуть (о посевах)
йĕпенсе пĕт — вымокнуть; промокнуть насквозь
тарпа (тарласа) йĕпен — взмокнуть (от пота)
юнпа йĕпен — пропитаться кровью

кай

I.

1.
зад

кай

задний

кай

2.
запад

кай

западный
кай енче — 1) позади, на задней стороне 2) на западе
кай енчи патшалăхсем — западные страны
кай енчи чăвашсем — чуваши западных районов

кай

II. глаг.

1. глагол движения,
обозначающий движение по направлению от говорящего
— перевод зависит от способа передвижения:
идти, уходить, ехать, уезжать, улетать, отправляться и т. д.
автобуспа кай — поехать автобусом
ĕçе кай — идти на работу
ăçта каятăн? — куда ты идешь?
ан кай-ха — не уходи-ка, подожди-ка
кайăр унтан! — отойдите!

кайăклан

1.
становиться диким, дичать
кайăкланса кай — одичать
кушак кайăкланса кайнă — кошка одичала

кайтар

1.
понуд. от кай II.

кайтар

2.
то же, что кай II. 1.
ăçталла кайтартăр? — куда вы направились?
килелле кайтарас-ха — надо идти домой

канлĕн

1.
спокойно
канлĕн кан — отдыхать спокойно
канлĕн çывăрса кай—  спокойно заснуть

карчăклан

1.
стариться, становиться старухой
карчăкланса кай — состариться, стать старухой
карчăкланса лар — состариться, стать старухой

каç

вечерний
ночной
каçа хирĕç — под вечер, к вечеру
каç кӳлĕм — 1) вторая часть рабочего дня 2) под вечер
каç пулнипе — к вечеру, под вечер
иртнĕ каç — прошлый вечер, прошлым вечером
каç вырт — заночевать, переночевать
каç выртмалла кай — поехать с ночевкой
каç пулать — вечереет, наступает вечер
каçа юл — быть застигнутым ночью
ырă каç пултăр! — добрый вĕчер!

каç

4.
в форме деепр. каçса с вспом. гл. кай
сильно, страстно хотеть, желать, жаждать
ачашăн каçса кай — страстно любить детей
вăл укçа тесен каçсах каять — ради денег он на все готов

каçăн

1.
быть удовлетворенным
испытывать удовольствие
каçăнса кай — испытывать большое удовольствие

катăл

1.
колоться
— перевод зависит от свойств предмета:
откалываться, раскалываться, отламываться, отбиваться, разбиваться и т. д.
катăлса кай — отколоться, расколоться
турилкке катăлса кайрĕ — тарелка разбилась
чейник тути катăлса ӳкнĕ — носик у чайника отбит

кахаллан

лениться, лодырничать
становиться ленивым
кахалланса ĕçле — работать с ленцой
кахалланса кай — облениться

каччă

2.
жених
качча ил — взять в жены, жениться
качча кай — выйти замуж
качча тух — выйти замуж
качча пар — выдать замуж

каялла

1.
назад, обратно
каялла кай — 1) идти обратно 2) перен. ухудшаться, идти все хуже и хуже (о делах)
каялла кил — вернуться, возвратиться
каялла пар — 1) вернуть, возвратить 2) дать сдачу
каялла çавăр — завернуть, повернуть назад, обратно
каялла çаврăнса пăх — оглянуться назад
каялла чак — отступить, попятиться назад

кăвакал

утиный
кăвакал ами — утка
ама кăвакал — утка
кăвакал аçи — селезень
аçа кăвакал — селезень
кайăк кăвакал — дикая утка
кукша кăвакал — лысуха (порода уток)
шурă кăвакал — пекинская утка
кăвакал ашĕ — утятина
кăвакал çăмарти — утиное яйцо
кăвакал чĕппи — утенок
пĕр пуслăх кăвакал — утиный выводок
Кăвакал çиме кай та хурна янтăла, теççĕ. — посл. Идешь есть утку, готовь гуся. (соотв. Долг платежом красен).
Аптранă кăвакал кутăн чăмнă, тет. — посл. Растерявшаяся утка задом ныряет.

кăмăл

2.
настроение, самочувствие, расположение духа
пусăрăнчăк кăмăл — подавленность
тулли кăмăл — удовлетворенность, удовлетворение
хаваслă кăмăл — радостное настроение
кăмăла кай — нравиться, прийтись по вкусу
кăмăла кил — нравиться, прийтись по вкусу
кăмăла пăс — испортить настроение
кăмăла хуç — испортить настроение
кăмăла пусар — успокоить душу, утешить
кăмăла çавăр — 1) привести в хорошее расположение духа 2) угодить, ублажить
кăмăла уç — 1) привести в хорошее расположение духа 2) угодить, ублажить
кăмăла çемçет — смягчить душу, сердце
кăмăла çĕкле — поднять настроение, воодушевить
кăмăла хăпарт — поднять настроение, воодушевить
кăмăла хытарса — скрепя сердце
эпĕ ăна хам кăмăлпа турăм — я это сделал по своей воле
Кăмăл вылянă хыççăн ан çӳре. — посл. Не следуй за игрой настроения.
Кăмăла хирĕç кăмăл. — погов. Добро за добро.

кăнтăр-хĕвелтухăç

юго-восточный
кăнтăр-хĕвелтухăçĕнчи патшалăхсем — юго-восточные страны
кăнтăр-хĕвелтухăçнелле кай — двигаться в юго-восточном направлении

кăптăклан

3.
дряхлеть
кăптăкланса кай — одряхлеть

кăптăр-каптăр

2. подр. —
о спотыкании
кăптăр-каптăр такăнса кай — сильно споткнуться

кăрлаттар

1.
ехать быстро, мчаться
кăрлаттарса иртсе кай — промчаться

кăсăклан

интересоваться, проявлять интерес
любопытствовать
увлекаться
ĕçпе кăсăклан — интересоваться работой
вăл техникăпа кăсăкланать— он интересуется техникой
кăсăкланса кай — заинтересоваться чем-л.
кăсăкланса вула — читать с интересом
кăсăкланса пăх — смотреть с любопытством
спортпа кăсăкланса кай — увлечься спортом

кăшăр-кашăр

2.
быстро, в один миг
кăшăр-кашăр тухса кай — быстро уйти

кĕлĕм

нищенский
кĕлĕм хутаççи — нищенская сума
кĕлĕме кай — идти по миру

кĕр

6.
вонзаться, впиваться
алла йĕп кĕчĕ — я уколол руку иголкой

кĕрсе кай —
1) войти, зайти
ыйтмасăрах кĕрсе кай — войти без разрешения
2) ворваться, вломиться
3) уместиться целиком
4) вкрасться

кĕрсе лар —
1) зайти посидеть куда-л.
2) задвинуться, стать на место
ещек çăмăллăнах кĕрсе ларчĕ — ящик легко задвинулся
3) засесть, ласгрять, завязнуть
машина лачакана кĕрсе ларнă — машина застряла в грязи
4) впиться, вонзиться, воткнуться (об острых предметах)

кивел

возвр.

1.
становиться ветхим, ветшать
кивелсе кай — обветшать
çурт кивелсе кайнă — дом обветшал
кивелсе çĕтĕлнĕ пальто — изношенное пальто

кил

II. глаг.

1.
глагол движения, обозначающий направление к говорящему
— перевод зависит от способа передвижения:
приходить, приезжать прибывать, являться и т. д.
пуйăспа кил — приехать поездом
вĕçетмĕшпе кил — прибыть самолетом, прилететь
çуран кил — прийти пешком
чĕнтернипе кил — явиться по вызову
вырăнсенчен килнĕ делегатсем — делегаты, прибившие с мест
каç килекен автобус — вечерний, прибывающий вечером автобус
хирĕç килекен пуйăс — встречный поезд
килĕрех! — добро пожаловать!
килĕрех! — проходите, пожалуйста!
эпĕ киличчен кĕт — жди до моего прихода
килĕç-ши вара вĕсем? — навряд ли они придут
килсе кай — приходить, навестить
килсе кĕр — 1) попасть (сюда) 2) ворваться
килсе кур — приходить повидать кого-л., наведаться к кому-л.
килсе пар — принести
килсе çит — 1) дойти, добраться (сюда) 2) настигнуть (напр. о дожде)
килсе тух —
1) очутиться где-л., попасть куда-л.
ăçта килсе тухрăмăр эпир? — куда мы попали?
2) случиться, стрястись (напр. о беде)

Пӳрни пӳрт хыçнех килет. — посл. Суженый сам к дому подойдет.
Шăнса килекене ăшăтса яр, выçса килекене тăрантарса яр. — посл. Согрей озябшего, накорми голодного.
Каврăç касма каякан пуртă çухатса килекен. — посл. Поехал ясень рубить, вернулся без топора.

кинкăр-канкăр

преисподняя
кинкăр-канкăра анса кай! — провались ты в преисподнюю!

козырь

карт.
козырь
козырьпе çап — бить козырем
козырьпе кай — ходить с козыря

кукарлан

сильно обгорать, опаляться
кукарланса кай — сильно пригореть

кукăрăл

1.
искривляться
— перевод зависит от контекста:
изгибаться, сгибаться, извиваться и т. д.
кукăрăлса кай — изогнуться
шыв кукăрăлса юхать  — река течет извиваясь
çул сылтăмалла кукăрăлса каять — дорога сворачивает вправо

кукшалан

2.
паршиветь (о животных)
кукшаланса кай — опаршиветь

кулян

испытывать душевное страдание
— перевод зависит от контекста:
печалиться, горевать, переживать, сокрушаться, скорбеть и т. д.
кулянса кай — запечалиться
чун кулянать — душа болит, на душе неспокойно
кулянса аса ил — вспоминать с горечью
мĕн кулянмалли! — не стоит горевать!
кулянса ним те тăваймăн — слезами горю не поможешь
вăл куляннипе питĕ начарланса кайрĕ — от горя он очень похудел

кун

3.
разгибаться, выпрямляться
кунса кай — разогнуться
кунса ӳк — вытянуться

кунĕлен

1.
становиться спокойным, тихим
утихать
кунĕленсе кай — присмиреть
ачасем кунĕленчĕç — дети утихомирились
çил кунĕленчĕ — ветер утих

кунтан

1.
отсюда
кай кунтан! — прочь отсюда!
кунтан хулана çитме пилĕк километр — отсюда до города пять километров

кунчаклан

перепутываться (о нитках)
кунчакланса кай — запутаться

кур

2.
видеть, воспринимать зрением
акă курăр — вот взгляните
тĕлĕк кур — видеть сны
курассăм та килмест — и видеть не хочу
хăвăрах куратăр — как (сами) видите
курах кай  — увидеть внезапно, вдруг
курмăш пул  —делать вид, что не видел
хам куçпа хам куртăм — я видел собственными глазами
аппай, кама куратăп эпĕ! — ба, кого я вижу!

Усал усала урам урлă курать. — посл. Рыбак рыбака видит издалека (букв. дурной дурного через улицу углядит).
Уя тухман, уй курман. — погов. В поле не бывал — нивы не видал.

курăклан

зарастать травой, покрываться зеленью
курăкланнă урам — улица, заросшая травой
курăкланса кай — зарасти травой

курăн

1.
виднеться, становиться видным, показываться
обрисовываться
лайăх курăнакан заголовок — броский заголовок
курăнакан тавралăх — обозримое пространство
куçа курăнакан йăнăш — заметная ошибка
витĕр курăнакан — прозрачный, ажурный
курăнман енĕ — 1) невидимая сторона чего-л. 2) перен. изнанка, подоплека
иккĕллĕн курăн — двоиться в глазах
хĕрлĕн курăн — алеть
хуран курăн — чернеть
шуррăн курăн — белеть
ылтăнăн курăн — золотиться
курăнса кай — показаться
курăнса лар — виднеться
курăнса тăр — выситься, возвышаться
курăнмалла мар ту — маскировать, прятать
курăнмасăр тăр — прятаться, не показываться
курăнии пул — скрыться за горизонтом
сĕм тĕттĕм, куçран чиксен те курăнмасть — темно, хоть глаз выколи
вăл хăй çулĕнчен кĕçĕнрех курăнать — он выглядит моложе своих лет
суйи уççăнах курăнать — его ложь очевидна
ир тăрсан курăнĕ — утром видно будет, утро вечера мудренее
кайран курăнать — там видно будет
Инкек куçа курăнса килмест. — погов. Беда приходит неожиданно.
Пĕр май пăхсан курăнать, тепĕр май пăхсан курăнмасть. (Чĕрне). — загадка С одной стороны посмотришь — видно, а с другой — нет. (Ноготь).

курпунлан

1.
становиться горбатым
горбиться, сутулиться
курпунланса кай — сгорбиться
курпунланма пăрах! — перестань сутулиться!

курсовка

курсовка (курортра сипленмелли тата апатланмалли путевка)
санаторие курсовкăпа кай — поехать в санаторий по курсовке

кус

1.
катиться, вращаться
урапа кусать — колесо катится
кусса ан — скатиться
кусса кай — покатиться
урапа кусса кайрĕ — колесо покатилось
кусса тух — выкатиться
çын куссине куç слепо — следовать за кем-л.
Кусса таран урапа та яланах пĕр йĕрпе кусмасть. — посл. И колесо не по одной колее катится.

куç

II. глаг.

1.
перемещаться — перевод зависит от контекста:
двигаться, передвигаться, переходить, переезжать, перебираться и т. д.

куçса кай — переехать, переселиться (отсюда)
çĕнĕ çĕрсем çине куçса кай — переселиться на новые земли
куçса кил — переехать, переселиться (сюда)
вăр пурăнма пирĕн пата куçса килчĕ — он переехал жить к нам

куçса лар —
1) передвинуться, пересесть
çывăхарах куçса лар — подсесть поближе
2) переселиться (в пределах одного села, района)
куçса пыр — переходить, передвигаться

класран класа куçса пыр — переходить из класса в класс
сулăмпа куçса пыр — двигаться по инерции
куçса çӳре — переходить, переезжать с места на место, кочевать
куçса çӳрекен библиотека — уст. передвижная библиотека
куçса çӳрекен халăх — кочевой народ, кочевники
урăх ĕçе куç — перейти на другую работу
чир ӳпкене куçрĕ — болезнь перешла на легкие

куçар

1.
перемещать
— перевод зависит от контекста и ситуации:
передвигать, перевозить, переносить, переводить, перебрасывать и т. д.
сехет йĕппине куçар — перевести стрелку часов
çарсене кăнтăр фронтне куçар — перебросить войска на южный фронт
предприятие урăх вырăна куçар — перебазировать предприятие на новое место
шкапа стена çумне куçар — передвинуть шкаф к стене
йăтса куçар — переносить, перетаскивать
çĕклесе куçар — переносить, перетаскивать
сĕтĕрсе куçар — перетащить
куçарса кай — перевезти (на другое место)
куçарса кил — перевезти (сюда)
куçарса ларт — передвинуть, переместить, перенести (на другое место)
куçарса тăрат — переставить

кутăн-пуçăн

1.
кувырком
вверх тормашками разг.
кутăн-пуçăн йăвалан — кувыркаться
кутăн-пуçăн ыткăнса кай — полететь вверх тормашками
пурнăç кутăн-пуçăн çаврăнма тытăнчĕ — перен. жизнь пошла кувырком

кучченеç

подарочный
çĕнĕ çул кучченеçĕсем — новогодние подарки
хаклă кучченеç — дорогой подарок
кучченеç йышăн — принять подарок
хăнана кучченеçпе кай — идти в гости с подарками
ме сана кучченеç — вот тебе гостинец
Кукамай кучченеçĕ кулачран тутлăрах. — посл. Бабушкины гостинцы вкуснее всяких калачей.

кушăрка

1.
сохнуть, подсыхать, высыхать
черстветь
кушăркаса кай — засохнуть
кушăркаса лар — засохнуть
каçалапа çул кушăркарĕ — к вечеру дорога подсохла

куштанлан

2.
упрямиться
артачиться разг.
куштанланса кай — 1) зазнаться 2) заартачиться разг.

кӳп

I.

1.
разбухать, распухать, раздуваться, вздуваться
кӳпсе кай — распухнуть
вар кӳпсе кайрĕ — живот вздулся

кӳпĕн

1.
разбухать, раздуваться, вздуваться
пучить
кӳпĕнсе кай — вздуться, вспучить
хырăм кӳпĕнет — живот пучит
Пӳрт хыçĕнче кӳпĕннĕ сурăх выртать. (Кĕрт). — загадка За избой лежит овца с раздувшимся животом. (Сугроб).

кӳпче

разбухать, раздуваться
опухать, распухать, отекать, оплывать
кӳпчесе кай — раздуться, оплыть
питçăмарти кӳпчесе кайнă — щеку раздуло
папкасем кӳпчесе кайнă — почки набухли

лайăхмарлан

возвр.
смущаться, стесняться, чувствовать неловкость
конфузиться
лайăхмарланса кай — смутиться; сконфузиться

лапăр

2.
подражание хлюпанью, бульканью жидкой массы
лапăрах кай —
1) стать вязким, топким (о почве)
2) сгнить, разложиться
3) стать вялым, дряблым

лапăр-лапăр —
1) усил. от лапăр II.
2) грязный; слякотный разг.
лапăр-лапăр çанталăк — слякотная погода

лар

4.
быть, стоять, находиться, располагаться
пӳлĕмре виçĕ пукан ларать — в комнате (стоит) три стула
урамра машинăсем лараççĕ (тăраççĕ) — на улице стоят машины
тырă çын çӳллĕш ларать — хлеба стоят в рост человека

ларса кай —
1) долго просидеть, засидеться
ытларах ларса кайрăм сирĕн патра — я слишком долго у вас засиделся
2) поехать
каçхи пуйăспа ларса кай — поехать вечерним поездом
3) расположиться подряд, в ряд
ялсем речĕпех ларса кайнă — деревни тянутся подряд одна за другой

ларса юл — 1) остаться сидеть 2) остаться позади
сулахайра хула ларса юлчĕ — слева остался город (при движении)

ларт

1.
сажать, помогать, заставлять сесть
çиме ларт — приглашать к столу
чĕркуççи çине ларт — ставить на колени
хăнана тĕпеле лартаççĕ — гостя сажают в красный угол
мана велосипед çине ларт-ха — посади-ка меня на велосипед
лартса кай — взять с собой, увезти (посадив)
лартса кил — привезти

ленкес

I.
ленгес — долбленое из дерева ведерко
ленкеспе çырлана кай — идти с ленгесом по ягоды

май

6.
лад, порядок
согласие
мая кай — идти на лад, улучшаться, поправляться
мая кил — 1) ладиться, удаваться 2) приходить к согласию
май (мая) килтер —
1) наладить, устроить, уладить
2) поладить, прийти к согласию, договориться
капла май килмест — так не годится
майне тупас çук кунта — здесь не добиться толку

майлаш

1.
налаживаться, устраиваться
улучшаться
ĕçсем майлашаççĕ — дела улаживаются
пурăна киле пĕтĕмпех майлашĕ — со временем все утрясется
пурте лайăх майлашрĕ — все обошлось благополучно
майлашса кай — наладиться
çанталăк майлашса кайрĕ — погода прояснилась; погода разведрилась прост.
майлашса пыр — идти на лад

майлă

12. послелог
по
хĕвеле майлă — по солнцу (о движении)
çиле майлă пыр — двигаться по ветру
урăх майлă — по-иному, иначе

тепĕр майлă —
1) по-другому, на другой лад, иначе
тепĕр майлă каласан — иначе говоря
тепĕр майлă кай — принять другое направление
2) обратный, противоположный
тепĕр майлă пĕлтерĕш — обратный, противоположный смысл
3) наоборот, наизнанку; навыворот прост.

малалла

3.
дальше, далее
концерт малалла пырать — концерт продолжается
малалла калаçни усăсăр — дальнейшие разговоры бесполезны

малалла кай —
1) идти, двигаться вперед
малалла кайма çук — дальше ехать нельзя, дальше проезда нет
2) перен.
иметь успех, идти в гору, продвигаться

малалла тăс —  1) продолжать 2) выставить вперед, вытянуть
алла малалла тăс — протянуть руку вперед
малтан малалла — все дальше и дальше

ман

2.
разучиться, отвыкнуть
çав йăлана вăл халĕ те манман — он до сего времени не отвык от этого

манса кай —
1) забыть, запамятовать, выпустить из памяти
эпĕ кун çинчен мансах кайнă — я совсем забыл об этом
2) разучиться (что-л. делать)

мăйăр

ореховый
вăрман мăйăрĕ — лесные орехи
вĕт мăйăр, кедр мăйăрĕ — кедровые орехи
пушкăрт (грек) мăйăрĕ — грецкие орехи
кокос мăйăрĕ — кокосовый орĕх
пахча мăйăрĕ — фундук
çĕр мăйăрĕ —  арахис, земляные орехи
типĕтнĕ мăйăр — каленые орехи
хăрăк мăйăр — пустой орешек
мăйăр йывăççи — ореховое дерево
мăйăр курланки — гранка орехов
мăйăр тĕшши — ядро ореха
мăйăр хуппи — ореховая скорлупа
пĕр ывăç мăйăр ил — взять горсть орехов
кăçал мăйăр ăнса пулчĕ — в этом году был урожай на орехи
мăйăр шĕкĕлче — 1) щелкать орехи 2) лущить орехи, освобождая их от гранок
мăйăра кай — идти по орехи, за орехами
Мăйăра кайсан, çырла татмаççĕ. — посл. Отправившись за орехами, ягод не собирают.
Шĕшкĕ авмасăр мăйăр татаймăн. — посл. Не согнув орешник, не сорвешь орешка. (соотв. Без труда не вынешь и рыбку из пруда).

мăкăл-макăл

1. подр. —
о кувырканье, перевертывании
мăкăл-макăл йăванса кай — полететь кубарем

мăкăрлантар

5. перен.
мчаться, лететь
мăкăрлантарса иртсе кай — промчаться пулей

мăнаçлан

2.
важничать
кичиться, держаться высокомерно, надменно
мăнаçланса кай — возгордиться, заважничать
мăнаçланса калаç — говорить с апломбом
мăнаçланса çӳре — ходить гоголем

мăнкăмăллан

1.
важничать, зазнаваться, заноситься
кичиться
мăнкăмăлланса кай — возгордиться
мăнкăмăлланмасăр — без зазнайства, попросту; не кичась

мăнлан

4.
зазнаваться, заноситься
становиться высокомерным, надменным
держаться высокомерно
мăнланса кай — возгордиться, возомнить о себе
мăнланса çӳре — ходить задрав нос; важничать

мăнтăрлан

полнеть, толстеть, жиреть, тучнеть
прибавлять в весе
поправляться
сыснасем мăнтăрлана пуçланă — свиньи начали прибавлять в весе
мăнтăрланнă хурсем — откормленные гуси
мăнтăрланса кай — располнеть, растолстеть; раздобреть разг.
Хĕлле мăнтăрланать, çулла начарланать. (Арпалăх). — загадка К зиме полнеет, а летом худеет. (Мякинница).
Пĕчĕкçĕ утăм пур, вĕрен вĕççĕн мăнтăрланать. (Йĕке). — загадка Моя маленькая лошадка на привязи жиреет. (Веретено).

мăранлан

3.
становиться замкнутым, нелюдимым
становиться хмурым, угрюмым
мăранланса кай — 1) стать вялым, апатичным 2) облениться 3) замкнуться в себе

мечĕк

мяч, мячик (пӳске)
резина мечĕк — резиновый мяч
теннис мечĕкĕ — теннисный мяч
футбол мечĕкĕ — футбольный мяч
мечĕк тапса кĕрт — забить мяч
мечĕк пек кусса кай — покатиться как мяч

мещенлен

превращаться в мещанина, в обывателя, становиться мещанином, обывателем
мещенленсе кай — омещаниться

мĕскĕнлен

2.
становиться бедным, нищим, беднеть, нищать
мĕскĕнленсе кай — обнищать

намăслан

возвр.

1.
стыдиться, испытывать стыд, совеститься
намăсланнипе хĕрелсе кай — покраснеть от стыда

начар

плохо, дурно
начар çанталăк — плохая погода
начар çын — плохой человек
кĕрĕк кивĕ пулин те начар мар — шуба хоть и старая, но неплохая
ман çинчен начар ан шухăшлăр — не думайте обо мне ничего плохого
начара кай — клониться к худшему
начартан начар — очень плохой, хуже некуда
Начар урапа хытăрах шатăртатать. — посл. Плохая телега скрипит сильнее.

наянлан

2.
становиться ленивым
наянланса кай — облениться

ниш

1.
бессилие, немощь, слабость, худосочие
нише кай — стать немощным

пай

2.
доля
май пая ăна парăр — отдайте мою долю ему
пĕр тан пайсене уйăр — делить на равные доли
Ху пайна пăрахса, çын пайĕ хыççăн ан кай. — посл. Не гоняйся за чужой долей, бросив свою.

паллаш

1. взаимн.
знакомиться
ачасем часах паллашрĕç — дети быстро познакомились
пĕрре паллашсах — с первого знакомства
паллашса кай — близко познакомиться; завязать знакомство
Атă çăпатапа паллашаймасть. — погов. Сапоги не водят знакомства с лаптями. (соотв. Пеший конному не товарищ).

палт

I.

1.
быстро, резко, мгновенно, неожиданно (двигаться)
палт çаврăн — быстро повернуться
палт йăванса кай — повалиться, упасть неожиданно

палтăр

подр. — о кувырканье
палтăр-палтăр — усил. от палтăр
палтăр-палтăр йăванса кай — покатиться кубарем

палтăрт

подр. —
о беспорядочном кувырканье
палтăрт йăванса кай — покатиться кубарем

парне

1.
подарок
дар
çĕнĕ çул парни — новогодний подарок
çутçанталăк парни — дары природы
хăнана парне илсе кай — пойти в гости с подарком
Парне пани хаклă мар, юратни хаклă. — посл. Дорог не подарок, дорога любовь.
хапха умне хирĕç тухакана икĕ куçран парне парăттăм — фольк. подарил бы приветливый, благодарный взгляд тому, кто выйдет за ворота встречать меня

пароход

пароходный
пассажир парохочĕ — пассажирский пароход
пароходпа кай — поехать пароходом, на пароходе

парт

II.

1.
подражание треску, хрусту
парт хуçăлса кай — сломаться с треском

пăкăл-пакăл

1. подр. —
о беспорядочном кувырканье
пăкăл-пакăл чикеленсе кай — полететь кубарем

пăкăлт

подр. —
о быстром кувырканье
пăкăлт йăванса кай — кувыркнуться, полететь кувырком



пăкăлтат
то же, что пакăлтат



пăкăлт-пăкăлт
то же, что пăкăр-пăкăр 1.

пăлтăр-палтăр

подр. —
о беспорядочном кувырканье
пăлтăр-палтăр чикеленсе кай — покатиться кубарем

пăрахут

параходный
пасажир пăрахучĕ — пассажирский пароход
урапаллă пăрахут — колесный пароход
пăрахут мăрьи — пароходная труба
пăрахутпа кай — поехать пароходом, на пароходе

пăрăн

2.
сворачивать, поворачивать, свертывать, завертывать
çултан пăрăн — свернуть с дороги
пăрăнса ирт — обойти, объехать стороной
пăрăнса кай — 1) отклоняться в сторону 2) ответвляться

пăртак

1.
немного, чуточку
ан кай-ха, лар пăртак — не уходи, посиди немного
пăртак вăхăт иртсен — немного погодя
пăртак тăрсан — немного погодя
пăртак маларах килмеллеччĕ — надо было прийти немного раньше
пăртак та пулин пар-ха! — дай хоть немного!

пăт

II.

1.
неожиданно, внезапно
пăт вилсе кай — умереть внезапно
пăт çĕт — неожиданно пропасть

пăчăхлан

возвр.
тухнуть, становиться тухлым, затхлым
пăчăхланса кай — стать затхлым
аш пăчăхланнă — мясо протухло

поезд

поезд
васкавлă поезд — скорый поезд
метро поезчĕ — поезд метро
тавар поезчĕ — товарный поезд
поездпа кай — поехать поездом
поездран юл — отстать от поезда

призыв

призывной
çар призывĕ — призыв на военную службу
призыв комиссийĕ — призывная комиссия
призыв пункчĕ — призывной пункт
призыва кай (кĕр) — призваться
унăн призыв çулĕ çитнĕ — он достиг призывного возраста

пуй

богатеть, обогащаться
наживать деньги, капитал, наживаться
пуйса кай — разбогатеть
пуйса çит — стать (достаточно) богатым
Укçапа пуйиччен туспа пуй. — погов. Не запасайся деньгами, а запасайся друзьями. (соотв. Не имей сто рублей, а имей сто друзей).

пуйăс

разг.
поезд
поездной
васкавлă пуйăс — скорый поезд
метро пуйăсĕ — поезд метро
пассажир пуйăсĕ — пассажирский поезд
тавар пуйăсĕ — товарный поезд
пуйăс бригади — поездная бригада
пуйăспа кай — поехать поездом
пуйăсран юл — отстать от поезда

пул

7.
возникать, появляться
образовываться

пулса кай — возникнуть
çĕр çинче пурнăç пулса кайни — происхождение жизни на земле

пулса тăр —
1) стать кем-чем-л., превратиться в кого-что-л.
вал студент пулса тăнă — он стал студентом
2) образоваться
сăрт лупашкинче кӳлĕ пулса тăнă — в горной долине образовалось озеро

пуçсăрлан

1.
бесчинствовать, действовать бесшабашно, безрассудно, быть бесшабашным, отчаянным
тăшман пуçсăрланать — враг бесчинствует
пуçсăрланса кай — зарваться
пуçсăрланса çӳре — безобразничать

пушă

1.
пустой, порожний
пушă кĕленче — пустая бутылка
пушă ещĕк — порожний ящик
пушă лав — порожний воз
машинăсем хуларан пушă таврăнчĕç — машины вернулись из города порожняком
çурт пушă ларать — дом пустует
Пушă хурана вут çине ан çак. — посл. Пустой котел на огонь не вешают.
Пушă алăпа кайиччен пашалупа кай. — погов. Коли в гости идешь, хоть лепешку возьми — все не с пустыми руками.

пӳ

2.
рост
вăрăм пӳ — высокий рост
пĕвĕ манăнни пекех — с меня ростом
пĕве кай — вытянуться, вырасти
пӳ çӳллĕшĕ — в рост человека

пыйтăлан

1.
вшиветь
пыйтăланса кай — обовшиветь
пыйтăланса пĕт — обовшиветь

пылчăклан

1.
грязниться, загрязняться, пачкаться грязью
шыв пылчăкланчĕ — вода загрязнилась
пылчăкланса пĕт (кай) — перепачкаться, испачкаться грязью

пыр

2.
приходить, подходить, придвигаться
пыр-ха, пулăш! — подойдй-ка, помоги!
вăл сан патна пычĕ-и? — он пришел к тебе?
çул кӳлĕ патнех пырать — дорога подходит к самому озеру
шыв патне ан пыр! — не подходи к воде!
пырса кай — навещать
пырса кĕр —
1) войти, зайти, забрести, наехать, заехать
машина чечек йăранĕ çине пырса кĕчĕ — машина заехала на клумбу
2) появляться, приходить
Укçа мĕнле пырса кĕрет, çаплах тухса каять. — посл. Деньги как приходят, так и уходят.
пырса лар — подойти и сесть
вăхăтра пырса çит — подоспеть вовремя
пырса çӳре — навещать, захаживать, заезжать
пырса тăр — 1) подойти и встать куда-л. 2) часто приходить, посещать
пырса пăх — посмотреть, подойдя близко

савăн

возвр.

1.
радоваться, веселиться
савăнса кай — обрадоваться
ача савăннипе кулса ячĕ — от радости мальчик рассмеялся
(кунта) савăнмалли çук — радоваться (здесь) нечему
чун савăнать — душа радуется
саншăн савăнатпăр — мы рады за тебя
Васкакан арăмĕнчен савăнман. — посл. Кто поспешит, тому жена попадется неудачная. (соотв. Поспешишь — людей насмешишь).

