Поиск: «ача»

Введите слово для поиска

Область поиска:

Чувашско-русский словарь (1982)

аванмарлан

2.
смущаться, чувствовать неловкость
ача ют çынсем пуррипе аванмарланчĕ — мальчик смутился в присутствии незнакомых людей

авăрттар

2.
то же что авăрт 3.
ача кукăле авăрттарать кăна — мальчик так и уплетает пирог

авкалан

3.
извиваться, корчиться
ача ыратнипе авкаланать — мальчик корчится от боли

азбука

азбучный
азбука йĕрки — азбучный порядок
ача азбукăна вĕренчĕ — мальчик выучился азбуке

ай

нижний
вăрман айĕ — подлесок
кăмака айĕ — подпечек
çăм айĕ — подшерсток
çурт айĕ — низ дома
ту айĕ — подножие горы
хапха айĕ — подворотня
хул айĕ — подмышка
хуран айĕ — кострище под котлом
ай кĕлет — нижний этаж сарая
ай пăл-тăр — нижний этаж сеней, подсенье
ача айĕ йĕпеннĕ — ребенок подмочил пеленки

айван

простовато, наивно, простодушно, бесхитростно
айван шухăш — наивная мысль
айван ан пул! — не будь простаком!
вăл ача пекех айван — он бесхитростен как дитя
айвана пер — наивничать, прикидываться простачком
вăл çынни айвантарахскер — он простоват

айванкка

простоватый, наивный, простодушный, бесхитростный
айванкка ача — наивный ребенок

айванлăх

2.
глупость, неразумие
ача-пăча айванлăхă — детскость, ребячье неразумие
манăн айванлăха каçар — прости мне мою глупость

айкан

то же, что айкаш 1—5.
ача-пăча айканма юратать — детвора любит шалить

айкашу

2.
шалости, баловство
ача-пăча айкашăвĕ — детские шалости

айкашуллă

озорной, шаловливый
айкашуллă ача-пăча — озорная детвора

алă

ручной
ал арманĕ — ручная мельница
алă ĕçĕ — ручная работа
ал лаппи  — ладонь
ал пичĕ — ладонь
ал тупанĕ — ладонь
алă пăчки — ножовка, ручная пила
алă протезĕ — протез руки
алă сехечĕ — наручные часы
ал сыппи — запястье
ал çупкăмĕ — кисть руки
ал çупки — кисть руки
ал туйи — трость, посох
ал туни — рука, предплечье
ал хурси — рука, предплечье
ал тӳрчĕ — тыльная сторона кисти руки
ал тӳртĕшĕ — тыльная сторона кисти руки
алăри ача — грудной ребенок
алăран алла — из рук в руки (передавать)

алă вĕççĕн —
1) рукою, руками, вручную
алă вĕççĕн çапăç — биться врукопашную
2) с рук
алă вĕççĕн сут —продавать вразнос, с рук

алă витĕр пăх — смотреть, прикрывая глаза рукой
алă пар — обмениваться рукопожатием, подавать руку для приветствия
алă тыт — обмениваться рукопожатием, подавать руку для приветствия
алă сиктер — вывихнуть руку
алă çуп — хлопать в ладоши, аплодировать
алăпа çыр — писать от руки

алла вĕрен — 1) привыкать к рукам (о ребенке) 2) приручаться (о животном)
алла вĕрент — 1) приучать к рукам (ребенка) 2) приручать (животное)
алла ил — 1) взять на руки 2) забрать в свои руки
алла кĕр (лек)  — попасться в руки к кому-л.
алла пар — дать в руки
алла тыттар — вручить
Вутăн алли вăрăм. — посл. У огня руки длинные.
Вăррăн алли илет те пĕвĕ çĕклет. — посл. Вор берет руками, да расплачивается боками.

алпастă

грязный, неряшливый
ку ача чăн-чăн алпастă — этот мальчик настоящий грязнуля

алхасу

2.
шалость, проказы, озорство, баловство
ача-пăча алхасăвĕ — детские шалости

алхасуллă

шаловливо, озорно
алхасуллă ача-пăча — озорная детвора

амак

1.
хворь, недуг, болезненное состояние
ача амакĕ — послеродовая болезнь
хаяр амак — злой недуг
тытан амак — падучая, эпилепсия
сурăха амак пулнă — овца заболела вертячкой

амалан

2.
подрастать, крепнуть, набирать силу
ача амаланса çитрĕ — ребенок окреп

амăшĕ

материнский
ача амăшĕ-геройня — мать-героиня
мăшăрсăр (ача амăшĕ) — мать-одиночка
пилĕк ача амăшĕ — мать пятерых детей
пулас ача амăшĕ — будущая мать, женщина на сносях
унăн амăшĕ нимĕç, ашшĕ чăваш — у него мать немка, а отец чуваш
ĕне виçĕ пăру амăшĕ пулнă — корова телилась трижды
Амăшĕне пăхса хĕрне ил. — посл. Выбирай девушку глядя на мать. (соотв. Какова мать, такова и дочь.
Амăшĕ пĕтмесĕр хĕрĕ пĕтмест. — посл. Пока будут матери, будут и дочери (т.е. невесты не переведутся).
Ашшĕ вилнĕ — çур тăлăх, амăшĕ вилнĕ — хăр тăлăх. — посл. Без отца ребенок полусирота, без матери — круглый сирота.

апăрша

бедный, несчастный, жалкий
апăрша, епле пĕтсе кайнă! — как она, бедняжка, похудела!
ку апăршана мĕнле пулăшас-ши? — как же помочь этому бедняге?
Пуян çын путек усрать, апăрша сын ача усрать. — посл. У богача много ягнят, у бедняка — детей.
Хĕрлĕ туна апăрша. (Кăвакарчăн). — загадка У босого бедняжки ноги красные. (Голубь).

аран

2.
с трудом, насилу
аран-аран — усил. от аран
ача пысăккисем хыççăн аран-аран ĕлкĕрсе пычĕ — мальчик с трудом поспевал за взрослыми

аркат

7.
трепать, истрепать
ача тумтире часах аркатнă — мальчик быстро истрепал одежду

арçын

мужской
вăтам çулхи арçын — мужчина средних лет
арçын ача — мальчик
арçын тивĕçĕ — мужское достоинство
арçын тумĕ — мужская одежда
арçын капашĕ те çук — (в нем) нет ничего мужского
арçынпа пурăн — сожительствовать с мужчиной
Арçын аллинчен, хĕр питĕнчен паллă. — посл. Мужчину видно по руке (по сноровке), а девушку — по лицу.

ас

2.
ум, разум, рассудок
ача-пăча асĕ — детский ум
асра та çуки — в мыслях не было
ача ас пĕлекен пулчĕ — ребенок стал понятливее

ас

III. глаг.

1.
озорничать, шалить, баловаться
аснă ача-пăчана чар — успокоить расшалившихся детей

асăрхамасла

разг.
нечаянно, невзначай, ненароком
асăрхамасла сăмах персе яр — брякнуть что-л. ненароком
ача асăрхамасла чашăк ӳкерчĕ — ребенок нечаянно уронил блюдо

аскăн

4.
шаловливый, озорной
аскăн ача-пăча — озорная детвора

аскăнлăх

3.
озорство, баловство, шалости
ача-пăча аскăнлăхĕ — детские шалости

аталан

2.
развиваться, крепнуть, укрепляться, упрочиваться
пĕчĕк ача хăвăрт аталанать — ребенок быстро крепнет
туслă çыхăнусем аталанаççĕ — развиваются дружеские связи
аталанса пыр — развиваться (постепенно или непрерывно)

ахăр

II. глаг.

1.
кричать, шуметь
галдеть, гомонить
прост.
Анкартинче апăрша ача пек ахăрать. (Тăмана). — загадка На гумне какой-то бедняжка кричит как ребенок. (Сова).

ача

детский
ребячий
разг.
ачам — мой ребенок
айван ача — наивное дитя
алăри ача — грудной ребенок
чĕчĕ ачи — грудной ребенок
пĕчĕк ача — ребенок, малыш
ача амăшĕ — мать
ача амăшĕ героиня — мать-героиня
ача вăййи — детская игра
ача кипки — пеленка
ача çитти — пеленка
ача сачĕ — детский сад
ача çурчĕ — детский дом
ача урапи — детская коляска
ача яслийĕ — детские ясли
шкул çулне çитмен ачасем — дети дошкольного возраста
ача чухне — в детстве
ача ĕмĕрт — кормить ребенка грудью
ача çурат — родить ребенка
ача ту — родить ребенка
ача пăрахни — выкидыш
ача çуратмалли çурт — родильный дом

ача

2.
мальчик
юноша
парень
разг.
сар ача — красивый (русый) парень
яш ача — юноша
ку ача питĕ çивĕч — этот мальчик очень бойкий

ача

3.
ребенок (сын или дочь)
арçын ача — мальчик, сын  
ывăл ача — мальчик, сын
вĕсен çичĕ ача пулнă — у них было семеро детей
ачин ачи — внук, внучка
ачин ачин ачи — правнук, правнучка
ку кам ачи? — Кураковсен — чей это сын? и чья это дочь? — Кураковых

ача

6. разг.
в роли межд.:
кунта çухалса кайма та пулать, ача! — тут можно и заблудиться, черт возьми!

ачам

1.
см. ача 1.

ача-пăча

разг.
детский, ребяческий, ребячий разг.
ача-пăча консультацийĕ — детская консультация
урамра ача-пăча шавлать — на улице шумит детвора
санăн ача-пăча пур-и? — тебя есть дети?

ача-пăчаллă

с детьми
ача-пăчаллă хĕрарăм — женщина, имеющая детей
ача-пăчаллă пул — обзавестись детьми, заиметь детей

ача-пăчасăр

без детей
ача-пăчасăр мăшăр — бездетные супруги

ачаш

в неге, в холе
ачаш ача — избалованный ребенок
ăна ачаш усранă — его растили в холе
аннӳ патĕнчи ачаша çӳп шăтăкне пăрахса хăвар — фольк. негу, которую ты видела у матери, оставь в углу с мусором (из свадебной песни)
Ачаш хĕр ача тăвать, ачаш ывăл вăрă тăвать. — посл. Избалованная дочь родит в девушках, избалованный сын становится вором.

ашкăнчăк

озорной, шаловливый
ашкăнчăк ача — озорной мальчик

ашшĕ

отца, отцовский
виçĕ ача ашшĕ — отец троих детей
вĕсен ашшĕсем пĕр тăван — их отцы — родные братья

ашшĕ-амăшĕ

родительский
ача ашшĕ-амăшĕ — родители ребенка
ашшĕ-амăшĕсен — комитечĕ родительский комитет
ашшĕ-амăшĕсен пухăвĕ — родительское собрание

ашшĕ-амăшĕсĕр

без отца и матери, без родителей
ашшĕ-амăшĕсĕр ача-пăча — дети, не имеющие родителей
вăл ашшĕ-амăшĕсĕр ӳснĕ — он вырос без отца и матери

библиотека

библиотечный
ача-пăча библиотеки — детская библиотека
куçса çӳрекен библиотека — передвижная библиотека, библиотека-передвижка
библиотека техникумĕ — библиотечный техникум

вараланчăк

грязный, загрязненный
измазанный

вараланчăк кĕпе — грязная рубашка
вараланчăк шыв — загрязненная вода
ытла та вараланчăк ку ача! — ну и замарашка же этот мальчишка!