салан

11.
изнашиваться, разлезаться, расползаться (об одежде, обуви)
саланса кай —
1) распадаться
кружок саланса кайрĕ — кружок распался
2) разбиться вдребезги, разлететься
3) раскрыться, развязаться (напр. о свертке)
4) износиться, разлезться
пушмак салансах кайнă — башмаки совсем разлезлись

салтак

солдатский, воинский
пехота салтакĕ — солдат-пехотинец
совет салтакĕ — советский солдат
сроклă службăри салтак — солдат срочной службы
сроксăр службăри салтак — солдат-сверхсрочник
салтак арăмĕ — солдатка, солдатская жена
салтак вăййи — 1) военное обучение, марширбвка 2) маневры
салтак таврашĕ — собир. солдаты
салтак тумтирĕ — военное обмундирование
салтак хатĕрĕ — амуниция
салтака кай — идти в солдаты, быть призванным
яштак юман кашталăх, яштак ачасем салтаклăх — фольк. стройные дубки идут на слеги, а стройные парни — в солдаты

салхулан

1.
становиться тоскливым, грустным, печальным, унылым, угрюмым
грустнеть, хмуриться, омрачаться
хĕр салхуланчĕ — девушка погрустнела
салхуланса кай — помрачнеть

самăрлан

становиться тучным, упитанным
толстеть, тучнеть, жиреть
полнеть
самăрланса кай — растолстеть, разжиреть

самолĕт

самолетный
винтлă самолет — винтовой самолет
реактивлă самолет — реактивный самолет
нумай моторлă самолет — многомоторный самолет
пасажир самолечĕ — пассажирский самолет
перехватчик самолет — самолет-перехватчик
пилотсăр самолет — беспилотный самолет
шырав самолечĕ — разведывательный самолет, самолет-разведчик
çар самолечĕ — военный самолет
самолет кабини — кабина самолета
самолет экипажĕ — экипаж самолета
самолет анса лармалли тăрăх — посадочная полоса
самолетпе кай — полететь, отправиться самолетом

сапалан

3.
растрепаться, разметаться
сапаланса кай —
1) рассылаться
сунарçăсем вăрман тăрăх сапаланса кайнă — охотники рассыпались по лесу
2) растрепаться
çӳç-пуçĕ сапаланса кайнă — у него растрепались волосы

сарал

1.
желтеть, становиться желтым
çулçăсем саралчĕç — листья пожелтели
саралса кай (лар) — пожелтеть
кĕпе çухи саралса ларнă — воротник рубахи пожелтел

сарăл

8.  перен.
разворачиваться, развертываться, усиливаться
социализмла ăмăрту сарăлсах пырать — ист. социалистическое соревнование развертывается все шире

сарăлса кай —
1) сильно расшириться
2) сильно разбухнуть
3) разойтись (о закрепленных вместе предметах); разъехаться (о ногах)
4) сильно разлиться (о реке)
5) развернуться (напр. о борьбе), достигнуть большого накала

сая

сая кай —
пропасть даром, без пользы
пойти прахом разг.
ман ĕçлени сая каймарĕ — мой труды не пропали даром
йăлтах сая кайрĕ — все пошло прахом

сая яр —
1) тратить попусту, без пользы
укçана ан сая яр — не трать попусту деньги
2) портить
ăнман çĕвĕç пусмана сая ячĕ — неумелый портной испортил материал

сая пул —
1) оказаться напрасным, бесполезным
ĕçлени сая пулчĕ — работа оказалась бесполезной
2) погибнуть, пропасть, пасть
лаша сая пулнă — лошадь пала

серте

бот.
сныть
серте яшки — зеленые щи со снытью
сертене кай — пойти за снытью, собирать сныть
Кĕркунне какай, çуркунне серте тутлă. — погов. Осенью вкусно мясо, а весной — сныть.

сехĕрлен

бояться, пугаться, страшиться
сехĕрленнĕ сасă — испуганный голос
сехĕрленсе вăранса кай — проснуться в страхе
сехĕрленсе пăх — смотреть с ужасом
сехĕрленсе ӳк — перепугаться
сехĕрленсе кай — перепугаться
вăл сехĕрленсе ӳкнĕ — его объял ужас

сĕнк

2.
забытье
сĕнке кай — впасть в забытье

сĕртĕн

2.
тереться
сĕртĕннипе тивсе кай — загореться от трения
машина пайĕсем сĕртĕннипе çийĕнсе пĕтнĕ — детали машин износились от трения

сивĕн

1.
охлаждаться, остужаться, остывать, становиться холодным
сивĕнсе кай — остыть совсем
лӳрт сивĕнсех кайнă — изба совсем выстудилась
яшка сивĕнсе кайнă — суп совсем остыл
Пиçиччен кĕтекен сивĕниччен кĕтеймен. — погов. Хватило терпения ждать, пока сварится, не хватает терпения подождать, когда остынет.

сирпĕн

7.
полететь, отлететь
пусма çинчен сирпĕнсе ан — свалиться с лестницы
сирпĕнсе кай — отлететь
патак таçта çити сирпĕнсе кайрĕ — палка отлетела далеко в сторону

систер

3.
сообщать
извещать, уведомлять, доводить до сведения
малтанах систерсе хур — сообщить заранее
тăшмана такам систернĕ — кто-то предупредил противника
систермесĕр —
1) незаметно
никама систермесĕр тухса кай — уйти незаметно для всех
2) не уведомляя, неожиданно
систер пырса кĕр — заявиться неожиданно

супăн

3.
сворачивать, поворачивать
сбиваться
çултан супăнса кай — сбиться с дороги

сӳл

1.
сила, мочь
сӳлтен кай — выбиться из сил
старикĕн сӳлли пĕтнĕ — старик совсем обессилел

сӳтĕл

3.
пороться, распарываться, идти по шву
ку çĕвĕ сӳтĕлмест — этот шов не порвется
сӳтĕлсе кай —
1) распуститься, расплестись
2) развернуться, раскрыться
3) распороться, пойти по шву

та

I. союз

1.
и, да
при повторении — и... и...
в отрицательных оборотах — ни... ни...
шыв тарăн та таса — вода глубокая и чистая
икĕ ывăл та пĕр хĕр — два сына и одна дочь
кай та часрах таврăн — иди да побыстрее возвращайся
унта та, кунта та — и здесь и там, и там и сям
вăл унта та, кунта та çук — его ни там ни здесь нет

та

II. частица

1.
и, даже, даже и
вăл сăра та ĕçмест — он даже пива не пьет
вĕсем патне ан та кай — к ним лучше и не ходи

тавлаш

3.
ссориться
ругаться, скандалить
тавлашса кай — 1) заспорить, втянуться в спор 2) рассориться, разругаться
тавлашса пĕт — перессориться, переругаться
тавлашса пурăн — быть в ссоре с кем-л.

тавра

кружный, обходный, окольный
в обход, кругом
тавра кай — идти в обход
тавра çаврăн — сделать крюк, обойти
вăрманпа кайсан тӳрĕ, уйпа тавра пулать — лесом дорога прямая, а полем будет крюк

тайăл

3.
качаться, раскачиваться
енчен-енне тайăл — качаться из стороны в сторону; переваливаться с боку на бок
тайăлса кай — 1) сильно накрениться 2) покачнуться, пошатнуться

талăр

1.
разъяряться, бушевать, буйствовать
гневаться уст.
вăл çаплах талăрать-ха — он все еще буйствует
талăрса кай — выйти из себя, рассвирепеть
талăрса кăшкăр — кричать в ярости

талхăр

1.
свирепеть, разъяриться
талхăрса кай — рассвирепеть, разъяриться

тапран

2.
трогаться, отправляться
теплахут çур сехетрен тапранать — теплоход отправляется через полчаса
ларăр часрах, тапранатпăр! — садитесь скорее, трогаемся!
тапранса кай — отправиться, тронуться в путь

тапран

5.
начинаться, завязываться, возникать
тытăçу тапранчĕ — завязалась драка
ярмăркка тапранчĕ — началась ярмарка
тапранса кай — начаться, возникнуть
революци юхăмĕ тапранса кайни — возникновение революционного движения

тарла

1.
потеть
париться
преть прост.
хăвăрт утнипе тарла — вспотеть от быстрой ходьбы
тарлакан çын — потливый человек
тарласа йĕпен — взмокнуть от пота
тарласа кай — вспотеть
лаша хытă тарланă — лошадь вся в мыле

тарçă

батрацкий
тарçа ил — нанимать в батраки
тарçă тыт — нанимать в батраки
тарçа кай — наниматься в батраки

тачкалан

4.
толстеть, полнеть, становиться полным, жирным (о человеке)
тачкаланса кай — растолстеть, разжиреть

тăкăн

2.  
сыпаться, высыпаться, просыпаться, рассыпаться
михĕрен тулă тăкăнать — из мешка сыплется пшеница
сĕтел çине çăнăхтăкăннă — на стол просыпалась мука
тăкăнса кай — 1) пролиться, разлиться 2) высыпаться, просыпаться

тăн

2.
сознание, рассудок
тăн çухат — потерять сознание

тăнран кай —
1) потерять сознание, лишиться сознания
тăнран кайса ӳк — упасть в обморок
2) дойти до изнеможения, измучиться
ку ĕçпе тăнран кайрăм — я измучился с этой работой

тăнран кăлар —
тăнран яр —
1) лишать сознания, рассудка
ăна тăнран яриччен хĕненĕ — его избили до потери сознания
2) довести до изнеможения, измучить
вăл пире ыйтусемпе тăнран ячĕ — он донял нас вопросами

тăна кĕр —
1) войти в разум
вăл тăна кĕмелĕх пулнă ĕнтĕ — ему уже пора набраться ума
2) образумиться, одуматься
тинех тăна кĕчĕ — наконец-то он одумался
3) прийти в сознание

тăна кĕрт —
1) образумить, вразумить, наставить на ум
2) привести в сознание
3) перен. проучить, наказать

тăр

3.
вставать, подниматься, принимать стоячее положение
ура çине тăр — прям. и перен. подняться, встать на ноги
пукан çинчен тăр — встать со стула
тăрса кай — встать и уйтй
тăрса лар — 1) сесть (из лежачего положения) 2) приподняться (полулежа)

тăр

5.
останавливаться
лашасем тăп тăчĕç — лошади остановились как вкопанные
манăн сехет тăнă — у меня остановились часы
ан кай, тăр-ха! — подожди, остановись!

тăс

3.
прокладывать, тянуть, протягивать (провода, трассу)
телефон линийĕ тăсса кай — протянуть телефонную линию

тĕлĕн

удивляться, изумляться, дивиться, поражаться
шалт тĕлĕн — поражаться
тĕлĕнсех кайрам — я диву даюсь
тĕлĕнсе пăхса тăр — глядеть в изумлении
тĕлĕнсе хытса кай — остолбенеть от изумления
кунта тĕлĕнмелли нимĕн те çук — здесь нет ничего удивительного
◊ тĕлĕн курăкĕ — бот. мелколепестник едкий

тĕлĕр

1.
дремать
засыпать
тĕлĕрсе ил — вздремнуть, немного подремать
тĕлĕрсе кай — задремать, впасть в дремоту
тĕлĕрсе лар — дремать сидя

тĕпĕр-тепĕр

торопливо, поспешно
тĕпĕр-тепĕр çула тухса кай — поспешно тронуться в путь

тĕпрен

II. глаг.
крошиться, дробиться, раздробляться
çăкăр тĕпренет — хлеб крошится
тĕпренсе кай — раскрошиться
тĕпренсе пĕт — превратиться в крошево
тĕкĕр ванса тĕпренчĕ — зеркало разбилось вдребезги

тĕртĕн

1.
трогать, дотрагиваться, касаться, прикасаться
тĕртĕнмесĕр иртсе кай — пройти, не задевая
алăпа ан тĕртĕн! — руками не трогать!
сан калемӳне никам та тĕртĕнмен — никто не трогал твою ручку

тĕс

1.
цвет
кăвак тĕс — синий цвет; синева, синь
симĕс тĕс — зеленый цвет; зелень
хĕрлĕ тĕс — красный цвет; румянец
шурă тĕс — белый цвет; белизна
тĕс кай — линять
тĕс кайна гимнастерка — вылинявшая гимнастерка
тĕс çухат — выцветать
тутăра хĕвелпе шупка тĕс сапна — платок поблек от солнца

тип

III. глаг.

1.
сохнуть, сушиться
высыхать, засыхать, просыхать
кĕпе-йĕм типет — белье сохнет
тырă типет — зерно сушится
типсе кай — засыхать, высыхать, пересыхать
çĕр типсе кайнă — земля пересохла

типсе лар —
1) высыхать, пересыхать
кулере шыв типсе ларнă — вода в озере высохла, озеро пересохло
пыр типсе ларчĕ — в горле пересохло
2) засыхать
пылчăк типсе ларнă — грязь засохла

типсе çит — досыхать, просыхать
урай сăрланă сăрă типсе çитнĕ — краска на полу уже просохла
типсе хăр — отсыхать
турат типсе хăрнă — ветка отсохла
тырă типсе хухнă — зерно усохло
типсе шултăрка — рассыхаться
пичке хĕвел çинче типсе шултăрканă — бочка рассохлась на солнце

туйăн

2.
казаться
чудиться, мерещиться разг.
кунта такам кĕнĕ пек туйăнчĕ — мне показалось, что сюда кто-то вошел
туйăнса кай — показаться, померещиться

тул

2.
прибывать
разливаться (о воде — в половодье)
тулса кай — разлиться (очень сильно)
Атăл шывĕ тулнă — Волга разлилась
шыв тулса пырать — вода прибывает (в реке)

туризм

туристический
автомобиль туризмĕ — автомобильный туризм
çуран туризм — пеший туризм
туризм маршручĕ — туристический маршрут
туризм çӳревĕне кай — отправиться в туристический поход

турт

1.
тянуть
тащить разг.
везти
буксирпа баржа турт — тянуть баржу на буксире
трактор виçĕ плуг туртать — трактор тащит три плуга
лаша аяккалла туртать — лошадь тянет в сторону
туртса антар — стаскивать, стягивать
вырăн çинчен туртса антар — стащить с постели
туртса кай — потащить, поволочь

туртса кăлар —
1) выкатывать, вытаскивать, выволакивать
лупас айĕнчен тачка туртса кăлар — выкатить тачку из-под навеса
2) вытаскивать, выдергивать
шăл туртса кăлар — выдернуть зуб

туртса пыр — тянуть, везти, катить
çунашка туртса пыр — тащить за собой санки
Çитермен лаша туртмасть. — посл. Некормленый конь не повезет.

турттар

I.
возить
перевозить
вăрман турттар — возить лес
машинăпа турттар — возить на машинах
тиев турттармалли машина — грузовая машина
бетон турттармалли машина — бетоновоз
утă турттаракансем — возчики сена
турттарса кай — увезти
турттарса кил — прибыть с грузом, привезти груз
турттарса тăр — подвозить регулярно, заниматься подвозкой кого-чего-л.
уй-хир станне шыв турттарса тăр — подвозить воду на полевой стан

тусанлан

возвр.
пылиться, пачкаться в пыли
кĕпе тусанланнă — платье запылилось
çулçăсем тусанланнă — листья покрылись пылью
тусанланса кай — запылиться
тусанланса пĕт — перепачкаться в пыли

туслаш

взаимн.

1.
подружиться, сдружиться, сблизиться, стать друзьями, приятелями
çывăх туслаш — крепко сдружиться, стать близкими друзьями
туслашса кай — подружиться
вĕсем ачаранпах туслашнă — они подружились с самого детства

тутăлан

приобретать какой-л. вкус
пылак тутăланса кай — приобрести сладкий вкус

тӳн

I.

1.
опрокидываться, перевертываться
çуна тӳннĕ — сани опрокинулись
ура па тӳннĕ — телега перевернулась
тӳнсе кай — опрокинуться, перевернуться

тӳрем

прямо, напрямик
тӳрем сăмса — прямой нос
тӳрем кай — идти напрямик

тӳреммĕн

прямо, напрямик
прямиком разг.
тӳреммĕн кай — идти напрямик

тӳрĕ

прямо, прямолинейно
тӳрĕ йĕр — прямая линия
тӳрĕ урам — прямая улица
тӳрĕ кай — идти прямо

тӳрĕрен

1.
прямо, напрямик
прямиком разг.
çырма урлă тӳрĕрен кай — идти прямо через овраг

тӳрремĕн

1.
прямо, напрямик
прямиком разг.
çулсăр тӳрремĕн кай — ехать напрямик по бездорожью

тыт

2.
брать, хватать что-л.
браться, хвататься
алăран алла тыт — взяться за руки
хĕçпăшал тыт — прям. и перен. браться за оружие
икĕ алăпа пуçа тыт — схватиться руками за голову
çатăрласа тыт — крепко схватить, вцепиться в кого-что-л.
ярса тыт — схватить
çухаран ярса тыт — схватить кого-л. за шиворот
тытса ил — отнять, захватить
тытса кай — схватить, арестовать и увести
тытса кил — поймать и привести (сюда)

тытăç

взаимн.

1.
схватываться, сцепляться
пĕр-пĕринпе тытăç — сцепиться друг с другом, вцепиться друг в друга
çӳçрен тытăç — схватить друг друга за волосы
тытăçса кай — сцепиться, схватиться
тытăçса ӳк — повалиться в схватке

увольнени

увольнение (çарта — пĕр кунлăх канашу)
увольнение кай — получить увольнение

уйрăл

5.
отставать, отделяться
отклеиваться
уйрăлса кай — 1) расстаться 2) отстать, отклеиться

улăх

II. глаг.

подниматься
взбираться
пусмапа улăх — подняться по лестнице
йывăç тăрне улăх — взобраться на вершину дерева
улăхса вырт — взобраться и лечь на что-л.
улăхса кай — подняться высоко
урапа çине улăхса лар — сесть на телегу

улăшу

неверный, неправильный, ошибочныйц неверно, неправильно, ошибочно
улăшу çулпа кай — идти по неправильному пути
алсана улăшу тăхăн — неправильно надеть рукавицы (перепутав правую и левую)
улăшу ту — 1) поменяться чем-л. 2) заниматься обменом, меной

улшăн

1.
изменяться, меняться
вăл питрен улшăннă — он изменился в лице
çанталăк улшăнать — погода меняется
тĕпрен улшăн — меняться в корне
вăл кăшт та улшăнман — он ничуть не изменился
улшăнса кай — сильно измениться

унсăр

I.
мест.
лишит. п. от вăл:
без него, без нее
унсăр кай — иди без него

унсăр пуçне —
1) кроме него, без него
2) вводн. сл. кроме того, вдобавок
унсăр пуçне, пирĕн васкамалла — кроме того, нам нужно спешить

унта

2.
туда
ан кай унта — не ходи туда
ăçта пулнă, унта хур! — положи на место, туда, где лежало

ур

II. глаг.

1.
беситься, заболевать бешенством (о животных)
урнă йытă — бешеная собака
урса кай — взбеситься

урăхлан

становиться другим, иным, меняться
видоизменяться
сăнран урăхланса кай — измениться в лице

уçăл

17.
чувствовать радость, радоваться
чун уçăлчĕ — на сердце стало легко
уçăлса кай — 1) открыться (напр. о двери) 2) стать откровенным 3) обрадоваться

ут

конский, конный, лошадиный
ут вити — конюшня
ут выльăх — собир. кони, лошади
ут карти —загон для лошадей
ут кĕтĕвĕ — табун лошадей
ут купарчи — круп лошади
ут таврашĕ — сбруя
ут хатĕрĕ — сбруя
ут кӳл — запрягать лошадь
ут утлан —садиться верхом на коня
утпа кай — поехать верхом
Ырă ут тихаран паллă. — посл. Доброго коня узнаешь еще жеребенком.

утă

II.

1.
ход, шаг
хăвăрт утă — быстрый ход, шаг
утăпа кай — ехать на лошади шагом
хуш уттуна! — прибавь шагу!

утлан

1.
садиться верхом
ут утланса кай — поехать верхом на лошади
Ут утланса вутă кĕрет. (Чӳлмек). — загадка Верхом на коне лезет в огонь. (Горшок).

фронт

фронтовой
фронтпа тыл — фронт и тыл
фронтри туслăх — фронтовая дружба
фронтран килнĕ çыру — письмо с фронта
фронта кай — отправиться на фронт

хаваслан

1.
радоваться, ликовать
площьадьре халăх хавасланать — на площади ликует народ
хавасланса кай — обрадоваться
хавасланса кĕтсе ил — встретить с радостью
хаваслансах пыма килĕшрĕм — я с удовольствием согласился прийти
ачасене хавасланмалăх чуччу лартса панă — на радость детям поставлены качели

хавхалан

2.
возбуждаться, быть возбужденным, взволнованным
хавхаланса кай — прийти в сильное возбуждение, разгорячиться
хавхаланса кала — говорить возбужденно

хаклан

дорожать, становиться дороже, подниматься в цене
хакланнă çемĕн хаклан — дорожать все более и более, дорожать и дорожать
хакланса кай — вздорожать, подняться в цене

хал

1.
сила, бодрость
хорошее самочувствие
хал ил — прийти в себя, набраться сил
ăна хал кĕчĕ — он пришел в себя, набрался сил
хал пух — восстанавливать силы, собираться с силами
халăм пĕтрĕ — у меня силы совсем иссякли
унăн хал çук — у него нет сил, он ослабел
хал çухат — лишаться сил, бодрости
халтан кай — изнемочь, выбиться из сил
халтан ӳк — изнемочь, выбиться из сил
халтан яр — выматывать, изнурять, доводить до изнеможения
халтан ӳкер — выматывать, изнурять, доводить до изнеможения
тăшмана çĕнтерме хал çитер — набраться сил, чтобы одолеть врага
тӳсме хал çитмест — невтерпеж, нет мочи терпеть

халех

1.
сейчас же, сию минуту, немедленно, безотлагательно, тотчас, сразу
халех тумалли ĕç — безотлагательное дело
пакета халех хулана илсе кай — немедленно отправляйся с пакетом в город
халех çыру çыратăп — напишу письмо сию же минуту

халсăрлан

1.
ослабевать, становиться слабым, немощным
испытывать упадок сил
халсăрланма пуçларăм — я начинаю чувствовать упадок сил
халсăрланса кай — обессилеть, выбиться из сил
халсăрланса çит — обессилеть, выбиться из сил

харăс

2.
все сразу, одновременно
все враз прост.
харăс тухса кай — уйти всем сразу
пĕр харăс —
1) как один, дружно
лашасем пĕр харăс тапса сикрĕç — лошади дружно сорвались с места
2) одновременно
в один и тот же миг
пĕр харăс виçĕ станок çинче ĕçле — работать одновременно на трех станках

харсăрлан

2.
становиться смелым, храбрым, отважным
становиться дерзким, отчаянным, решительным
харсăрланса кай — осмелеть

хăвала

1.
гнать
выльăх хăвалакан — погонщик, гуртовщик
кирлĕ мар шухăша хăвала — отгонять ненужные мысли
хăваласа кай — угнать
выльăх хăваласа кайни — угон скота
хăваласа кăлар — выгнать
хăваласа кĕрт — загнать куда-л.
сурăхсене картишне хăваласа кĕрт — загнать овец во двор
хăваласа кил — пригонять, гнать сюда
хăваласа салат — разогнать
çил пĕлĕтсене хăваласа салатрĕ — ветер разогнал тучи
хăваласа яр — отогнать, прогнать
тăшмана хăваласа яр — изгнать врага
Вĕт халăх кĕтӳ хăвалать. (Шăпăр). — загадка Маленькие люди стадо гонят. (Метлă).

хăватлан

1.
становиться сильным, мощным
энергичным
усиливаться
патшалăх хăватланать — мощь страны растет
хăватланса кай — усилиться, стать мощным

хăвăрăл

2.
худеть, становиться худым, тощим
хăвăрăлса кай — отощать, исхудать

хăйпăн

отделяться, отклеиваться, отрываться, отставать
отдираться прост.
хăйпăнса кай — отстать, отклеиться
шпалер хăйпăнса кайнă — обои отстали (от стены)
хăйпăнса тух — отодраться, отщепиться
хӳме хăми хăйпăнса тухнă — доска отодралась от забора
хăйпăнса ӳк — отвалиться
штукатурка хăйпăнса ӳкнĕ — штукатурка отвалилась

хăлтă

2.
хворост
хăлтă пуçтарма кай — идти за хворостом, собирать хворост

хăнт

I. частица  

1.
совсем, совершенно, полностью
хăнт шăнса хытса кай — совсем замерзнуть, закоченеть

хăпăл-хапăл

спешно, поспешно, торопливо
наспех
хăпăл-хапăл çула тухса кай — спешно отправиться в путь
хăпăл-хапăл апат çи — наспех пообедать

хăра

II. глаг.

1.
бояться, пугаться, испытывать боязнь, трусить
хăракан çын — пугливый человек
хăрама пĕлмест — он не знает страха
хăранипе чĕтре — дрожать от страха
ача йытăран хăрать — мальчик боится собаки
хăраса кай — испугаться
хăраса пурăн — жить в страхе
эпир унран хăраса тăмастпăр — мы не боимся его
Ут капантан хăрамасть. — посл. Лошадь стога не боится.

хăта

2.
сват (тот, кто сватает невесту)
хăтана кай — идти сватать
хăтана яр — засылать сватов

хăюлан

смелеть, становиться смелым, решительным
кăштах хăюлан — стать посмелее, чуть осмелеть
хăюланса кай — совсем осмелеть
хăюланса çит — осмелеть

хăюсăрлан

становиться несмелым, нерешительным, робким, застенчивым
хăюсăрланса кай — стать робким

хĕвеланăç

западный
хĕвеланăç вăрăмлăхĕ — западная долгота
хĕвеланăç çилĕ — западный ветер
хĕвеланăç енчи — трибуна западная трибуна
хĕвеланăç фрончĕ — западный фронт
хĕвеланăç çурчăмăрĕ — западное полушарие
хĕвеланăç хĕрелет — запад багровеет
хĕвеланăç еннеле — кай идти на запад

хĕн

3.
болезнь, недуг
хворь прост.
хĕне кай — тяжело заболеть; долго болеть

хĕн кур —
1) испытывать муки, мучения, страдания; переживать, подвергаться мукам
2) долго болеть, страдать от недуга

хĕне яр — приводить к тяжелому заболеванию, вызывать недуг
хĕн курса вырт — быть прикованным к постели, лежать больным

хĕпĕрте

радоваться
восторгаться, ликовать
калама çук хĕпĕртерĕм — я несказанно обрадовался
кунта хĕпĕртемелли сахал — радостного здесь мало
хĕпĕртесе кай — обрадоваться
хĕпĕртесе ӳк — прийти в восторг
Çын мухтанăшăн ан хĕпĕрте. — погов. Не спеши радоваться похвале.

хĕрĕнкĕлен

пьянеть, хмелеть
хĕрĕнкĕленсе кай — опьянеть, охмелеть

хĕрӳлен

2.
горячиться
кипятиться разг.
хĕрӳленсе кай — разгорячиться, вспылить, вскипеть

хĕрхӳлен

2.
прокисать, становиться кислым
хĕрхӳленсе кай — 1) прогоркнуть 2) прокиснуть
хĕрхӳленсе кайнă сăра — прокисшее пиво

хĕстер

11. разг.
украсть, стащить, стянуть
укçа хĕстер — украсть деньги
япала хĕстерсе — кай стащить вещь

хир

полевой
колхоз хирĕ — колхозное поле
таса хир — незасеянное, чистое поле
хире кай —1) отправиться в поле 2) быть неубранным, остаться в поле (о хлебах)

хирĕç

3.
расстраиваться, портиться (о желудке)
ачан вар-хаырăмĕ хирĕçнĕ — у ребенка расстроился желудок
хирĕçсе кай — 1) рассориться, разрушаться 2) расстроиться (о желудке)

ху

II. диал.

гнать, погонять
хуса кай — угнать
хуса кăлар — выгнать
сурăхсене картана хуса кĕрт — загнать овец в загон

хулăнлан

1.
становиться толстым, толстеть
çу хулăнланни — отложение жира
хулăнланса кай — растолстеть, распухнуть
йывăç ӳссе хулăнланать — по мере роста дерево становится толще

хумхан

4. перен.
волноваться, беспокоиться, испытывать волнение, беспокойство
хумханмалла самант — волнующий миг
вăл нихçан та хумханмасть — он никогда не волнуется
хумханса кай — разволноваться
хумханнине пытар — скрывать волнение
Ывăлли-хĕрли хумханать, ывăлсăр-хĕрсĕрри хурланать. — посл. Имеющий детей волнуется, а бездетный горюет. (соотв. С детьми горе, а без детей вдвое).

хуна

2.
размножаться, плодиться
сурăх хăвăрт хунарĕ — овцы быстро расплодились
çуллен хуна — размножаться из года в год
хунаса кай — 1) разрастись 2) расплодиться, размножиться
кролик хунаса кайрĕ — кролики расплодились

хунав

1.
росток, отросток, побег
поросль
ешĕл хунавсем — зеленые побеги
çамрăк хунав — молодой, новый побег
лартмалли хунавсем — саженцы
пилеш хунавĕ — отросток рябины
хунав яр — пустить побеги
хунавран кай — произрастать из ростка

хурал

4.
грязниться, пачкаться
сан пальто кăшт хуралнă — у тебя пальто немножко загрязнилось
хуралса кай — 1) почернеть, потемнеть 2) загрязниться
хуралса пĕт — загрязниться, запачкаться

хуртлан

червиветь
хуртланса кай — зачервиветь

хускал

2.
шевелиться
хускалса кай — тронуться, начать двигаться

хут

IV.
действие, ход
хута кай — идти в ход, начать действовать
савăта хута яр — ввести завод в действие

хутшăн

3.
перемешиваться, смешиваться, становиться смешанным
йăх хутшăнни — кровосмешение
хутшăнса кай — смешаться
сăрăсем хутшăнса кайнă — все краски смешались

хух

3.
худеть
тощать разг.
хухса кай — 1) усохнуть 2) исхудать

хыпалан

1.
спешить, торопиться
ăçта хыпаланатăн? — куда ты торопишься?
ан хыпалан! — не спеши!
хуравлама хыпаланмасть — он не спешит с ответом
хыпаланмасăр вула — читать не спеша
хыпаланса кай — пойти поспешно, торопливо, поспешить

хыттăн

5.
быстро, скоро
хыттăн утса кай — быстро зашагать, пойти быстрым шагом

чав

I.

1.
рыть, копать
ковырять разг.
канав чав копать канаву
окоп чавса вырнаç — окопаться
çăл чав — рыть колодец
çĕр чавакан машина — землеройная машина
çĕр чавакан — землекоп
чавса кĕрсе кай — зарыться, закопаться
чавса салат — разгрести
чавса çемçет — взрыхлить, разрыхлить
тĕмескене чавса так — срыть бугор
чавса тултар — нарыть, накопать (много)
чавса тух — прорыть, прокопать
Çыншăн кăвар чавма хушман. — посл. Не давай твоими руками жар загребать.

чалăш

2.
валиться, крениться, накреняться, клониться, наклоняться
капан чалăшнă — стог валится набок
самолет чалăшрĕ — самолет накренился
чалăшса кай — 1) искривиться, перекоситься 2) накрениться
калпак чалăшса кайнă — шапка сбилась набок

чаплан

2.
зазнаваться, важничать
чапланса кай — возгордиться

чарăл

1.
широко раскрываться, таращиться (о глазах) разг.
чарăлса кай — 1) разогнуться 2) вытаращиться
куçсем чарăлса кайрĕç — у него вытаращились глаза

часть

воен.
часть
авиаци чаçĕ — авиационная часть
çар чаçĕ — воинская часть
часть командирĕ — командир части
чаçе кай — отправиться в часть

чакăл-чакăл

I. подр. —
о быстром влезании куда-л.
йывăç çине чакăл-чакăл хăпарса кай — быстро вскарабкаться на дерево

чăнтăх

1.
задыхаться
тĕтĕмпе чăнтăхса кай — задохнуться от дыма

чăрсăрлан

2.
быть бесцеремонным, наглым, дерзким
чăрсăрланса кай — обнаглеть

черетсĕр

вне очереди, без очереди
черетсĕр кĕрсе кай — войти вне очереди
черетсĕр наряд — воен. внеочередной наряд

чĕрĕл

II.

1.
разгораться, разжигаться, загораться, зажигаться
растапливаться
шăрпăк чĕрĕлмерĕ — спичка не зажглась
кăвайт чĕрĕлчĕ — костер разгорелся
чĕрĕлсе кай — воспламениться
кăмака чĕрĕлсе кайрĕ — печка растопилась

чĕтре

2. перен.
трепетать, дрожать
пăлханнипе сиксе чĕтре — биться в истерике
пурте ун умĕнче хăраса чĕтреççĕ — все перед ним трепещут
чĕтресе кай — 1) задрожать, затрястись 2) перен. затрепетать
чĕтресе ӳк — 1) задрожать, затрястись 2) перен. затрепетать

чи

II.