васкаварлă

быстро, проворно
васкаварлă ача — проворный мальчик
вăл ватă пулин те васкаварлă ĕçлет — он хотя и стар, но работает проворно

вашаклан

становиться нервным, легко возбудимым, неспокойным
ача вашакланчĕ — ребенок стал неспокойным

вăйă

игровой
ача вăййи — детская игра
пукане вăййи — игра в куклы
спорт вăййисем — спортивные игры
вăйă юррисем — игровые песни
вăййа хутшăн — включиться в игру
Вăйăран вăкăр тухать. — погов. Баловство до добра не доведет.

вăйăрхан

2.
беспокоиться, тревожиться
ача-пăчашăн вăйăрхан — беспокоиться о детях

вăйлаттар

II.
производить свист (движущимся предметом)
ача хулăпа сулса вăйлаттарать — мальчик со свистом рассекает воздух прутом

вăнт

то же, что вăнк
ача лаша çинчен вăнт çеç ывтăнса юлчĕ — мальчик кубарем полетел с лошади

вăрă

2.
воровство, кража
хĕр вăрри — умыкание невесты, похищение невесты
вăрă ту — воровать, заниматься воровством
вăрра тытăн — приниматься за воровство
вăрăпа лек — попасться на воровстве
Ачаш хĕр ача тăвать, ачаш ывăл вăрă тăвать. — посл. Избалованная дочь рожает (в девках), избалованный сын пускается на воровство.

вăр-вар

быстро, проворно, расторопно, ловко
вăр-вар ача — проворный мальчик
вăл питĕ вăр-вар çын — он очень расторопный человек
вăр-вар ĕçле — работать проворно, быстро

вăрç

4.
капризничать
ача вăрçса выртать — ребенок капризничает

вăрçчан

драчливый
вăрçчан ача — драчливый мальчуган

вăтанчăк

застенчиво, несмело, робко
вăтанчăк ача — застенчивый ребенок
вăтанчăк калаç — говорить несмело

вăтăр

II. глаг.

1.
делать что-л. энергично
прилагать усилие, напрягаться

ача çăкăра вăтăрать анчах — мальчик уплетает хлеб за обе щеки

велодром

велосипед
велосипед
велосипедный
велосипед урапи — колесо велосипеда, велосипедное колесо
ача-пăча велосипечĕ — детский велосипед
виçĕ урапаллă велосипед — трехколесный велосипед
велосипедпа чупакансен ăмăртăвĕ — гонки на велосипедах, велогонки
велосипедпа ярăн — кататься на велосипеде

вĕлер

3.
очень хотеть, страстно желать, жаждать
ача велосипед илесшĕн вĕлерет — мальчик очень хочет, чтобы ему купили велосипед

вĕлтĕрти

2. перен.
шустрый, подвижный, быстрый
вĕлтĕрти ача — шустрый мальчик

вĕр

III.

1. подр. —
о быстром разбегании в разные стороны

вĕрр — усил. от вĕр III. 1.
ача-пăчасем вĕрр! саланчĕç — дети бросились врассыпную  

вĕселенчĕк

неповоротливый, неуклюжий, медлительный
вĕселенчĕк ача — неповоротливый мальчик

вĕтĕ

2.
маленький
вĕтĕ ача-пăча — малые дети
ватти те вĕтти — старые да малые

вĕтĕлти

1.
подвижный, быстрый, шустрый, проворный
вĕтĕлти ача — шустрый мальчик
вĕтĕлти кăсăя — проворная синица

вилĕ

мертвый
дохлый
(о животном)
йытă вилли — дохлая собака, труп собаки
çын вилли — труп человека, мертвец
вилĕ пулă — дохлая рыба
вилĕ шăтăкĕ — могила
вилĕ карти — диал. кладбище
вилĕ пытар — хоронить покойника
ни вилĕ ни чĕрĕ — ни жив ни мертв
вилĕ ача çурат — родить мертвого ребенка

виççĕ

1. в качестве подл., доп.
три
ача виççĕре — ребенку три года
икĕ хут виççĕ — улттă — дважды три — шесть
виççĕри автобуспа кайăпăр — поедем на трехчасовом автобусе
виççĕччен шутлатăп — считаю до трех

витлев

1.
поддразнивание
витлев сăмахсем — дразнилки разг.
ача-пăча витлевĕ — детские дразнилки

вичкĕн

бойко, живо
горячо

вичкĕн ача — бойкий мальчик
вичкĕн калаç — говорить бойко

воспитанник

воспитанник
ача çурчĕн воспитанникĕсем — воспитанники детского дома

врач

докторский
аслă тухтăр — главный доктор
ача-пăча тухтăрĕ — детский доктор, педиатр
хĕрарăм тухтăр — женщина-доктор
хĕрарăм тухтăрĕ — доктор-гинеколог
тухтăр пулăшăвĕ — докторская помощь

вуниккĕ

числ. колич.
при абстр. счете, в качестве подл., доп.

двенадцать

ача вуникке кайнă — мальчику пошел двенадцатый год

вунпĕр

числ. колич. при абстр. и конкр. счете
одиннадцать
одиннадцати-

вунпĕр ача — одиннадцать детей
хĕр вунпĕр тултарчĕ — дочери исполнилось одиннадцать (лет)
вунпĕртен виççĕ катар — из одиннадцати вычесть три

вунтăваттă

числ. колич. при абстр. счете, в качестве подл., доп.
четырнадцать

ача вунтăваттă тултарнă — мальчику исполнилось четырнадцать (лет)

выля

1.
играть
развлекаться, забавляться

ача-пăча урамра вылять — дети играют на улице

вырнаç

3.
помещаться, умещаться, вмещаться
автобуса пурте вырнаçрĕç — все уместились в автобусе
пин ача вырнаçмалăх шкул — школа на тысячу ученических мест

вырт

6.
в сочет. с деепр. другого гл. употр. в роли вспом. глагола:
ача чирлесе выртать — ребенок лежит больной
çĕрсе вырт — гнить
ишĕлсе вырт — лежать в развалинах, быть разрушенным
сарăлса вырт — простираться
тăсăлса вырт — тянуться, уходить вдаль (напр. о дороге)

героиня

ача амăшĕ-героиня — мать-героиня

гольф

2.
гольф, гольфы (чĕркуççи таран чăлха)
ача гольфĕ — детские гольфы

диафильм

диафильм (диапозитивсенчен тунă фильм)
ача-пăча диафильмĕ — детский диафильм
тĕслĕ диафильм — цветной диафильм

дискант

муз.
дискант (ача сасси евĕр çинçе сасă)

дисциплинăсăр

недисциплинированный
дисциплинăсăр ача недисциплинированный мальчик

дифтери

дифтерия, дифтерит (ача-пăчан ерекен пыр чирĕ)

ермĕш

хныкать, ныть, скулить разг.
ача ермĕшет — ребенок хнычет

завхоз

завхоз (хуçалăх заведующийĕ, заведующий хозяйством)
ача сачĕн завхозĕ — завхоз детсада

золотуха

разг.
золотуха (ача-пăча чирĕ, йăх)

игротека

игротека (ача-пăча вăйă хатĕрĕсен пуххи)
шкулти игротека — школьная игротека

икĕ

(ик)

числ. колич. при конкр. счете в качестве опр.
два
дву-, двух-

икĕ юлташ — два товарища
вăтăр икĕ кун — тридцать два дня

икĕ хут —
1) вдвое
йыш икĕ хут ӳсрĕ — семья увеличилась вдвое
2) дважды
ик хут иккĕ — тăваттă — дважды два — четыре

икĕ çуллăх — двухлетний (рассчитанный на два года)
икĕ çулхи — двухлетний (о возрасте)
икĕ çулхи ача — двухлетний ребенок
икĕ кун хушши — два дня, в течение двух дней

икĕ тĕрлĕ —
1) двоякий
икĕ тĕрлĕ ăнланни — двоякое понимание
2) двояко
куна икĕ тĕрлĕ ăнланма пулать — это можно понимать двояко

икĕ çĕрлĕн — врозь, в разных местах
ик кĕпçеллĕ пăшал — двуствольное ружье

ик уран тăр —
1) встать на дыбы, вздыбиться (о коне)
2) служить, стоять на задних лапах (о собаке)

икĕ хакпа сут — продавать вдвое дороже

иккĕ

числ. колич.

1. при абстр. счете в качестве подл., доп.
два

иккĕри автобус — двухчасовой автобус
виçĕ хут иккĕ — улттă — трижды два — шесть
тăваттă икке пайланать — четыре делится на два
ача иккĕ тултарчĕ — ребенку исполнилось два года
иккĕ çитесси вунă минут — без десяти минут два

ил

3.
брать (с собой)
киле илсе ĕçле — брать работу на дом
çула апат ил — взять в дорогу провизию
хупа мĕн илетĕи? — что ты возьмешь с собой?
ача хăйне çӳреве илменшĕн пăшăрханчĕ — мальчик огорчился, что его не взяли в поход

илен

2.
привыкать, привязываться
тянуться
к кому-чему-л.
ача асламăшне иленчĕ — ребенок привязался к бабушке
вăл театра иленнĕ — он любит театр, его тянет в театр
алла илен — 1) привыкнуть к рукам (о ребенке) 2) приручиться, стать ручным

иленчĕк

1.
привязчивый, быстро привыкающий к кому-чему-л.
ку ача питĕ иленчĕк — этот ребенок быстро привыкает к людям

илĕх

1.
полнеть, поправляться
толстеть

ача илĕхрĕ — ребенок пополнел

илт

слышать
витĕр илт — хорошо слышать
илтсе юлаймарăн-и? — разве ты не расслышал?
калаçнине илт — слышать разговор
илтмĕш пул — притворяться неслышащим, глухим
илтмĕше пер — притворяться неслышащим, глухим
илтнĕ тăрăх — понаслышке
тем те илтме тиврĕ — довелось всего наслышаться
Ача макăрмасан, амăшĕ илтмест. — погов. Дитя не плачет — мать не разумеет.

имрет

2.
беспокоить, тревожить, мучить, терзать
ача амăшĕ хыççăн имретсе çӳрет — ребенок все время ходит за матерью, не давая ей покоя

имшер

2.
худой, тощий
хрупкий

имшер ача — 1) болезненный ребенок 2) хрупкий ребенок

иртĕнчĕк

шаловливый, избалованный
иртĕнчĕк ача — избалованный ребенок

йăваш

робко, несмело
йăваш ача — робкий мальчик

йăкăлти

непоседливый, подвижный
йăкăлти ача-пăча — непоседливая детвора

йăкăрти

3.
непоседливый, подвижный
йăкăрти ача — непоседливый ребенок

йăла-йĕрке

2.
поведение
ача-пăча йăли-йĕрки — детское поведение, детскость

йăлăнтар

2.
капризничать
ача йăлăнтарчĕ — ребенок закапризничал

йăлăнтармăш

капризный
йăлăнтармăш ача — капризный ребенок

йăл-ялт

подр. —
о быстрых движениях

ача йăл-ялт сиккелесе чупрĕ — мальчик побежал вприпрыжку
йĕри-тавра йăл-ялт пăхкаласа ил — быстро осмотреться, оглянуться

йăмшак

2.
не совсем здоровый, болезненный, слабый, хилый
йăмшак сасă — слабый голос
йăмшак ача — болезненный ребенок

йăмшакла

2.
прихварывать, недомогать
ача йăмшаклать — ребенку нездоровится

йăнкăрав

трескотня, болтовня
шум и гам

урамра кунĕпех ача-пăча йăнкăравĕ — на улице весь день шум и крики детей

йăпатмăш

радостный, утешительный, отрадный
ача-пăча — пирĕн чун йăпатмăшĕ — дети—наша отрада

йăпăл-япăл

непоседливый, подвижный
йăпăл-япăл ача — непоседливый ребенок

йăпăрти

живой, непоседливый, подвижный
йăпăрти ача — непоседливый ребенок

йăпшаклан

похудеть, осунуться, спасть с лица, тела
ача йăпшакланса кайрĕ — ребенок похудел

йăпшăн

1.
льнуть, ластиться, жаться к кому-л.
ача амăшĕ çумне йăпшăнать — ребенок льнет к матери

йăрă

живо, проворно, ловко, бойко, резво
йăрă ача — живой ребенок
утсем йăрă юртаççĕ — кони идут резвой рысью
йăрă ĕçле — быстро, проворно работать

йăрăлан

становиться живым, проворным, подвижным, резвым
ача пит йăрăланса кайрĕ — мальчик стал очень живым

йăрăлăх

живость, проворство, подвижность, бойкость, резвость
ача-пăча йăрăлăхĕ — детская живость

йăртăк

плаксивый
йăртăк ача — плаксивый ребенок

йăскăлтат

2. разг.
шуметь, галдеть
ача-пăча йăскăлтатать — дети подняли галдеж

йăсла

1.
шуметь, галдеть, производить шум
урамра ача-пăча йăслать — на улице шумят дети

йăт

2.
носить, таскать
ача йăт — нести ребенка
вутă йăт — таскать дрова
йăтса ан — снести (сверху вниз), спуститься с ношей
йăтса кай — унести
йăтса кил — принести, притащить
йăтса çӳре — носить, таскать
йăтса тултар — наносить, натаскать (много)

йăхлă

II.

1.
больной, болезненный, слабый, хилый
йăхлă ача — болезненный ребенок

йăшăк

3.
больной, болезненный, слабый, хилый
йăшăк ача — болезненный ребенок
йăшăк выльăх — больной скот

йăшт

2. подр. —
о мелькании, быстром движении

ача пӳлĕмрен йăшт тухса вĕçрĕ — мальчик вылетел из комнаты
йăштах сиксе тăр — быстро вскочить на ноги

йĕлтĕр

лыжный
ача-пăча йĕлтĕрĕ — детские лыжи
вĕçетмĕш йĕлтĕрĕ — лыжи самолета
спорт йĕлтĕрĕ — спортивные лыжи
сунарçă йĕлтĕрĕ — охотничьи лыжи
йĕлтĕр бази — лыжная база
йĕлтĕр йĕрĕ — лыжня
йĕлтĕр маçĕ — лыжная мазь
йĕлтĕр спорчĕ — лыжный спорт
йĕлтĕр хытаркăчĕ — лыжные крепления
йĕлтĕр сер — смазать лыжи
йĕлтĕрпе çӳре — ходить на лыжах
йĕлтĕрпе чупса ăмăртни — гонки на лыжах
йĕлтĕрпе ярăн — кататься на лыжах
хăрах йĕлтĕр хуçăлнă — одна лыжа сломалась

йĕм

общее название одежды для нижней части туловища:
брюки, штаны, кальсоны
и т. д.:
ача йĕмĕ — детские штанишки
аялти йĕм — подштанники
ваткăллă йĕм — ватные брюки
кĕске йĕм — 1) трусы 2) шорты
çыртма йĕм — детские штанишки (с прорехой)
хĕрарăм йĕмĕ — панталоны, штаны (женские)
йĕм кати — ширинка, прореха
йĕм пĕççи — штанина
йĕм çăрхи — пояс брюк
йĕм типĕ — мотня обл.
йĕм пĕççине хăпарт — засучить штанины
йĕм пĕççине тавăр — засучить штанины
шыва кĕмелли (кĕске) йĕм — плавки

йĕре

плаксивый
йĕре ача — плаксивый ребенок

йĕркесĕр

неорганизованно, недисциплинированно
йĕркесĕр ача — недисциплинированный ученик

йĕрлек

плаксивый, слезливый
йĕрлек ача — слезливый ребенок

йĕрмĕш

плаксивый, слезливый, хнычущий
йĕрмĕш ача — плаксивый ребенок

йĕрмĕш

II. глаг.

1.
плакать
хныкать, ныть
разг.
ача йĕрмĕшет — ребенок хнычет

йӳлехей

неряшливо, неопрятно, неаккуратно
йӳлехей ача — неопрятный мальчик

йӳнлĕ

спокойно, сдержанно, уравновешенно
йӳнлĕ ача — спокойный ребенок

йӳнсĕр

капризно
упрямо

йӳнсĕр ача — капризный ребенок

йӳнсĕрлен

3.
капризничать
упрямиться

ача йӳнсĕрлене пуçларĕ — ребенок закапризничал

йӳтетмĕш

нудный, надоедливый
занудливый
прост.
йӳтетмĕш ача — надоедливый ребенок

йынăш

2.
хныкать
ныть
разг.
пӳлĕмре ача йынăшать — в комнате хнычет ребенок

йынша

капризный, плаксивый, слезливый
йынша ача — плаксивый ребенок

кайранхи

1.
последний
кайранхи ача — последний ребенок (в семье), последыш прост.
кайранхи çулсенче — в последние годы

кала

11.
выговаривать, произносить, артикулировать
çавăрса кала — выговорить
ача «р» сасса калаймасть — ребенок не может произнести звук «р»

калпак

1.
головной убор облегающего типа,
перевод зависит от контекста:

колпак, капор, чепец, шапочка, шапка т. ыт.
ача калпакĕ — (детский) чепчик
çыхнă калпак — вязаная шапочка (женская)
хĕр калпакĕ — старинный свадебный головной убор девушек в виде длинного мешочка
шерепеллĕ калпак — колпак с кисточкой
ман пуçăмри шур калпак мамăклăрах пулинччĕ — фольк. если бы белая шапочка на мне была еще более пушистой
Пĕр калпак айĕнче çичçĕр касак. (Мăкăнь). — загадка Под одной шапкой — семьсот казаков. (Головка мака).

калтăр

3. подр. —
о быстром движении круглого предмета

ача урапана калтăр кустарса ячĕ — мальчик покатил колесо

канăçсăр

беспокойно, неспокойно
тревожно

канăçсăр ача — беспокойный ребенок
канăçсăр кунсем — тревожные дни
канăçсăр чĕре — неугомонный характер
канăçсăр çывăр — спать беспокбйно

кансĕрлен

2.
становиться беспокойным, капризным, капризничать
ача кансĕрленет — ребенок капризничает

кантармăш

надоедливый
кантармăш ача — надоедливый ребенок

кармаш

1.
тянуться, стремиться к кому-чему-л.
кармашса ил — потянуться и взять, достать
сĕтел урлă кармаш — потянуться через стол
ача амăшĕ патне кармашать — ребенок тянется к матери
тĕтĕм пĕлĕтелле кармашать — дым тянется вверх

картлантар

3.
морщить, образовывать морщины, складки
çамкине картлантарать — он морщит лоб
ача питне-куçне картлантарать — мальчик гримасничает

касă

6. чаще с числ. пĕр
общее название группы животных, движущихся предметов, людей
— перевод зависит от сложившихся в русском языке связей слов:

стая, стайка, косяк, группа и т. д.
пĕр касă ача — стайка ребятишек
пĕр касă салтак — группа, отряд солдат
пĕр касă сурăх — небольшое стадо овец
пĕр касă пулă — косяк рыбы
пĕр касă пĕлĕт иртсе каирĕ — пронеслась стая облаков

катăк

меньше
ача-пăчаран катăк пурăн — не иметь детей
укçи виçĕ тенкĕ катăк — недостает трех рублей, денег оказалось меньше на три рубля
тенкĕрен çичĕ пус катăк — рубль без семи копеек, до рубля не хватает семи копеек
катăк пар — дать меньше

кăкăрлăх

2.
нагрудник
ача кăкăрлăхĕ — детский нагрудник
саппун кăкăрлăхĕ — нагрудник фартука

кăлтăклă

2.
дефективный
кăлтăклă ача — дефективный ребенок

кăшкăра

крикливый
кăшкăра ача — крикливый ребенок

кĕмпĕр

1.
подражание шумному плеску, бултыханью
ача шыва кĕмпĕр чăмрĕ — мальчик бултых в воду

кĕпе

сорочечный, рубашечный
ача кĕпи — распашонка
аялти кĕпе — нижняя рубашка
пир кĕпе — полотняная сорочка
çитсă кĕпе — ситцевая рубашка
кĕпе умĕ — перед рубахи  
Ӳчĕ тулта, кĕпи шалта. (Çурта). — загадка Тело на виду, а рубаха внутри. (Свеча).
Пĕчĕкçеççĕ кинĕм пур, пин хут кĕпе тăхăнать. (Купăста). — загадка Маленькая сношенька одевается в тысячу рубах. (Капуста).

кĕрмеш

1.
заниматься, возиться с кем-чем-л.
ача теттисемпе кĕрмешсе ларать — ребенок возится со своими игрушками

кĕрнеклен

4.
крепнуть, становиться сильным, крепким
ача çу каçиччен ӳссе кĕрнекленчĕ — ребенок за лето вырос и окреп

кĕсенлĕ

покрытый коростой, болячками
пораженный паршой

кĕсенлĕ ача — ребенок в коросте

кĕтӳ

4. перен. разг.
куча, множество
гурьба, ватага

пĕр кĕтӳ халăх — куча народу
пĕр кĕтӳ ача — ватага ребятишек

кĕшĕлтет

1.
сновать (о многих)
пӳртре ача-пăча кĕшĕлтетет — дети снют по дому
халăх кĕшĕлтетет — народ снует туда-сюда
кĕшĕлтетсе пыр — идти шумной толпой

кипке

1.
пеленка
ача кипки — пеленка
типĕ кипке — сухая пеленка
кипкери ача — грудной ребенок (букв. ребенок в пеленках)
ача кипкине улăштар — сменить пеленки
ачана кипкепе чĕрке — пеленать ребенка
Ачине тумасăр кипкине ан хатĕрле. — посл. Не родив ребенка, пеленки не заготовляй.

киревсĕр

упрямо, непослушно, капризно
киревсĕр ача — капризный ребенок

киревсĕрлен

2.
становиться упрямым, непослушным, капризным
упрямиться, капризничать

ача киревсĕрлене пуçларĕ — ребенок стал капризным

колони

3.
колония (ĕçлеме е юсанма янă çынсем пурăнакан вырăн)
ача-пăча колонийĕ — детская колония
ĕçпе юсамалли колони — исправйтельно-трудовая колония

коляска

2.
ача урапи

конверт

конверт (ача пиелемелли утиял)

консультаци

консультационный
ача-пăча консультацийĕ — детская консультация
хĕрарăм консультацийĕ — женская консультация
юрист консультацийĕ — юридическая консультация

костюм

костюмный
арçын костюмĕ — мужской костюм
ача костюмĕ — детский костюмчик
платье костюм — платье-костюм
çул çӳремелли костюм — дорожный костюм
çуллахи костюм — летний костюм
театр костюмĕ — театральный костюм
костюм мастерскойĕ — костюмерная мастерская
ку костюм сана питĕ килĕшет — этот костюм тебе очень идет

кравать

кроватный
ача кравачĕ — детская кровать
иккĕн çывăрмалли кравать — двуспальная кровать
йывăç кравать — деревянная кровать
сеткăллă кравать — кровать с сеткой

кубик

2.
кубик (ача тетти)
йывăç кубиксем — деревянные кубики

кукален

карабкаться
ача ашшĕ чĕрçи çине кукаленет — ребенок карабкается на колени к отцу

култармăш

смешной
шутливый, забавный

култармăш ача — забавный ребенок
тĕнче култармăшĕ — всеобщее посмешище

купальня

купальня
ача-пăча купальни — детская купальня

курнăçлан

1.
кривляться, ломаться, заставлять (себя) упрашивать
капризничать

ача пек курнăçлан — капризничать как ребенок

кусă

1.
побежка, бег
лаша кусси — побежка лошади
Ача-пăча кусси кусаймăн. — посл. Кто детям потакает, тот сам плачет (букв. не бегай детской побежкой).