1. подр. —
о быстром взлете, напр. птиц
чи! кай — быстро взлететь

чикелен

1.
кувыркаться, перекувыркиваться, перевертываться через голову
чикеленсе кай — полететь вверх тормашками
Чее чикеленет, ухмах упаленет. — посл. Хитрый кубарем прикатится, дурак ползет на четвереньках.

чикĕ

5. перен.
граница, предел, мера
чикĕрен тухса кай — перейти границу (дозволенного)

чикĕн

3.
падать (вниз головой)
чикĕнсе ан — упасть
чикĕнсе кай —
1) перевернуться, перекувырнуться (неожиданно)
2) споткнуться и упасть

чипер

удачно, благополучно, счастливо
чипер кай (кайăр)! — счастливого пути!
чипер юл (юлăр)! — счастливо оставаться!
чиперех кайса килтĕмĕр — мы съездили благополучно

чиперлен

1.
становиться красивым, хорошеть, расцветать
чиперленсе кай — расцвести
пирĕн хула чиперленсех пырать — наш город все хорошеет

чир

1.
болезнь, заболевание
недуг книжн.
хворь прост.
ăшчик чирĕсем — внутренние болезни
вар-хырăм чирĕ — желудочное заболевание
вăрах чир — хроническое заболевание
вĕри чир — горячка, тиф
касу чирĕ — повальное заболевание, поветрие
сикекен чир — заразная болезнь
ерекен чир — заразная болезнь
тииĕс чирĕ — морская болезнь
тытамак чирĕ — эпилепсия, падучая
ӳпке чирĕ — легочное заболевание, туберкулез
хавшатакан чир — изнурительная болезнь
хĕрарăм чирĕсем — женские болезни
шыв чирĕ — водянка
чир паллисем — признаки, симптомы болезни
чир историйĕ — история болезни
чир таврăнни — рецидив болезни
чир ерт — 1) заразить 2) заразиться
чир ертекен микробсем — болезнетворные микробы
чире пер — прикидываться больным, симулировать болезнь
чире кай — 1) тяжело заболеть 2) страдать хроническим недугом
чиртен сыват — излечить от болезни
чиртен хăтăл —  избавиться от недуга
Чир вырăнне вăй кĕрет, хуйхă вырăнне — кĕмест. — посл. После болезни человек оправляется, а после перенесенного горя — нет.

чуллан

I.
каменеть, окаменевать, превращаться в камень
чулланса кай — окаменеть
чулланнă япала — окаменелость

чунсăрлан

становиться бездушным, бессердечным, черствым
чунсăрланса кай — зачерстветь душой

чухăнлан

1.
беднеть, нищать, становиться бедным
чухăнланса кай — обеднеть (крайне)

чыхăн

3.
захлебнуться, поперхнуться
подавиться
кулăпа чыхăнса кай — захлебнуться от смеха
чыхăнаса ӳсĕр — кашлять захлебываясь

чыхăн

4.
задыхаться
тĕтĕмпе чыхăнса кай — задохнуться от дыма

шампăр

подражание сильному плеску
шыва шампăр кĕрсе кай — с шумом и плеском войти в воду
шампăр-шампăр — усил. от шампăр

шăн

морозный
холодный
шăн машина витти — холодный (неутепленный) гараж
çула ирхи шăнпа тухса кай — отправиться в путь по утреннему морозу
çанталăк шăна кайрĕ — стало подмораживать

шăртлан

II.

злиться, сердиться, раздражаться
вăл час шăртланакан çын — он раздражительный, нервный человек
шăртланса кай — рассердиться, разозлиться, обозлиться

шăршлан

1.
тухнуть, протухать, портиться
шăршланса кай — протухнуть
çĕрсе шăршлан — разлагаться, издавать вонь
шăршланнă пулă — рыба с душком
апатсем шăршланма пуçланă — продукты начали припахивать

шу

2.
ползать
ползти
хырăмпа шу — ползти на животе
пластунла шу — ползать по-пластунски
шуса çӳрекеннисем — зоол. пресмыкающиеся
шуса кĕрсе кай — заползти

шухăш

2.
размышление и размышления
раздумье и раздумья
дума и думы
иккĕленчĕк шухăш — сомнения, мучительные раздумья
шухăша пут — погрузиться в раздумья
шухăша кай — погрузиться в раздумья
кĕтмен хыпар ăна шухăша ячĕ — неожиданное известие заставило его призадуматься

шыçăн

1.
пухнуть, распухать, отекать
выçăпа шыçăнса кай — пухнуть от голода
макăрса куçĕсем шыçăннă — у нее глаза распухли от слез

ывăллăх

усыновление
ывăллăха ил — усыновлять
ывăллăха кай — быть усыновленным

ывтăн

1.
бросаться, кидаться
швыряться разг.
быть брошенным, кинутым
айккинелле ывтăнса кай — отлететь в сторону

ыйхă

1.
сон, дремота, дрема
ăшă ыйхă — сладкий сон
тарăн ыйхă — глубокий сон
ыйхăсăр аптăра — страдать бессонницей
ыйхăран вăран — просыпаться
ыйхăран вăрат — разбудить
ыйха кай — погрузиться в сон
ыйха пут — погрузиться в сон
ыйхă пусрĕ — сон одолел
ыйха турт — прост. дрыхнуть
ыйхă вĕçни — бессонница
ыйхă тĕлĕшпе — спросонья, спросонок, в полусонном состоянии
ыйхă килет — спать хочется
ыйхă тăранчĕ — я выспался

ылмашăн

4.
сбиваться, выбиваться из ритма, такта
юрăра ылмашăнса кай — петь не в тон
стройра ылмашăнса ут — идти в строю не в ногу

ыррăн

4.
благополучно
хула ыррăн çитсе ӳк — благополучно добраться до города
ыррăн иртсе кай — 1) благополучно пережить что-л. 2) благополучно пройти (опасное место)

ырханлан

1.
худеть, тощать
чирлесе ырханлан — похудеть от болезни
çуркунне выльăх ырханланать — к весне скот тощет
ырханланса кай — похудеть
ырханланса çит — отощать
ырханланса юл — похудеть от чего-л.

ытах

2. союз
если
ытах каяс килсен кай — иди, если хочешь

эмиграци

эмиграционный
эмиграцире пурăн — жить в эмиграции
эмиграцие кай — эмигрировать

эрлен

обижаться, быть в обиде
эрленсе кай — обидеться
эрленсе калаç — говорить с обидой
эрленнĕ сăн — обиженный вид

юлан

верхом
юлан çӳре — ездить верхом
юланпа кай — поехать верхом

юмах

2.
беседа, разговор
унăн пĕрмай çав юмах — у него постоянно разговор об этом
юмаха кай — заговориться, увлечься беседой

юрат

любить
обожать
ĕçе юратакан халăх — трудолюбивый народ
мире юратакан çынсем — миролюбивые люди
çул çӳреме юрат — любить путешествовать
чунтан юрат — любить всей душой
шӳт тума юрат — любить шутить
юратнă çĕршыв любимая родина
юратми пул — разлюбить, охладеть
юратмаллипех юрат —любить по-настоящему, глубоко, всерьез
юратса вула — читать с увлечением
юратса кай — выйти замуж по любви
юратса тух — выйти замуж по любви
юратса пăрах — влюбиться
юратса çи — есть с аппетитом
Кушак тĕк майлă шăлнине юратать. — посл. Кошка любит, когда ее гладят по шерстке.
Укçа хисепе юратать. — погов. Деньги счет любят.

юрлан

3.
обеднеть, обнищать, впасть в бедность
юрланса кай — остаться без ничего, в одной рубашке

юса

1.
поправлять
çӳçе юса — поправить волосы
сывлăха юсама санаторие кай — ехать в санаторий для поправки здоровья

юсан

2.
выздоравливать, поправляться, вылечиваться
юсанса çитмен суран — не зажившая рана
юсанса кай — поправиться, пополнеть, прибавить в весе

юхалла

по течению, вниз, вниз по течению
юхалла кай — плыть вниз по течению

юхă

бедный
запущенный, разоренный
юхха кай — оскудеть, обеднеть
юхха ер — оскудеть, обеднеть

явăç

9.
смешиваться с чем-л.
явăçса кай —
1) подружиться, сдружиться
2) сойтись, вступить в сожительство
3) смешаться с чем-л.

явăт

позволять, допускать
вăхăт явăтнă чух килсе кай — приходи к нам, когда позволит время

япăх

2.
запущенный, заброшенный
запустелый
япăх хуçалăх — запущенное, хозяйство
япăха кай  — прийти в упадок, в запустение
япăха яр — запустить, привести в упадок, в запустение
япăха кăлар — запустить, привести в упадок, в запустение

ятла

1.
ругать, бранить
пробирать, распекать  разг.
ятласа тăк— выругать
ятламалли çук, тирпейлĕ тунă — ничего не скажешь, аккуратно сделано

◊
ятласа ан кай! — не обессудь! (так говорят уходящему гостю)
ятласа ан юлăр! — не поминайте лихом! (так говорит хозяевам уходящий гость)

яшлат

разг.
быстро двигаться
яшлатса хăпарса кай — быстро подняться вверх

ӳс

1.
расти, развиваться
ача сывă ӳсет — ребенок растет здоровым
вăл ялта çуралса уснĕ — он родился и вырос в деревне
ӳссе кай — разрастись
ӳссе çит — дорасти
усе киле — по мере роста
Туратсăр йывăç ӳсмест. — посл. Дерево не растет без ветвей. (соотв. Каждое дерево в сук растет).

ӳсĕрĕл

1.
пьянеть
ĕçсе ӳсĕрĕл — напиться пьяным
ӳсĕрĕлсе кай — опьянеть
Пĕр пуслăх ĕçнĕ, пилĕк пуслăх ӳсĕрĕлнĕ. — погов. Выпил на копейку, а пьян на пятак.

çаврăнăç

кругом, кружным, окольным путем
çаврăнăç çул — кружный путь, объездная дорога
çаврăнăç кай — пойти вкруговую, кружным путем
çаврăнăç турăмăр — мы сделали, дали круг

çаклат

7. разг.
украсть, стащить
укçа çаклат — украсть деньги
çаклатса кай — стащить, стянуть

çапах

1. союз противит.
все же, все-таки, тем не менее, но, однако
хĕвел тухрĕ, çапах тĕтре сирĕлмерĕ — солнце взошло, однако туман не рассеялся
йывăç сулхăнĕнче çапах уçăрах — в тени дерева все же прохладнее
ан кай терĕм, çапах тухса кайрĕ — я не разрешил ему, а он все-таки ушел

çапăç

2.
драться
çапăçса ил — 1) подраться (слегка) 2) завоевать
çапăçса кай — подраться, дойти до драки
ачасем çапăçса кайрĕç — дети подрались
Çапăçакан автан нихçан та мăнтăр пулмасть. — посл. Драчливый петух не бывает упитанным.

çар

армейский, военный, воинский, войсковой
çарпа авиаци тата флот — армия, авиация и флот
инженери çарĕсем — инженерные войска
ракетăллă çарсем — ракетные войска
совет çарĕ — ист. советская армия
сывлăш десант çарĕсем — воздушно-десантные войска, ВДВ
çуран çар — пехота
утлă çар — конница
xĕрлĕ çар — ист. красная армия
чикĕри çарсем — пограничные войска
яланхи çар — регулярная армия
çар академийĕ — военная академия
çар атташи — военный атташе
çар ăсталăхĕ — военное искусство
çар бази — военная база
çар дисциплини — воинская дисциплина
çар званийĕ — воинское звание
çар ĕçĕ — военное дело
çар комиссариачĕ — уст. военный комиссариат
çар округĕ — военный округ
çар хĕсмечĕ — военная служба
çар соединенийĕ — войсковое соединение
çар çынни — военный, военнослужащий
çар техники — военная техника
çар хатĕрĕсем —боеприпасы, военное снаряжение
çар часĕ — вбинская часть
çар тивĕçне пурнăçла —выполнить свой воинский долг
çара ил — призвать в армию
çара кай — идти в армию
çара ăсатни — проводы в армию
çартан таврăн — возвращаться из армии, демобилизоваться
Хĕçĕ касса пырать, çарĕ ӳксе пырать. (Утă çулни).  — загадка Меч все рубит, а войско все падает. (Косьба).

çарат

2.
воровать, красть
грабить
кĕсъе çарат — заниматься карманной кражей
лавккана çаратса кайна — магазин ограбили
çаратса пĕтер — разграбить
çаратса тухса кай — ограбить

çатăртат

5. перен. разг.
горячиться, кипятиться
çатăртатса кай — раскипятиться, вспылить

çăмха

1.
клубок, моток
пурçăн çăмхи — клубок шелковой пряжи
çăмха сӳт — распускать клубок
çăмха пек кусса кай — покатиться клубком
çăмха пек чăмăртан — свернуться клубком
Пĕр çăмхана пин йĕп чикнĕ. (Чĕрĕп). — загадка В один клубочек воткнута тысяча иголок. (Еж).

çăмхалла

как шар, как клубок, клубком
çăмхалла кусса кай — покатиться клубком

çемĕç

4. перен.
раскисать, размякать разг.
ывăннипе çемĕçсе кай — раскиснуть от усталости

çемçел

4. перен.
смягчаться, становиться мягче, ласковее
сăнĕ çемçелчĕ — лицо его смягчилось
çемçелсе кай — прям. и перен. размякнуть, раскиснуть

çĕкле

4.
носить, таскать
шыв çĕкле — таскать воду
наçилккепе хăйăр çĕкле — носить песок носилками
çĕклесе кай — унести, отнести
çĕклесе кил — принести, притащить
çĕклесе пыр — нести, тащить
çĕклесе тух — вынести

çĕмĕрĕл

2.
ломаться, портиться
станок çĕмĕрĕлнĕ — станок сломался
çĕмĕрĕлнĕ машина — сломанная машина
çĕмĕрĕлсе кай — 1) разбиться 2) сломаться

çĕнĕ

1.
новый
çĕнĕ вĕренӳ çулĕ — новый учебный год
çĕнĕ йышши станок — станок нового образца
çĕнĕ пӳрт ĕçки — новоселье
çĕнĕ çул балĕ — новогодний бал
çĕнĕ хула — новый город
клубăн çĕнĕ членĕсем — новые члены клуба
çĕнĕ эрăччен — до новой эры, до нашей эры
çĕнĕ халлĕн — новым, в новом виде
маншăн кунта пурте çĕнĕ — здесь для меня все ново
çĕнĕ çĕре кай — переселиться на новые земли
çĕнĕ тапхăра кĕр — вступить в новый этап

çĕр

V. глаг.

1.
гнить, преть, тлеть, разлагаться
çĕрнĕ çулçă — прелые листья
çĕрнĕ тислĕк — перегной
çĕрнĕ шăршă — запах гниения
нӳрĕпе çĕр — гнить от сырости
шалтан çĕр — разлагаться изнутри
пĕрене çĕрме пуçланă — бревно начало гнить
çĕрсе кай — сгнить, истлеть
тумтир çĕрсех кайнă — одежда вся истлела
Пулă пуçĕнчен çĕрме пуçлать, йывăç — варриичен. — посл. Рыба портится с головы, а дерево гниет с сердцевины.

çĕрĕх

1.
гнить, тлеть, разлагаться
çĕрĕхсе кай — истлеть, сгнить

çĕрлехи

ночной
çĕрлехи бомбардировщик — ночной бомбардировщик
çĕрлехи дежурство — ночное дежурство
çĕрлехи кайăк — ночная птица
çĕрлехи шăплăх — ночная тишина
çĕрлехи пуйăспа кай — отправиться ночным поездом
çĕрлехи сменăра ĕçле — работать в ночную смену

çĕт

I.

1.
сбиваться с пути
заблудиться, заплутаться
вăрманта çĕтсе кай — заблудиться в лесу
çултан çĕт — сбиться с дороги
Суккăр кăнтăрла çурта çутнă, çапах çĕтсе кайнă. — погов. Слепой днем со свечкой и то заблудился.

çĕтĕл

1.
изнашиваться, рваться
истрепаться, прохудиться
алсиш çĕтĕлнĕ — рукавицы износились
кĕпе çĕтĕлнĕ — рубаха порвалась
пӳрт тăрри çĕтĕлнĕ — крыша дома прохудилась
çĕтĕлсе кай — прорваться, прохудиться
çĕтĕлсе пĕт — износиться, истрепаться
Хĕлле хулăн тум-тирпе выртать, çулла çĕтĕлсе пĕтет. (Пăр кайни). — загадка Зимняя толстая одежда к лету вся изнашивается. (Ледоход).

çивĕч

бойко, проворно, резво
çивĕч ача — бойкий мальчик
çивĕч калта — юркая ящерица
çивĕч лаша — горячий конь
çивĕч чупса кай — резво побежать

çиллен

1.
сердиться, злиться
приходить в гнев, в ярость
выходить из себя
ма çилленетĕн? — из-за чего ты злишься?
ăна хытă çиллентĕм — я сильно разозлился на него
çилленсе кай — разозлиться, вспылить
çилленсе çӳре — злобствовать
вăл çилленмеллипех çилленнĕ — он вне себя от ярости
унăн çилленни часах иртсе кайрĕ — гнев у него быстро прошел
Час çилленекен çын час ватăлать. — посл. Вспыльчивый человек быстро старится.

çит

3.
догонять, нагонять
приближаться к кому-чему-л.
çитсе иртсе кай — догнать и перегнать
Иккĕн чупаççĕ, иккĕн хăвалаççĕ, пĕр-пĕрне çитеймеççĕ. (Урапа кустăрмисем). — загадка Двое бегут, двое за ними гонятся, да никак не догонят. (Передние и задние колеса телеги).

çитер

3.
пасти
лаша çитер — пасти лошадь
çитерме кай — отправиться на пастьбу
çитерме яр — пустить пастись

çулан

II. возвр.

маслиться, замаслиться
промаслиться
çуланса кай — стать масленым
çуланса ларнă тумтир — замасленная одежда
Хуран тытсан ал хуралать, сĕт-çу тытсан ал çуланать. — посл. С котлом возишься — руки в саже, с молоком-маслом возишься — руки в масле. (соотв. С кем поведешься, от того и наберешься).

çулçӳрев

путешествие
странствие уст.
тинĕс çулçӳревĕ — морское путешествие
çулçӳреве кай — отправиться в путешествие

çун

6.
выгорать (на солнце, на свету)
тутăр кăшт çуннă — платок немного выгорел
çунса кай —
1) сгореть
2) погореть, пострадать от пожара
3) выгореть
курăксем йăлтах çунса кайнă — трава совершенно выгорела

çуна

санный, саночный
ача çуни, пĕчĕк çуна — санки, салазки
кӳмеллĕ çуна — крытый возок, кибитка
çара çуна — дровни
вутă çуни — дровни
çăмăл çуна — легкие санки
трактăр çуни — тракторные сани
хыçлă çуна — санки с задком
çуна пуçă — передок саней
çуна çулĕ — санный путь
çуна тупанĕ — полозья саней
çуна ӳречи — нахлестка, грядка саней
çуна хыçĕ — задок, спинки саней
çуна шăлĕ копыл
çунапа кай — поехать на санях (запряженных лошадью)
çунапа ярăн — кататься на санках
Лаши туртать, çуни шумасть. (Юханшывпа çырансем). — загадка Лошадь тянет, а сани не движутся. (Река и берега).
Кам çуни çине лартăн, унăн юррине юрла. — погов. На чьем возу сижу, того и песню пою.

çунатлан

3. перен.
окрыляться, воодушевляться, вдохновляться, загораться
ĕмĕтпе çунатлан — окрыляться мечтой
çунатланса кай — воодушевиться
çунатланса калаç — говорить с воодушевлением

çурăл

2.
трескаться, лопаться, раскалываться, расщепляться
пăр шăтăртатса çурăлать — с шумом трескается лед
хурама вутти çурăлмасть — вязовые дрова не колются
çурăлса кай — 1) разорваться 2) треснуть, лопнуть
çурăлса пĕт —
1) изодраться, превратиться в клочья
тумтир çурăлса пĕтне — одежда разорвана в клочья
2) растрескаться, полопаться
Чăтсан-чăтсан чул та çурăлать. — посл. Камень терпит, терпит, да тоже лопается.
Ăсан хыççăн вĕçекен чăххăн пĕçехи çурăлнă. — посл. У курицы, полетевшей вслед за тетеревом, зоб лопнул.

çуркалан

1.
трескаться, растрескиваться
çуркаланса кай — растрескаться
тута типсе çуркаланнă — губы потрескались

çутал

4.
лосниться, блестеть
отсвечивать
чавсасем çуталнă — локти залоснились
çуталса кай —
1) осветиться
посветлеть (напр. в помещении)
2) вспыхнуть, засверкать (о глазах)
3) залосниться (об одежде)

çӳрев

поездка
поход
странствие уст.
инçе çӳрев — дальний поход
çӳреве кай — отправиться путешествовать
çӳреврен таврăн — вернуться из поездки

çӳхел

1.
становиться тонким, истончаться
çӳхелсе кай — истончиться
пĕлĕт çӳхелет — облака тают, рассеиваются

çывăр

3.
затекать, неметь, деревенеть
ура çывăрнă — ноги затекли
çывăрса кай — 1) заснуть, уснуть 2) затечь, онеметь (о конечностях)

çырла

ягодный
иçĕм çырли — виноград
йĕплĕ çырла — крыжовник
кăвак çырла — ежевика
çĕр çырли — клубника
хура çырла — черннка
хурăн çырли — земляника
чие çырли — вишня
шур çырли  — 1) клюква 2) морошка
мăк çырли — 1) клюква 2) морошка
çырла пахчи — ягодник
çырла çеçки — листья ягодных растений
çырла шывĕ — ягодный сок
çырла пиçнĕ — ягоды созрели
çырла тат — рвать ягоды
çырлана кай — идти по ягоды
çĕмĕрт мĕншĕн кулянать? — çырли хура пулнăшăн — фольк. из-за чего горюет черемуха? — из-за того, что ягоды у нее черные

◊
çырла кайăкĕ — малиновка (птица)
йытă çырли — волчьи ягоды
кашкăр çырли — волчьи яоды

ăн

I.
сознание, рассудок, чувство
ăна кĕр — прийти в сознание, очнуться
ăна кĕрсе çитрĕ — к нему полностью вернулось сознание
ăна килсе кĕчĕ — он пришел в чувство
ăн çухат — потерять сознание
ăнсăр пул — потерять сознание
ăнсăр вырт — лежать без сознания
ăна кĕрт — 1) приводить в сознание 2) вразумлять перен.

ăнран кай —
1) потерять сознание
ăнран кайса ӳк — упасть в обморок, лишиться чувств
2) изумиться, прийти в изумление перен.
сана кунта курнипе ăнран кайрăм — я пришел в изумление, увидев тебя здесь
3) выбиться из сил
ăнран тух — потерять рассудок

ăнран яр —
1) измучить, донять, истерзать
мана ыйтусемпе ăнран ячĕç — меня замучили вопросами
2) довести до потери сознания
3) свести с ума;  задурить голову разг.
4) оглушить, ошеломить

ăнсăрлан

2.
становиться рассеянным, забывчивым
ватлăхра вăл ăнсăрланчĕ — к старости он стал забывчивым
ăнсăрланса кай — 1) потерять сознание 2) стать рассеянным

ăс

3.
совет
ăс пар — 1) давать совет 2) наставлять, поучать, вразумлять
ăс ыйт — просить совета, советоваться
ăсран катăк çын — умственно недоразвитый человек, кретин
ăсран тайлăк çын — умственно недоразвитый человек, кретин
ăсĕ кĕске — у него ум короток
ăс туп — умудриться, придумать способ (сделать что-л.)
ăса илейместĕп — в толк не возьму, ума не приложу
ăса кĕр — поумнеть, взяться за ум
ăса кĕрт вразумлять, образумливать

ăсран кай, ăсран тух —
1) сойти, спятить с ума, лишиться рассудка, помешаться
2) быть без ума от кого-чего-л.

ăсран кăлар, ăсран яр —
1) лишить рассудка, довести до сумасшествия
2) свести с ума, увлечь

ăсран тайăл — тронуться разг., спятить прост.

ăс

II. глаг.

1.
черпать (напр. воду)
шыв ăсма кай — идти за водой
шыв ăсса кил — сходить за водой
çырмаран шыв ăс — черпать воду из ручья
ăскăчпа çăнăх ăсса — ил зачерпнуть муку совком
Ăсмассерен аш турамĕ кĕмест. — посл. Не каждый раз, как зачерпнешь, попадает в ложку кусок мяса. (соотв. Не все коту масленица).

ăслан

умнеть, становиться умнее
ăсланса кай — поумнеть
ăсланса çит — поумнеть

ĕнтĕрке

2.
изнемогать, изнывать (от жары, усталости)
лишаться сил
ĕнтĕркесе кай — 1) окоченеть, озябнуть 2) обессилеть, изнемочь, прийти в изнеможение
ĕнтĕркесе лар — оцепенеть, окаменеть
вĕрипе йывăçсем ĕнтĕркесе лараççĕ — деревья поникли от жары

ĕçкĕ

1.
пиршество, пирушка, пир
выпивка прост.
авăн ĕçки — уст. пирушка по случаю окончания молотьбы
ĕçкĕ халăхĕ — гости
ĕçкĕ юррисем — застольные песни
ĕçкĕ ĕç — устраивать пир, пировать
ĕçкĕ ту — устраивать пир, пировать
ĕçке кай — идти в гости, на пирушку
ĕçке чĕн — созывать, приглашать гостей на пир

татăл

1.
рваться, разрываться, обрываться
çип татăлать — нитка рвется
кабель татăлнă вырăн — место обрыва кабеля
купăс хĕлĕхĕ татăлчĕ — у скрипки лопнула струна

татăлса ан —
1) сорваться, оборваться (о висячем предмете)
2) упасть, растянуться

татăлса кай — разорваться, оборваться, лопнуть
татăлса пĕт — перерваться в разных местах (напр. о веревке)

татăлса ӳк —
1) оторваться и упасть (сверху)
2) оторваться, отскочить, отлететь (о пуговицах, крючках)
3) отсохнуть, отпасть (напр. о ветке)

кай

2.
идти
кайăксем кăнтăралла кайрĕç — птицы улетели на юг
пуйăс Мускава каять — поезд следует в Москву

кай

3.
идти, пролегать
çул сулахаялла каять — дорога идет влево

кай

4.
идти, работать, находиться в движении (о механизмах)
сехет тĕрĕс каять — часы идут точно

кай

5.
идти, требоваться, расходоваться
костюма виçĕ метр пусма каять — на костюм идет три метра ткани

кай

6.
разноситься, раздаваться, распространяться (о звуках)
сасă инçене каять — голоса разносятся далеко

кай

7.
падать
витре шыва кайрĕ — ведро упало в воду

кай

8.
сходить, пропадать, исчезать
юр кайрĕ — снег сошел
кофтăн тĕсĕ кайнă — кофта полиняла, выцвела

кай

9.
вскрываться (о реке)
кăçал Атăл ир кайрĕ — в этом году Волга вскрылась рано

кай

10.
выходить замуж
качча тух — выйти замуж, вступить в брак
вăл урçана качча тухна — она вышла за вдовца

кай

11.
идти, иметь сбыт
кайман тавар — неходовой товар, товар, не имеющий сбыта

кай

12.
идти, расти, развиваться
авара кай — идти в ботву
вулла кай — идти в ствол
пĕве кай — идти в рост
сухан пырша кайнă — лук пошел в стрелку

кай

13.
распускаться, рваться
кĕпе çĕвĕ тăрăх кайнă — рубашка пошла по шву

кай

14.
с деепр. др. глагола выступает в роли вспом. глагола:
анăрăса кай — 1) лишиться сознания 2) растеряться, потерять голову
антăхса кай — 1) задохнуться 2) захлебнуться
ватăлса кай — состариться
вĕçсе кай — улететь
вилсе кай — умереть
илсе кай — нести

иртсе кай —
1) пройти, проехать
машина лавкка умĕпе иртсе кайрĕ — машина проехала мимо магазина
2) обогнать, перегнать
3) перен. пройти, миновать
вăхăт иртсе кайрĕ — время прошло

йăтса кай — унести

каçса кай —
1) перейти, переехать, переправиться
çырма урлă касса кай — переправиться через речку
2) зайтись (от плача)
3) разг. очень любить что-л.

курăнса кай — показаться
манса кай — забыть кого-что-л., о ком-чем-л.
начарланса кай — похудеть
савăнса кай — обрадоваться
çĕмĕрĕлсе кай —разбиться
çĕтĕлсе кай — прохудиться, прорваться
çунса кай — сгореть
тавлашса кай — заспорить

тăрса кай —
1) встать и уйтй
2) выстроиться
ачасем икĕ рет тăрса кайнă — дети выстроились в две шеренги
3) встать торчком, дыбом (о шерсти, волосах)

тĕлĕнсе кай — удивиться
типсе кай — 1) высохнуть, лишиться влаги 2) иссохнуть (о человеке)
тухса кай — 1) уйти, отправиться куда-л. 2) выскочить, выпасть
урана тĕнĕлĕнчен тухса кайнă — колесо соскочило с оси
хăваласа кай — угнать
хăраса кай — испугаться
хăрса кай — засохнуть, высохнуть
чупса кай — побежать
ыратса кайрĕ — заболело, начало болеть
янăраса кай — прозвенеть

кай

◊
асран кай — ускользать из памяти, забываться
ăнран кай — потерять сознание
ăсран кай — выжить из ума
кăмăла кай — нравиться
сиккипе кай — пуститься вскачь, галопом
тарăна кай — осложниться (о болезни, событиях)
халтан кай — выбиться из сил
вăйран кай — выбиться из сил
хуйха кай — загоревать
шухăша кай — задуматься кай

кӳпчен

разбухать, раздуваться, опухать, распухать, отекать
питçăмарти кӳпченнĕ — щека распухла
кӳпченсе кай — раздуться, опухнуть

хăна

гостевой
кĕтмен хăна — незваный гость
кĕтнĕ хăна — желанный гость
хаклă хăна — дорогой гость
чаплă хăна — высокий гость
хăна килĕ —уст. гостиница
хăна çурчĕ — гостиница
хăна пӳлĕмĕ — гостиная
хăна йышăн — принимать гостей
хăна пул — быть гостем
хăна пуçтар — собирать гостей
хăна пух — собирать гостей
хăнана илсе кĕр — затащить в гости
хăнана кай — отправиться в гости
хăнана çӳре — ходить по гостям
вĕсем патĕнче хăнара пултăмăр —мы были у них в гостях
Килен хăнан кайни илемлĕ. — погов. (Прибывшему) гостю полагается и отбывать.

тилĕр

2.
приходить в ярость, впадать в бешенство, свирепеть
неистовствовать, бесноваться
тилĕрсе кай — рассвирепеть, быть в исступлении
тилпĕрен çинĕ пек тилĕрет — он беснуется, словно белены объелся

çухал

6. перен.
теряться, лишаться самообладания
çухалса кай — 1) заблудиться 2) растеряться
ача çухалсах кайрĕ — мальчик совсем растерялся

çулталăклăха

на год, на годичный срок
çулталăклăха вĕренме кай — отправиться учиться на год

çитиччен

послелог
до
вунсаккăра çитиччен — до восемнадцати лет
аялтан пуçласа çӳле çитичченех — снизу доверху
хулана çитиччен лартса кай-ха — подвези меня до города

аяк

6. в роли служ. имени:

аяккине — к, у
пӳрт аяккине тухса лар — выйти посидеть у дома

аяккипе — вдоль; рядом
сад аяккипе иртсе кай — пройти вдоль сада

аяккинче — у, при, около, возле, подле
клуб аяккинче йывăçсем лартнă — возле клуба высажены деревья

аяккинчен — от, с
çул аяккинчен кай — отойти от дороги

çĕклен

11.
кичиться, чваниться, зазнаваться
çĕкленсе кай —
1) обрадоваться
2) получить повышение, сильно вырасти
3) зазнаться
Чапа тухсан ан çĕклен. — погов. Прославишься — Не зазнавайся.

çавăт

вести
ачана алăран çавăт — вести малыша за руку
чирлĕ çынна хул хушшинчен çавăт — вести больного под руку
çавăтса кĕрт — ввести, завести
çавăтса кай — 1) повести куда-л. 2) разг. стащить. увести
çавăтса кил — привести
çавăтса пыр — 1) подвести к кому-чему-л. 2) вести
велосипед çавăтса пыр — вести велосипед
çавăтса тух — вывести откуда-л.