кусă

3. перен.
манеры, выходки, повадки
çын кусси кус — подражать чужим манерам, следовать кому-л.
Ача-пăча пысăккин куссине кусать. — посл. Дети подражают повадкам взрослых. (соотв. Яблоко от яблони недалеко падает).

кутăнлаш

то же, что кутăнлан 1.
ача кутăнлашать — ребенок капризничает

кӳме

повозочный, экипажный
ача кӳми — детская коляска
туй кӳмисем — свадебный кортеж
Пĕкĕсĕр кӳме кӳлеймĕн. — посл. Без дуги не запряжешь лошадь в повозку.
Ахмат кӳмине ултă лаша туртаймасть. (Кăмака). — загадка Повозку Ахмата не может свезти шестерка лошадей. (Печь).

кӳнтем

послушный
кӳнтем ача — послушный ребенок

кӳренчĕк

обидчивый, обиженный, огорченный
кӳренчĕк ача — обидчивый ребенок
кӳренчĕк сăн-пит — обиженное лицо

лаклат

2.
шлепаться куда-л.
ача урайне лаклатрĕ — ребенок шлепнулся на пол

лап

III.

1.
подражание звуку падения, удара
хлоп, шлеп, бах, трах

ача урайне лап! персе анчĕ — ребенок шлепнулся на пол
сывлăш шарĕ лап туса çурăлчĕ — воздушный шарик с треском лопнул

лапăрккалан

2.
грязниться, пачкаться
вывозиться
в чем-л. разг., замызгаться прост.
ача пылчăкпа лапăрккаланса пĕтнĕ — ребенок вывозился в грязи

лапăртан

грязниться, мараться, пачкаться
ача лапăртанса пĕтнĕ — мальчик весь перепачкался

лапăстаттар

1.
плестись, тащиться
ача çул тăрăх лапăстаттарчĕ — мальчик поплелся по дороге

лапрала

пачкать, грязнить
вывозить в грязи

ача тумтирне лапраласа пĕтернĕ — мальчик вывозил одежду в грязи

лапчашка

2.
низенький, приземистый
лапчашка ача — карапуз

лар

2.
сидеть (находиться в сидячем положении)
малта лар — сидеть впереди
сĕтел хушшинче лар — сидеть за столом
ура хуçса лар — сидеть, скрестив ноги (по-восточному)
лармалли вырăн — 1) сидячее место (напр. в вагоне) 2) место для сидения
ача ларакан пулнă — ребенок уже может сидеть
ларма-тăма пĕлмест — ему не стоится и не сидится, он очень беспокойный
лара-тăра пĕлмест — ему не стоится и не сидится, он очень беспокойный
ларас-тăрас саккине ука сарса хуччăр-и — фольк. скамью, где нам сидеть, пусть покроют покрывалом с позументами

ларт

18.
забросить
засадить

ача çĕлĕкне турат хушшине лартнă — мальчик забросил шапку на дерево

лат

II.
подражание звуку резкого удара, падения
шлеп, трах, хлоп

ача пӳскене лат тапрĕ — мальчик с силой ударил по мячу

латакай

2.
неповоротливый, неловкий, малоподвижный
латакай ача — неловкий мальчик

лач

II. подр. —
о громком ударе, треске

шлеп, шмяк, плюх

ача урайне лач турĕ — ребенок шлеп на пол
стакан лач турĕ — стакан лопнул с треском

лачка

1.
чмокать, причмокивать, чавкать
ача лачка-лачка çиет — ребенок ест, причмокивая

лачлаттар

2.
шлепать по грязи, месить грязь
ача çарранах лачлаттарса кайрĕ — мальчик босиком зашлепал по грязи

лăкăрт

1.
то же, что лакăр
ача пырĕнче лăкăрт тăвать — ребенок дышит с хрипом

лăпăс-лăпăс

3.  подр. —
о мелких шажках, беге трусцой

ача хыçалтан лăпăс-лăпăс туса пырать — мальчик семенит сзади

лăпкă

тихо, смирно, кротко
лăпкă ача — смирный ребенок

лăпкă

мирно, спокойно, безмятежно
лăпкă кăмăл — 1) кроткий характер 2) спокойное настроение, душевное спокойствие
чун лăпкă мар — на душе неспокойно
ача лăпкă çывăрать — ребенок безмятежно спит
лăпкă пурнăçпа пурăн — жить в мире

лăпкăн

2.
спокойно, без волнения
безмятежно

лăпкăн кала — сказать спокойно
ача лăпкăн çывăрать — ребенок безмятежно спит

лăпланчăк

тихий, кроткий, смирный
ку ача ытла лăпланчăк — этот ребенок уж очень смирный

лăппăн

2.
спокойно, безмятежно
ача лăппăн çывăрать — ребенок спокойно спит

лăрлаттар

2.
басить, издавать низкие звуки (на музыкальных инструментах)
ача купăсне лăрлаттарса ларать — мальчик басит на своей гармошке

лăс-лăс

1. подр. —
о несильном встряхивании чего-л. мохнатого или ветвистого

ача турата лăс-лăс силлет — мальчик трясет ветку

лăтăр-латăр

2. подр. —
о быстром отламывании, отрывании

ача çăкăра лăтăр-латăр касса илчĕ — мальчик отрезал хлеб, искромсав его

лăтăрти

нерасторопный, медлительный, мешкотный
лăтăрти ача — медлительный мальчик

леп

подражание несильному шлепку
шлеп, хлоп

ача урайне леп турĕ — ребенок шлеп на пол
çурăмран леп тутар — хлопнуть по спине

леплет

разг.
шлепнуться, плюхнуться, растянуться
ача урайне леплетрĕ — ребенок шлепнулся на пол

лĕк

подражание икоте
ача лĕк тутарать — ребенок икает

лĕр

подражание плачу детей
лĕрр — усил. от лĕр
ача лĕрр йĕрсе ячĕ — ребенок так и залился плачем, разревелся

лĕрке

плаксивый
лĕрке ача — плаксивый ребенок

литература

литературный
ача-пăча литератури — детская литература
чăваш совет литератури — чувашская советская литература
илемлĕ литература — художественная литература
классикăлла литература — классическая литература
нимĕç литератури — немецкая литература
литература журналĕ — литературный журнал
литература институчĕ — литературный институт
литература критики — литературная критика
литература страници — литературная страница (в газете)

лифчик

лифчик
ача лифчикĕ — детский лифчик

ма

3.
разве, неужели
чипер çын ма апла хăтлантăр — разве порядочный человек так поступит
сывă ача ма ун пек макăртăр? — неужели здоровый ребенок будет так плакать?

макăру

плач, слезы
рев
разг.
ача чухне макăру та, кулу та пĕрлех пулать — в детстве и слезы и смех бывают рядом

малтанхи

1.
первый, начальный
ранний

малтанхи ача — первый ребенок, первенец
июлĕн малтанхи кунĕсенче — в первых числах июля
малтанхи пулăшу — первая помощь
малтанхи тапхăр — начальный период, начало
малтанхи хут — (в) первый раз
малтанхи юрату — первая любовь
поэтăн малтанхи сăввисем — ранние стихотворения поэта
Малтанхи икерчĕ тачкă пулать. — погов. Первый блин комом.

матка

I. анат. [ма́тка]
матка (ача аталанакан орган) (амалăх)

маттурлан

1.
становиться сильным, здоровым, крепким
ача ӳссе маттурланчĕ — мальчик вырос и окреп
маттурланса тăр — приосаниться

мăйăлтат

2/ перен.
ныть, хныкать
канючить
прост.
ача ним сăлтавсăр мăйăлтатать — ребенок хнычет без всякой причины

мăк-мăк

подр. —
о шевелении губами

вуланă май ача тутине мăк-мăк тутарать — мальчик при чтении шевелит губами

мăнтăркка

дородный, толстый
пухлый, пышный
одутловатый

мăнтăркка ача — бутуз, пухленький ребенок
мăнтăркка пит — пухлые щеки
мăнтăркка путексем — упитанные ягнята
мăнтăркка хĕрарăм — пышная женщина, толстушка

мăранкка

малоподвижный, медлительный, нерасторопный, неторопливый
мăранкка ача — малоподвижный ребенок

мăшăк

диал.
тихий, смирный
мăшăк ача — смирный ребенок

мĕнле

7. в сочет. с глаголами
как только, сразу, тотчас
мĕнле килсе çитсенех — как только прибыли, сразу по прибытии
ача мĕнле амăшне курчĕ çавăнтах кулса ячĕ — как только ребенок увидел мать, он сразу заулыбался

мĕскерле

1. мест. вопр.-относ.
какой, что за
мĕскерле итлемен ача ку! — что за непослушный ребенок!
кунçул камăн мĕскерле пулассине пĕлме йывар — трудно предугадать, у кого какая будет судьба

мĕскĕн

робко, несмело, безответно, покорно
мĕскĕн чун — безответная души
ача сасси мĕскĕн илтĕнет — голос мальчика звучит несмело

мĕскĕнĕн

3.
жалобно, печально
ача мĕскĕнĕн йĕрет — ребенок жалобно плачет

мин

2.
сыпь
ача çамки çине мин тухнă — у ребенка на лбу появилась сыпь

миçери

какого возраста
ку миçери ача? — сколько лет этому ребенку?
вăл старик миçерине никам те пĕлмест — никто не знает, сколько лет этому старику

мультфильм

мультфильм
ача-пăча мультфильмĕсем — мультфильмы для детей

нараста

чистый, невинный
вăл ача пек нараста — он чист душой, как ребенок

нач

1. подражание звучному удару или падению
плюх, шлеп, шмяк

ача урайне нач турĕ — ребенок шлеп на пол

нач

2.
подражание чмоканью
нач-нач — усил. от нач 2.
ача нач-нач туса ĕмет — ребенок сосет, причмокивая

начаркка

2.
слабенький, хиленький
начаркка ача — слабенький ребенок

начлаттар

2.
чмокать
ача начлаттарса ĕмет — ребенок сосет, причмокивая

нашт

подражание сильному шмыганью носом, сморканию
ача сăмсине нашт! туртать — мальчик шумно шмыгает носом

нăйкăш

2.
стонать, постанывать
ныть, хныкать

ача пĕрмай нăйкăшать — ребенок все время хнычет

нăк

II.
подражание звуку удара или падения чего-л.
ача алăка нăк пырса çапăнчĕ — мальчик сильно стукнулся о дверь

нăшăк

подражание шмыганью носом, напр. при плаче
нăшăк-нăшăк — усил. от нăшăк
ача сăмсине нăшăк-нăшăк туртса макăрать — ребенок плачет, шмыгая носом

нăшăлкка

плаксивый
нăшăлкка ача — плаксивый ребенок

неккес

ленивый, с ленцой
вăл неккесрех ача — он мальчик с ленцой

нĕрле

2.
ныть, хныкать, плакать
ача амăшĕ хыççăн нĕрлесе çӳрет — ребенок ходит за матерью и хнычет

нишлĕ

2.
рахитичный
нишлĕ ача — 1) худосочный ребенок 2) рахитик

нуски

разг.
носок и носки

носочный
ача нускийĕ — детские носочки
нейлон нуски — нейлоновые носки
çăм нуски — шерстяные носки
нуски çых—  вязать носки
хăрах нуски таçта кайса кĕнĕ — один носок куда-то запропастился

орден

орденский
Ленин орденĕ — ист. орден Ленина
Октябрьти Революци орденĕ — орден Октябрьской Революции
Хĕрлĕ Ялав орденĕ — орден Красного Знамени
Ĕç Мухтавĕн орденĕ — орден Трудовой Славы
Хĕрлĕ Çăлтăр орденĕ — орден Красной Звезды
«Хисеп палли» орден — орден «Знак Почета»
Мухтав орденĕ — орден Славы
Тăван Çершыв вăрçă орденĕ — орден Отечественной войны
Халăхсен Туслăхĕн орденĕ — орден Дружбы народов
«Ача амăшĕ-героиня» орден — орден «Мать-героиня»
орден ленти — орденская лента
орден ил — получить орден
орден пар — 1) наградить орденом 2) вручить орден
орден çакса çӳре — носить ордена
ăна орден панă — его наградили орденом

пакăлтат

3. перен.
лепетать
лопотать
прост.
ача темĕн пакăлтатать — ребенок что-то лепечет

панамка

панамка, панама
ача панамки — детская панамка

парка

крепко, мощно, сильно
парка ача — крепыш
парка тымар — мощный корень
парка ӳс — расти крепким, сильным

паркамас

упитанный, здоровый
паркамас ача — здоровый ребенок, крепыш

пассажир

пассажирский
хĕрарăм пассажир — пассажирка
транзитлă пассажир — транзитный пассажир
ача-пăчаллă пассажирсен залĕ — зал для пассажиров с детьми
пассажир пуйăсĕ — пассажирский поезд

пашка

1.
тяжело дышать, запыхаться, задыхаться
лаша пашкать — лошадь тяжело дышит
ача чупса пашкакан пулнă — мальчик запыхался от бега

пăлатна

1.
плотный, крепкий, здоровый, сильный
пăлатна арçын — мужчина плотного сложения
ача пăлатна çуралнă — ребенок родился крепким

пăнтăр-пăнтăр

1.
подражание бренчанию, треньканью струн
ача тăмрапа пăнтăр-пăнтăр тутарса ларать — мальчик тренькает на балалайке

пăтăртат

3.
тараторить разг., говорить быстро, скороговоркой
ача пăтăртатса калаçать — мальчик тараторит

пăх

9.
смотреть, ходить, ухаживать за кем-л.,
заботиться о ком-л.
ача пăх — смотреть за ребенком, нянчить ребенка
хурт пăх — ухаживать за пчелами
чирлисене пăх — ходить за больными
выльăх пăхакан — скотник, скотница
чăх пăхакан — птичница
хурт пăхакан — пчеловод
пăхса ӳстер — выращивать, воспитывать
Ута пăхакан çуран çӳремен, ватта пăхакан выçă çӳремен. — посл. Ухаживающий за лошадью не ходит пешком, ухаживающий за стариком не бывает голодным.

пăч

I.
пятно, крапина, крапинка
пăч шурă кайăк — птица с белым пятном
пăч-пăч — в крапинку, пятнистый
ача пичĕ пăч-пăч хĕрелнĕ — лицо ребенка покрылось сыпью

педиатри

педиатрия (медицинăн ача чирĕсене тĕпчесе сиплекен пайĕ)

пелтек

2.
картавый
пелтек ача — 1) заикающийся ребенок, ребенок-заиика 2) картавящий ребенок

пĕк

1.
нагибать, наклонять (напр. голову)
сгибать, гнуть (напр. шею)
ача пуçне пĕксе ларать — мальчик сидит, потупив голову

пĕкĕрĕç

сутулый
тĕрĕс лармасан ача пĕкĕрĕç ӳсет — от сидения в неправильной позе ребенок растет сутулым

пĕл

2.
знать, обладать знаниями, иметь понятие о ком-чем-л.
математикăна пĕл — знать математику
хут пĕл — знать грамоту, быть грамотным
хут пĕлмен çын — неграмотный человек
ача урок пĕлмест — мальчик не знает урока
Пĕлмен пĕр сăмах, пĕлсен — çĕр сăмах. — посл. Не знаю — одно слово, знаю — сто слов.

пĕр

I.

1.
при конкр. счете, в качестве опр.
один
одно-

пĕр минут та — ни одной минуты
пĕр сехет — (один) час
пĕр тенкĕ — (один) рубль
пĕр хут — (один) раз, разок
пĕр актлă пьеса — одноактная пьеса
пĕр кунлăх кану çурчĕ — однодневный дом отдыха
пĕр моторлă самолет — одномоторный самолёт
пĕр хутлӳ ҫурт — одноэтажный дом
пĕр вăхăтрах — одновременно
пĕр вăхăтрах икĕ çĕрте ĕçле — работать одновременно в двух местах, совместительствовать

пĕр енлĕ —
1) односторонний, однобокий
пĕр енлĕ ăнлантару — односторонняя трактовка
2) односторонне, однобоко
эсир ку ыйту çине пĕр енлĕ пăхатăр —
— вы односторонне рассматриваете этот вопрос

пĕр çĕре пухăн — собраться в одно место
пурте пĕр çын юлми кайса пĕтнĕ — ушли все до одного
пĕр ача ялан ачаш пулать — единственный ребенок всегда бывает капризным
вуникĕ хĕр, пĕр купăс янăрать-çке пĕр сасă —
фольк. двенадцать девушек и с ними одна скрипка поют в один голос
Пĕр кун каймалăх çул пулсан, çичĕ кунлăх çăкăр ил, тенĕ. —
посл. Готовясь в путь на один день, бери хлеба на семь.

пĕр

5.
целый, полный
пĕр пӳрт ача — полная изба детей
кун пек çипсем манăн пĕр арча — таких ниток у меня целая коробка
лаша пĕр витре шыв ĕçсе ячĕ — лошадь выпила целое ведро воды
пĕр кĕтӳ кайăк вĕçсе иртрĕ — пролетела целая стая птиц

пĕр

7.
совсем, совершенно, абсолютно
пĕр кĕтмен çĕртен — совершенно неожиданно
ача пĕр нимĕн те пĕлмест — мальчик абсолютно ничего не знает

пĕрех

5.
всегда, постоянно
ача пĕрех макăрать — ребенок все плачет

пĕркеле

3.
гримасничать, строить рожи
ача питне-куçне пĕркелет — мальчик гримасничает

пĕрре

3.
с частицей те
ничуть, нисколько, совсем

вăл пĕрре те ватăлман — он нисколько не постарел
ача пĕрре те итлемест — ребенок совсем не слушается
ку юрă мана пĕрре те килĕшмерĕ — мне эта песня ничуть не понравилась

пĕррех

сразу, вдруг, неожиданно
ача пĕррех шыва сикрĕ — мальчик раз и прыгнул в воду
кашкăр пĕррех сиксе тухрĕ тĕм хыçĕнчен — из-за кустов неожиданно выскочил волк

пĕртен-пĕр

единственный
один-единственный

пĕртен-пĕр ача — единственный ребенок
мана пĕртен-пĕр шухăш канăç памасть — единственная мысль меня тревожит

пĕтер

11.
донимать, не давать покоя, приставать
ача пĕтерет цирка каясшăн — мальчик донимает просьбами сводить его в цирк

пĕчĕк

2.
маленький (по возрасту), малолетний
пĕчĕк ача — ребенок, дитя
пĕчĕк чухнехи — детство, детская пора
Пĕчĕк ача — пĕчĕк хуйхă, пысăк ача — пысăк хуйхă. — посл. Дети малые — беда малая, дети большие — беда большая.

пĕчĕкçеççĕ

крошечный, малюсенький
пĕчĕкçеççĕ ача — крошечный ребенок

пĕччен

2.
одинокий, бессемейный
пĕччен карчăк — одинокая старушка

пĕччен çын —
1) один человек
Пĕччен çыннăн алă çитмест. — посл. У одного человека на все рук не хватает
2) одинокий человек, бобыль

пĕччен хĕрарăм — одинокая женщина, бобылка
пĕччен ача амăшĕ — мать-одиночка
пĕччен алăсти — кустарь—одиночка
пĕччен пурăн — жить бобылем, без семьи

пĕшкĕн

нагибаться, наклоняться, склоняться (о человеке)
алăкран пĕшкĕнсе кĕр — войти в дверь пригнувшись
ача умне пĕшкĕн — склониться к ребенку
Пĕччен пуç пĕшкĕнет, ушкăн йыш ут утланать. — посл. Одинокий голову клонит, а кто в артели — на коня садится.

пиелеттер

понуд. от пиеле
ача тапкаланать, пиелеттермест — ребенок брыкается, не дает запеленать себя

пикен

2.
стараться, прилагать старания, усердствовать
пикенсе вула — читать с усердием
пикенсе ĕçле — работать старательно
ача пикенсе вĕренет — мальчик учится настойчиво
пикенсех кайса кур ку фильма — непременно постарайся увидеть этот фильм

пиллĕк

1.
в качестве подл. и доп.
пять

пиллĕк икке пайланмасть — пять не делится на два
ик хут пиллĕк — вуннă — дважды пять — десять
ача пиллĕксенче — ребенку около пяти лет
вăл пиллĕкри автобуспа килчĕ — он прибыл пятичасовым автобусом

площадка

1.
площадка
ача-пăча вылямалли площадка — детская (игровая) площадка
волейбол площадки — волейбольная площадка
спорт площадки — спортивная площадка
строительство площадки — строительная площадка
ташă площадки — танцевальная площадка
штраф площадки — штрафная площадка

поликлиника

поликлиника
ача-пăча поликлиники — детская поликлиника
район поликлиники — районная поликлиника

почерк

почерк (см. çыру 5.)
ача почеркĕ — детский почерк
вĕтĕ почерк — мелкий почерк
уçăмсăр çыру — неразборчивый почерк
шултра çырупа çыр — писать крупным почерком

поэзи

поэтический
ача-пăча поэзийĕ — детская поэзия
романтикăлла поэзи — романтическая поэзия
халăх поэзийĕ — народная поэзия
чăваш поэзийĕн классикĕсем — классики чувашской поэзии
поэзи хайлалăхĕ — поэтическое произведение
поэзи уявĕ ирттер — провести праздник поэзии

приют

уст.
приют (ача çурчĕ)
тăлăх ачасен приючĕ — приют для сирот

психологи

психологический
ача-пăча психологийĕ — детская психология

пулин

2.
в сочет. с частицей те
несмотря на то, что
хотя

ача пĕчĕккĕ пулин те йăлтах ăнланать — малыш все понимает, несмотря на то, что еще маленький
вăл пенсире пулин те уйра ĕçлет — хотя он и на пенсии, но работает в поле

пулккă

2. разг.
толпа, ватага, группа
шайка

ача-пăча пулкки — ватага ребятишек
вăрă-хурах пулкки—  шайка бандитов

пултар

II.