курăн

◊
курăнакан агитаци — наглядная агитация
курăнсах тăрать — шито белыми нитками
курăнах кай — бросаться в глаза
çăвартан курăниччен çи — есть до отвала

тавран

кругом, в обход, кружным, обходным, окольным путем
тавран кай — пойти в обход, кружным путем

ĕçле

1.
работать, трудиться
ăмăртса ĕçле — работать соревнуясь, соревноваться в труде
бригадирта ĕçле — работать бригадиром
вăрттăн ĕçле — работать подпольно
ĕçĕн ĕçле — работать сдельно
савăтра ĕçле — работать на заводе
искусствăра ĕçлекенсем — работники искусства
кĕрĕшсе ĕçле — работать по найму
киле илсе ĕçле — работать на дому
коммунизмла ĕçлекен предприяти — предприятие коммунистического труда
кунĕн-çĕрĕн ĕçле — работать в поте лица
хастар ĕçле — работать с огоньком
ырми-канми ĕçле — работать без устали
ĕçлейми пул — потерять трудоспособность
ĕçлеме пултаракан — трудоспособный
ĕçлеме пултарни — трудоспособность
ĕçлеме кай — идти на работу
ĕçлесе ил — заработать
ĕçлесе туп — заработать
ĕçлесе пĕтер — кончить работу
колхозра ĕçлесе пурăн — жить и работать в колхозе
Кам ĕçлемест — вăл çимест. — погов. Кто не работает — тот не ест.
Вут хутмасăр çăкăр пиçмест, ĕçлесе пиçмесĕр çур-йĕр пулмасть. — посл. Не истопишь печку — не испечется хлеб, не потрудишься как следует — не обзаведешься домом.

хĕл

зимний
иртнĕ хĕл — прошлая зима
сивĕ хĕл — холодная зима
хĕл кунĕ — 1) зимний день 2) зимняя пора
хĕл сивви — зимний холод, зимние холода, морозы
хĕл ыйхи — зимняя спячка
хĕл енне кай — клониться к зиме
хĕл ир килчĕ — зима пришла рано
хĕл каç — перезимовать
хĕл каçа — за всю зиму, в течение всей зимы
хĕл хута — за всю зиму, в течение всей зимы
хĕл каçма юл — зазимовать
хĕл каçнă пару — годовалая телка
хĕл ларчĕ — зима наступила
хĕле кĕр — дожить до зимы, встретить зиму

хыт

◊
вар хытни — запор
вар хытиччен кул — смеяться до колик
тĕлĕнсе хытса кай — застыть от удивления

хыççăн

◊
хыççăн кай — подчиняться, следовать кому-л.
çын хыççăн кай — слушаться людей, не иметь самостоятельности
вăл арăмĕ хыççăн каять — он находится под влиянием жены

хуçăл

1.
ломаться, надламываться, переламываться
алă хуçăлни — перелом руки
хуçăлса ан — обломиться, отломиться
хуçăлса ӳк — обломиться, отломиться
хуçăлса кай — сломаться, переломиться
хуçăлса пĕт — переломиться, разломиться (во многих местах)
Пуслăх хуçăлсан çĕнĕ тăвăн, туслăх татăлсан мĕн тăвăн? — погов. Взамен сломанной притужины будет новая, а взамен конченной дружбы — ничего.

çутă

◊
кăвак çутăла — с рассветом
тул çути килет — светает
çутă вăйĕ — физ. светосила
çутă çамка — лысый, с залысинами (о человеке)
çутă тĕнче — вселенная, мир, белый свет
çутă тĕнчерен кай — покинуть мир, скончаться

ханкăр

I.  
тĕпсĕр ханкăр — пропасть, бездна
тĕпсĕр ханкăра анса кай! — провалиться тебе в тартарары

аташ

7. разг.
буйно разрастаться
аташса кай — 1) заблудиться, сбиться с дороги 2) расшалиться 3) разрастись
çĕрулми аври хытă аташса кайнă — ботва картофеля буйно разрослась

тарăх

2.
возмущаться, негодовать
чунтан тарăхать — он возмущается всей душой
тарăхса вăрç — возмущенно ругаться, громко негодовать
тарăхса кай — 1) сильно рассердиться, разозлиться 2) возмущаться, негодовать
тарăхса питле — гневно обличать

хĕр

7.
пьянеть, хмелеть
вăл самаях хĕрнĕ — он заметно захмелел

хĕрсе кай —
1) раскалиться, перегреться
2) перен. увлечься, войти в азарт
3) опьянеть, захмелеть

хĕрсе çит —
1) раскалиться, сильно нагреться
2) перепреть
3) сильно опьянеть, совсем захмелеть

тух

25. в форме деепр. тухса с др. глаголами
образует составные глагольные формы:
тухса вĕç — убежать, сбежать, удрать

тухса кай —
1) уйтй, отправиться откуда-л.
2) вылезть, выбиться из-под чего-л. (напр. о рубашке)
тухса кĕр — сходить куда-л.
тухса кил — покинуть (помещение или населенный пункт, чтобы отправиться сюда)

тухса лар —
1) выйти посидеть
сада тухса лар — выйти в сад посидеть
2) выскочить, вскочить, появиться (напр. о фурункуле)  
3) уст. выселяться, поселиться обособленно (напр. хутором)

тухса сирпĕн — прям. и перен. вылететь, выскочить
пăкă тухса сирпĕнчĕ — пробка вылетела

тухса çӳре —
1) выходить, быть способным выходить из дому (напр. по состоянию здоровья)
вăл тухса çӳрекен пулчĕ — он стал выходить из дому
2) разъезжать, бывать в разных местах

тухса тар — убежать, сбежать

тухса тăр —
1) выйти к чему-л., встать у чего-л.
доска умне тухса тăр — выйти к доске
2) торчать, выдаваться, выпирать
3) выходить, публиковаться (систематически)

тухса ӳк —
1) выпасть, вывалиться из чего-л. (напр. о гайке)
2) разг. похудеть, отощать
3) разг. вылететь (с работы)

тухса шăвăн — разг. уйти незаметно, выскользнуть

хăмăл

1.
стебель (злаков)
ыраш хăмăлĕ — стебель ржи
хăмăла кай — идти в стебель (о хлебах)

ăшă

◊
ватă ăшши — бабье лето
ăшша кай — сгореть при пожаре

таран

◊
ку тарана çитсе — до сих пор, по сю пору
çав таранах — до такой степени
ку таранах — до такой степени
вăл çав таранах ухмах мар ĕнтĕ — не до такой уж степени он глуп
ĕç мăй таран — дел по горло
хăлха таран хĕрелсе кай — покраснеть до ушей

пуç

◊
пуç вĕçĕ — изголовье
пуç пӳрне — большой палец
пуç кастар — постричься
пуç яр — сослать в ссылку
пуçа çи — погубить
пуç çиесшĕ — бран. погубитель
пуç çавăр — околдовать
пуçна пултăр! — бран. пусть это будет тебе во вред!
пуç хур — сложить голову
пуç патне кай — хмелеть, пьянеть
пуç патне пыр — хмелеть, пьянеть
ăмăрту пуçĕнче пыр  — идти во главе соревнующихся

пĕт

◊
пĕтсе кай — исхудать, стать худым, изможденным

тутăх

II. глаг.
ржаветь
тимĕр тутăхать — железо ржавеет
тутăхнă пăта — ржавый гвоздь
тутăхман хурçă — нержавеющая сталь
тутăхса кай — заржаветь
тутăхса пĕт — разрушиться от ржавчины
тутăхса çĕр — проржаветь насквозь

тем

◊
тем пек —
1) очень, чрезвычайно, весьма
тем пек ыйтрăм — я просил настоятельно
2) прекрасный, великолепный, замечательный

тем тĕрлĕ — самый разнообразный
теме кура — неизвестно почему
теме хур — ценить очень высоко
тем ĕмĕр — чрезвычайно долго

тем таранччен —
1) очень, весьма, чрезвычайно
тем таранччен тав ту — быть весьма благодарным
2) очень далеко
вăрмана тем таранччен кĕрсе кай — зайти очень далеко в лес
3) очень долго
тем таранччен кĕт — дожидаться очень долго

таплаттар

2.
идти медленно, вяло
плестись разг.
çуран таплаттарса кай — поплестись пешком

тапăртаттар

2.
скакать верхом
гарцевать
тапăртаттарса кай — поскакать
тапăртаттарса çит — прискакать, доскакать
тапăртаттарса иртсе кай — проскакать мимо

сăн

◊
ашшĕ сăнĕ пур — он похож на отца
сăнĕ те çук — нет никакого вида; не имеет (никакого) вида
сăнран кай (ӳк) — 1) спасть с лица 2) осунуться, побледнеть
ăна сăн кĕчĕ — на вид он поправился, поздоровел

анкарти

◊
анкарти юпи — 1) гуменный столб 2) чучело огородное, пугало
анкарти хыçне кай — умереть, протянуть ноги

ампар

◊
ампар хыçне кай! — диал. чтоб ты пропал!, чтоб тебе сгинуть!
ампар хыçне кăтартса яр — надуть, обвести вокруг пальца

выртма

ночное
выртмара — в ночном
выртмана кай — отправиться в ночное

месерле

◊
месерле яла кай — отправиться к праотцам, умереть
месерле çăмарта — яичница по-чувашски (из вареных яиц)

пенси

пенсионный
ватлăх пенсийĕ — пенсия по старости
инвалидлăх пенсийĕ — пенсия по инвалидности
çар пенсийĕ — военная пенсия
ятлă (ятран паракан) пенси — персональная пенсия
пенси кĕнеки — пенсионная книжка
пенси çулне çит — достигнуть пенсионного возраста
пенсие кай — уйти на пенсию

ура

IV.  (урра)
межд.
ура
ура кăшкăрса атакăна кай — с криком ура пойти в атаку
◊ ура йăт — подбрасывать вверх, качать кого-л.

командировка

командировочный
командировкăна тухса кай — выехать в командировку
вăл халĕ командировкăра — он сейчас находится в командировке
командировка хучĕ — командировочное удостоверение
командировкăри çын — командировочный
командировка укçи — командировочные (деньги)

кай

III. межд.
выражает удивление, неодобрение, возражение, презрение:
кай, кирлĕ мара ан калаç — брось, не говори глупостей
кай, ытла йăлăхтармăш çын вăл — до чего же он надоедлив
кай-кай-кай — усил. от кай II.
кай-кай-кай, тĕлĕнтерсех ятăн! — господи, как ты удивил меня!

Никольскийĕн чăвашла-вырăсла словарĕ

вăрла

воровать
вăрласа кай — умыкать
вăл вăрласа кайма шухăшланă — он вздумал умыкать
вăрласа туп — наворовать
вăрласа чарăн — навороваться
вăл вăрласа чарăнчĕ те, (пуйрĕ те), халĕ улпут пек пурăнать — он наворовался, а теперь живет барином

вĕç

I.
лететь, летать
вĕçе пуçла — начать летать
вĕçсе кĕр — залетать
вĕçсе тух — вылетать
вĕçсе кай – спорхнуть
сала кайăксем вĕçсе кайрĕç — воробьи спорхнули
пӳртре шăнасем вĕçкелесе çӳреççĕ — в избе летают мухи

вутă

дрова
вутă лупасĕ — дровяник
вутта кай — ехать за дровами
вăрмана вутă патне кайатпăр — мы едем в лес по дрова
вут сыппи — полено

вырăс

русский
Русь
ан макăр, вырăс килет — не плачь, русский идет
вырăса кай — отправляться в Русь
вырăса тухрăм — я обрусел
вырăсла — по-русски
вырăс çĕрĕ — русская земля
вырăс ерни чĕрĕлнĕ кун — воскресение

ил

брать, получать
çĕлĕкне пуçĕнчен илнĕ — снял шапку
сутса ил, сутăн ил — покупать
илсе кил — приносить
илсе пар — отдать
илсе пăрах — скидать
илсе пыр — носить, приносить
выльăхсем  илсе пыр — привести животных
илсе кай — уносить, уводить, увлекать
илсе тухса пăрах — выносить; увлекать
илсе ывăт — сбросить
илес тавара йӳн илме пар — при покупке товара дай купить дешево
парса ил — схватывать
татса ил — отделить
епир анана татса илтĕмĕр — мы отделили часть загона
шухăшласа илетĕп — надумывают, вздумаю
туртса ил — отнять
хирĕç тухса ил — встретить
илӳ — лихва

илĕрт

заманить, привадить
прельщать
илĕртсе ил — выманить
илĕртсе ыйт — выпытывать
илĕртсе кӳрт — заманивать
илĕртсе кай — увлекать
илĕртекен — соблазнитель; увлекательный
илĕртни — увлечение

ирт

1.
проходить
опередить
иртсе кай — миновать
урампала çын иртсе пырать — по улице идет человек
тупа тунинчен ан ирт — не нарушай клятвы
иртен-кайан, иртен-çӳрен — прохожий

йу

вдруг, скоро
йу кай — вдруг идти
йу кил — быстро притти

кай

отправляться, идти, ехать, уйти, уехать; атте ватăлса кайнă – отец состарился; кайăк вĕçсе кайнă – птица улетела; пӳрт çунса кайрĕ – изба сгорела; йытă уранса кайнă – собака взбесилась; йытса кайрĕ – унес; путса кайнă – утонул; пăвăнса кайнă удавился; çĕрсе кай – сгнить; тухса кай – уходить; çĕвĕ кайать – шитво идет; хĕрсем пĕве кайнă чух – когда подросли; тухрĕ-кайрĕ вăрмана – вышел в лес; кайса кил – сходить; кайнăран вара – со времен ухода; кайасунта килесӳнте ырă çул пултăр – пусть будет тебе добрый путь в твоих поездках; хулана каймаллинчен епĕ хăрамастăп – я не боюсь того, что приходится ехать в город.

80 стр.

кайа

син.: кайалла
назад, обратно; кайран – после, напоследок, наконец; кай (кайарах) – назад, после, хуже, меньше, дешевле; кайри – задний; кайлă-майлă, калла-малла – взад и вперед; кайла кил – возвращаться; кайалла пар – возвратить, отдать назад; кайарах – после; спустя; кайарах ту – унижать, обижать; кайарах йул – сзади оставаться; пилĕк тенкĕрен кайа – дешевле чем за 5 рублей, дешевле 5 рублей.

80 стр.

кайăк

птица, дичь, дикое животное
зверь
вĕçен кайăк — летающие птицы
кайăк хур — дикий гусь
кайăк кăвакал — дикая утка
ула кайăк — пестрый дятел
хура кайăк — черный дроздь
Кайăк хур Çулĕ — Млечный Путь
кайăк пуç — клевер
кайăк станĕ — клетка (для птиц)
кайăкçă — охотник
кайăк тытма кай — итти на охоту
кайăка çӳрекен — охотник
кайăк лаша — осел
кушак кайăк — мышь
кайури (кайа ури) — землерой, крот

каччă

жених
качча тух, качча кай — выходить за муж
кача пӳрне, кĕçĕн пӳрне — мизинец

кӳр

приносить, привозить; йĕркене кӳр – приводить в порядок; шыв кӳме кай – итти за водой.

106 стр.

пăрăн

син.: пăр
обернуться; завернуть; отвертываться; кĕтесрен пăрăнтăм, тайăлтă – завернул я за угол и поклонился; пăрăнса кай – увертываться; пăрăнса та ĕлкĕреймĕн – не успеешь и обернуться; çын куçĕнчен ӳкес мар тесе кăт пăрăнарах çӳрес пулать – если не хочешь утратить людского уважения, то надо ходить немножко сторонясь; пурăнан пурăнăç пăрăнăçсăр пулмасть – жизнь не всегда течет ровно (”без кривизны”).

128 стр.

пулă

I.
рыба
унта çĕр-аллă виçĕ шултăра пулă кĕрсе тулнă — в нее попало 153 крупных рыбы
пулă тытакан, пулăçă — рыболов
пулă шӳрпи — уха
вăл пире çапла икшер пуллăн пара-пара вуншар пулă парса тухрĕ — таким образом, выдавая по две рыбы, он дал каждому из нас по десяти рыб
пулла кай — идти ловить рыбу
пулă тыта-тыта хур — нарыбачить

сайа

вред; убыток; ущерб; изъян; утрата, потеря; мана сайа пулчĕ лаша вилчĕ – у меня утрата, лошадь пала; сайа йар – потерять; сайа кай – потеряться.

159 стр.

сулахай

левый
сулахай алă — левая рука
сулахай йен — левая сторона
сулахайа тыт — держи влево
сулахайа, сулахай йенне — налево
сулахайа кай, сылтăмалла пăрăн — иди налево, поворотись направо
сулахай йенчен — слева
вăрман кăшт сулахайрах йулчĕ — лес остался несколько левее

сунар

звериный промысел
охота
сунара (ухатана) кай — итти на охоту

сут

I. син.: сутă, суту-илӳ
продажа, торговля
сутта кай — ехать по торговым делам

сут

III.
суд
сута кай — ехать в суд
сута пар — подать в суд
сутлаш — судиться, сутяжничать
сутлашса çӳре — судиться, сутяжничать

çармăс

черемесин
çармăса кай — отправиться в черемисы

çĕкле

поднимать
çĕклесе кай — уносить
çĕклесе кăлар — выносить
çĕклесе пыр — тащить
аллăна çӳле çĕкле: аллăна çӳле çĕклени вăл хăна ху путарни — не поднимай высоко руки (не заносись): поднимать высоко руки, это тоже, что себя топить

çĕмĕрĕл

ломатсья, разбиваться; çĕмĕрĕлсе кай – разбиваться.

192 стр.

ĕрĕх

бояться, пугаться, страшиться
ĕрĕхтер — напугать, настрашить
ĕрĕхтерсе кай — уличать

Словарь чувашского языка

иклет

(ик'л'эт'), икать. Шурăм-п., № 27. Вара унăн иклетни чарарăнать. Тогда он перестает икать. Янтик. Мĕн иклетсе тăран эс кунта? — кай, çывăр. М. Яльчики Т. Мĕн иклетсе ларан?

явăç

явăç (jавыс'), свиться; связаться; сдружиться; сходиться друг с другом.
- М. П. Петр. Хыпар № 15, 1906. Ачасем пурте пĕр-пĕринпе явăçса, пĕр-пĕрне чуп-туса: халăх хушшинче килĕшӳ пултăр, тесе, турра кĕл-тăва пуçларĕç.

|| Увиваться.
- КС. Паян çав виле (вил'э) панче кунĕпех çахансам явăçаççĕ.

|| Привадиться.
- Зап. ВНО. Арман кутне йăтăсем явăçнă. К мельнице привадались собаки.
- Юрк. † Уй варринчи  хурамана курак-çăхан явăçнă, явăçнă та сивĕнмест. (Свадеб. п.).
- Зап. ВНО. Кăвакарчăн явăçсан, çын пуять, теççĕ. Если привадятся (к дому) голуби, то человек разбогатеет. (Поверье).

|| Кишеть.
- Зап. ВНО. Ача-пăча ăçта кирлĕ, унта хурт-кăткă пек явăçать (кишат).

|| Болтаться, „тереться“ около кого-нибудь, приставать к кому-л.
- Козм. Явăç, болтаться. Эсĕ ун çумăнче [sic!] мĕн явăçса çӳретĕн? Что ты около него болтаешься?

|| Смешаться (попав в число других вещей)
- Ст. Чек. Явăçса карĕ пулĕ. Вероятно, смешалось с другими вещами.
- Ib. Явăçса (кайнă ĕçлеме) пĕрлешсе, хутшăнса.
- Ib. Явăçса кай çавсемпе пĕрлешсе кай. Об интимной связи.
- Хыпар № 30, 1906. Санăн арăму иртĕнет-мĕн, Евстигнейпа явăçнă, теççĕ, тет.
- Чебокс. Çав арăмпа явăççа çӳрет (путается) вăл.
- КС. Вăл çавăн арăм(ĕ) патне явăçнă (повадился, т. е. они „кусаççĕ“).
- Бiтр. Çав ывăлсенчен кĕçĕнни çав карчăкăн хĕрĕ патне йывăçнă, тет те, кайран сивĕннĕ, тет. Младший из сыновей связался с дочерью той старухи, а потом охладел к ней.

|| „Путаться“ с кем
- Юрк. † Хура хĕрсемпе явăççа, хура-хутаç илсе хуплантăм. Путаясь с девушками-чернушками я замаялся покупать им рожки (плоды ceratonia siliqua).

хĕвел

солнце, солнышко. Ск. и пред. чув. 88. Вут пек хĕвел выляса çӳл тӳпене хăпарать. ''Пазух''. 92. Хевея хĕрлĕ хĕрĕсем, Турай хĕрсем тиейсе, суйламасăр илес мар. ''Дик. леб''. 43. Хĕвел анса çитеспе Елисан пиччĕшĕсем вĕçсе таврăннă. Когда зашло солнце, в пещеру прилетели братья. ''Ib''. 36. Хĕвел анса килет. Солнце близилось к закату. ''Ib''. 41. Хĕвел чылай çӳле кайсан... Когда солнце поднялось выше... ''КВИ''. Çутă юхăм унăн айĕнче, çӳлтен ылттăн хĕвел çутатать. Под ним струя светлей лазури, над ним луч солнца золотой. ''N''. Хĕвел анчĕ ту айне. ''N''. Хĕвел кулать сайрарах, шăрши пĕтнĕ чечексен. ''N''. Пĕр пĕлет çук, хĕвел çунать. ''А.-п. й''. 42. Хĕвел анса ларчĕ. Тимухха лашине шăварма тухса кайрĕ. ''НР''. Чупрăм-тухрăм ту çине хĕвелпе пиçнĕ çырлашăн. Взбежала я на гору за созревшей на солнце ягодой. ''ГФФ''. Ăшшăн-ăшшăн хĕвел пăхсан... Если солнце будет припекать.''Ib''. Ушшăн-ушшăн хĕвел пăхсан та, хорĕн те тăрăх сохăр йохать. Когда солнце сильно припекает, по дереву (березе) течет смола. ''Абыз''. Çĕр çăввинче çĕр-çырли, çĕр-çырли, çĕр çăввнче хĕвел пăхсан, тата пиçес кăмăл пур. ''Оп. ис. ч.'' II. Сывлăх пулсан таврăнăпăр, хĕвел пекех çаврăнса. Если будем живы, то вернемся подобно тому, как обращается солнце. ''N''. Хĕрлĕ хĕвел сан умăнта йăлтăртатса тăрать, аялта тен çак пĕлĕтрен витрелетсе çумăр çăвать. Перед тобою блещет красное солнышко, а внизу из этого облака, может быть, льет проливной дождь. ''Баран''. 28. Шĕшкĕ юмана хупласа хĕвел ямасăр тăнă. Орешник глушил его и не пропускал солнечных лучей. ''ТХКА''. 106. Хĕвел тухас пек, çанталăк çутăлать. ''Ib''. Хĕвел чылай çӳле улăхрĕ, хĕртсе пăхать. ''Шурăм-п''. № 19. Хĕвел анса ларчĕ. Халĕ апат çиет пулĕ, ăна амăшĕ пăтă пĕçерсе çитерет, тет. ''N''. Сивĕ кун виçĕ хĕвел пулать. ''N''. Вĕсен пичĕсем хĕвелре çунса кайнă. ''N''. Хĕвелпе тăрса, мĕн хĕвел аничченех кĕтӳре çӳрет. ''Чув. пр. о пог''. 51. Виçĕ хĕвел курăнсан, сивĕ пулать. Если появятся три солнца, будет холодно. ''Ib''. 42. Хĕвел хĕртсе пăлсан. Если солнце печет... ''N''. Хĕвел витĕр (пăхнă чухне) çăмăр çусан, тата тепĕр çăмăр пулать. Если сквозь солнце (когда оно светит) идет дождь, еше дождь будет. ''Вопр. Смоленск''. Хĕвел тухсанах пĕлĕт айне кĕрсен, çăмăр пулать. ''Панклеи''. Хĕвел те пĕлет айнех полчĕ (зашло за облако). ''С. Алг''. Кирек ăçта кайсан та пĕр хĕвел, çуратнă çĕр-шывсем шел юлать. ''N''. Хĕвел каялла кайса пăхсан, çăмăр пулать, теççĕ. ''Якейк''. Эс çанашкал покан тусан, хĕвел тепĕр çĕртен тохĕ. ''Ib''. Ес çав окçая парсан хĕвел тепĕр енчен тохĕ. ''Ib''. Ĕнер конĕпех хĕвел пăхрĕ. ''N''. Ма мана хĕвеле кăтартмастăн? Почему ты мне не даешь смотреть на солнце? ''N''. Пӳртре хĕвел çутипе çап-çутă. В комнате светло от солнца. ''N''. Хĕвел пĕлĕт айĕнчен тохрĕ; хĕвел пĕлĕт айне кĕрсе карĕ. Пĕлĕтсем хĕвел тĕлĕнчен сирĕлсе карĕç. ''N''. Эпĕр хĕвелте ларатпăр. ''N''. Мана хĕвеле тохма йорамасть. ''N''. Хĕвелте çӳреççĕ. ''N''. Старик хĕвеле ларчĕ. ''N''. Ача макăрнă чохне ăна чарас тесе: хĕвел пăхать, ай, хĕвел пăхать, тесе калаççĕ, ача вара чăнахах макăрма прахать те, колма тяпратать. Вăт хĕвел пăхса ячĕ, тесе каран колаççĕ. ''N''. Пирĕн ăрам хĕвеле хирĕç пăхса ларать. ''N''. Сар хĕвелте (в солнечные дни) çырла часах пиçет. ''N''. Олăх толли сар хĕвел, кайăк вĕçни корăнать. ''N''. Эпĕр паян кĕлтесене хĕвеле сартăмăр (на солнышко). ''N''. Тĕкĕрпе хĕвеле ан вылят (не пускай зайчиков). ''N'' Эпĕ пулсассăн, çакă уя пĕтĕмпе хĕвел ансан тапратса хĕвел тохаччен сухине туса, тыррине акса çитĕнтерсе, вырса, авăн çапса, тыррине йăлтах ампарсене тултарса хурап, тесе калать ткйĕр, тенĕ, тет. ''N''. Хĕвеле пăх та уйăха пăх, хĕвел çути сап-сарă, уйăх çути çап-çутă. ''Му-сирма''. Хĕрлĕ-хĕрлĕ, теççĕ ăна, хĕвел çинче ӳснĕ вăл. ''N''. Пĕлĕт çинче илемлĕ хĕр çӳрет. (Хĕвел). ''N''. Пăх-пăх, хĕвел, пăх, хĕвел, çу чашкипе çу парам, пыл чашкипе пыл парам, ачу шыва кайсассăн, кĕвенте пуçĕпе туртса илĕп, сана хĕрли, мана шурри. (Сăвă). ''Н. Карм''. Сирĕн пĕвĕр çинçе, сăнăр хитре, питĕр çинче хĕвел çутти пур. ''Ст. Чек''. Хĕвел хĕлле çулахинчен аялта тăрать. ''Тюрл''. Хĕвел яякка сулăнсан... Когда прошел полдень... ''Хурамал''. Хĕвел аннă чух хулăм пĕлĕт тĕлне ансан, йĕпе пулать, теççĕ. ''N''. Эсĕ апла тусассăн, хĕвел кай енчен тухĕ. ''ЧП''. Пулă çакрăм хĕвел ''Изамб. Т''. Хĕвел йывăç пĕввине яхăн çĕкленнĕ. ''N''. Хĕвел яялт (хăшт—еслв дольше) вăхрĕ те мĕаĕт айве вврсе кяйрĕ. Солнце проглянуло и опять скрылосъ ''N''. Хĕвел яраймăн ху тĕлне (невозможного не сделаешь). Унта аннӳ хĕвел пăхса çӳренĕ (об этом заботилась я) ''Юрк''. Хĕвел ануçăм çанталăк пит хĕрелет. ''N''. Хĕвел майĕ (майнелле) çаврăнса-çаврăнса, каллех пӳрте йăтса кĕрет. ''N''. Хĕвел тĕтреленсен, уяр пулять, теççĕ. ''N''. Хĕвел кутăн, каялла пăхсан, çумăр пулать, теççĕ. ''N''. Хĕвел юпа пек тухсан, çумăр пулать. ''N''. Пирĕн тĕлтен хĕвел анчĕ пулас (наше счастье закатилось). ''N''. Тăвану килнине курсассăн, хĕвел пулса чупса тух. ''N''. Кирек çта кайсан та пĕр хĕвел. ''N''. Вара отсан-отсан, хĕвел анса кайрĕ. ''Н. Лебеж''. Тăвайкки тăрăх хĕвел ӳкет, пиçмен çырласене пĕçерет. ''N.'' Чӳречесĕр çӳртра пĕчĕк шăтăкран хĕвел кĕрсен. ''N''. Хĕвел инçе карĕ. ''N''. Курнiтсара çыру çырнă чух, хĕвел ӳкрĕ пит çине. ''Кан.'' 1929, 178. Шăршлă, нӳрлĕ, хĕвел кĕмен пӳрт. ''N''. Хĕвел виттĕр пăхни. ''N''. Хĕвел тохсан тин... ''Микушк''. Ирхbне хĕвел ӳкет пичĕ çине (на лицо его падает). ''Торп-к''. Карăнтăк виттĕр ылтăн туя кĕрĕ. (Хĕвел). ''N''. Вăл хапха çил хĕвелне шалтăртатать, хĕрӳ хĕвелне ялтăртать. ''N.'' Хĕвел (-е, -ĕн) анма вăхăт ĕнтĕ. ''N''. Çĕн çул кунĕ ырă хĕрлĕ хĕвел пулчĕ. ''N''. Хĕвел ăшă пăхать. ''N''. Хĕвел анарахпа пурте киле таврăнаççĕ (с поля). ''ГТТ''. Мана пĕлĕт çаврака хуран тĕпĕ евĕрлĕ, хĕвелĕ лапка туйăннă. ''N''. Çак кунсенче хĕвел пулмарĕ. Хĕвел ларнă вăхăтра анчах çитрĕмĕр. ''N''. Йĕрекен ачана култарас тесе: «Хĕвел пăхать», теççĕ. ''N''. Пăхман хĕвеле ирĕксĕр пăхтараймăн (ӳпкелекен çинчен калаççĕ). ''Никит''. Хĕвелпе юр кайсассăн, тулăпа урпа пулать, тенĕ ĕлĕк. ''N''. Эсĕ хĕвел анса лариччен çит (или: килсе ĕлкĕр, или: килме тăрăш). Ты приходи до захода солнца. ''Сред. Юм''. Пăх пăх, хĕвел, ачу шыва кайрĕ вит, квенте пуçĕпе туртса илтĕм, ачуна хĕрлĕ çăмарта парăп, хуна шурă çăмарта парăп. (Поют дети, когда солнце скрывяется за облаками). ''N''. Эп сана çавăншăн олталап полсан, ман çине хĕвел ан пăхтăр (пусть помру). ''N''. Хĕвеле май çаврăн. Иди по солнцу с востока на запад. ''N''. Хĕвеле хирĕç, против солнца, с запада на восток. ''N''. Онăн куç пит начарланнă, хĕвел курмас вит олă. ''N''. Хĕвел куçа çиет. Солнце глаза ест. ''N''. Хĕвеле питĕн пӳрт çутă полать. Изба, обращенная к югу, бывает светла. ''N''. Хĕвеле тӳртĕн пӳрт тĕттĕм полать. Изба, обращенная на север, бывает темна. ''N''. Хĕвелпе пĕрле тохса кайрăм. Выехал при восходе солнца. ''N''. Хĕвелпе пĕрле киле кĕтĕм. Приехал при заходе солнца. ''N''. Эс те çавна тусан, хĕвел те тепĕр енчен тохĕ. (Говорит, когда уверены, что он не может этого сделать). ''N''. Хĕвел анса лара пырать. Хĕвел анса пырать. Первое показывяет, что до заката близко, а второе дольше, чем первое. ''N''. Хĕвел кăнтăрлаччен вăкăрпа чупать, тет, кăнтарла иртсен, карсакпа чупать, тет. ''N''. Хăш чухне хĕвел çӳл енчен карталанса тата тепĕр хĕвел пулать. Вăл хĕвел тавраллах çавăрăнать пулсан, «хĕвел карталанни» теççĕ. ''N''. Хĕвел каçалана сулăнсан, çĕрте йывăç мĕлкисем вăрăмлана пуçларĕç (от деревьев протянулись длинные тени). ''N''. Хĕвел ансан пуçласа тепре хĕвел аничченех. ''N''. Хĕвел тухсан пуçласа тепĕр хĕвел тухичченех. ''N''. Хĕвел хĕртнĕ — солнце палило. ''N''. Хĕвеле хирĕç пăркăç пĕренене ман ним кăмăл туртмасть ăна, ан тив юлтăр вăл, тен маччаран çӳлелле хурăпăр, халь маччаналла пураса çитиччен пĕрене çитет-ха. ''N''. Ытти пĕчĕккĕн курăнакан çăлтăрсем, хĕвелтен шутласан пирĕн çĕртен темиçе мĕлюн хут та ытла аякра тăраççĕ, çавăнпа вĕсем хĕвелрен пĕчĕккĕ пек курăнаççĕ. ''СТИК.'' Хĕвел çинче типĕтнĕ (о копченном на солнце). ''Ib''. Хĕвел тӳпере чух, в полдень. ''Ib''. Паçăр çăмăр çурĕ, халĕ хĕвел пăхат ĕнтĕ епле (говорят о маленьких, если они только что поплакали и смеются). ''N''. Пĕчĕк ачасем хĕвел пĕлĕт айне кĕрсе сулхăнлатсан ак çапла калаççĕ: «Хĕвел! Ача кĕпи шыва карĕ, туртмаллипе туртса ил». ''N''. Хĕвел апатчен вăкăр çинче пырать, тет; апатран вара — лаша çинче, кăнтăрларан вара —кайăк çинче. ''N''. Хĕвел кунран-кун иртерех тухса пырать (ир тухнăçеммĕн ир тухса пырать, кая юлнăçеммĕн кая юлса анса пырать). ''Янтик''. Эп вăхăта хĕвеле пăхса пĕлеп. ''N''. Хĕвел хĕлле çӳле каймас. ''Изамб. Т''. Пăхăр-ха, ачасем, епле хĕвел выляса тухать. ''N''. Пăртак кăна хĕвел хĕрри курăна пуçларĕ (утром). ''N''. Хĕвел йывăç пӳ (пĕвĕ) хăпарнă çĕре эпир киле çитрĕмĕр. ''N''. Хĕвел анас патне çитнĕ, тет. ''Артюшк''. Ачамсене пĕр пичĕ хĕвел, тепĕр пичĕ уйăх тăвăттăм. ''Собр''. Виçĕ хĕвел тухсан, уйăхĕпех йĕпе пулать, теççĕ. ''Н. Карм.'' Хĕрлĕ хĕр пĕлĕт тăрăх çӳрет. (Хĕвел). ''N''. Ача, ку çумăр хĕвелĕ пулĕ, ытла питт хĕртет. ''ЧП''. Хĕвел пăхрĕ — типетрĕ. ''N''. Виç хĕвелпе кайман шурă юрсем. ''N.'' Кирек ăçта кайсан та пĕр хĕвел ''N''. Вăл вăхăтра хĕвел выляса тухрĕ вăрман çинчен пĕлĕт çине, кун та хитреленсе карĕ. ''Лобашк''. Вăрман урлă сар каччă курăнĕ. (Хĕвел). ''N.'' Чипер хĕр пысăк уйпа çӳрет. (Хĕвел). ''Синьял''. Хĕвел витĕ, çу витмĕ. (Кантăк). ''Сятра''. Вутсăрах çунать, çунатсăрах вĕçет, урасăрах чупать. (Хĕвел). ''Альш''. Çулла хăшĕ-хăшĕ куç ыратнипе хĕвел çине тухаймасăр лараççĕ. ''N''. Хĕвел анса пырать (скоро закатится). ''N''. Хĕвел карталаннă (круг вокруг солнца к непогоде). ''N''. Хĕвел тухса сарăлнă (совсем уже взошло). ''N''. Хĕвел кулать, хĕртсе хĕвел пăхать. ''N''. Пăх, хĕвел, пăх, хĕвел, этемсене савăнтар. ''N''. Хĕвел шăвать. ''Кив-Йал''. Хĕвел тухать хĕрелсе çут тĕнчене çутатса. (Вăй юрри). ''Нюш-к''. Иртсе пыракан çыя пичĕ çине тĕкĕрпе хĕвел çуттине ӳкерес. ''N''. Хĕвел кашни кун ир тухнăçемĕн ир тухать (ир анса ларнăçемĕн ир анса ларать). ''Курм''. Вăрмана çитсен, хĕвел анса та ларчĕ. ''Аттик''. Хĕвел кашни кун пĕçернĕçем пĕçерет. ''N''. Хĕвел ир хĕрелсе тухсан йĕпе пулать (вăл кун çумăр е юр çăвать), теççĕ. ''КС''. Ура питне хĕвел çапрĕ (насквозь, сильно прожгло). ''Трхбл''. Хĕвел пирĕн йĕтем пысыккăш, тетчĕç ваттисем. ''N''. Хĕвел пит хĕртет. ''N''. Хĕвел тухнă çĕрелле çитрĕмĕр (ко времени восхода солнца). ''N''. Паян эп тăрсассăнах хĕвел тухрĕ. ''Красн. Горка''. Хĕвел питĕ хытă пăхать. ''Сёт-к.'' Хĕвелин пăхасси номаях мар та-ха; час кĕлет айне хопланмалла. || Назв. божества. ''Магн. М.'' 68. 64. Хĕвел ашшĕ, амăшĕ, хăлхи, çоначĕ, ори, || Клятва. ''Ст. Чек.'' Хĕвел, илмен эп ăна. ''Сред. Юм''. Хĕвел пôр! (Тôпа туни). ''Ороу''. Мĕн эсĕ çын çинчен çука калаçса çӳрен: эпир хĕрсемпе ун-кун, аплн та капла çӳренĕ, тесе калаçса çӳрен?—Çук, Якку. Ак, хĕвел, калаçман. Ăна сăмах вĕçертнине (что болтают зря) ху та пĕлен-çке.