1.
мочь, быть в состоянии, уметь
вăл йывăр çĕклеме пултарать — он может поднять большую тяжесть
эпĕ кун пирки нимĕн те калама пултараймастăп — я ничего не могу сказать об этом
ку ача питĕ пултараканскер — этот мальчик очень способный

пурăла

2.
пачкать мелом
ача пиншакне пурăласа пĕтернĕ — мальчик испачкал пиджак мелом

пуç

старший, главный
руководящий

çар пуçĕ — военачальник
çемье пуçĕ — глава семьи
кĕреке пуçĕ — тамада
туй пуçĕ — руководитель свадебного поезда
ял пуçĕ — старейшина, глава деревни
Тăлăх выльăх карта пуçĕ пулнă, тăлăх ача ял пуçĕ пулнă. — посл. Cирая — скотина стала вожаком гурта, сирое дитя — главой селения.

пуçăн

2.
будучи...
в состоянии...

хĕр пуçăн — будучи девушкой
ача пуçăн — (будучи) в детском возрасте
тăлăх пуçăн — будучи сиротой
ӳсĕр пуçăн — в пьяном состоянии
пĕччен пуçăн пурăн — жить совершенно одиноко

пуçсăр

упрямо, своенравно
пуçсăр ача — упрямый ребенок

пуçтах

бедовый, буйный, отчаянный, бесшабашный
своенравный

пуçтах ача — своенравный ребенок
пуçтах каччă — бедовый парень

путишле

смешно, забавно, потешно, курьезно
путишле ача — забавный ребенок
путишле ĕç — курьезный случай
путишле каласа кăтарт — занимательно рассказывать
ку тумтирпе эсĕ путишле курăнатăн — в этом наряде ты выглядишь смешно

пухча

1.
вязаная шапка, колпак
ача пухчи — детская шапочка, чепчик
пухча çых — вязать шапку

пушмак

1.
башмак и башмаки, ботинок и ботинки,
полуботинок
и полуботинки
ача пушмакĕ — детские башмачки
сăран пушмак — кожаные ботинки
шĕвĕр пуçлă пушмак — остроносые ботинки
пушмак таврашĕ — собир. обувь (разная)
Пуçа килсен (ӳксен) пушмак. — посл. Коли очень понадобятся, то и башмаки будут (т.е. сумеешь и башмаки сшить).

пӳлĕм

комнатный
ача-пăча пӳлĕмĕ — детская комната, детская
дежурнăй пӳлĕм — дежурная комната, дежурная
витĕр çурекен пӳлĕм — проходная комната
класс пӳлĕмĕ — классное помещение
председатель пӳлĕмĕ — кабинет председателя
юнашар пӳлĕм — соседняя комната
пӳлĕм алăкĕ — комнатная дверь
пӳлĕмри ӳсентăрансем — комнатные растения

пӳрлешке

1.
сыпь
ача ӳчĕ çине пӳрлешке тухнă — на теле ребенка появилась сыпь

пӳрлĕ-сурлă

болезненный
пӳрлĕ-сурлă ача — болезненный ребенок

пӳске

1.
мяч, мячик
лапта пӳски — мяч для игры в лапту
футбол пӳски — футбольный мяч
резина пӳске — резиновый мяч
ача пӳске хыççăн чупать — ребенок бегает за мячом

пылчăкла

грязнить
загрязнять, пачкать грязью

алла пылчăкла — запачкать руки грязью
ача тумтирне пылчăкласа пĕтернĕ — мальчик испачкал одежду грязью

пысăклан

3.
подрастать, взрослеть
ача пысăкланать — ребенок растет
епле пысăкланса кайнă вăл! —как он повзрослел!
ывăлĕ палăрмаллах пысăкланнă — его сын заметно подрос

рахит

мед.
рахит (апатра витаминсем çитмен пирки ача шăммисем тĕрĕс ӳсменни)

рахитик

рахитик
рахитик ача — ребенок-рахитик

рахитлă

рахитичный, рахитический
рахитлă ача — рахитичный ребенок

савăк

радостно, весело
жизнерадостно, с подъемом

савăк кăмăл — приподнятое настроение
савăк кун — адостный день
ача-пăчан савăк сасси илтĕнет — слышны жизнерадостные голоса детей

савăн

возвр.

1.
радоваться, веселиться
савăнса кай — обрадоваться
ача савăннипе кулса ячĕ — от радости мальчик рассмеялся
(кунта) савăнмалли çук — радоваться (здесь) нечему
чун савăнать — душа радуется
саншăн савăнатпăр — мы рады за тебя
Васкакан арăмĕнчен савăнман. — посл. Кто поспешит, тому жена попадется неудачная. (соотв. Поспешишь — людей насмешишь).

савăн

3.
утешаться
тешиться, наслаждаться

ача çĕнĕ теттепе выляса савăнать — ребенок тешится, играя новой игрушкой

савук

совок
йывăç савук — деревянный совок
ача-пăча савукĕ — детский совочек
виçĕ савук çăнăх ăсса яр — насыпать три совка муки

саккăр

при абстр. счете


1. в качестве подл. и доп.
восемь
(единиц, поддающихся счету)
восьмерка
икĕ хут саккăр, — вунулттă — дважды восемь — шестнадцать
саккăрти ача — восьмилетний мальчик
хапха çине саккăр çырса хунă — на воротах написана восьмерка
лавкка саккăрта — уçăлать — магазин открывается в восемь часов

салан

5.
раскрываться, развязываться
раскутываться

ача кипки саланнă — ребенок распеленался
тĕрке ан салантăр, асăрха — смотри, чтбоы сверток не развернулся

саланкăр

рассеянно
невпопад

саланкăр ача — несобранный мальчик

салат

7.
развертывать, разворачивать, развязывать
хут теркине салат — развернуть (бумажный) сверток
ача кипкине салат — распеленать ребенка

салтăн

2.
развязываться, развертываться, раскутываться
ача кипки салтăнса кайнă — ребенок распеленался

самăркка

толстый, тучный, полный, упитанный (о человеке)
самăркка ача — упитанный ребенок

санатори

санаторный
ача-пăча санаторийĕ — детский санаторий
санатори çурчĕсем — санаторные корпуса
санаторире сипленни — санаторное лечение
санаторире кан — отдыхать в санатории

сандали

сандалия и сандалии
ача сандалийĕ — детские сандалии

сапăрлан

1.
присмиреть, становиться тихим, смирным, кротким
ача самаях сапăрланнă — мальчик заметно присмирел

сарамак

желтушный
сарамаклă ача — желтушный ребенок

сарă

3.
русый, русоволосый
блондин

сарă çÿçлĕ ача — русоволосый мальчик
сарă каччă — 1) русый парень 2) поэт. красавец, добрый молодец

сарăх

3.
бледнеть (при нездоровье)
ача сарăхсах кайнă — мальчик совсем побледнел
ай, çутă сăнăм, хĕрлĕ чĕрейĕм йывăр хуйхăпа сарăхать — фольк. ах, светлое мое личико, румяные щеки бледнеют от тяжкого горя

сасартăк

2.
быстро, скоро
вмиг, моментально

ку задачăна сасартăк шутлама çук — эту задачу с ходу не решить
ача пит сасартăк ӳссе кайрĕ — мальчик вытянулся очень быстро

сасă

3.
шум, гам, крики
ача-пăча сасси — крики детей
трактăр сасси — шум трактора
утнă сасă — звуки шагов
алăк сасси илтĕнчĕ — послышался стук двери
сасă ан ту! — не поднимай шума! не шуми!

сатурлан

1.
здороветь, крепнуть, становиться сильным, здоровым, крепким
яш ача ӳссе çитрĕ, сатурланчĕ — юноша вырос, возмужал

сăлăк

диал.
медленно, плохо
долго

ача сăлăк ӳсет — ребенок растет плохо, медленно

сăлпăркка

несмело, робко
сăлпăркка ача — робкий мальчик

сăпка

колыбельный
çатан сăпка — плетеная люлька
сăпка пĕкечи — дужка люльки
сăпка çитти — полог над люлькой
сăпка сиктерми — оцеп, шест у зыбки
сăпка йӳнчĕкĕ — оцеп, шест у зыбки
сăпка ачи — грудной младенец
сăпкари ача — грудной младенец
сăпка юрри — колыбельная (песня)
Хăрах ури сăпкара, хăрах ури акара. — погов. Одна нога в люльке, а другая — на пашне (о раннем приобщении к труду).
Пĕр сăпкара икĕ ача. (Пăри). — загадка В одной колыбели два ребенка. (Полба).

сăрлан

2.
пачкаться, мазаться краской
ача пурпа сăрланса пĕтнĕ — мальчик испачкался мелом

сăстăк

диал.
косноязычный, картавый
сăстăк ача — ребенок с дефектом речи

сăтăрçă

озорной, шаловливый
сăтăрçă ача — озорной мальчик

сăтăрттар

2. разг.
мчаться, нестись
ача килелле сăтăрттарчĕ — мальчик помчался домой

сеанс

сеанс
ача-пăча сеансĕ — детский сеанс
гипноз сеансĕ — сеанс гипноза
каçхи сеанс — вечерний сеанс
çыхăну сеансĕ — сеанс связи
пĕр вăхăтра нумай шахматистпа вылямалли сеанс — сеанс одновременной игры в шахматы

селĕп

косноязычно, картаво, шепеляво
селĕп ача — картавый мальчик
селĕп калаç — картавить, шепелявить
сăмахĕсем селĕп тухаççĕ — он невнятно выговаривает слова

сĕвен

2.
прижиматься, приникать
притулиться
разг.
ача амăшĕ çумне сĕвенчĕ — малыш прижался к матери

сĕрĕх

хилый, тщедушный
сĕрĕх ача — хилый ребенок

сĕркеленчĕк

вертлявый, непоседливый
сĕркеленчĕк ача — непоседливый ребенок

сĕтĕр

4.
таскать, тащить
арлан шăтăкне тырă сĕтĕрет — хомяк таскает в нору зерно
ача пулла сĕтĕрет те сĕтĕрет — мальчик все таскает рыбку за рыбкой
сĕтĕрсе тултар — натаскать (много)

сивĕлен

охлаждаться, остужаться, остывать
ача пĕр вĕриленсе каять, пĕр сивĕленет — ребенка то бросает в жар, то он холодеет

сиккелентер

2.
двигать, передергивать
ача тутисене сиккелентерет — у ребенка вздрагивают губы

сиктер

11.
вывихивать, выворачивать
ача ӳксе аллине сиктернĕ — мальчик упал и вывихнул руку

сисĕмлĕ

1.
чуткий, чувствительный
сисĕмлĕ прибор — чуткий прибор
ача организмĕ сивве сисĕмлĕ — детский организм чувствителен к холоду

скарлатинăллă

скарлатинозный, больной скарлатиной
скарлатинăллă ача — скарлатинозный ребенок

суптар

2.
донимать, надоедать, приставать
ача ашшĕне кĕнеке илессипе суптарчĕ — мальчик донял отца просьбой купить книгу

сурханах

неряшливо, неопрятно
сурханах ача — неопрятный мальчик

сурчăкла

слюнить
слюнявить
разг.
мусолить, муслить разг.
ача теттене сурчăкласа пĕтернĕ — ребенок измусолил игрушку

сурчăклан

пачкаться слюной, слюниться
слюнявиться
разг.
мусолиться, муслиться разг.
ача кипки сурчăкланнă — пеленка запачкалась слюной

сусăрла

1.
ранить, наносить рану, ушибать
ача çĕçĕпе пӳрнине сусăрланă — мальчик поранил ножом палец

сӳпĕлтет

2.
лепетать (о ребенке)
ача сӳпĕлтетни — лепет ребенка

сӳрĕк

вяло, равнодушно, безучастно
сӳрĕк куçпа пăх — смотреть равнодушно
чирлĕ ача сӳрĕк пулать — больной ребенок бывает вялым

сӳрĕклен

1.
становиться вялым
становиться апатичным, равнодушным, безразличным, безучастным
терять интерес к окружающему

ача чирлерĕ те сӳрĕкленчĕ — ребенок заболел и стал апатичным

сывал

I.
выздоравливать, поправляться, излечиваться
ача сывала пуçларĕ — ребенок пошел на поправку
сывалса çит — выздороветь полностью
санаторире сывал — поправляться в санатории

сыпăкăн-сыпăкăн

3.
по слогам, по складам
ача сыпăкăн-сыпăкăн çеç вулать-ха — мальчик читает еще только по слогам

тавçăруллă

2.
догадливо, находчиво
тавçăруллă ача — понятливый ребенок
ĕçе тавçăруллă ту — делать дело с умом

тай

I. глаг.

1.
клонить, наклонять, нагибать, сгибать, склонять
çил йывăçсене тайать — ветер клонит деревья
пуç тай —
1) наклонить, склонить голову (набок)
ача пуçне тайса çывăрса кайрĕ — ребенок уснул, склонив голову набок
2) кланяться, приветствовать с поклоном
вăл пире аякранах пуç тайрĕ — он приветствовал нас, кивнув издали
3) склонять, преклонять голову
ялав умĕнче пуç тай — склонить голову перед знаменем

тайăн

3.
наивный, несмышленный (о ребенке)
тайăн ача-ха вăл — малыш еще несмышленый

танкăлтат

разг.

1.
плестись, брести, идти нетвердыми, вялыми шагами
ача ашшĕ хыççăн танкăлтатать — мальчик плетется за отцом
танкăлтатса ут — плестись, брести

тапалан

2.
толкаться ногами
ача тапаланать — ребенок сучит ножками

тапкалан

1.
дрыгать, болтать ногами (лежа),
брыкаться, лягаться
пинаться
прост.
ача тапкаланать — ребенок болтает, сучит ножками

тапчамлан

1.
становиться коренастым, плотным, крепким, крепнуть
ача ӳссе тапчамланнă — мальчик вырос и окреп

тарăн

глубоко
тарăн авар — глубокий омут
тарăн вар — глубокий овраг
тарăн калуш — глубокие галоши
тарăн кĕсъе — глубокий карман
кунта тарăн — здесь глубоко
пусса тарăн сухаланă — поле вспахано глубоко
ача тарăн чăмрĕ — мальчик нырнул глубоко

тăван

родной, находящийся в родстве
арăм тăванĕ — родня жены, родственник по женской линии
аякри тăван — дальний родственник
çывăх тăван — близкий родственник
тач тăван — близкий родственник
чĕре çумĕнчи тăван — самый дорогой, самый близкий родственник
 
тăван анне — родная мать
тăван мар анне — мачеха
тăван атте — родной отец
тăван мар атте — отчим
тăван аппа — родная старшая сестра
тăван ача — родной ребенок, родное дитя, чадо уст.
тăван ăру — кровная родня, родня по прямой линии
тăван хĕр — родная дочь
тăван мар хер — падчерица
тăван ывăл — родной сын
тăван мар ывăл — пасынок
Тӳрĕ калакан тăванне юрайман. — посл. Правдивый и родне не угодил.

тăватă

(тăват)

при конкр. счете, в качестве опр.
четыре, четверо
четырех-

тăватă алăк — четыре двери
тăватă ывăл — четыре сына, четверо сыновей
тăватă пайлă драма — драма в четырех действиях
тăватă аяклă — четырехгранный
тăватă енлĕ — четырехсторонний
тăватă çулхи ача — четырехлетний ребенок
тăватă хут — четыре раза, четырежды, вчетверо
тăватă хутлă çурт — четырехэтажный дом
пилĕкçуллăха тăватă çулта тултар — выполнить пятилетку в четыре года
тăватă уран упален — ползти на четвереньках

тăваттă

при абстр. счете

1. в качестве подл. и доп.
четыре
вис хут тăваттă — вуниккĕ — трижды четыре — двенадцать
ача тăватта кайнă — ребенку пошел четвертый год
киле тăваттăра таврăнтăм — я вернулся домой в четыре (часа)
тăваттăри автобус — четырехчасовой автобус
тăваттă паллă — четверка (отметка)

тăмпăр

подражание треньканью, бренчанию струн
тăмпăр-тăмпăр — усил. от тăмпăр
ача гитарăпа тăмпăр-тăмпăр тутарса ларать — мальчик бренчит на гитаре

тăнăçсăр

беспокойно, неспокойно, непоседливо
суетливо

тăнăçсăр ача — беспокойный ребенок

тăнăçсăрлан

1.
становиться беспокойным, неспокойным, непоседливым
ача темшĕн тăнăçсăрланчĕ — ребенок почему-то стал беспокойным

тăнлан

2.
становиться рассудительным, благоразумным
входить в разум

ача ӳснĕçемĕн тăнланчĕ — мальчик вырос и поумнел

тăпăлтаттар

разг.
семенить, идти мелкими шагами, шажками
ача амăшĕ патнелле тăпăлтаттарчĕ — ребенок потопал к матери

тăр

III.

1. подр. —
о дрожи
тăр-тăр усил. от тăр III. 1.
ача тăр-тăр чĕтрет — мальчика бьет сильная дрожь

тăран

5.
с деепр. др. глагола
передает предельную степень осуществления выражаемого им действия:
 
выляса тăран — наиграться
кулса тăран — вдоволь насмеяться
çывăрса тăран — выспаться
çывăрса тăранайман ача — невыспавшийся ребенок
ку чечекĕсем курса тăранмалла мар — нельзя наглядеться на эти цветы

тăраткаланчăк

взъерошенный, взлохмаченный
тăраткаланчăк çӳçлĕ ача — вихрастый мальчик
тăраткаланчăк сухал — взлохмаченная борода

тăрмала

4.
чесать, расчесывать
вăрăмтуна çыртнăран ача аллисене тăрмаласа пĕтернĕ — от укусов комаров ребенок расчесал руки

тăрмаш

2.
стараться, усердствовать
темле тăрмашсан та ĕç вĕçленмерĕ — как мы ни старались, а работу закончить не смогли
ача тăрмашсах ӳкерет — мальчик рисует усердно, увлеченно

тăс

2.
тянуть, растягивать
тăсса калаç — говорить протяжно, медленно
резинкăна туртса тăс — растянуть резинку
ача купăс тăсса ларать — мальчик играет на гармони, растягивает меха гармони

тăсăл

1.
тянуться, двигаться к кому-чему-л.
ача алли панулми патнех тăсăлать — рука у ребенка так и тянется к яблоку

тăхăнтар

2.
надевать (обувь) на кого-л.
ача урине тăхăнтар — обуть малыша

тăххăр

при абстр. счете

1. в качестве подл. и доп.
девять
(о чем-л., поддающемся счету)
тăххăрти ача — девятилетний мальчик
шăллăм тăххăра кайнă — моему младшему брату пошел девятый год
тăххăр çитесси вунă минут — без десяти (минут) девять
тăххăр иртни вунпилĕк минут — пятнадцать минут десятого
вăхăт тăххăр çине кайнă — время — девятый час
тăххăра виççе пайла — разделить девять на три
виç хут тăххăр çирĕм çиччĕ — трижды девять — двадцать семь

теветкеллĕ

отчаянно, решительно, смело
рискованно

вăл теветкеллĕ ача — он отчаянный мальчик

тетте

игрушечный
пластмасс тетте — пластмассовая игрушка
тетте лаша — игрушечная лошадь
ача теттесемпе вылять — ребенок возится с игрушками

тĕкĕн

3.
пригубливать, пробовать на вкус
отведывать
уст.
ача яшкана тĕкĕнмерĕ те — мальчик даже не попробовал суп

тĕллĕн

III.
с мест. хам (ху, хăй)

1.
сам, самостоятельно, без посторонней помощи, своими силами
хăй тĕллĕн тунă ĕç — самостоятельная работа
ача хăй тĕллĕн утаймасть-ха — ребенок без поддержки ходить еще не может
харпăр хăй тĕллĕн — каждый сам по себе, всяк по-своему, кто во что горазд

тĕлмĕр

уст.
надеяться, возлагать надежду на кого-л.
ача-пăчана тĕлмĕр — возлагать надежду на детей

тĕнкĕлтет

2.
семенить, ходить мелкими шагами, шажками
ача алăк патнелле тĕнкĕлтетрĕ — ребенок засеменил к двери

тĕпĕлтеттер

то же, что тĕпĕлтет
ача урисемпе тĕпĕлтеттерет — ребенок дрыгает ножками

тĕре

1.
упираться, противиться
ача каясшăн мар урипе тĕрет — ребенок упирается, не желая идти

тĕркеле

3.
комкать, мять, трепать
кĕпене тĕркеле — измять рубашку
тĕркелесе чик — скомкав, засунуть куда-л.
ача хумханнипе карттусне тĕркелеме пуçларĕ — от волнения мальчик начал мять фуражку

тĕркĕш

I.

1.
толкотня, сутолока
возня
суета

ача-пăча тĕркĕшĕ — детская возня

тĕсел

1.
поправляться, крепнуть
выздоравливать

ача тĕселсе кайнă — ребенок совсем окреп
тĕселсе пыр — постепенно поправляться

тиен

2.
садиться в большом количестве, сверх меры
пĕр машина ача тиенсе пырать — на машине полно ребят

тимсĕр

пассивно, инертно, вяло, безучастно, равнодушно
тимсĕр çын — инертный человек
ача паян тимсĕр — ребенок сегодня какой-то вялый

тин

2.
только что, только сейчас, совсем недавно
вăл тин кунтаччĕ — он только что был здесь
тин çеç мăшăрланнă çынсем — новобрачные
тин çеç çуралнă ача — новорожденный
тин сунă сĕт — свеженадоенное, парное молоко
тин çеç пĕлтĕм ку хыпара — только сейчас я узнал эту новость

тиркевлĕ

разборчиво, прихотливо, привередливо
тиркевлĕ ача — привередливый ребенок

транк

подр. —
о прыжках, подскоках

ача сак çинчен транк! сиксе анчĕ — ребенок раз! и спрыгнул со скамьи
транк-транк — усил. от транк
качака транк-транк сикет — коза подпрыгивает скок-скок!

ту

10.
рожать, рождать
производить потомство

ача ту — рожать
хер ту — родить дочь
ывăл ту — родить сына
ĕне тына тунă — корова принесла телку
кĕсре тиха тунă — кобыла ожеребилась
çăвăр ту — приносить детенышей
сысна çăвăр тунă — свинья опоросилась
йытă çăвăр тунă — собака ощенилась
çăмарта ту — нести яйца, нестись (о птицах)

тулăксăр

бестолково, неразумно
тулăксăр ача — бестолковый ребенок
тулăксăр канаш — неразумный совет

тулли

3.
полный, толстый, упитанный, тучный
тулли ача — упитанный ребенок
тулли кăкăрлă хĕрарăм — полногрудая женщина
тулли питлĕ арçын — полнолицый мужчина

тултар

1.
глагол с общим значением наполнения чего-л. чем-л.
— перевод зависит от материала и способа действия:

наполнять, насыпать, накладывать, наливать, набивать т. ыт.
витрене шыв тултар —  налить в ведро воды
пӳлмене тулă тултар — насыпать в сусек пшеницы
пусса çĕрулми тултар — заложить в яму картофель
йĕке арласа тултар — напрясть целое веретено пряжи
чĕлĕм тултар — набить трубку (табаком)
тултарса хур — заблаговременно наполнить
лайăхах тултар — набить до отказа
Ача-пăча пӳрт тултарать. — погов. Изба красна полна детьми. (т.е. красна).