салам

поклон, привет. СПВВ. N. Мĕн пур çыруран салам янине анчах пĕлсе юлатăн. N. Пĕтĕм çемйепе юратса салам яратăп. N. Сан енелле пуçа тайса, уйăх пек çавра, çăлтăр пек çăра, хĕвел пек ăшă, пыл пек юратса салам яратăп. Сунт. Сире пурсăра та çĕклейми пысăк салам яратăп. Шемшер. † Ярмăрккă омĕн ялавĕ ир те салам, каç та салам, ялан савнин саламсем, çорт çомипе йĕр каять. N. Хĕвел пек ăшă, уйăх пек çутă салам. N. Ануш та уксак кĕсре туртайми, уй-хапхинчен кĕрейми пысăк салам ярать. ТХКА 92. Хĕр ашшĕпе амăшне туй пуçĕ Прамун картусне илсе салам кустарса тайăлчĕ, Картусне сулахай хул-хушшине хупрĕ. N. † Пирĕн тăвансем çичĕ уй урлă салам ярсан — салам çитмеç, салам ярма — шур çип кĕпи, хирĕç ярма — пурçăн тутăр. Ал. цв. 20. Çтанасем çинче унăн вутпа çырнă сăмахĕсене, саламĕсене вулать. КС. Пур кил-йышпа сана пысăк салам, атте те пысăк салам яратĕ. N. Ылтăм салам порçăн хотаçпа яратăп. Н. Карм. Эпĕ сирĕн пата савса çак салама яратăп. (Начало письма). Ib. Ун урлă сире пит пысăк салам яратăп. Сиртен те салам кĕтетĕп. Юрк. Сире иксĕре те салам. N. Чунтан-вартан юратса салам яратăп. СТИК. Салам, салам, эрне каçчен качча кай. (Обычная фраза, употребляемая маленькими. Девочка лет 12-ти бьет подругу по спине и говорит эти слова). N. Çав хĕрсенĕн саламĕ-тĕшши (вм. таврашĕ) пылпала хутăштарнă кантăр-вăрри. Альш. † Шур перчекке хĕрсенĕн саламĕ: начар ача çăкăрăн харамĕ. См. Магн. М. 179. || Возврат лихорадки. В. Олг.

Сентĕр

(_сэ_нд'э̆р), яз. имя мужч. Б. Олг. Чураль-к. Эсĕ унтан кай, эпĕ кунтан каям, Сент(ĕ)р арман тĕлĕнче тĕлех пулăп. (Тӳмелени).

сыпă

(сыбы̆), стык, сочленение, коленцо, сустав. N. Сыппа лар, образовать сочленение. Цив. † И кив кантăр, кив кантăр, сыппи таран çĕнĕ кантăр. ЧП. Шемексенĕн хĕрĕсем сыпписерен ăсĕсем. Альш. † Леш кассенĕн каччисем сыпписерен ăсĕсем. Чотай. † Олăх толли олăх кĕпçи, татрăм-пăхрăм — сыппи çок, çирăм-пăхрăм — тути çок. ЧП. Сыпăсăр кĕпçе. VS. Ура сыппи шăмми, щиколотка. || Звено. Янш.-Норв. Ултă хуме сыппине утса çитсе пулмарĕ. || Плаха. N. Пысăк йывăç сыпписем, тĕпĕсем пулнă (были там). || Протяжение. Хора-к. Ĕмĕр сакки сарлака, порăнăç сып(п)и вăрăм. || Часть избы. Собр. Алăкран кĕрет те, сыппа ларат, куçне-пуçне чаркалат. Ау 278. Ах сасăçăм, ырă курас пулсассăн, алăк сыппа илтĕнтĕр. Рак. Тĕпел сыппа çитсен, тĕлĕнтĕм. Тайба. Пире хирĕç тухса илсессĕн, тĕпелĕн сыппинчи çын эпир; хирĕç тухса илмесессĕн, алăкăн сыппинчи çын эпир. (Хĕр сăри). || Завязка, поясок наряда сарă. Такмак. Сарă çукки çĕрĕк çăпата çыхса пырăр. Сыппи пулмасан, çĕрĕк тăла сыпса ярăр. Ст. Ганьк. † Сакăр пире сарă сыппи пилĕке çитми тумарăм. Неверк. Хума хĕррин сарă сыппи çитмен. (Сулă). || Широкая межа, отделяющая один ряд загонов от другого ряда (межа идет по концам загонов); ряд загонов расположенных смежно. Шел. П. 63. Унтан ыраш хушшипе ана сыпписемпе, йăранĕсемпе кайса, пĕр кӳлĕ хĕрне пытăмăр. Ст. Чек. Çак сыпăпа çумăр çуса карĕ (вдоль „сыпă ана“). Ib. Çак сыпăпа кай. Иди по этой меже. Ib. Сыпă имеет ширину 80 саж. (длина загона): пĕр сыпă ана, икĕ пуçĕнче ана сыппи икĕ сыпă хушши сыпă ана пулат (в длину загона). Виçĕ çухрăма икĕ сыпă ана пырат. Пĕр сыпă ана кай та, аслă çула тухăн. Альш. Елшел пĕр-икĕ ана сыппи çулерех кайса тунă хире (кладбище). || Квартал, участок. Юрк. Вуникĕ сыпă хулине утса тухса пулмарĕ. См. след. сл.

сивĕ

сив, холодный. Якейк. † Çак коккăрта çил сивĕ, çил сивĕ мар — хĕр сивĕ, чон йоратнă хĕр сивĕ. Истор, çӳлелле хăпарна çемĕн сивĕрен сивĕ пулса пынă. Орау. Эсĕр пӳртĕре сивĕ те сивĕ тетĕр, сив пĕрене кĕнĕ пулĕ пӳртĕре пуранă чухне. Çав сив пĕрене пӳрт пурине кĕрсен, пӳрт тем чул хутсан та ăшăнмаст. Вăл пĕрене тахçанччен тăрсан ытти пĕренесем пек çĕрмест, тет. Мусир. † Çӳлти пĕлĕт — шур пĕлĕт, сивви малтан килейчĕ. Якейк. Эп чее сивĕ ĕçме йорататăп. N. Кунта ытла сивĕ мар, ытла ăшă мар — вăхăтлă. Алдиар. Сиввине лаша уйăхĕ, ăшшине ĕне уйăхĕ, теççĕ. || Холодно. СПВВ. Сурса сурчăк ӳкми сивĕ. О сохр. здор. Ăна пĕрре пит сивĕ пулать те, хыçĕнчен вара вăл пит хытă вĕриленсе каять (жар и ожоб). Анат-Кушар. Çанталăк ытла та пĕр пекех сивĕ тăрать. Все стоят морозы. К.-Кушки. Тулта паян сивĕ мар-ши? Ib. Эпĕ чӳрече уçрăм та, сана сивĕ пулмĕ-ши (не будет холодно)? N. Çак уйăх пуш(ш)ех сивĕ тăра пуçларĕ. || Мрачный, сердитый. Ашшĕ-амăшне. Кĕркури пит сивĕ çӳренĕ, сасси унăн çилĕлĕ янăрса çеç тăнă. Юрк. Кай эсĕ, сивĕ япала, кай. Ст. Чек. Сивĕ куççăн пăхат = çиленсе пăхат. Ib. Сивĕ куççăн (пăхса) çӳрет (когда сердит). М. Васильев № З, 58. Шуйтан онтах откалать, онтан татмас сив куçне. Янтик. † Хĕрсем ӳссе çитнĕ чух сив куçăрпа ан пăхăр: хĕр куçăхать, тиеççĕ. N. Он пак сивĕ çын эп нихçан та корман. Вăл итла сивĕ çын уш (суровый). Он çине пăхсан хăрамалла. (Таков был Иван Грозный). || Нечто холодящее. Янбулат. † Йĕтĕн тотăр поç сивви, çак ен хĕрсем чон сивви. || Холод, мороз. Чем люди живы. Симун çĕтĕк картусне хывса лешне тăхăнтарасшăн пулнă, анчах хăй пуçне сивĕ çапнă. Кожар. Вăл киле çитсен, арăмĕ каларĕ: ачасене сивĕ çĕрте (в холодном месте) вĕлересси, кайса пос-килтен лаша топ та, вăрмантан çатрака тортарса кил те, вот хотса ăшă çĕрте вилĕпĕр. N. Сивĕ çапнипе чирленĕ. В. Олг. Ăшăпа сивĕ талашни (в сретенье). Орау. Сивĕсем пайтах пулкаларĕç кăçал. Шумш. Сиввине-ăшшине корнă çын, человек, видавший всякие виды. Янтик. Сивĕ çĕртен кĕрсенех ун патне ан пыр (не подходи к нему с холоду). Чăв. й. пур. 31°. Йĕпере-сапара та, сурса сурчăк ӳкми сивĕре те. N. Сивĕ, холод, мороз. О сохр. здор. Сивĕ çĕре тух (на холод). Регули 1060. Сивĕрен чĕтĕрет. N. Ăшă салатать, сивĕ пуçтарать, теççĕ. Изамб. Т. Лаша сыхлама хăварнă ачана сивĕ вите пуçланă (стал зябнуть). Анат-Кушар. Сивĕ пĕр улшăнмасăрах тăрать. Стоят непрерывные (бессменные) морозы. N. Пĕтĕм ăша витрĕ сивĕ. Орау. Юр айĕнче ăшне сивĕ витичченех выртнă. Кан. Сивĕсем татах пăртак пулĕç-ха. N. Сана сивĕ çапмаст-и? || Неприветливый. N. Хамăрах та кунта та, савни таçта, сивĕ сăмахсем çӳрет те хушăмăрта. ТХКА. Хĕрĕх те пĕр çул пурăнса та, пĕр сивĕ сăмах каламан эпĕ хам карчăка. Пазух. Хăвăнтан сивĕ сăмах илтмесен, çичĕ ют сăмахĕпе ан сивĕн. Кан. Вырăссем пире нимле сивĕ сăмах та каламаççĕ. Н Седяк. Сивĕ яшка сивĕтмест, сивĕ сăмах сивĕтет. (Послов.). || Лихорадка. Собр. Сивве (дихорадку) вĕсем: пĕчĕк ача пулса çӳрет, теççĕ. Унăн çӳçĕ вăрăм та, хăй лутра, теççĕ. Çав сивĕрен (лихорадки) пытансан, вăл тытмаст, тет. Тата, тунката çине шăтнă пилеш витĕр тухсан, пăрахат, теççĕ. Унтан тата, эрех ĕçсен, пăрахат, теççĕ; эрех ĕçсен, вăл ӳсĕрĕлсе нихăçан та пымаст, тет, вара.

Синкер

(_си_нгэ_р), несчастье, неожиданность, беда. Ст. Чек. Синкер, несчастье, беда; человек, всюду приносящий зло, беду. Ib. Кай кунтан, синкер! (Говорят, напр., мальчику, который что-нибудь натворит, набелокурит). Ib. Синкере никам та кĕтсе тăмас. Никто не желает худого. Альш. Ну эпĕ пӳлмерен тухрăм та, пĕр катăк çу кĕсьене чикрĕм те, кĕлет алăкне туртатăп. Ак, синкер, кĕлет алăкĕ уçăлмас. СПВВ. Синкер: темĕнле синкер (несчастье, беда) çакланасси пур халь. Хорачка. Мана темĕскер синкер (несчастье) полчă. Бур. Çăхан ял урлă кăшкăрса иртсен, синкер пулат, теççĕ. N. Енчен сана пĕр-пĕр синкер вăрăнас пулсассăн. Пшкрт. Апла тусан йорамă, пĕр-пĕр синкер польă. Кратк. расск. 17. Çул çинче темĕн пулас, темĕн килес, темĕнле синкер çакланас пур, тесе, ытти ывăлĕсемпе яман ăна. Ib. 19. Сирĕнпе пĕрле кайнă чухне, çул çинче ăна пĕр-пĕр синкер мĕн ленксе, вăл вилес пулсассăн, эпĕ вара ватăлмалăх кунăмра йĕре-йĕрех вилĕп. Четыре пути. Пиллĕке çитсен, тем синкер лекетчĕ те, сасартăк вилетчĕç. М. Яльчики. Синкер кĕчĕ çурта (несчастье). Сиктер. Курас синкертен, пăрăнтан, выçлăхран сыхласа витсе тăр! (Моленье от града). Юрк. Хăш чухне тата туррăн синкерĕ („наказанье божье“) те пулат, пăр та çапат (градобитие), тет. Ib. Ку синкертен епле кăна хăтăлар-ши? N. Синкер айăпне каçарăр. См. Прокоп. „Прохожд. в землян. ворота“, || Заразная болезнь. СПВВ. ФИ. Синкер — пĕр çын çинчен тепĕр çын çине сикекен чир. || Страшняя вещь. Изамб. Т. Эпĕ синкер куртăм. Я видел страшную вещь. Тайба-Т. Çак пӳртре пĕр синкер. (Шăпăр). || Назв. божества. Хурамал. Альш. Турă синкерне путек. Рекеев. Синкер ернĕ. См. Магн. М. 63, 64, 69, 113. || Укрепление. Мункачи 40.

су

здоровый. См. сыв, сывă. Икково. Вăл сăвах. Он здоров. Ib. Су пол. Прощай. В. Олг. Су полăр! — Чипер кай! || Здоровье. Шибач. Су анчах полтăр.

суккăр шăши

(-_жи), крот. Трхбл. См. кай-ура.

сул

сол, махать. ЧП. Сылтăм аллупа сулса юл (вслед за уезжающим). N. Вăл мана нимĕн те каламарĕ, пуçне кăна сулчĕ. N. Кăшт сулнипе пурне те тытса тăракан. N. Пĕр хыçĕпе сулнă та, виçĕ пуçне те татнă. Кан. Танюк аллисене мĕн курăнми пуличченех ял енелле сулса, илемлĕ юрăсем шăратса карĕ. Шорк. Вăл ăна çапасшăн патаккипе солса ячĕ. Питĕ солăмлă тивретрĕ. Пшкрт. Алă сол, махнуть рукой. || Ссылаться. N. Санран ыйтсан, эсĕ те хăвăн чăлаху (увечье) çине сулса: эпĕ пахчана кĕме пултараймастăп, те. || Удалить, отстранить. КС. Ун чирне сулса ярас (отстранить, удалить болезнь). || Качать, баюкать. Якейк. † Макăракан ачине солса яма килтĕмĕр, какалакан чăххине сĕлĕ сапма килтĕмĕр. || Раскладывать, накладывать. Истор. Олег вĕсене темĕн тĕрлĕ пысăк куланай сулса хăварнă. Орау. Халăх çине сулса янă (хăй çинчен халăх çине пăрса янă) парăмне. Сделал так, что его долг разложили на народ. N. Сутăн илекен япаласем çине, ют патшалăхран илекен таварсем çине сулса яракан укçасем (косвенные налоги). Трхбл. Кĕпер тума ята çирĕмшер пус сулса янă. На устройство моста на душу наложили по 20 коп. См. сулăм. || Наговаривать, заколдовывать. Альш. Вĕсем (чăн-чăвашсем) ку укçасене темĕн-темĕн кала-кала хăвараççĕ, тет. Ку хальхи чăвашсем пыраççĕ те, илсе килеççĕ вăл сулса хăварнă укçасене. Çавăнтан вара тытăнаççĕ ял çыннисем чирлеме. Могонин. Эх, киремет, эс ман хута кĕрсе çав çынна сăян ту, эпĕ сана хăçан та полин чӳк тăвăп! тесе, киремете сулса хăварнă вара. ЧС. Сирĕн кӳршĕрен, нумаях пулмаçт, пĕр виле тухнă, тухатмăш, çавăн пумилккине пуснă пăру юнĕпе сирĕн витене кĕрсе: выльăх-чĕрлĕх пĕттĕр, тесе, сулса сирпĕтнĕ. N. Эпĕ сан çине сулам. N. Ел-пуçпе сулап. Ст. Чек. Сулнă, навожденный. N. Кӳлле солсассăн, çын вилет, тет. || Науськивать, натравливать, колдовать. Янш.-Норв. Çавăнпа унтан (т. е. тӳркĕлли порăнакан кĕлет йышĕнчен) вĕсем тӳркĕллине сулса: тем кăтартĕ, тесе, питĕ хăраса тăраççĕ. ЧС. Эсĕ ăна валеçнĕ чухне çил-арман патĕнче Куслав Марккипе вăрçнă, вăл вара хăйĕн кĕллипе сулнă (свою киреметь натравил), тет. Изванк. Чи малтак Кукша Майра юмăç пăхма тытăнчĕ. Пăхрĕ-пăхрĕ те, ак çапла каларĕ: ах, сирĕн пурăнăç пит пăтранса кайнă; киреметсем те пĕри те çырлахман, тата пуринчен ытла сире сулнă. Эх! вăт çав сире курайман çын, епле вăл исыян киреметне йăвăрăн сулса тăрат: ав вăл епле сăмахсемпе сулса тăрат, малалла пурăнăç ан пултăр, вăсене хура çĕр витĕнтĕр, уйăх-хĕвел куртăр, хура çĕр витсе илтĕр, çĕр карăнтартăр, вăсем кай-ури ури пек каялла кайччăр, çурчĕ-йĕрĕ вĕтрен тăрри пек кĕл пулса вĕçсе кайтăр, сыпăкран сыпăк пĕтсе пыччăр. Выльăхне-чĕрлĕхне çĕлен-калта ертĕр; хĕрт-сорчĕ сивĕнсе вăсем патĕнчен тартăр. Вăсем çĕртен çӳле ан хăпарччăр, яла тухсан, вăсенчен ял култăр. Турă такăнтарса пытăр анчах вăсене, тесе, çĕрĕпе пĕр çаран çинче икĕ аллипе курăксене турта-турта татса: хăçан та хăçан вăсем çак эпĕ татса тăкнă курăксене сыпса çитерччĕр те, тин этем ывăлĕ-хĕрне ерччĕр, тет, терĕ. („Çĕр таврăш“). Шорк. Сулас — киремете сулас, удовлетворить киреметь. Альш. „Киремете сул“ не значит ли: направить, напустить, „накачать“ на кого киреметь. || Проклинать, желать худа. Ст. Чек. † Асăнаççĕ ырă ăшă кăмăлпа, сулаççĕ усал кăмăлпа. Ib. Ывăлусем çине ан сул (не проклинай). N. Эпĕ малашне ĕнтĕ çынна хирĕç усал сулмăп.

сулуç

солуçă (-з'ы̆), сулăçă (-ы̆з'ы̆), науськивающий, натравляющий; посылающий. заклинатель. КАХ. Çын сумах-юмахĕ хыççĕн ан кай, сулуç аку хыççĕн ан кай (т. е. не верь словам наущающих; из моленья „Валĕм-хуçа“ в тайăн сăра). Чертаг. Сôлуç — сôлать, бросает около киремети вещи. Изванк. Пур усал сулуçă çак килтен тухса кайтăр. (Моленье из çĕр тавраш). Шибач. Солуçă — коримасть, солать. Хорачка. Солуçă = тохатмăш.

сулăн

размахиваться. Бес. чув. 2. Вăл ĕричак сулăнмассерен (при каждом взмахе) çавăрăна-çавăрăна пăхать те, чĕтĕрекелесе тăрать. || Клониться. Бел. Çавăн чухне ирхи апат вăхăтĕнче тухса кайнă çын пилĕк çухрăма хĕвел кăнтăрларан каçаллана сулăнсассăн тин хăнана çитмелле пулчĕ. Изамб. Т. Эпир ĕнер, кăнтăрла сулăнсан, пулла (на рыбалку) кайрăмăр. N. Кăвакăн-кăвакăн пĕлт хăпарать, кай енелле сулăнать. О земл. Йывă шăтсан, калчасем пĕр-пĕрне тăвăрлаççĕ, çĕрелле сулăнаççĕ. Якейк. Каçалла солăннă (= летом часов в 5—6, а зимою в 2—3). N. Тĕттĕм сулăннă, сумерки. || Раскатываться на раскате. Султангул. † Сĕнĕ çуна кӳлтĕм те çула тухрăм, çунамçăм сулăнчĕ те, ай, юр тулчĕ. Чураль-к. † Кӳлтĕм-тухрăм сар лаша, сикрĕ-ларчĕ сарă хĕр; сулăнкара та сулăнать, лакăмра та ларса юлать. N. † Çони солăнать солнăк енелле (по уклону раската), эпир хамăр çавнашкал, ĕçкĕ енелле солнатпăр. N. † Çырма хĕррипеле пынă чух çунам сулăнасран чунăм çук. || Слоняться. Ст. Яха-к. Шăпăрçăпа парапан çапаканнисем çук пулсан, сĕрен халăхĕ вара ахалех сулăнса çӳрет. Сĕт-к. Апат шыраса солăнса çӳреççĕ. || Направиться. Юрк. Хăйĕнĕ пур чухне кирек кам та юта сулăнас çук. Кан. Улатăр вăрманĕсенчи кашкăрсем кунталла сулăннă. Баран. 4З. Ăлавсем иртсе кяйсан, кайăк (заяц), çул урлă каçса, майĕпе анкартинелле сулăннă. N. Вут хĕлхемĕ тухса çӳлелле сулăннă пек. Изванк. Çак ача, вăл кăçал салтака сулăнтăр (чтобы ушел) тесе, тем чул ылханакансем (зложелатели) пулĕ. („Тĕп саканче пăт чӳклени“). М. Сунч. Вара, выляса чăрансан, пурте килелле сулăнаççĕ. N. † Икĕ старик орам тăрăх отаççĕ: ста ĕçкĕ, онталла солнаççĕ. Шурăм-п. Çамрăккисем килелле сулăна пуçларĕç. Вĕсем хыççăн ваттисем те кайрĕç. Альш. Кайрăм урам тăршшĕпе, сулăнтăм тăван еннелле. Сунт. Тĕрĕс, Петĕр, эс калани. Эс Хветюк патĕнче çыратăн-и? — терĕ Шикайĕвă. Петĕр Хветюксен пӳрчĕ енелле сулăннине курса. N. Упăшки калĕ: ман санпа мĕн туса ларас? эсĕ çырăва пĕлместĕн, тийĕ. Вăл (он) вара килтен тухса сулăнĕ. || Иметь желание, иметь надежду. Б. Аккоз. Сана корасса солăнманччĕ. Не надеялся увидеться о тобой. (У других скажут: сана курасса та сунманччĕ). Кн. для чт. 107. Çурисем амăшне кĕтеççĕ, кĕтсе илессĕн сулăнмаççĕ. || Шататься, качаться. N. Хурăн сулăнса кайнă (пошатнулась). Сĕт-к. Çав пачкалăка пĕкĕ пемелле: тем çĕрех солăнса карĕ. Орау. Сулăнса карĕ те, ӳкрĕ-вилчĕ. Ib. Сулăнса кайса ӳкрĕ те, çавăнтах пĕтрĕ. Зашатался и упал мертвым. Изамб. Т. Сĕве кĕпери урлă каçнă чухне кĕперĕ сулăна-сулăна каят (качается). Альш. † Пусмаран антăм — сулăнтăм, тăванăмсенчен уйăрăлтăм. (Хĕр йĕрри). Пазух. Алăкран тухăп — сулăнăп, атте-аннерен уйăрăлăп. || В перен. зн. — лишиться. N. Вăйран - халтан сулăннă. Юрк. Лаши мĕскĕн, вăйран сулăннăскер, нимĕн тума пĕлмесĕр, турта хушшинче çав пăркаланса пырат. Ау 110. Ку чысти вăйран сулăннă, тет, хăй чĕлхине кăларнă, тет, хӳрине аялалла тăснă, тет. Толст. Пĕр çухрăм пек кайсан, вăл пĕтĕмпе вăйран сулăннă, урисем тем пек сурнă. N. Енчен эсĕ сулăнса кайсассăн (если ты сбился с пути), ун çине шанчăк çук вара. Алекс. Нев. Ашшĕ-амăшĕсем, ачисем çине пăхса, вĕсемпе малашне мĕн пуласси çинчен шухăшласа, пĕтĕмпех йĕрсе сулăннă: чăнахах курайман тăшман пиртен туртса илĕ-ши вара вĕсене? тенĕ.

сӳре

борона. Сирĕк-х. Сӳре шăлĕ, сӳре унки. Çĕнĕ-Мăнтăр. Сӳре шăлĕ, сӳре ӳречисем. Пшкрт: _сӧ_рӓ, борона. СТИК. Части бороны: сӳре шăлĕ, зубья; сӳре урли (-λи^ы): сӳре унки, деревянное кольцо; сӳре шăвкăччи, палка, на которую надевается кольцо с веревкой. N. Хветĕр кукки тимĕр сӳре тӳрлетрĕ. ХЛБ. Тимĕр шăллă сӳре, унпа ытла вĕтĕ сӳреме те юрамасть, вăл çăмăр пулсанах хытса каять. || Бороньба. В. Олг. Тăпра моклашкаллă; сӳре ванмарĕ, тăпра моклашкалă полчĕ. Ачач 90. Ку кун тата кĕсре сӳрере калама çук аван пычĕ. Юрк. Сӳрене кай, ехать боронить. || Сновальня. Якейк. Сӳре çинче пир комаççĕ. Ягудар. Сӳре — сӳретке, сӳрекке, кумкăч. || Мера пряжи, натянутая на одну сновальню. Шорк. Пĕр сӳре, икĕ сӳре — особая мера пряжи. Икково. Сӳре, мера длины холста.

сăмах

(сы̆мах, сŏмах), слово. Байгул. Пурне те пĕр сăмах хăвармасăрах вулаттăм. Букв. Пĕлмен — пĕр сăмах, пĕлтĕн — çĕр сăмах, теççĕ. Ib. Ут вĕçерĕнет — тыттарать, сăмах вĕçерĕнет — тыттармасть. Ib. Пысăк сăмах каличчен, пысăк чĕлĕ çăкăр тыт. Дик. леб. 43, Чĕлхӳ çинчен ĕçĕрĕннĕ чи малтанхи сăмахăвах пиччӳсен чĕрине хĕç пек витĕр касса тухĕ. Г. А. Отрыв. Тĕплĕнех ыйтса, сăмахран сăмахах (слово за словом) çырса пытăм. Регули 1094. Вăл сăмахсам çине пит çиленчĕ вăл. N. Кунти сăмаха çырма юрамасть. СТИК. Вăл сăмаха пĕр шухăшламасăр персе ярат (необдуманно, опреметчиво говорит). Ib. Сăмаха çăтать. Проглатывает слова. Сред. Юм. Сăмаха тӳр перет: 1) нераспространяется в разговоре, а говорит лаконически; 2) не разборчивый в словах: что придет в голову, то и скажет. КС. Сăмахпа кас, резать на словах. С. Айб. † Эпир тăванпа тăван калаçнă чух сăмах сайран сахăр тути пур. N. Куллен пĕр сăмах вĕренеттĕр калаçма (ребенок). Альш. Вăл кирек епле сăмахăн та майне тупат (знает, куда отнести слово). Ib. Сăмах илемне кӳрет. Красноречиво говорит. Ib. Каланă сăмахне суяна хăвармас. Он исполняет сказанное. N. Çак сăмахсемпе сыв пула тăрăр. (Из письма). Якейк. Сăмах куçа кĕмеçт, тĕтĕм куçа кĕрет. Ст. Чек. Сăмахран тухнă, унтан-кунтан мар. Синьял. † Вăта пурнери кĕмĕл çĕрĕ пурне вĕçне тăрса юлчĕ, чун савнипе пуплесси виç сăмах вĕçне тăрса юлчĕ. Ачач 510. Сăмах чĕлхе вĕçнех тухса тăнăччĕ. Çук. Пулаймарĕ вĕт. N. Çĕнĕ сăмахсем, неологизмы; ют чĕлхерен кĕнĕ сăмахсем, варваризмы. Кивелсе, тухса ӳкнĕ сăмахсем, архаизмы. N. Сăмах вĕçĕнчен (в конце концов) çапла калар N. Вырăс сăмахĕллĕ халап. N. Мĕн сăмаха килет? Что значит, как сказать по-другому? N. Хлеб тенĕ сăмах чăвашла мĕн сăмаха килет? Истор. Вĕсене сăмах уçса калама та паман (не давали вымолвить слово). N. Анчах ĕлĕк чăвашсем шкулĕсем çинчен сăмах та уçтарасшăн пулман (не давали раскрыть рта). Ачач 104. Курсассăн, пĕр сăмах та уçмĕ-ши мана? || Разговор, беседа. Чăв. й. пур. З2. Хăй калаçма, сăмаха пит ăста пулнă (говорить был мастер). N. Сăмахра хăйне йăваш тытатьчĕ. В разговоре был смирен. N. Вăл çын сăмахăн вĕçне-хĕрне пĕлмес (говорит необдуманно, не думая о последствиях). Орау. Кайăр, кайăр часрах, кунта пирĕн сăмах пĕтмĕ (здесь всего не переговорить, конца не будет). Шибач. Сăмах çавăрма пĕлимаçт. Ib. Сăмах çавăрса поплимаçт. Сред. Юм. Сăмаха пит ваклать, говорит много, со всеми подробностями. Ib. Сăмаха сĕрет анчах. Разговаривает бестолково. Ib. Сăмаха тытмастăн (каламалла мар сăмаха та çынна калакана калаççĕ). N. Сăмаха тытмас, пробалтывается. Ст. Чек. Сăмаха тытса пăхса калаç. Говори осторожно. Ib. Пирвай чăваш сăмах пуçламăшĕ — сывлăх çинчен пĕлет: сыв-и, аван-и? Якейк. Эп сăмах ваклакан çын-и-ке, сăмах ваклакан-çын сана тем те топса парĕ. ТХКА 25. Майпе, сăмах çаврăннă майĕпе кăна, мĕншĕн мана ятланине каласа памашкан шутлатăп эпĕ. Ск. и пред. чув. 60. Пăртак ларсассăн, сăмах майĕпе Янтрак мухмăр уçма эрех ыйтрĕ. N. Çавăн урлă сăмах майĕпе эсĕ çта, епле, мĕн ĕçлесе пурăннине ытса пĕлтĕм... N. Çынсем калаçнă чух, вĕсен сăмахне пӳлмен-и? Хора-к. Пирн арăм вониккĕ, воник çĕрĕн олахра, яшă ача хошшинче, пăшă-пăшă сăмахра. Чураль-к. Сăмахран полсан, эп çын айне йолаканни мар вара. Расск. Ку иккĕмĕш тарçи сăмахĕ çинех тата виççĕмĕш тарçи чупса та çитнĕ. КС. Сăмах çине килтĕн. Легок на помине. Сред. Юм. Тин сана тапратнăччĕ-ха, сăмах çинех пôлтăн. Яргуньк. Кам ман(а) хирĕç сăмах хушать? Кто со мною может поговорить (или: поговорит). Ст. Чек. Каяллах сăмах айне пулчĕ, хайхине парччĕ. Мы опять уклонились от главной темы разговора, дай-ка ту вещь, о которой шла речь. Юрк. Сăмах çукран сăмах туса, хайласа пĕр-пĕр ытти япаласем çинчен тапратса калаçа пуçлаççĕ. Ильм. Чипер пурăнăр, килти сăмаха яла кайса ан калăр, ялти сăмаха киле килсе ан калăр. (Из наставления новобрачным, произносимом родителями жениха). Яргейк. Ялти халап ялтах юлтăр, килти сăмаха яла ан кăлар, теççĕ (различие между словами „халап“ и „сăмах“). Ходите во свете. Акă сăмах çине килнĕ чух калам... N. Каласа хурас терĕм те пĕре (хотел задеть его на словах), сăмах айне пулса карĕ (или: пулчĕ т. е. не успел во время сказать), тепре тапратмарăм. Орау. Темскер каласшăнччĕ эп, сăмах айне пулса карĕ. || Пересуды, сплетня. С. Дув. Кĕтӳ хăван арăмсен мĕншĕн сăмах пĕтмест-ши? N. Лайăх утсем юртат — çулсем юлат, пирĕн савни каят — сăмах юлат. Ск. и пред. 8. Халăх шав-шавĕ пĕр вĕçлĕ, шав-шав сăмахĕ çĕр тĕслĕ. Т. VI. 47. Çын сăмах(ĕ) тăрăх ан кай. (Из моленья). Ала 72. † Ырă пике пек хĕрне сăмах хыççăн çухатрăн. (Плач невесты). Байгл. † Сăмах хыççăн çӳресе пуçăм шыва юхайрĕ. (То же). Ст. Шаймурз. † Тусăм! пире кăçал мĕн пулчĕ, хушăмăрта сăмах вылярĕ. || Слух, молва. N. Мĕн сăмах илтĕнет? Çĕнĕрен халапсам мĕн вулаççĕ? Орау. Вăл сăмах пĕтĕм яла сарăлнă. Распустили слух по всей деревне. || Бранное слово, брань. Якейк. Ялти сăмах пире тивет (нас бранят). Ib. † Пирĕн çони çонатлă, çитмен çĕре çитерет, илтмен сăмаха илттерет. С. Айб. † Тусăм, çын сăмахпе ан сивĕн, хамран сăмах илтсен тин сивĕн. Трхбл. † Çын сăмах(х') хыççăн кайса ан сивĕн, хамран сăмах-сăмах илтсен тин сивĕн. (Сăмах-сăмах — это двойное употребление [повторение] выражает упорное повторение чего-либо. Сăмах — неприветливое, враждебное слово). Изамб. Т. Пирĕн ялсем вĕсене сăмахпа пустараççĕ (аптăратаççĕ). N. Е сăмахĕ айне кĕнĕ пулсан. Пазух. Атăксенĕн хĕрĕсем пирĕн сăмах айĕнче. N. Атте мана савмарĕ, сăмахпала çӳретрĕ, анне мана пит саврĕ, пушмакпала çӳретрĕ. Сунчел. † Ăçта çӳресен те лайăх çӳре, сăмах ан ил, тăван, ху çине. N. Ху çын аллинчен пăхакан пулăн, сăмахсăр татăк çăкăр та çиеймĕн. Чăв. к. † Çичĕ ют килне кайсассăн, сăмах айĕнче пурăнатăп. (Хĕр йĕрри). Ib. † Аттепеле анне хушшинче пĕр сăмахсăр пӳме ӳстертĕм. Трхбл. † Çакă атте-анне килĕнче пĕр сăмахсăр пӳме ӳстертĕм. (Сăмахсăр ӳстертĕм — япала, т. ыт. те — означает чистоту, свободную от всяких неприятностей; сăмахлă, спорный, а более всего = ылханлă, кĕвĕçлĕ). Собр. † Çичĕ ютран сăмах килсессĕн, пирĕн хута кĕрес çыннăм çук. Сред. Юм. Сăмах айĕнче порнас полать çав. Приходится терпеть брань, ругань. АПП. † Манăн кăмăл пит çемçе, çичĕ ют сăмахне йăтас çук. || Упрек. Бюрганский. Эпир уншăн кӳршĕ-аршăсенчен темĕн чухлĕ сăмах та илтнĕ пуль та, çапах та тытăнмастăпăр (т. е. не принимаемся за чӳк). N. Сăмах тĕкет. Упрекает. Изамб. Т. Халех сан пирки сăмах илтсе вырт. Уже с столь младых лет ты навлекаешь на нас чужие покоры. N. Çын сăмахĕ айĕнчен кăларăп. || Ссора. Ст. Шаймурз. † Эпир савнисемпе пурăннă чух хушăмăртан сăмах тухминччĕ. || Речь. Кан. Сăмахсем тухса каларĕç. Туй. Кашни кĕмессерен мăн-кĕрӳ сăмах калать: вăл йăнăшас пулмаст, йăнăшсан, ăна пырса хăлхаран тăваççĕ. N. Вăл вăрăм сăмах каларĕ. || Уговор. N. Ку ĕç сăмах çинче тĕрĕс тăмалла пултăр, тесе, пригăвăр тăвас тенĕ. N. Унта вĕсем пуху мĕн шухăшланине çырас терĕç. Пуху хăй сăмахĕ çинче тăрать. || Совет, мнение. Юрк. Унăн сăмахне итлесе, хайхисем ачине ашшĕ патне илсе каяççĕ. N. Эсир аму каланă сăмахсене итлĕр. Кив.-Ял. Эсĕ ман сăмаха итле (слушайся). || Пожелание. Якейк. † Ыр (привольно) çияс та, ыр ĕçес, ыр сăмахсăр каяс мар (ятлаçмасăр-тумасăр). || Дело. N. Орăх сăмахпа килтĕм. Я пришел по другому делу. N. Мĕн сăмахпа (по какому делу) килтĕн тата, Симун? — Мĕн сăмаххи паллах. N. Мĕн тăван унпа? тет.— Сăмах пурччĕ, тетĕп. || Обещание. Ерех 21. Сăмаха каллĕ-маллĕ тума юрамасть (надо держаться данного обещания и пр.). || Заклинание, наговор. Магн. М. 154, 155. Ăшăтакан сăмах, приворотное заклинание; сивĕтекен сăмах, отворотное заклинание. || Загадка. Курм. Сăмах яр.

сăмах çитер

уведомлять; доносить. Юрк. Вăл вара тата çапла вĕсене сăмах çитере пуçларĕ. N. Унтан вăл сăмах çитерсе каланă: кунтан мал енелле кай, тенĕ.

сăрăх

(сы̆ры̆х, сŏрŏх), течь, протекать, стекать, просачиваться. N. Ĕçекен шыву сăрăхса аннă пек (льется), тытти-сапписĕр йăнăшса пурăнатăн. Этем йăх. еп. пуç. кай. 66. Акшарлă шыв (известковая вода) шăтăкăн маччи витĕр сăрăхса тумласа ӳкет, е пăс пулса пĕтет. В. Олг. Шу сăрăхса ларат вĕтререн (= витререн). СПВВ. Сăрăхса юхать. Хурамал. Типĕ çĕрте шыв сăрăхса (или: сăрхăнса) пĕтет (çĕре каять). || Сохнуть. Слеп. Çол сăрăхса илет-ха (сохнет). см. сăрăк.

сăрхăват

(сы̆рhы̆ват), назв. болезни (опухоль на теле). Ст. Ганьк. Куçран сăрхăват каять, кăрчанкăран та сăрхăват каять, çан-çурăма кĕсен тухса лачăртатса йĕпетсе тăратсан, сар кĕсен тухсан, ăна çапла вĕреççĕ: куçлă сăрхăват, шывлă сăрхăват, мунча сăрхăват, пасар шатри, хаяр шатри, вил шатри, кĕлĕ шатри, шăвала шатри, вутлă шатра, хĕрлĕ йытă шатри. Питĕрпе Мускав хушшинче 12 çулхи хĕр пур, çавăнпа кай. Ib. Сăрхăват кăрчанкăран та пулма пултарать; сăрхăват пĕтĕмпеле йĕпенсе лачăртатса тăрать.

сĕвек кĕперри

радуга. Б. Хирлепы. Атăл урлă хĕлĕх картăм. (Сĕвек кĕперри). Ib. Пӳрт урлă чĕн йĕвен утăп. (Сĕвек кĕперри). Орбаш. Арпа çуни, пурçăн тилкепи (Пĕлĕтпе сĕвек кĕпери). Слеп. Çак сĕвек кĕперри çомăра тортать, сĕвек кĕперри тортса хăпартсассăн, йĕпе полать, теççĕ. Сĕвек кĕперри шу тортса хăпартать, тет. Календ. 1910. Çумăр иртсе кай анчах, пĕлĕт çине пăхсассăн, çичĕ тĕслĕ сĕвеккĕперри курма пулать. См. сĕвен кĕперри, сăрап кĕперри, сĕреп кĕперри, сĕрем кĕперри, сĕрен кĕперри.

çав

вон тот, вон этот (означает предмет более отдаленный). Панклеи. Карчăкки: тор! тор! çав йытта çапса пăрах-ха, старик! тет. Регули 745. Çавна исе пар. Ib. 639. Çав сохалсăр старик (çав старик сохалсăр) салтакра çӳресе. || Этот, тот (упомянутый раньше). Чаду-к. Вăл каланă: пирĕн апи çук, çавна (её) шыраса çӳретĕп, тенĕ. Шурăм-п. Михаля: çавна кайса илес-ха, тесе, чупса кайрĕ те... Альш. † Ватта-вĕтте мĕн илем, çамрăксене çав илем. Ib. Елшелин те, таçтан килет шывланса хай Чăнлă юппи, çав тăрат шывланса. Вишн. 71. Çавсем (эти названные предметы) пурте çĕреççĕ те, шыва каяççĕ, шыв вара çавăнта шăршлă пулать. Ib. 61. Çав çинин мĕн кирлинчен ытлашши çăва каять те, ун йышши çын мăнтăрланса каять вара. Изамб. Т. Тепĕр кунне ирхине: çав Михалян (у этого Михайлы) виç сурăхне илсе кайнă, тенине илтрĕмĕр. СТИК. Çавăн (у этого человека) хĕрне калаçаççĕ (= çавăн хĕрне килĕшмешкĕн калаçаççĕ). Юрк. Çав вăхăтра (в это время), мĕскерлескер-тĕр (какая-то личность), пĕр çын, алăка уçса, еррипе кăна кĕрет те. Орау. Çав вăхăтра çынсам ун патне мĕн пулнине пĕлме пырсан, аçа çапса та вĕлерчĕ, тет. N. Эпĕ калах çав лашана пăхатăп. Я опять ухаживаю за тою (же) лощадью. Т. VIII. Çав каçхине, в тот вечер (в упомянутый вечер). Байгул. † Хура вăрман хĕрри хурлăханлă: хура чĕкеç лармас — çав хуйхă (вот в чем горе). || Такой (ставится вместо пропущенного собственного имени). Артюшк. Çав, çав çĕрте вăкăр пур. В таком-то месте есть бык. N. Çав тытнă. Такой-то покойник поразил болезнью. || Иногда подчеркивает подлежащее. Ст. Ганьк. † Таппăна (ловушку) ăçта хуратăн? — Юман тăрне хуратăп.— Юман тăрăнче мĕн лекет? — Сарă-кайăк, çав лекет. || Соединяется с наречием авă. Юрк. Пĕр тăван та пĕр пулмаст, теççĕ чăвашсем, авă çав сăмахсем пирĕн тĕп-тĕрĕс ĕнтĕ. Ib. Пирĕн йăха, пирĕн киле ырă кин килсе кĕменччĕ... — Авă çав тĕрĕс иккен, тет хунямăшĕ. || Заключает в себе ссылку на прежнее, указывая на факт, который вытекает или является последствием предыдущего или следствием других наличных обстоятельств. По-русски здесь могут стоять разные обороты. Сĕт-к. Кĕрконне, çав Ваçок кайсан, Ольон пит коллянатьчĕ. (Здесь „çав“ не указ. местоимение). ППТ. Çыннисем те тата, пурте, чăнахах, чир-чăр тесе пуль çав, ăçта тĕл пулнă, унта çаптараççĕ (позволяют бить себя прутьями, во время „сĕрен“). || Иногда употребляется для большей яркости и картинности изложения. БАБ. Старик кăна: мĕн чухлĕ пулĕ ĕнтĕ санăн вăю? терĕ, тет. Ку калат, тет: нумаях мар: çак çĕр варрине пĕр ылттăн юпа лартсан, çав юпаран тытса çĕре çавăрса ярăп çав, терĕ, тет. Шурăм-п. Шалти пӳлĕмри чӳречесем çинче сарă, хĕрлĕ, кăвак чечексем пур çав. N. Тăнă та çак çын (встал), вăл тăриччен пӳрт пулса ларнă (построилась) çав, пăхмали те çук (очень хорошая)! ППТ. Вăсем çапла, çăмартана, тепĕр иккĕ-виçĕ çăмарта çиесчĕ тесе, хăвăрт хыпса яраççĕ, анчах урăх лекмес çав вара. См. еще прим. в Оп. иссл. чув. синт. II, 232. || Иногда выражает согласие (соотв. русск.: да, конечно, разумеется). СТИК. Çапла, пурăнма питĕ хĕн çав пирĕн пек çынсене (çав придает выражению оттенок соглашения и грусти). Изамб. Т. Энтри ухмахланнă темест-и? — Çапла, тет, çав. Усен ăрăвĕ çав. || Употребляется для выражения подтверждения слов собеседника. Юрк. Апла ĕнтĕ, пулĕ çав (ну да), теççĕ итлесе ларакансем. Альш. Карчăк калат: кай çав (ну да, ступай), аранчĕ (немного) сана та парĕç, тет. Сред. Юм. Çырмара çан чôл шыв йохнă çĕрте те пĕрмай çав шывва кĕрсе çӳрет. Шывпа йохса кайтăр çав (в конце повышение голоса). || Хотя, правда. Т. VII. Амăшĕсем: хĕрĕм, пурăнма аван-и? тесе ыйтаççĕ, тет. Хĕрĕ: аван та çав, эпĕ тăнă çĕре ялан кĕтӳ хăвалаççĕ, тесе калать, тет. Изамб. Т. Тепле унпа ĕмĕре ирттермелле.— Ирттерĕн çав! Не знаю, как с нею прожить век! — Ничего не поделаешь, проживешь! (т. е. таково положение вещей). || Изамб. Т. Эсир миçен çав? А вас сколько человек? А велика ли ваша семья? (Так спрашивает человек, уже знакомый с семьей). || Ставится в безразличных и неопределенных ответах. Трхбл. Аван çывăртăн-и? — Çывăрнă çав ĕнтĕ. N. Мĕшĕн сахал ĕçлерĕн? тет.— Ĕçĕ сахал мар та, çурмалла ĕçĕн çав ĕнтĕ вăл (условия работы исполу известны): çурри ăна, тет. || Уж. КС. Апат телĕшĕнчен ашшĕ хĕрĕ çав (уж). || Соотв. русск. частице же (произносится с оттенком раздражения). Йӳç. такăнт. 7. Пĕçер ху тата, пĕлен пулсан! Пулать çав арçын (бывают же такие мужики)!. || С вопр. част. „и“ соотв. русскому что ли это. N. Сирĕн ялсем-и? — Çук, чураппансем-и çав, кушкăсем-и... (Они) из вашей деревни? — Нет, не то черепановские („черепановские что ли это“), не то кошкинские... Альш. Çапла пулчĕ çав пирĕн ĕç! Вот такие-то у нас были дела... (Заключает рассказчик повесть о том, что с ним случилось). || Дело в том, что... (заключает в себе возражение или противоречие с предыдущим). N. Эсĕ мĕшĕн ăна театăра ертсе каймарăн? — Унăн укçа çукчĕ çав. N. Эпĕ ăна хамах кӳлсе парăттăм та, манăн алă ыратат çав. Основу çавăн см. особо.

çавăнтан

(-да-), оттуда., В. С. Разум. КЧП. Ăçтан килсе кĕтĕн, çавăнтан тухса кай. N. Вăл хăй юрлă çын пулнă та, пĕр кӳлĕрен пулă тытса тăранса пурăннă, çавăнтанах кӳршĕ çыннисене те пулăшнă. || С тех пор. Кан. Çавăнтан çĕр мĕлюн патне яхăн патшалăх каçарнă. N. Çавăнтан вара Макар хăй килне хăй пăхса тăнă.

çавăрăн

çавăрн, çаврăн (с'овы̆ры̆н, с'авы̆рн, с'авры̆н), вертеться, вращаться. Чураль-к. Ылтăн пахчара — ылтăн тенел; ылтăн тенелте — ылтăн урапа; çав урапа епле тенел тавра çавăрнать, çавăн пекех çав хĕр ăшчикки çав ачашăн çавăрăнтăр. (Из наговора „хĕрсен пуçне çавăрмалли“). N. † Çӳлĕ ту çине арман лартрăм çиле хирĕç çаврăнма; кăçал пире, килес çул сире, тĕнчи çапла çаврăнат. Ск. и пред. чув. 11. Вутăн йĕри-тавра старик выртать çаврăнса. || В перен. смысле. Альш. † Ай-хай çинçе пӳçĕм, çамрăк кăкăрçăм: çаврăнат-çке купăсăн майĕпе. IЬ. † Кĕмĕл çĕрĕ, ахах куç, çавăрнат пурне майĕпе, ай-хай пуçăм — çамрăк пуç, çаврăнат хĕвел майĕпе, ах кăкăрçăм çамрăк кăкăр, çаврăнат купăс майĕпе. Синьял. † Вăта пурнери кĕмĕл çĕрри пурне майпе çавăрнать; йăс шăнкрав пек сассăм пур, купăс майĕпе çавăрнать. || Повертываться. N. Юрă сассипе хула çавăрăнса ларассăн туйăнать. N. Ку кашкăр хăш енне хăвăрт çавăрнайманнине, вĕреннĕскер, пĕлнĕ пулнă. N. Ку пĕрре çапат, тет те, тепĕр енелле çаврăнса ларат, тет (изба). N. Ман енелле çаврăнса тăр. Шорк. Малтан хăй, окçа çок тесе, йĕрет, кайран эпĕ окçа паратăп: ме, ил, тетĕп, вăл манран çавăрна тăчĕ. Сам сначала плакался, что денег у него нет; потом я ему предлагаю, а он взял да отвернулся от меня (выражение недоумения, неожиданности). N. Çаврăнса кайтăр! Чорт с ним (чтобы его перевернуло). || Кружить. С. Айб. † Ĕнтĕ çил çаврăнать, çил çаврăнать; çĕмĕрчипе хăви авăнать. Юрк. † Шурă Атăл хĕрринче шурă хăйăр, паян çаврăнса çуна юр пекех. N. Сасартăках пĕр ушкăн вĕлле хурчĕ вĕçсе пынă та, ун тĕлĕнче çаврăнса тăра пуçланă. Альш. † Улăхрăм çӳлĕ ту çине: тир хуранĕ вĕрет çаврăнса. Вĕрет, вĕрет, çавăрăнаймаст, ман кăмăлăм сиртен тăранаймаст. || Кружиться (о голове). НТЧ. Вăл çапла, çиес килет тесе чарăнсанах, манăн пуç çавăрăнса кайрĕ (закружилась). Курм. Шывра çапла шухăшласа тăнă çĕртрех пуç çаврăнса килчĕ те, весерле кайрăм-ӳкрĕм. Баран. 56. Аялалла сирпĕнсе аннă чух ик-виç хут вĕл-вĕл çаврăнса илнĕ те, лаши-мĕнĕпе вĕçлĕ чул çине пырса çапăннă. Кĕвĕсем. Пĕр çырмасăр шурă хут варланмас, пĕр шухăшсăр çамрăк пуç çаврăнмас. || Свертываться. Çутт. 68. Чĕрĕпсем хăранипе иккĕш те йăпăр-йăпăр çăмха пек çавăрнса выртрĕç. || Объехать, обойти. НТЧ. Чĕнсе çавăрăнсассăн, киле тавăрăнать. Когда объедет всех с приглашениями, возвращается домой. N. Эпĕ çĕр çинче çӳрерĕм, пĕтĕм çĕре çавăрăнтăм. Ага 70°. † Утлан утланасса, ай, сар утна, çаврăн Хусанах та хулине. М. Сунч. Вара пур юмăçсем пухăнса ял тавра хĕрсене сухаласа çаврăнма хушрĕç. С. Айб. † Кĕçнерникун çунă юр çинче йĕс таханлă ут йĕрри пур. Йĕс таханлă ут йĕррине йĕрлесе, çеçен хирте виççĕ çаврăнтăм. N. Пĕре йăвăç (или: пӳрт и пр.) тавралла çавăрнтăм. Я обошел раз вокруг дерева (или: дома и пр.). || Сделать круг. Изамб. Т. Йĕкĕт тепĕрре çавăрăнчĕ те (на пашне), ашшĕпе пĕрле апат çиме ларчĕç. || Ворочаться (о лежачем). Рак. † Хамăр савнă туссем те ăсăма килсен, кĕске çĕре виççе те халь çаврăнатпăр. || Кружиться (о суводи). N. † Наратла çырми — çич çырма, çич çырмара çич кукăр, пĕрех кукăр çавăрнать. Кан. Хăвăртрах çавăрăнакан кукăрсенче, пур çĕртепе пĕрех, шыв тăрать. || Развеваться. Альш. † Ман пуçăмра хрансус явлăк уйăхран çӳле çаврăнтăр. || Окружать. Шемшер. † Хора порçăн пиçиххи пилĕк тавра çавăрнать: воник çыххи — ал çыххи, аллăм тавра çавăрнать. || Катиться. С. Дув. † Хура вăрман виттĕр тухнă чух, çавра çĕлĕк юлчĕ çаврăнса. Трхбл. Шăл урайне, тантăш, тасарах, кĕленче çăмарта çаврăнтăр. || Размахиваться. Буин. † Çаврăнайса утă, ай, çулмашкăн çави аври вĕрене пулинччĕ (вар. çави аври кирлĕ вĕрене). || Обращаться. Собр. † Вĕрене курка сарă курка нумай çаврăнчĕ аллăмра. || Быть около (кого), вращаться. Изамб. Т. † Пĕчĕках та пĕвĕм, çамрăк чĕрем, çаврăнайинччĕ сирĕн умăрта. || Возвращаться периодически. Рак. † Атте-анне килĕнче (вар. килне) хăна пулар (вар. пулар-а), уйăхпала (вар.-палан) хĕвел пек çаврăнса. Хурамал. † Эпир вылясси-куласси çулталăкра çавăрнать (возвращается через год). Альш. † Пятам, пянам килне хăна пулăр, уйăхпала хĕвел пек çаврăнса. || Приходить обратно, возвращаться. Альш. Ĕмĕр пулсан, çаврăнăпăр, хĕвел пекех çаврăнса. N. Хĕвел епле çаврăнат, эс те çавăн пек киле çаврăн. N. Çак çăкăра çиме тепĕр хут темиçе патша (= патшалăх) урлă, аслă шывсем урлă çаврăнса килсе çимелле ту. Эй сĕт кăкăри, пилле! теççĕ те, вара ывăлĕ амăшин кăкăрне: кăкăр сĕчĕ, пилле, çавăр! тесе чуптуса илет. (Салтак ăсатни). Б. Яныши. Пăртак тăхтасан, çомăр каллях çавăрăнса пирĕн çиялла пура (= пыра) пуçларĕ. || Вернуться домой (напр., из похода). || Приходить, наступать (о времени). Толст. Чăнах та çав вăхăт çавăрăнса çитнĕ. || Обвиваться. Альш. † Çĕр çырлисем ӳснĕ чуне тĕрлĕ курăка çавăрăнат. Ib. † Çĕр çырлисем ӳснĕ чухне тĕрлĕ курăкпа çаврăнат. || Превращаться. N. Ăна сут тунă чух, вăл айăпланса тухтăр, унăн кĕлли çылăха çавăрăнтăр. N. Çĕр çинчи чечек çынна çавăрăнĕ. N. Шыв юна çаврăннă. || Переходить (во что). Юрк. Тытăннă калле тутара çаврăнма (переходить в татары). Баран. 165. Çурçĕр енелле кайнă çемĕн сăрт тинĕсленсе пырать, тӳрем çĕре çаврăнать. Ib. 100. Чипер пăхса ӳстере-ӳстере, начар йăхах авана çаврăнса пырать. || Уходить обратно. Панклеи. Пĕр опи çавăрнса карĕ (ушел обратно). N. † Туйăма курма килнĕ тăшманăм çаврăна туха кайтăр-и? Хир-б. Мирон шарламарĕ, эпĕ шутларăм: ку çавăрăнса каять пулĕ, терĕм (я подумал, что...). || Перемениться. N. Çанталăк сивĕрен улшăнса ăшă енне (çур енне) çаврăнса пырат. N. Тĕнче çаврăнат çав вăл. Времена переменчивы. || Итти окольною дорогою. Альш. Çула хиртен каяççĕ, типĕ çулпа çавăрăнса. Ib. Эсĕ çавăрăнса-çавăрăнса кай (кружным путем). N. Çав çын трахтир паччĕн, арман паччĕн çавăрăнса çитеччен, лешĕ ун валли пӳрт тутарнă, лаша, ĕне, сурăх, качака илсе панă. N. Леш тĕл пулнă çын каллех таçтан çавăрăнса ун умне тухрĕ, тет. || Расположиться, стать благосклонным. Юрк. † Ютран тунă тус час çавăрăнмас (не скоро расположить его к себе). N. Чуптумасăр хĕр çаврăнмĕ. Микушк. † Сирĕн кăмăлăрсем пит пысăк, вунă сăмах каласа çаврăнас çук. Тим. † Пирĕн савнă туссенĕн кăмăлĕ пысăк, курса калаçмасан çаврăнмас. Пазух. Çумăр çăвать — йĕпетет, хĕвел пăхать — типĕтет; пиртен тантăш сивĕнет, кайран хăех çаврăнать. Тайба-Т. † Кĕмĕлех те çĕрĕ ахах куç, çавăрăнат-ĕçке çыру майĕпе; пирĕнпе те тантăш, ачасем çаврăнат-ĕçке уллах майĕпе. || Поддаваться уговорам, соглашаться. Ильмово. Вара каччи çаврăнать те, хĕрне курасшăн пулать. Потом жених соглашается и высказывает желание повидать невесту. Альш. Çавăрăнĕ-ха çапла тусан, капла тусан. || Увлечься. N. Во час çавăрнать. Её легко увлечь. || Перестать сердиться. Шибач. Эп никçан та çавăрăнмастăп (не откладываю гнева, не перестану гневаться, сердиться). Кан. Кашкăр çилли çавăрăнман, çавăрăнма та шутламан. Ib. Неушлĕ, ниепле те çавăрăнмĕ (не простит)?... Хамăрăн вĕт... Чем люди живы. Çавăнтах ун çилли çаврăннă. ЙФН. Ват çын сăмахĕ час çавăрнмасть. (Может значить: 1) не ясно говорит, 2) не скоро проходит гнев). Синьял. † Эп савнинчен сивĕнтĕм, калла çавăрнать ан тийĕр (т. е. мое расположение не вернется). || Быть красноречивым (о речи). Альш. Авă, эсĕ ватă çын ватă çынах: санăн чĕлхӳ-çăвару çавăрнать мĕн каласне, епле каласне (т. е. ты знаешь наговоры). N. Чăваш юрри вырăнне çавăрăнман чĕлхе-çăварпа вырăсла юрлаççĕ. || Выводить мотивы. Çатра-Марка. † Симĕс пĕкĕ авăнмаç, çамрăк кăккăр çавăрнмаç (юрлаймасть). КС. † Юрла пĕлмен кăккăр çаврăнмĕ (грудь не выведет мелодий). Ib. Кĕсле çавăрнмасть, кĕвĕ лайăх тухмасть (не точно производится мотив). Юрк. † Симĕс пĕкĕ авăнмĕ, турти çумне çыпçăнмĕ; пирĕн çамрăк кăкăр çаврăнмĕ, ватă çумне çыпçăнмĕ. N. † Мĕн çамрăкран хуйхă курнăран, çавăнпа кăкăр çаврăнмас. Ск. и пред. чув. 26. Манăн кăкăр çавăрăнмасть, пысăк хуйхă курнăран. || Навиваться, виться. Юрк. † Пирĕн хирĕн варринче çаврăнса ӳсет пĕр тулă. Ib. Унăн кăтрисем çаврăнса ӳснĕ, явăнса ӳкнĕ. || Строиться. Микушк. Эпир кĕнĕ кил-карти, эпир тепре киличчен, хула пулса çаврăнтăр. (Такмак). || Переходить на чью сторону (метаф.). Юрк. Аптăранă енне, халтан кайнăскерсем, тытăннă лешсем енне çаврăнма (они). || Побывать. Альш. Ан хĕс куçна, хамах пĕлеп, çаврăнăп-ха каçпарах. || Пребывать. Микушк. † Эпир ларнă вырăна хĕрт-сорт ларса çаврăнтăр. (Такмак). Собр. Пĕчикçеççĕ, çап-çаврака, пӳртрен пӳрте кĕрсе çӳрет, нихçан та çаврăнса тухаймас. || Заниматься. N. Çу хута терлĕ-тĕрлĕ ĕçпе çаврăнса пурăнса эпĕ, Петр Алекçейĕвичран урăх нимĕн çинчен те ыйтса пĕлеймерĕм. || Удосуживаться. Тим. † Çырла пиçтĕр аллăм çаврăначчен (пока я удосужусь). || Накопляться (о делах). Альш. Праçник тесен те вăл хăйĕн ĕçĕ çавăрăнса килекен тĕлте, е пĕр ĕçрен тепĕр ĕçе тытăннă чух, пулан праçнике кăна калат, е пĕр-пĕр тĕлтен пурăннă пурăнăçра пĕлме кирлине кăна астăват. || Беспокоиться. Чураль-к. † Чун савнине курмасассăн ăшчик вăр-вăр çавăрнать. N. Хамăра тохса кайнине шотласан, питĕ ăшчик çавăрнать. Абаш. † Калла-малла шотласан, ăшчик вăр-вăр çавăрнать. N. † Ай-хай çамрăк пуçăм, айван ăсăм, çавăрнат-çке шухăш майĕпе. N. † Шукăшла-шукăшла ларсассăн, шукĕшĕ майпе пуç çавăрнать. || Употреб. в качестве вспомог. гл. Çутт. 143. Шăшисем хуппине йĕри-тавра кăшласа çавăрăннă. Абыз. Качча тухакан хĕр каларĕ, тит: атте, эп пĕрер курка парса çавăрнам-ха, тит.

çавăрăнăç

çаврăнăç, çавăрнăç, кружный, окольный путь, крюк (гов. о дороге). Альш. Çавăрнăç-çавăрнăç кайма хушат, тет, стариккине. Ib. Асту, çаврăнăç кай (кружным путем). К.-Кушки. Тӳрĕ каян пăх çиен, çавăрнăç каян çу çиен. (Послов.). Тюрл. Çавăрнăç кайсассăн, çу хыпатăн; тӳр кайсассăн, пăх хыпатăн. Собр. Пӳклерен каян пăх хыпать, çавăрăнăçран каян çу хыпать, теççĕ. (Послов.). || Оборот, принятый речью. Хурамал. Сăмах çавăрăнăçпе (к слову) каларăм. Ib. Ачасене эпĕ çапла каласа хутăм сăмах çавăрăнăçпе (сăмах ункайĕпе). Шихаз. Çапла калаçкаланă чухне, сăмах çавăрăнăçпе, анне вĕсене: тăхлачисем, ал тымар тыткалама тĕшмĕртетре тен эсир? терĕ. || Поворотливый. ЧП. Кайăк чĕрелĕ ача ум çине çаврăнăç чĕлхелĕ çын (красноречивый, мягкоречивый, привлекательный) кирлĕ.

çавăт

(с'авы̆т), вести. Кан. ЬIвăлне çавăтрĕ те, тухса утрĕ. Тораево. Вăкăра çавăтрĕ, тет те, вăрмана карĕ, тет. Сĕт-к. Лашая çавăтса шăварма исе кай-ха. Ib. Соккăр старика çавăтса килтĕм пасартан. ТХКА 41. Эпĕ тимĕр кĕреçе илтĕм. Атте хăла тьыхана çавăтрĕ. Киле таврăнтăмăр. N. Пăрува çавăтрĕ те, карĕ. Орау. Эп ăна пусма картлашки çинчен (с крыльца) çавăтса антăм. Юрк. Сĕве кĕперĕ çинчен каçмаллине курсан, хăшĕ-хăшĕ ураписем çинчен анса, лашисене çавăтса каçрĕç. Ib. Вут тухсан, эсĕ çапла лашăна çавăтса çӳретнем? тесе ыйтат. N. Аллинчен çавăтнă та, вут ăшнелле кĕме тытăннă. В. С. Разум. КЧП. Каччă кача çавăтнă. || Украсть, увести (несерьезное выражение). Якейк. Петрохайĕнне кĕççĕр шор япала, лаша çавăтса (вăрласа) кайнă.

çакăмпа

(-ба), то же, что çакăнпа (тв. п. от местоим. çак). N. Çакăмпа ĕçсе-çисе кай (= çак çимĕçсемпе тăранса кай; говорят на поминках).

çаплалла

приблизительно в этом направлении. Якейк. Çаплалла кай. Иди вот в этом направлении. Изамб. Т. Çул çаплалла каят (приблизительно в эту сторону). || Так, таким образом. ТХКА 132. Карчăк калать çаплалла. Бес. чув. 17. Çак эрнене Микулай çаплалла иртерсе ячĕ. Альш. Хуран хăлăпĕнчи ырăсем çинчен ак çаплалла илтнĕччĕ эпир. Пухтел. Çаплалла. Вот так-то обстоит дело. || Таков, такой приблизительно. Беляево. Çаплалла вара асанне юмаххи. Вот что рассказала мне бабушка. (Так заключил писавший свое повествование). Альш. Кунти çынсем калаçнă тăрăх Сĕве çаплалла. Ib. Ак çаплалла ĕнтĕ Елшел ялĕ! Вот таково Альшеево!

çаплах

так же, таким же образом. Изамб. Т. Çаплах, çаплах, вĕтĕ те, шултăра та тăваççĕ. ЧС. Пирĕн атте эпĕ астăвасса çаплах чирлесе пурнатьчĕ. Чирлесен-чирлесен, тата хытăрах чирле пуçларĕ. Сюгал-Яуши. Çаплах тата хамăра çынсем тĕл пулаççĕ те, эпĕ калап: шкула каятпăр-ха, теп. N. Çав тĕлĕнмеле ĕçе çак çула çитиччен курманччĕ, кăçал халерă пулнăран çаплах асапланчĕç (= аппаланчĕç, с обрядами) пирĕн, пиртен инчех мар ялта. КС. Хăй начарланса карĕ (обеднел), эрекине çаплах ĕçет (беспрестанно пьет; если: çапах ĕçет — все-таки пьет. КО). Синерь. Шăши çур çул пурăннă, тет, сала-кайăк та çаплах килмеçт, тет. Шăшийĕ пит начарланса çитрĕ, тет те, пĕр пĕрчĕк сĕллине çирĕ, тет. N. Киле кайсан, перĕн пата çаплах кай, апипе попляса ларма. N. „Купеческий“ тиекен пароходсем анчах çӳреме май пур таран çаплах çӳресшĕн. || Такой же. N. Епле анчăк? тетĕп.— Çаплах, тет. О сохр. здор. Анчах ку ĕç чăнах çаплах-ши? — Чăнах та çавнашкал. || Всё, беспрестанно. Торп-к. Кашкăра тем чухлĕ тутлă çитарсан та, вăл çаплах вăрманалла, теççĕ. (Послов.). Альш. Куçсах тăмаллах мар та, курăксем аванах ӳсеççĕ те, çаплах та (все же) чăнкă аякки (у горы). Яргейк. Пуп майри çаплах ятлать, тет, пупа: кунтан мĕн тухать, (что из этого выйдет, вылупится) тесе. Панклеи. Хĕрĕ (падчерица?) ларма каясшăн полнă. Карчăк старика: çак хĕре еçсе хăвар-ха, старик! вăл çаплах каясшăн, тет. || Всегда. В. Олг. Ĕне сунă чохне çаплах пуркаланса турса (вертелась). Кан. Венăра (Австри) çаплах çĕр чĕтрет. В Пшкрт — çаплак.

çывăр

(с’ывы̆р), спать. Орау. Çĕрĕк час çывăрса карăн-и (скоро-ли уснул)? Час çывăртăн-и, скоро-ли лег и уснул вообще. Ib. Каç çăвăнса выртсан, эп лайăх çывраканччĕ (обыкновенно спал хорошо). Ib. Микулай çывăрма пĕлмеçт (очень работящ). Орау. Çывăрнă-çывăрман паян кунĕпе пуç ыратса çӳрет. Ib. Çывăрса пăх-ха унта, хăна йĕке-хӳресем çиса ярĕç. Попробуй-ка там поспать, там крысы съедят. Ib. Эп çывăрса кайман. Эп çывăрман-ха. Я еще не уснул. Ib. Эп çывăрмасп-ха. Я еще не сплю; я пока еще не буду спать. Ib. Çывăрасси те пулас çук та, çапах та, выртса пăхам-ха, çывăрса каяйăп-и. Ib. Ма çыврас мар? Укçашăн пурнап пулсан, çывăрматтăм. N. Нуммай çывăрман çын нуммай пурнать, тет (ватăлачченех пурăнать, тет, до преклонных лет). Кожар. Çывăртăр-и мĕн? Букв. 1908. Вара вăл выртнă та çывăрнă. Ib. Вăл хăва айне выртнă та çывăрах кайнă. N. † Хĕрне парса ятăн ĕнтĕ, канлĕ ыйăхна çывра пар. N. Эпĕ акă пĕр уйăха яхăн çывăраймастăп (страдаю бессонницей). N. Халь выртсан та çывăраймастăн (не уснешь; безлично). N. Ку нумай çывăрнипе ĕнине кĕтĕве яраймасăрах юлнă. N. Çывăрнă пулмалла, çыврать пулмалла. N. Çывăрса пыраççĕ. Едут и спят. ТХКА 52. Майпе кĕрĕр. Çывăраççĕ пирĕн, вăратас мар çемьене, атьăр. N. Хăш ыйăха çывраççĕ. Пир. Ял. Çывăрма пĕлмесĕрех тырăпа сутă тунă. В. С. Разум. КЧП. Эпĕ çывăрса ларан тăманана пăшалпа персе ӳкертĕм. Янш.-Норв. Хусантан çывăрса иртсе каяс марччĕ. Не проспать бы Казань (не проехать бы Казань). Ib. Çывăрса, Хусантан иртсе карăм. Ib. Хусантан çывăрса иртсе карăм. Ib. Çывăрса апатран юлас марччĕ. ТХКА 53. Çакăнта, урайне аçамсем сарса парам, çӳресе ĕшентĕр пуль, выртса çывăрăр. Тогаево. Лопасра пĕр çын та çывăрман, порте йомах итлесе, колса, ахăлтатса лараççĕ. Орау. Выртса çыврар-им? Ляжем что-ли? N. Тĕттĕм пулсан пурте выртса çывăрчĕç. N. Эсĕ çывăрмах выртнă-и? Ты лег уж совсем спать? N. Ыррăн çывăрса кормала мар. N. Эсĕ çывăрмалла выртнă-и? Ты уже совсем лег (спать)? || Ночевать. Шурăм п. Кĕнервăрри çыннисем çӳрекен çынсене çывăрма ярса, лашапа тавар турттаракансене кĕртсе чылай укçа тупкаланă. Ивановка. Акă çавăншĕн сана ӳлĕмрен никçан та çывăрмалла ямăпăр, тенĕ. N. Çывăрса кай. Останься ночевать. || Соncubare, coire, rebus venereis operari. || Онеметь (о членах). N. Ора çывăрчĕ. Нога онемела (пересидел или перележал ногу). Кан. ЬIраш амăшĕпе антрасан, тата час-часах ал-урасем çывăрса пĕлми пулаççĕ. || Сваливаться (о шерсти). Сред. Юм. Çăма лайăх миххе чышса хôрсан, кайран миххи çинче выртсан, çăм çыпăçса каять. Çавна: çывăрнă, теççĕ. || Запекаться (о крови). Орау. Сăмсаран юхса тухнă юн çывăрса ларнă. || В перен. смысле. N. Юрамасан юнăм çыврать-ĕçке. С. Айб. † Кĕçĕнтен хуйхăлă эп ӳсрĕм те, юн çывăрчĕ çамрăктан (= çамракран), ай, чĕрене (об отсутствии веселого настроения). См. çăвăр, çур.

çынлăх

сколько требуется для человека. N. Икĕ çынлăх апат чиксе кай. Возьми с собой еды на двоих. Изамб. Т. Тăватă çынлăх çăкăр ил. || Человеческая природа, свойство. ЧП. Тăвансам мана пăрахас пулсан, тухат ман çамрăк пуç çынлăхран (перестану быть человеком). Баран. 67. Сана персе вĕлерес пулĕ (убьют), е çĕмĕрсе çынлăхран кăларса пăрахĕç. Утăм. Тăлăха питрех те мĕн асап çынлăха кĕмешкĕн çĕр çинче. N. Çынлăхран хама хам кăларни. N. † Кунтан, тăванçăм, мана та пăрахас пулсан, манăн пуçăм тухĕ те çынлăхран. Ст. Чек. Хĕне-хĕне, шăмми-çаккисене амантса пĕтерсе, çынлăхран кăларнă (изуродовал, обезобразил). Ib. Ун çинчен усал калаçа-калаçах, (ăна) çынлăхран кăларчĕçĕ (опозорили клеветой). Ib. Ку мĕнле тĕлĕнмелле çын сирĕн, ухмах-им вăл? — Унăн ăсĕ çавăн чухлĕ çав ĕнтĕ, ăна пĕчĕкçĕренпех, вăрçа-вăрçа, хĕне-хĕне, пăсса çынлăхран кăларчĕç. Календ. 1907. Пурна-киле ĕç шухăшне те пăрахать, вăл çынлăхран тухать: машшина пек, ăçталла янă, çавăнталла кайма вĕренет. N. Хăй таса çын пуласшăн, хай ачана çынлăхран кăларчĕ. N. Ашшĕ-амăшĕ умĕнче те, упăшки умĕнче те çынлăхран тухать вăл.

çыру

(с’ыру, с’иру), scriptio, scriptura, письмо, писание. Шел. П. 63. Тутар çырăвĕ пек çыруллă, пысăк чулсем выртаççĕ (лежат плашмя). С. Айб. Çук, эпĕ çыру вулама пĕлместĕп. Сенчук. Хамăр ялсен, ай, ачисем çыру çыран тиек пек. Юрк. Эпĕ çыру таврашне вулама ӳркенместĕп, çыру кĕнеке мар. Ib. Армана пынă чăвашĕ çыру пĕлекен çын пулнă! N. Çыру ярах тăр. Почаще пиши (из письма). N. Час-час çыру яр. (Из письма). N. Çырап çыру юратса, шурă хута хуратса. N. Ман çырува илетни, çук-и? Çырса яр. Юрк. Мĕншĕн çыру ямасăр тăратăн? Ib. † Хамăр ялăн ачисем çыру çыран тиек пек. Орау. Йăванăн çырăвĕ килнĕ. Пришло пнисьмо от Ивана. N. Ванюкăн çырăвĕ çук (не шлет писем): вилнĕ пулĕ, теççĕ. N. Елекка çырăвĕ (от...) пур-и, çук-и?. N. Çакă çыруран сывă юлатăп. N. Çыру ăшне канверт чиксе яр. КС. Сана çыру килнĕ. На твое имя получено письмо. N. Василийрен çыру илеп, эпĕ те ярап. N. Çыру ямастăр вуç та. Совсем не пишете. N. Апрелĕн 27-мĕшĕнче çырнă çырăвăртан урăх çыру илмен. N. Çыру ячĕ те, хăйне курса калаçнă пекех пулчĕ. ТХКА 25. Кăвак хупăллă çыру. Кан. Çырăва ăста вăл. Он мастер писать. N. Çыру вĕççĕн калаçас вĕçне юлтăмăр. N. Çеркейĕн вилнĕ çыру килчĕ. Пришло письмо о смерти Сергея. || Ученье; грамота. ЧС. Эпĕ ĕнтĕ халĕ çапла, çырува кайман пулсан, киреметсенчен пĕчĕккĕ чунехи пекех хăраса пурнăттăмччĕ, тесе шухăшлатăп. N. Килес çул кай çырува. N. Мана, çыру пĕлмен çынна, тепле çырмалла. N. Çырăва каякан ачасене килĕшӳсĕр ан çӳретĕр. || Буквы, письмена. Юрк. Ку çырусем вырăсли пек мар. Н. Якушк. Шурă хут çине çырнă хура çыру (письмо, буквы). || Записка. N. Çырупа укçа пуçтарса çӳрет (о нищем и пр., на бедность). || Рукопись. N. Ку çырусене (рукописи) эпĕ пит нумай çынсенчен ыйтса çыртăм эсĕ хушнипе. || Чертеж. Баран. 147. Кун пек план çинче çурт вырăнĕ пĕчĕкçеççĕ тăваткал çыру пулса ӳкет. || Обыск (предбрачные документы при церковном браке). Цив. † Пупран çыру илместĕр, хĕрĕр тухса каяс пек (готовится). Собр. † Хапхăр умне шăлма атьăр (идемте), курăк шăтса тухас пек; çыру илсе хумастăр, хĕрĕр тухса килес пек. Богдашк. † Çыру туса памастăр, хĕрĕр тухса каясшăн. || Кон, предел, межа, черта. Изаиб. Т. Малтан çыру çыраççĕ. Унтан кам малтан пемеллине шăпа тытаççĕ (в игре). Ib. Кукăрта (чижик) çырăва кӳртсен. || Судьба. Собр. † Пăхăрсамăр турă патĕнчи çырăва, чун патĕнчи тăвана уйăрат.

çи

(с’и), верх, поверхность. ЧП. Çӳлĕ ту çийĕсем кăлканлă. Хурамал. † Аслă улăх çийĕ сарă хăмăшлăх, сарă хăмăшсем çийĕ сарă-кайăк. N. † Хапха юпи — хырă юпа, пĕр хĕвелсĕр йăлтăртатат; ют ялсенĕн ачисене курсан çийĕм чĕтĕрет. (Хĕр йĕрри). Юрк. † Кӳлмешкĕн пар ут пулинччĕ, çуни çийĕ виттк пулинччĕ. Г. А. Отрыв. † Çийĕм тулли кăвак сăхман, çурхи çăнтан тунăскер. Пазух. Леш айккинче выртать-çке пăлан пăруш, курмастăр-им, çийĕсем пасарнă. || Часто встреч. в сложении. ТХКА 55. Сирĕн ялсем вăрманран тӳрĕ вĕренесене, хурамасене, туйрасене касса, урапа çисем (= çийĕсем) тăваççĕ. || Одеяние, одежда. N. Чăн малтан пур çын та, пур халăх та, тутă пулма, çи питĕрме (тумланма), авантарах пӳртре пурăнма тарăшать. БАБ. Çи те пулмасан, пыр та пулмасан, çырлана анчах кайăттăм, тесе каларĕ, тет, ĕлĕк пĕри. (Поговорка). Пухтел. Çишĕн, ради одежды. Тим. † Йăмăк кĕпине тăхăнсан, кĕрӳ кăмăлĕ уçăлчĕ, хурри çийĕ шуралчĕ, çĕтĕк çийĕ питĕрĕнчĕ. Кĕвĕсем. Ĕнтĕ умăр çутă та, çийĕр хĕрлĕ, вăтанатăп куçăртан пăхмашкăн. || Часто употребляется в значенин послелога, переводимого по-русски предлогами на, над. N. Çия çĕнĕ кĕрĕк тăхăнсан. N. Кам пирĕн çира урипе çӳлелле. (Шăна). N. Çире пĕр типĕ вырăн та юлмарĕ. На нас не осталось сухого места. Альш. † Мăкăр-мăкăр çын сăмах, пирĕн çирĕн мар-ши çав. Шурăм-п. Хĕвел пăхать шăратса; çиран тар шăпăр-шăпăр юхать. Альш. Хăнасем килнĕ тумланса. Хĕп-хĕрлĕ те çап-çутă çире. N. Тахăнса яратпăр йĕпелех: çире типет. Н. Сунар. Ма çийăма шу сапрăн. КС. Сăхманна çийăнтан пăрахмасăр çӳретĕн. N. † Çийĕмĕрте шур кĕпе, арки вăр-вăр тăвать-çке. N. Çийĕнтен тар юхаччен ĕçлетĕн. Орау. Ман çия ан вырт эсĕ. N. Ман çира (надо мною) йĕкел ӳкрĕ. N. Пăшал етрисем (пули) хамăр çирен (над нами) уласа ирте-ирте каяççĕ. Регули 1119. Ман çиран мăн çын (ватă çын) каçса кайрĕ. Михайлов. † Урам хушшинчи ват çăки, пур ял кайĕк ун çинче, яла тухрăм — ман çире, пур усал сăмах ман çире, мана çиман çынĕ çук. Шорп-к. Малтан, тохсанах, çил те пирĕн çиялахчĕ (= çиеллехчĕ), кайран яла орлă çавăрнчĕ те, пирĕн паталла пыримарĕ. Янтик. Ун çийĕнче пур. Она беременна. Н. Сунар. Вăл çăла (источнику) каланă: лайăх юхса кай, санăн çина (= çине) çӳпĕ-çапă ан ӳктĕр, тенĕ, тет. Ст. Чек. Ылттăн кашта çийĕне (= çине) ылттăн арча илсе хур. Бес. чув. 9. Эсĕ, Микулай, ман çине питех ан çилен-ха; эпĕ ăна ахаль кăна. N. Çăварĕсене пĕлĕт çинех янă. N. Эсĕ ман çине ан кӳрен. N. Чыстă çĕнĕ атă çинех те подмётка çаптаратпăр. Рак. † Хура вăрман çине пас тытнă. Толст. Унччен те пулмасть, суккăрри йăран çине такăнса та ӳкрĕ, тет. Никит. Тĕттĕм ял çине хупласа илме пуçларĕ. Деревня стала покрываться мраком. Кан. Сунт. Пăкă çине çапнă тимĕр пăта та тухса ӳкет. М.-Чолл. Улăх ман çине (= çие). Влезь на меня. Пазух. Кирек сахăрна пар, ай, пылна пар, кил шухăшĕ ӳкрĕ пуç çине (я задумался о доме). N. Çӳлĕ тăв çине эпĕ хăпартăм, çăмăр шывĕ çине эп ярăнтăм. К.-Кушки. Унтан Манкăлтăкне михĕ çине вырттарнă та, Атăл хĕрне илсе кайнă. Альш. Тăранттас çине улăхса лартăмăр. Истор. Ачасем, яланах чăн малтан тăшмансем çине хăвăр кĕрĕр. Якейк. Эп сана алăк çине çыртарттарăп (дам писать). Кан. Кашни тавар çине хакне кăтартса хут çыпăçтарса хумалла. Сенг. Ана çине çитрĕмĕр те (пришли на загон), выра пуçларăмăр. N. Кайсан-кайсан, çитрĕç пĕр кĕпер çине (пришли на мост). Б. Яныши. Мана юман çине веххă тытса тăрма хушса хăварчĕç. Меня оставили на дубе, велев держать веху (вешку). Малды-Кукшум. Тарсассăн, вăрмана çитсен, вăсам пит лайăх курăк çине çитрĕç (пришли на место с очень хорошею травою), тет. N. Çаран çине (на луга) çитнĕ те, выртса çывăрнă. Чăв. й. пур. 20. Паттăр çине паттăр тата тупăнат. На богатыря найдется другой богатырь. Ск. и пред. чув. 14. Иртрĕç çимĕк вăййисем, тухрĕ халăх ут çине (на сенокос). Ib. 96. Сетнер амăш ахлатса сĕтел çине пуçтарчĕ. Кан. Хаçатсене улăмран тунă хут çине çапма пуçланă. Газеты стали печатать на бумаге из соломы. ТХКА 105. Шăла çыртса, мĕн пур вăйпа ывăтрăм пурта тикăр çине. Орау. Атăл çине ĕçлеме кайнă. N. Пĕрин çине (в одном письме) вунпилĕк пус укçа янă. Кан. Ĕлекçи çине кил-çурт куçараççĕ (переводят). Тораево. Тинĕс çине çитсен... Кан. Укçине тавар çине ярса пĕтернĕ. Деньги истратили на товар. Пазух. Уйрăлнă чух эпир те уйрăлтăмăр, кантăр çине ӳснĕ те пуса пек. Кан. Ункă шывĕ Çалав (= Çавал) шывĕ çине юхса тухать. Ib. Вакун çине кĕртнĕ чухне 9 лаша вырăнне 11 лаша пулать-тăрать. N. Каçа эпĕ ăна стаккана янă шыв çине ярап. Янтик. † Анне мана çуратрĕ, шур пӳспелен чӳркерĕ, сăпка çине вырттарчĕ. Ала 6. Апат çинă чух апат çине пĕр симĕс шăна пырса укрĕ, тет. Юрк. Кĕрпене сивĕ шыв çине ярса пĕçермеççĕ, тӳрех вĕресе тăракан шыв çине ярса пĕçереççĕ. М.-Чолл. Патшан пуçĕ мăй таран çĕр çине кĕрсе карĕ, тет. Альш. Иван çăпата кантри таран кĕмĕл йĕтем çине анса каят, тет. Скотолеч. 6. Пилĕк стаккан йӳçĕ кăвак çине пĕр стаккан тăвар ирĕлтерсе параççĕ (лошади). N. Пир хутаç çине чиксе çĕлесе яр. Зашей в холщевый мешок. Панклеи. Тоххĕр (= тухрĕ) те, кӳме çине ларса карĕ (солдат). Баран. 107. Ват ама (матка) çинех çамрăкки тухас пулсан, иккĕш çапăçа пуçлаççĕ. N. Такмак çине тултар. Микушк. † Пĕччен тăрна вĕçет улăхалла, хăва çине ӳкет (спускается в тальник) — кăшкăрать. Бгтр. Хĕвел тухса пĕлĕт çине (в облако) ларсан, çав кун çăмăр пулать, теççĕ. Кан. Бедуинсем çине (в бедуинов) тупăсемпе пенĕ. N. Усем çине пертермеççĕ. В них стрелять не позволяют. Сĕт-к. Ку çӳпçе пирн сонаска (салазки) çине вырнаçас çок (не уместится). Баран. 20. Пирĕн çие килсе кĕчĕç ушкăнпа. Ib. 36. Сиен çине сиен курса пынă. || Средн. Альш. † Тăхăр ял хĕрĕ пĕр çĕрте, тăхăр ял хĕрĕ çийĕнче пирĕн ял херĕ илемлĕ. || Относительно, о, об. Бур. † Пăшăл-пăшăл сăмахсем, пирĕн çире мар-ши çав. См. çинчен. || На средства (чьи). Якейк. Эп она хам çиран вĕрентрĕм. Я учил его на свой счет. Вăл она хăй çинчен вĕрентрĕ. Он учил его на свой счет. || Выражает повторение. Бес. чув. 6. Çапла унăн ялан ĕç çине ĕç тупăнса пымалла пулнă. Дик. леб. 48. Вăл усал сăмах çине усал сăмах, темĕн те пĕр каласа тăкнă. Кратк. расск. 19. Эсир мана апла хуйхă çине хуйхă (горе за горем) тăватăр-çке (причиняете), тенĕ. СТИК. Унта çынсем питĕ тачă ларса тухнă: ял çине ял, ял çине ял пырат. N. Хĕрарăмсем ватнă çине ватаççĕ. N. Халĕ пĕтĕмпе туй çине туй, пулать. Теперь все играют свадьбы: свадьба за свадьбой. || Выражает непосредственное следование во времени. N. Çав сăмахсем çине (лишь только были сказаны эти слова) тилĕ чупса çитнĕ. Кратк. расск. 27. Ку иккĕмĕш тарçи сăмахĕ çинех тата виççĕмĕш тарçи чупса та çитнĕ. N. Ача çине (на поминках по умершем ребенке) чăхă анчах пусаççĕ, е çăмарта кăна пĕçереççĕ. N. Вилсен, çын çине выльăх пуссан... N. Ĕç çине çитетпĕр. || В придачу к... N. Кĕсри çине 80 тенкĕ панă (придачи?). N. Эпĕ çине икĕ картăчкă илтĕм. Н. Сунар. Хуняшшĕ хĕр çине (в приданное за дочерью) нумай тавар панă. Торп-к. † Пичи мана йоратать, ола кĕсрине парас, тет, çине тьыха парас, тет. || Употребл. в чувашизмах. Чума. Унтан, тăватă кун çине кайсассăн (на четвертый день) вара ăна пăртак çăмăлтарах пулнă. N. Хăна хурлăх пулас çине вăтанăçлă ан пул. Не будь стыдливым во время... Ст. Чек. Аçу çурчĕ çын çине кĕрĕ. Дом твоего отца достанется чужим. Юрк. † Улма йывăç лартрăм çул çине, савнă тусăм юлчĕ çын çине. Ib. Кун чухлĕ ача-пăчасем çине (на такую уйму детей) епле çын сана качча пырас?! Никам та пырас çук-çке! N. Эсĕ этеме чунне çухатас çине пултарман, Эсĕ ăна хăвăн сăмаху тăрăх пурăнса ĕмĕрхи чĕрĕлĕхе кĕмешкĕн пултарнă. N. Кам выçă, вăл килĕнче çитĕр: айăпа кĕрес çине пуçтарăнмалла ан пултăр. N. Сире вăтантарас çине калатăп. N. Эпир пĕтес çине иккĕленекенсен хисепĕнчисем мар. Качал. Хĕре калать кучĕрĕ: манăн çине кала: çакă çăлчĕ, тесе. Кучер говорит девице: скажи на мени, что я тебя спас. ЧП. Сире савмас çине, те, килместĕн. N. Унăн ачи-пăчисем пĕтес çине анчах пулччăр. Яргуньк. Ваньккă çиттĕрĕ-кĕчĕ, тет, çаксем çине. Сред. Юм. Çын çине тохма вăтанать. Стыдится бывать в обществе людей. Яргуньк. Çав кукша карчăкăн упăшки, ула кайăка çапас тесе, карчăк пуçĕ çине çапрĕ, тет. N. Халăх çине тухма пултарать, хутсем çине алă пусма та пĕлет, тенĕ. N. Çитменни çине (вдобавок) куланайĕпе аптăраса çитрĕмĕр. Вомбу-к. Ăснă сăра çине, пиçнĕ яшка çине ĕçме-çиме аван полтăр. (Сăра ĕçме кайнă чохне çапла каласа яраççĕ). Бугульм. † Ял тавра тытнă укăлча ял çине хула пулинччĕ. Кан. Çавăнта вăл çĕре тавлашакан ялсем çине, çĕр çитменлĕхне шута илсе, ятак пуçне валеçмелле туса панă. Ib. Вăл вăрман виçĕ ял çинĕ юлчĕ. Этот лес остался во владении трех деревень. Ск. и пред. чув. 35. Сăмахĕ çине тăчĕ-тăчех (сдержал свое слово) çамрăкрах вăтам çынĕ. Альш. Хай каллах чăваш тумтирĕ çине тавăрăнар-ха. Опять вернемся к вопросу о чувашском костюме.

çири

(с’ири), находящийся наверху или на теле. N. Нумайлăха каймастăн пулсан, мăшăр кĕпе (çирисĕр пуçне) илсе кай. О сохр. здор. Типĕ тумтир тупса улăштарма питех май килмесессĕн, çав çири йĕпине пӳртре ăшă çĕртре çирех майĕпе типĕтме юрать. Ib. Çири кĕрĕк-сăхман е кĕпе-йĕм шыва кайса, е çумарпа, е тарпа пит йĕпенсен... || Находящийся в утробе (матерн). ГТТ. Çири ачи виç уйăхра пулмалла. Она должна быть на третьем месяце беременности.

Çил амăш

Çил амăшĕ, Çил амĕш, назв. божества 2-го разряда. Альш. Çил амăшне путек. ЧС. Чӳк çырлах, ан пăрах, санă, пуççапатпăр, витĕнетпĕр, сана çăмăр паракан çил амăшне хурпала чӳклетпĕр: чӳк çырлах, ан пăрах, эсĕ пире хĕн ан пар, çилпеле пĕрле тĕрлĕ усал чир таврашне илсе килсе вĕлерсе ан пĕтер, сана эпир хурпа чӳклетпĕр, акă сана хур çунатне паратпăр. Ку хур çуначĕпеле ху чир-чăрна аяккала илсе кай. (Çăмăр чӳк). Т. VI. Çил амăшĕ, çил çуначĕ. Хорачка. Çил амăшня торă хопса лартат, теччĕ; вăл ĕçерĕнсе кайсан, çил пит войлă полат.

çит

(с’и_т, с’ит’), достигать, доходить, доезжать, добираться, прибывать. М.-Чолл. Кăвак кашкăр калать: ан, çитрĕмĕр (слезай, мы доехали). N. Манăн (или: мана) киле çитесси инçе мар. Мне недалеко до дома. N. Вĕсем хулана пилĕк çухрăм çитсе кĕреймен. Они не дошли до города пяти верст. Сĕт-к. Орапая йăвăр тиярăмăр та, аран лăчăртаттаркаласа çитсе (çитрĕмĕр). N. Çитейместпĕр халĕ. Мы пока еще не доехали (до дома и т. д.), еще довольно далеко. ЧП. Икĕ усламçă килеççĕ, тарăн вара çитеççĕ. Çитин-çитмин мĕн тăвас, тавар илмесĕр юлас мар. Тим-к. Пуп çав вăхăтра киле çитнĕ, Украк часрах тухса тарнипе пупа çитсе çулăнса вара киле тарнă. Регули 1158. Вăл ман пата çитрĕ. Ib. Сан пата çитиччен килтĕм. Ib. 1127. Эп чӳркӳ патне çитрĕм. Чӳркӳ патне çитичченех шу тăрать. В. С. Разум. КЧП. Кĕркури çитнĕшĕн хĕпĕртесе, киле çитрĕç. Дошли до дома, радуясь тому, что Г. прибыл домой (с военной службы). Б. Яныши. Тăррисем хитре йоррисене йорлама çитеççĕ (прилетают). Баран. 86. Эпĕ хам çитес тенĕ çĕре çитсе пыраттăм. Изамб. Т. Пăр (град) карттус çине ӳкет те, пуçĕ патне çитеймест. Хора-к. † Ати кил-хошши çитмĕл отăм, çитмĕл отăма çитсессĕн атин килĕ полĕччĕ. (Свад. п.). Истор. Çар ертсе çӳренĕ чух вăл пĕр çĕртен тепĕр çĕре вĕçен-кайăк пек час çите-çите ӳкнĕ. N. Ыран тăват сехет тĕлнелле, завтра, приблизительно часам к четырем (тăват сехете — значило бы, чтобы в четыре часа быть здесь). || Догонять. Яргуньк. Кайсан-кайсан, çав лашана çите пырать (начал догонять), тет. Чураль-к. Лăпăрлă карчăк çите килет (догоняет, настигает), çӳхеме те çисе ячĕ, хама та çисе ярать. || Заставать, настигать. В. С. Разум. КЧП. Эпир авăн çапнă чух çăмăр çитсе çапрĕ. N. Ăшăмри чĕрем хускалчĕ, вилĕм хăрушăлăхĕ çитрĕ мана: хăраса чĕтĕресе тăратăп. Баран. 22. Вĕсем (гнус, насекомые) выльăха чĕрĕлех çисе ярасса çитеççĕ. || Доходить числом. Çутт. 142. Йăвăç пахчи пысăках мар, вăтăр ӳлмуççие анчах çите пырать (приблизительно доходит до тридцати корней). Чĕр. чун. яп. й-к. пур. 11. Сакăр пине çитсе перĕнет вĕт вĕсен шучĕ. N. Чĕмпĕртн чăваш шкулĕ те, 1862-мĕш çулта пĕр ачаран пуçланса 1870-мĕш çулта 9 ачана çитсе, шкул хисепне кĕнĕ. N. Пилĕк тапхăрччен хĕрĕхшер хут, хĕрĕхе пĕрре çитми суран туса çаптарнă. Арзад. 1908, 54. Инке пĕр купăста йăранĕнчен 15 пуç, тепринчен малтанхине З пуç çитейми каснă. Кратк. расск. 26. Эпĕ çĕр çинче çӳре пуçлани çĕр вăтар çул ĕнтĕ; çапах аттем-аннем çулĕсене нумай çитеймест манăн кун-çулсем, тенĕ. Орау. Вун çичче çитесси манăн тата пĕр уйăх; вунçич çул тултарма манăн пĕр уйăх çитмест. Мне недостает до семнадцати лет одного месяца. Регули 906. Воннă ут патнех çите пыратьчĕ. Было лошадей с десять. || Дожить, „достукаться“. N. Тĕнче тăрăх кайма патнех çитрĕмĕр ĕнтĕ, тенĕ Иван Петрович, хăйĕн юлашки ĕнине хырçăшăн илсе кайсассăн. Дожили (достукались) до того, что пришлось итти по миру, сказал Иван Петрович, после того, как увели у него последнюю корову за подати. N. Ситмĕле çитрĕм. Мне исполнилось 70 лет. Савруши. Çапла ĕнтĕ юлашки кун патне çитеççĕ (наступает...). N. Вилĕм ĕçне çитетпĕр. || Переходить, заражать (о болезни). Трахома. Упăшки чирĕ алшăлли тăрăх арăмне те çитрĕ. || Посетить, побывать. N. Ваçан çав арçын-юмăç патне те çитнĕ (посетил). Курм. Эпĕ Москова та çитнĕ. Я был и в Москве. N. Миçе хулана çитрĕмĕр, хамăр ял этемми курман. Во сколькях городах побывали, а своих деревенских не встретили. N. Халер аллă яла çитнĕ. Холера посетила пятьдесят селений. Кан. Кун пирки ĕç сута та çитсе пăхрĕ. Это дело побывало и в суде. Юрк. Виç-тăват çул хушшинче ку виç-тăват приказа çитет (перебывал в трех-четырех приказах). Ib. Çитнĕ çĕрте çырла темĕн чухлехчĕ. || Исполняться. N. Шухăшланă шухăш та тепĕр чухне (иногда) çитмес. N. Ун урлă калани çитнĕ. Шорк. Эпĕ шухăшлап та, çав авалхи çынсем сомаххи ман тĕлĕн (в отношении меня) çитсех пурать. Б. Яуши. Кушак çул урлă каçсан, ĕмĕтленнĕ ĕмĕт çитмест, теççĕ. (Поверье). Ала 62°. † Сирĕн пиллĕх пире çитес пулсан, ирхи сывлăш шывпе ким юхтăр; сирĕн пиллĕх пире çитмесен, Шурă Атăл çинче ким лартăр. || Доставаться; постигать. Хĕн-хур. Çынна хĕн-хур тăвакана тивлет çитмест (не даруется). Ст. Ганьк. Çав ылттăн хурт пылне хăçан та хăçан йӳçĕ çитерĕ, çавăн чухне çак çынна йӳçĕ çиттĕр. N. Мана мĕн çитсе ларчĕ, çавна эсĕ те асăнтах тытса çӳре. Ман çине çитни сан çине те çитмелле. N. Ĕçе тӳррипе тумасан, сирĕн çине ун çилли çитĕ. N. Сан суту пĕр сехетрех çитрĕ, тийĕç. N. Ăна та мĕн те пулсан çитĕ-ха. N. Кам пире çитнĕ инкекрен хăтарĕ-ши? || Достигать апогея. Орау. Эх, мăнтарăн çанталăкĕ! Пирĕн кун-çул çите пуçларĕ (какая благодать весною). Кан. Ак çитрĕ пурнăç. Альш. Ял çыннисем тиркешмесен, çитнĕ манăн пурăнăç. Ала 103°. † Ати лаши — сар лаша, кӳлтĕм тоххрăм чопмашкăн. Хампа ларттрăм сарă хĕр, сарай тавра çавăрăнтăм, ĕмĕр çитнĕн туйăнчĕ. || Доставать, быть достаточным, хватать. Альш. Пурне те çитнĕ чыс (угощене). Никам кăмăлĕ шăранмасăр юлни çук. Ib. † Улма йывăççине пас тытнă, ан чарăрсем, тăвансем: пире чыс çитнĕ. (Застольная песня). N. Кĕнеке çитмен пирки (от недостатка) сан патна вулама çӳреме тивет. Истор. Эсир мана кашни килĕрен виçшер кăвакарчăн, тата виçшер çерçи тытса парăр та, çитĕ (и довольно). N. Сире сахалпа çитес çук (малого количества вам недостаточно), сахалтан та (самое меньшее) сире пĕр пăт кирлĕ. N. Эх, çитмен пуранăç, мĕн чухлĕ çынна эсĕ тĕттĕме хăвартăн! N. Ачасемпе калаçса пăхасчĕ пирĕн, ун чухне мана ĕмĕр çитнĕн туйăнĕччĕ вара. ССО. Таванăмсем! пытанса выртасси çитĕ ĕнтĕ! О сохр. здор. Тӳшек питне малтан каланă пек вĕри шывпа вĕретсе тасат, вара çатрĕ те (вот и всё). N. Эпĕ мĕн çитменшĕн хамаăн чи çывах çыннăма сирĕн аллăра парăп? Чем люди живы. Симунăн вара пурăнăçĕ çитсе тăра пуçланă. Семен стал жить в достатке. Изамб. Т. Мункунта укçа илни çитмес (недостаточно того, что...), çăмартине те, хăпартуне те пухса çӳреççĕ (попы). Ib. Çитменнипе лашана сутса ятăмăр. N. Çитменнине тата атти (анни) пырса кĕчĕ. Ой-к. † Пус-кил арĕм сӳс тĕвет; эп те тĕвем, терĕм те, кисип çитмеç, терĕ, тет. Кисип илме карăм та, йăтти хăр-хам! терĕ, тет. Регули 247. Окçа çитменрен (scr. çитменирен) çӳремест вăл. Он не путешествует потому, что у него недостает денег. Ст. Шаймурз. † Шур кăвакал чĕпписем кӳл-кӳл урлă, сĕлĕ сапса сĕлĕ çитмерĕ. Н. Сунар. Халĕ ĕнтĕ, ватăлсассăн, ĕçлеме вăй çитейми пуçларĕ те, вăл мана хăваласа ячĕ, тенĕ. Н. Сунар. Вăл ĕлĕк çамрăк чухне аван ĕçленĕ те, халĕ, ватăлсан, унăн ĕçлеме вăйĕ çитейми пулнă. Качал. Патша хĕрĕ курчĕ, тит те, çакна, калать, тит: ма килтĕн, Йăван, тесе каларĕ, тит. Эпĕ пĕтни çитмеçт-и? Кай, атту пĕтетĕн эс те, тесе каларĕ, тит (она). Пазух. Сирĕн пек ырă çын, ай, умĕнче тата тутлă чĕлхем, ай, çитмерĕ. Кожар. Пичĕшин, кахаллипе ĕçлемесĕр пурăнса, çиме те çитми пулнă. Его старший брат стал скудаться едой. Юрк. Чиркĕве кĕрсен, çав аллинчи çуртисене кашни турăш умне çутса ларта пуçлат. Пурин умне те пĕрер çурта лартсан, пĕр турăш умне лартма çурта çитмест. Ib. Сана уйăрса пани çитмен халĕ. Мана мĕн чухлĕ патăр? N. Пурăнăç çитмен пирки выçăллă-тутăллă пурăнса аран ӳскелерĕм. ЧС. Ачасене татах тем çитмес: кушилти çăмартана капăр (вдруг, сразу) тăкса яраççĕ те, пĕри те пĕри илес тесе, сыранса ӳкеççĕ. N. Вăл панипе çитмерĕ. Данного им не хватило. N. Саххăрпа çитет поль. Сахару-то, поди, достаточно (т. е. больше не надо). N. Ĕлĕк пирĕн нихçан та çиме çитместчĕ. Якейк. Эс мана окçа тыр вырнăшăн кĕт çитимирах патăн (не додал). Ib. Çорт лартма Иванăн хатĕр çите пырать. Иван почти что приготовил материал для стройки. Яжутк. Çулталăкне çĕр сумпа çите. Будет достаточно ста (ассигнованных) рублей в год. Юрк. Çĕнĕ-çын чухне хунямăшне пĕр витре шыв карташĕнчи пуссинчен кӳрсе пама ӳркенекен çынна, халĕ тата таçтан аякран та пулин ирĕксĕр тултас пулат. Ахаль те чăлах япалана, наяна, çитнĕ те... тытăнат хуняшшĕне: пус та туса памарĕ, тесе, вăрçма. Собр. Ĕçсе çитнĕ, тек ĕçсе капан тăвас çук, теççĕ. Йӳç. такăнт. 37. Ну, кум, ан ятла çисе те, ĕçсе те çитрĕ. Манăн каяс ĕнтĕ, питĕ ĕçсĕр пултăм. || Касаться. N. Лашине куритене çитмеллех кăкарман. || Сравняться. Янш.-Норв. Тĕр таврашĕнчен вара ăна çитекенни те çук: ăна хуть те мĕнле тĕр пуçласа пар, вăл ăна пĕр самантах тума вĕренет. Собр. Тӳрĕ пурăннине ним те çитмĕ, теççĕ. (Послов.). N. Ача-пăчана ху куç умĕнче тытнине нимĕн те çитмест. N. Вĕсен çулчисене, кăларичченех (до вырытия корнеплодов), татманнине нимĕн те çитмест (лучше всего не рвать). N. Нумай тĕрлĕ суран пур, чĕре суранне çитеймест. N. Эсир ăçта мана çитме! Тăв. 37. Ну-у, кăна уш ан кала та. Ваньккана Кирукăн çитме питĕ инçе. N. Ку Якор патне çитес çок. Ему с Егором не сравняться. С. Айб. † Нумай пĕтет, сахал çитет, пĕрле тăнине мĕн çитет? || Приближаться. N. † Хăят çите пуçласан, хĕр пухăнать урама; Хăят çитсе иртсессĕн, хĕр саланат урамран. СТИК. Эс миçере? — Çирĕмре.— Эй сана салтака кайма вăхăт çите пырат иккен! (Выражает близость солдатчины, не указывая на приближение во времени). || Успевать, подоспевать. С. Айб. † Савнă тусăм аса килнĕ чух çитеймерĕм эпĕ чыспала. БАБ. Ку тукатмăш хĕвел аннă вăхăтра вилчĕ те, çĕрле пулса çитиччен ун вилни çинчен пĕтĕм ял пĕлсе çитрĕ. Собр. † Пире курайман тăшмансенĕн куçĕ ăçтан курса çитет-ши? Орау. Иванĕпе Макарĕ çитнĕ те унта (уж там, везде поспевают шедьмецы)! В. С. Разум. КЧП. Вăл килессе кĕтех тăрса урока çитеймерĕм. || Вернуться, обратиться на... N. Хам тунă йăнăшсем хамах çитрĕç, вĕсем пуçăм çинчи çӳçрей те йышлăланчĕç. Нижар. † Кайăк-хур пырать картипе, кайри мала иртминччĕ: эпир çакăнта ĕçсе çисе юрлани хамăр хыçран çитминччĕ. || Наступать. Юрк. Çитес пин те тăхăрçĕрмĕш çулта. В будущем 1900 году. Орау. Çитес хĕлте (будущею зимою) кĕлетне кăлараймăпăр-и-ха, сыв пулсан! Четырлч. Çитнĕ çулхи (наступившего года) куланай пулат, çак парăмсене тырă пулнă çул пурне те ытаççĕ. Якейк. Пирн те каяс çиттĕр поль. Поди и нам наступила пора уходить. (уезжать). СТИК. Çитес вырсарникун, çитес эрнере, çитес уйăхра. (В этих выражениях „килес“ не употребляют). Ib. Çитес праçникре тата килĕр. Кан. Етĕрнери эрех савăчĕ-çуртне çитес кунсенчех юсаса çитереççĕ (кончат ремонтировать). ТХКА. Тăхти, çитес çул клевĕр лартам-ха, сана вара клевĕр пăтти пĕçерсе парам, клевĕр кукли туса çитерем. Чхĕйп. Вара вăлсам çитес каç, юпа тăвас тенĕ чух, пĕр пĕчĕк сĕтел, тата тепĕр пĕчĕк пукан туса хатĕрленĕ. ГТТ. Ваттисенче вилнĕ. Умер (-ла) в старости. N. Анчах вăл вăхăт çитсех çитмен пулĕ ахăр (видно еще не совсем наступило). N. Ача çурални сакăр кун çитсен (когда исполнится в дней со дня рождения ребенка). ЧС. Манăн асанне вилни пилĕк çул çитет ĕнтĕ. НАК. Киле каяс вăхăт çитерехпеле, когда уже приближалось время отъезда. || В качестве вспомог. гл. N. Новгород пĕтĕмпех пĕтсе çитнĕ. Баран. 107. Тинех вара вĕллере йĕрке килсе çитет (наступает порядок). N. Вĕренсе çитсе кĕнеке вулăр, хытă çĕре кăпăк тăвăр. Ала 62. Пурте ларса çитсен, когда все усядутся. Ib. 80. Ĕçсе-çисе çитсессĕн, вырттарса çывратрĕç старике. Чăвашсем. Çутăлса çитсен, когда рассвело (-ет). Пĕтĕмпе тĕттĕм пулса çитсен, когда совсем потемнело (-ет). Виçĕ пус. 17. Начарланса çитет. В. С. Разум. КЧП. Микулай ӳссе çитнĕ. О сохр. здор. Пирĕн ĕçе çавăн пек: тасалса та çитме çук (т. е. не находишь времени привести себя в порядок). N. Çамрăк ачасем салтака кайиччен нумай вĕренсе çитеççĕ. N. Мĕнле ку чиновниксем, улпутсем пит „кăмăллă“ пулса çитрĕç? N. Килсе çитнĕ. N. Пурăнсан-пурăнсан, хай чир чиперех пусмăрласа çитет. N. Начарланнăçем начарланса çитнĕ. Чума. Вăй-хăвачĕ пĕтĕмпех пĕтсе çитнĕ (у нее). N. Выльăхсем самăрланса çитрĕç. Цив. Çырмана лашасене тытма пырса çитрĕ. Н. Сунар. Вăл ман пата чупса çитсе (подбежав), мана калар. Бес. чув. 4—5. Ун çинчен: ку пуйса çитрĕ, теме те юратьчĕ. N. Кунта халăх пайтах пуçтарăнса çитнĕ иккен. СВТ. Тата ача пĕр-пĕр чирпе чирлĕ пулсассăн та, сывалса çитиччен ăна шатра касма юрамасть, теççĕ. Альш. † Ӳссе пĕвĕм çитсессĕн, эпĕ усал пултăм-и? (Хĕр Йĕрри). N. Вĕсем мана эпĕ аптăраса çитнĕ вăхăтра кклсе тапăнчĕç. N. Курăк ирхине чечеке ларса çитет. N. Сан хаярлă-хунтан хăраса çитрĕмер. N. Сывлăшăм пĕтсе çитрĕ. N. Шăп тăват сехет тĕлне килсе çитрĕ. Пришед ровно в четыре часа (секунда в секунду, без опоздания). || Быть готовым (доходить до того, что...). Юрк. Хăшне пăхнă, ăна, юратлипе ытараймасăр, чуп-туса илессе çитетĕн. Н. Шинкусы. Тем парасса çитнĕ. Был готов отдать не знаю что. См. ахаль ту. БАБ. Юман хăй тĕреклĕ, çирĕп те, кăмпи те хăватлă теççĕ, курăнать; таçтан илессе çитеççĕ сассим (готовы взять откуда бы ни было). || В чувашизмах. Четыре пути. Çитĕнсен евчĕсем ăçтан çитнĕ унтан (отовсюду) пыра пуçларĕç. N. Ăçта çитнĕ унта, куда ни пойдешь — всюду... N. Ăçтан çитнĕ унтан, со всех сторон, отовсюду. ТММ. Ăçтан çитнĕ туйăма, кушак пуç пек хыпама.

çул

çол (с’ул, с’ол), дорога. Б. Олг. Çола тохсан, ут йăлăнчĕ (= ывăнчĕ). Бес. чув. 1. Ку пасар çул пăсăлас уммĕнхине пурте пĕлеççĕ. Все знают, что этот базар бывает перед распутицей. Орау. Вăрманпа çул пур-и? Ib. Вăрман виттĕр çул пур-и? Ib. Кӳл тăрăх çул çук. Ib. Уйра та çулсем хурала пуçларĕç, çуркунне пулать. Дик. леб. 47. Йывăç лартса тухнă çул тăрăх. N. † Урам йĕрĕ (след моих ног) çул пултăр; çак ял ачи тус пултăр. Регули 20. Килнĕ çолпа кайлах карĕ. Вернулся тем же путем назад. Ib. 637. Çол олăхпа лайăх-и? Хороша-ли дорога лугами? Ib. 1104. Çол вăрманпа каять. Дорога идет лесом. Ib. 1441. Эп каймастăп, çол осал (утсем килте çук.) Ib. 1444. Кăтарт она çол, вăл ак çохалтăр. Ib. 1446. Мана çол кăтартса яр, манăн çохалас марччĕ (чтобы мне не заблудиться). Якейк. Вăрманта çол пит тăвăр (узка): ик орапа тĕл полсан, иртме кансĕр (трудно разъехаться). Ib. Ман тор лаша çол лайăх ертсе пырать. Ib. Çол ик аяккипа та канав пырать. Ib. † Мăн çол çинче опос вырĕс: валти лаши пасарнă, хӳри-çилхи кăвакарнă, сол тытасси йăвăр поль. Изамб. Т. Ул йĕрпе пĕр пилĕк çухрăм кайсан, пĕр çула тухнă. Шурăм-п. Кушак çул татсан (перейдет, пересечет), телей пулмаçть. Ст. Чек. Çула кайнă чух кушак е çын çул урлă каçса кайсан (если перейдет), çул ăнмас, тет. ТММ. Каякана (для идущего) пĕр çул, шыракана çĕр çул. (Послов.). N. Эсĕ каяс çул çинче. N. Çак вăрман хушшипе кукăр-макăр çул каять (идет извилистая дорога). С.-Устье. Эсĕ çул пĕлетĕн-и çак вăрмантан тухма? тет. Салтак калат патша ывăлне: йăвăç тăрне хупарса пăх: хĕш енче çутă пур. Çав енеле турат хуçса пăрах, тет. Патша ывăлĕ, хупарса, турат пăрахрĕ, тет. Кайран, патша ывăлĕ ансан, çутă енеле кайнă, тет. Кайсан-кайсан, пĕр пысăк çурт патне пырса çитрĕç, тет. Коракыш. Вĕсем, çул çухатса (заблудившись), нумай макăрса çӳренĕ. Изамб. Т. Кĕркунне, çул ӳксен (когда установится санная дорога), сутта каяççĕ. Ала 81. Килесси килетĕп те, çул яр мана, терĕ, тет, старик. Поехать-то поеду, но только пропусти. Кан. Пĕр маях çăмăр, тата çул начар тăрĕ. Ала 66. Сĕт çулпа тухса карăмар, çу çулпа килсе кĕтĕмĕр. Сред. Юм. Çôл уçăлчĕ. Дорога теперь открыта. Ib. Çôл сăхă. Дорога тяжела для езды (зимой). Баран. 201. Пĕтĕм çул çийĕ вилнĕ çын пулнă. По всей Дороге валялись трупы. В. С. Разум. КЧП. Çынсем пĕр маях уттараççĕ çулпала. Юрк. Улпутпа лаккей çулпа ларса пыраççĕ (едут в экипаже). Букв. 1904. Çул хура, лавна ху йывăртарах тиенĕ, çапах тата лашуна хĕнетĕн. Альш. Унта та çулсăр çĕртен çӳреме çук. И там нельзя ехать по тому месту, где не проложена дорога. Ib. † Кăçал ыраш пуссисем пит аякра: ялан кукăр çулпалан каймалла. N. Землянкă йĕри-тавра чăрăш турачĕ лартса çаврăннă икĕ ерет, пĕтĕм çул туса пĕтернĕ. Орау. Çул çемçеличчен (юр йăшиччен), до распутицы. N. Çул картланаччен (осенью). N. Çулсем çинче шăнса вилнĕ сала-кайăкĕсем выртаççĕ. || Путь, путина. Кн. для чт. 136. Çул килнĕ майĕпе шăнкăрчăсем кăшт канчĕç те, унтан часрах хирсене, çаранлăхсене çырмасене вĕçе пуçларĕç. N. Мана ама-çури пайтах ылханчĕ: кайма çул, килме вут, тетчĕ. N. Çул çинче тутар мĕн пулассине шухăшласах пырать, тет, теççĕ. (Послов.). М. Тюмерли. Вара, пурте пухăнса çитсен, çула тапранса каяççĕ. Вĕсем кайнă чухне пит шавласа каяççĕ. N. Çол çинче лайăх килтĕмĕр. Сред. Юм. Çôл çӳреме каякан çынна: çôл ăнтăр, тесе, каласа кăларса яраççĕ. N. Москваран Перĕм çĕрне çитесси пайтах çул. ЧП. Кĕркунне пулсан, çуна çӳлĕ ӳксен. КС. Çулне ял тулашĕнчен ячĕç. Заставили ездить проезжих мимо деревни. N. Унтан çул ямаççĕ! Там запрещают ездить! КС. Унтан çул каймасть. Там ехать не надо, не эта дорога. Регули 636. Çол шупа вăрăм. Ib. 31. Вăлсам çол çӳремелли турĕç. N. Çула тухнă чухне, при выезде в дорогу; çула тухса кайнă чухне, в самый момент выезда (выхода) в дорогу. Ст. Чек. Сирĕн патăра кĕме çул килмерĕ (не случилось пути). Ib. Ваня пуян патне кайма çул килмес. Ib. Çула кайнă чух кушак е çын çул урлă каçса кайсан, çул ăнмас, тет (пути не будет. т. е. не достигается цель путешествия). Лашм. † Çӳрен утма ятăм çул çуреме, тытма чĕлпĕр вăрăм пулмарĕ. N. Ырă çынпа çула тухсан, çул иртнине сисместĕн, теççĕ. (Послов.). Альш. Инçе çула хĕр парсан, килни-кайни курăнмас. N. Эсĕ хăвăн чуру Иосифпа пĕрле çула пынă. Янтик. Çул кĕске пултăр тесе, уйăрăлнă чухне пĕри те пуса инçе каять пулсан, тепри ăна: çул кĕске пултăр ĕнтĕ сана, чипер кай, тет. Ир. Сывл. ЗЗ. Çул парах! Кан. Враг. † Хĕрсем çулĕ ăстăльте? Аслă урамăн варринче, хапха умĕнче сак çинче, симĕс сатăн айĕнче, пурçын тĕрри аллинче. Сред. Юм. Çôл питĕрнчĕ. Нигде ходу нет. N. Ыратнине чăтаймасăр, эпĕ çула тăршипех (всю дорогу) кăçкăрса макăрса пытăм. Сунт. Çул çине тухакана укçи те, япали те кирлĕ вĕт. N. Аяк çол, дальняя дорога. N. Пире кирлĕ япаласем çул çинче килме тухнă (уже в пути). N. Кил çулĕ çинче, на дороге домой. КС. Манăн çулĕ уçăлнă. У меня нет препятствий. Собр. † Инçе çултан хурăнташ турăм ĕмĕрлĕхе пĕрле пурăнасшăн. || Проход. Янтик. Халăх ик айккинелле уйăрлса (сирĕлсе), ăна иртсе кайма сарлака çул турĕç (пачĕç). N. Ывалĕ килте мар-тăк — икĕ айкки пĕр çул сана. || Дымовой проход. Пир. Ял. 1928, № 51. Анчах, кăмакан тĕтĕм çулĕ нумайрах пулас пулать. || В перен. смысле. Собр. Куçсăр çын хăй умăнчи чашки çинче те çулне тупаймаçть, теççĕ. (Послов.). Толст. Ку манăн çулпа килмерĕ, ӳссĕр тавăрăнчĕ, курăнать, терĕ, тет. || Назв. духов. N. Унтан кайран турă çулне пăтă, турă амăшĕ çулне юсман паратпăр, теççĕ. || Встреч. в выражении: N. † Вăрманта упа, аннеçĕм, хирте кашкăр, аттеçĕм! Ăçта хурам-ши пуççăма? Çӳлелле пăхрăм — çул çӳлĕ, çĕрелле пăхрăм — çĕр хытă. || Грива? (Срв. тюрк. jaл, грива). Пазух. Хура лаша çулĕсем, пĕкĕрен çӳлĕ пуçĕсем. || Влагалище. Сборн. по мед. Пит хытă ыратнă чух, ача пуçĕ хăвăрт килсе çулĕ çурăласран, ача пуçне кăшт тытас пулать. || Право. N. Манăн çол пор.

çол çемĕн

по-пути. Пшкрт. Çол çемĕн мана лартса кай. Так и в Тюрл.

çурă

(с’уры̆), половина. См. çур. О сохр. здор. Холерпа чирленĕ çынсенчен пĕр çуррине яхăн анчах чĕрĕлеççĕ, ыттисем пурте вилеççĕ. Панклеи. Хоçи: тепĕр çол порн, вара окçа пĕтĕмпех парап, тет. Ача, пурнас мар çорри, виçĕмĕш çола виççĕр тенкĕ итет (наполовину собираясь не жить, т. е. готовый уйти). N. Чăкăт çурă чăкăт. Полтора чыгыта. N. Эпир те теçеттине выртартăмăр сала çĕрне, çынсем кунтан исе карĕç те, çирĕм пилĕк тенке калаçса кайнă; çуринче (в полдесятине) пилĕк пулат, пилĕк çурă (урапа) пулат. N. Пĕрре çурă, иккĕ çурă. Этем йăх. еп. пуç. кай. 58. Пăр питĕ майĕпе шунă: тавлăкра вăл çурă е пĕр чалăшран ытла каяйман. N. Çурри яхăн, до половины. N. Вуниккĕмĕш çурри (половина двенадцатого), тет Натта. Срв. вуниккĕмĕш 25 минут. N. Вăл чирпе çын чĕрĕллех çурри вилсе çӳрет. Çĕнтерчĕ 17. Кĕрпене те эпĕ çурри хăйăр хутăштарса патăм. Виçĕ пус 40. Хăрах çуррин çумне ыраш пуссин пĕчĕк пайне çыпăçтарса лартса, унта çур-тырри акаççĕ, тепĕр çуррин çумне хура пусăран юлнă пĕчĕк пая çыпăçтарса лартса, хура пусса хăвараççĕ. Кан. Улма кăçал пĕлтĕрхин çурри чухлĕ те тухас çук. Ib. 221. Хальхи вăхăта ĕçсене çурри-çукрах туса пĕтернĕ. Собр. † Илĕп, илĕп, тесе, илĕртрĕн те, çурри хĕр ĕмĕрне иртертĕм. Дик. леб. 40. Хĕвел ĕнтĕ çуррине яхăн шыва пытанчĕ. Якейк. Эпĕр онта конти чохлехчĕ, тата контин çорриччĕ, тата çоррин çорриччĕ. Нас было там столько, сколько здесь, да еще половина, да четверть. Ib. Пиртен çорри конта. Половина нас здесь. Ib. Эс аçун çорри те порнас çок. Ты и половина жизни отца не проживешь. Ib. Эс аçун çорри та пĕлместĕн. Ты и половины того, что знает отец, не знаешь. Ib. Эс ман çорри та пĕлместĕн. Ib. Ман çорри порнсан пырĕччĕ те, порнимăн çав. Альш. † Çичĕ ют килне кайсассăн, шыва кайма хушсассăн, çурри витре çĕклесен, начар килчĕ тийĕçĕ. Ib. † Хампа пĕрле тăрса юрлакана çурри чуна çурса парăттăм. Сборн. по мед. Çурри сĕт, çурри шыв хутăштарас пулать. Изамб. Т. Ул вара çурринчен хăпарса шăтăклă-шăтăклă пулса пиçет. Ала 56. Çурри йăвăçа сĕрсе çитсен, когда допилили до половины дерева. Шурăм-п. Калаçасса — çурри чăвашла, çурри вырăсла калаçаççĕ. Таса пĕр чĕлхепе калаçма пĕлмеççĕ. N. Карасĕ лучăрканнă та, пылĕ çурри яхăн юхса тухнă. Сот был измят, и мед из него наполовииу вытек. С. Айб. Касас пулать улма çуррине. Тайба-Т. Çурри чуна çурса парăттăм, чунран пуçне хама пурăнма халь пулсаи. Юрк. Упăшки те ăна хирĕç: мĕн парасси-мĕнĕ-çурри чунăма çурса парăттăм, тет кулса. N. † Ялан хамăр тăван тиекене çурри чунма парăттăм. Ачач 8. Темле çӳçенкелесе илетĕн. Ах çапах та, аван вăл унашкал çурри тĕлĕрсе, çурри тĕлĕрмесĕр выртнă вăхăтра.

Çурçан