тултар

3.
достигать (какого-л. возраста)
ывăл вунă çул тултарчĕ — сыну исполнилось десять лет
çулталăк тултарнă ача — годовалый ребенок

тум

1.
одежда, платье, наряд
одеяние
уст.
авалхи тум — старинная одежда
капăр тум — нарядная одежда
çиелти тум — верхняя одежда
ача-пăча тумĕ — детская одежда
венчет тумĕ — подвенечное платье
урăх тум тăхăн — переодеться

туналлă

2.
имеющий какую-л. голень
вăрăм туналлă ача — голенастый мальчик

тунсăхлан

соскучиться, стосковаться
ача амăшĕсĕр тунсăхланнă — ребенок соскучился по матери

туртăнчăк

1.
капризный
упрямый, несговорчивый
непослушный
норовистый
прост.
туртăнчăк ача — капризный ребенок
туртăнчăк лаша — норовистая лошадь

туртăш

2.
упираться
ача пӳрте кĕресшĕн мар туртăшать — мальчик упирается, не желая войти в дом

тусанла

2.
пачкать в пыли, запылить
ача кĕпине тусанласа пĕтернĕ — мальчик испачкал рубашку в пыли

тухтăр

доктор
ача тухтăрĕ — детский доктор
выльăх тухтăрĕ — ветеринарный доктор, ветеринар
куç тухтăрĕ — глазной доктор, окулист
хĕрарăм тухтăр — женщина-доктор

тӳркăмăллăх

прямодушие, откровенность, непосредственность
ача тӳркăмăллăхĕ — детская непосредственность

тӳрмен

упрямо, своенравно
тӳрмен ача — своенравный ребенок

тӳсĕмсĕр

нетерпеливо, в нетерпении
тӳсĕмсĕр ача — нетерпеливый ребенок
пӳлĕм тăрăх тӳсĕмсĕр уткала — нетерпеливо ходить по комнате

тӳчкем

толстый, неповоротливый
тӳчкем ача — толстый и неповоротливый ребенок

тытăнкă

заикающийся
тытăнкă ача — заикающийся ребенок
вăл тытăнкă — он заика

тытăнчăк

1.
то же, что тытăнкăллă 3, 4.
тытăнчăк ача — заикающийся ребенок
тытăнчăк сасă — хриплый голос

уа

подражание плачу ребенка,
уа

пĕчĕк ача уа! уа! тесе макăрать — ребенок плачет уа, уа!

уйăхсерен

2.
с каждым месяцем
ача уйăхсерен тĕрекленсе пырать — ребенок с каждым месяцем все больше крепнет

унсăрах

разг.
и без того, и так
ача унсăрах тăрăшать — мальчик и так старается

унталла-кунталла

в том и другом направлениях, в разных направлениях
то туда, то сюда

ача унталла-кунталла чупкалать — мальчик бегает то туда, то сюда

упра

1.
беречь, хранить
вăрмана упра — беречь лес
ача сывлăхне упра — беречь здоровье ребенка
пурнăçа упраса хăвар — сохранить жизнь
Ята çамрăкран упра. — погов. Береги честь смолоду.

уралан

1.
вставать на ноги
ача уралана пуçларĕ — ребенок начал вставать на ноги

утнаккă

разг.
сносно, терпимо, удовлетворительно
икĕ хут нуски тăхăнсан, çапах утнаккă — если надеть две пары носков, все-таки терпимо (т.е. теплее)
ача утнаккă вулакан пулчĕ — мальчик стал читать довольно сносно

утренник

см. уяв
ача-пăча ирхи уявĕ — детский утренник

ушкăн

групповой, коллективный
ача-пăча ушкăнĕ — куча ребятишек
платниксен ушкăнĕ — артель плотников
халăх ушкăнĕ — толпа народа
хĕр ушкăнĕ — группа девушек
вăрман касакансен ушкăнĕ — партия лесорубов
ушкăнпа ĕçле — работать группой, артелью
Пĕччен пуç пĕшкĕнет, ушкăн йыш ут утланать. — посл. У одиночки голова к земле клонится, а коллектив коней седлает. (соотв. Где один горюет, там артель воюет).

уяв

праздничный
çурхи уяв — весенний праздник
халăх уявĕ — народное празднество
пĕтĕм тĕнчери ĕççыннисен уявĕ — международный праздник трудящихся
уяв апачĕ — праздничный стол
ача-пăча ирхи уявĕ — детский утренник
уяв демонстрацийĕ — праздничная демонстрация
хула уяв тумĕ тумланчĕ — город оделся в праздничный наряд

упрем

2.
упрямый, строптивый
упрем ача — упрямый ребенок

хаваслăн

1.
весело, радостно, бодро, приподнято
хаваслăн пĕлтер — радостно сообщить
ача хаваслăн сиккелесе чупрĕ — мальчик побежал, весело припрыгивая

хаваслăх

1.
веселье, радость, восторг, ликование
пысăк хаваслăх — большая радость
ача хаваслăхĕ — детский восторг
ним шухăшсăр хаваслăх — бездумное веселье
хаваслăх кур — приносить радость

хавшак

4.
слабый, хилый, немощный
хавшак карчăк — немощная старушка
хавшак сывлăх — слабое здоровье
ача хавшак ӳсет — ребенок растет хилым

хайлаллă

находчиво, толково
хайлаллă ача — смышленый ребенок
хайлаллă калаç — говорить толково

халех

2.
уже, уже с этих пор (так рано)
ача халех вулама вĕреннĕ — ребенок уже читает

халлĕн

послелог
в виде чего-л.
в каком-л. состоянии, положении
ахаль халлĕн — просто так
епле халлĕн? — в каком виде? в каком состоянии?
çав халлĕн — в таком виде, в таком состоянии
çĕнĕ халлĕн тăхăн — обновить, надеть что-л. новым
сывă халлĕн — в добром здравии
таса халлĕн — в чистом виде

хăй халлĕн —
1) сам по себе, только сам
аша хăй халлĕн пĕçер — отварить мясо отдельно
2) стихийно, само по себе
пушар вăрманта хăй халлĕн тухнă — пожар в лесу возник сам собой
3) самостоятельно, без посторонней помощи
ача шкула хăй халлĕн кайса çӳрет — ребенок ходит в школу самостоятельно
вăл ĕçе чирлĕ халлĕн килнĕ — он пришел на работу нездоровым
Ватă йывăç ларнă халлĕн хăрать. — посл. Старое дерево засыхает стоя.

хапаллă

1.
рослый, высокого роста, крупный (о фигуре)
хапаллă ача — рослый ребенок

хапăл

радостно, с удовольствием, с радостью, охотно
эпĕ сире пит хапăл — я очень рад вам
ача пылак çиме хапăл — мальчик любитель сладкого
ку сĕнĕве хапăл йышăнатăп — я с удовольствием принимаю это предложение

хаштик

1.
подражание прерывистому дыханию, сопению
ача хаштик сывласа çывăрать — ребенок спит, громко и прерывисто дыша

хăй

I.  мест. личн.-возвр.

1.
он сам, она сама
хăех —
1) он сам, самостоятельно, без чужой помощи
ача хăех çăвăнать — ребенок умывается сам
2) самопроизвольно
торф хăех тивсе кайни — самовозгорание торфа

хăй каларăшле — как он сам говорит, выражаясь его же словами
хăйне евĕрлĕ — специфичный, своеобразный, оригинальный

хăйне майлă —
1) самобытный, своеобразный, оригинальный
вал хăйне майлă çын — он своеобразный человек
2) своеобразно, оригинально, по-своему

хăй тĕллĕн —
1) самостоятельно
хăй тĕллĕн вĕреннĕ çын — самоучка
хăй тĕллĕн вĕренни — самообразование
2) сам с собою; про себя
хăй тĕллĕн калаçать — он разговаривает сам с собою
хăй халлĕн — сам по себе, независимо от других

хăйне хăй — сам себя; сам себе; самое
хăйне хăй мухтани — самовосхваление
хăйне хăй сыхлани — самосохранение
вăл хăйне хăй хуçа — он сам себе хозяин
калăр ăна, вăл хăй килтĕр — скажите, чтобы он пришел сам лично

хăй

II. глаг.
осмеливаться, сметь
ан хăйнă пултăр! — не сметь!
епле хăятăн! — как ты смеешь!
тĕкĕнме хăй — осмелиться, посметь дотронуться
ача чĕнме те хăймасть — мальчик не смеет и пикнуть
хăйса çит — осмелеть, набраться смелости

хăлаçлан

3.
тянуться
ача амăшĕ патне хăлаçланать — ребенок тянется к матери

хăмпăлан

2.
покрываться волдырями, пузырями
ача ури хăмпăланнă — ноги у мальчика покрылись волдырями

хăнăх

1.
привыкать, приучаться, приобретать привычку, навык
ĕçе хăнăх — привыкать к труду
ĕçе хăнăхни — привычка к труду
хăнăхман ĕç — непривычное дело, непривычная работа
ĕçе хăнăхман çын — непривычный к труду человек
ĕçе хăнăхнă алă — привычные к труду руки
ача сĕрме купăс калама хăнăхрĕ — мальчик научился играть на скрипке
хăнăхса пыр — постепенно привыкать

хăнк

II.
подражание иканию
ача хăнк та хăнк тăвать — ребенок все икает и икает

хăра

II. глаг.

1.
бояться, пугаться, испытывать боязнь, трусить
хăракан çын — пугливый человек
хăрама пĕлмест — он не знает страха
хăранипе чĕтре — дрожать от страха
ача йытăран хăрать — мальчик боится собаки
хăраса кай — испугаться
хăраса пурăн — жить в страхе
эпир унран хăраса тăмастпăр — мы не боимся его
Ут капантан хăрамасть. — посл. Лошадь стога не боится.

хăравçăлăх

боязливость, трусливость, трусость
вăхăт çитсен, ача-пăчан хăравçăлăх иртет — со временем у детей боязливость проходит

хăраххăн

1.
одиноко, в одиночестве
вăхăта хăраххăн ирттер — проводить время в одиночестве
хăраххăн юл — 1) остаться в одиночестве 2) овдоветь
хăраххăн пурăн — 1) жить одиноко 2) быть вдовым, быть вдовой
хăраххăн ача çурат — родить ребенка без мужа

хăркăнчăк

крикливый
хăркăнчăк ача — крикливый ребенок

хăртан

1.
быть забитым, запуганным
хăртаннă ача — запуганный ребенок

хăтлан

2.
в сочет. с инфинитивом др. глагола на -ма (-ме)
пытаться, стараться
пробовать
силиться
разг.
чееленме хăтланать — он норовит схитрить
ача ларма хăтланать — ребенок пытается сесть
Пуртă аври тытма хăтланса, пурттине шыва янă. — погов. Пытаясь ухватиться за топорище, столкнул топор в воду (о неумелом человеке).

хăшкăлтар

3.
надоедать
изводить
разг.
ача амăшне йăлăнтарса хăшкăлтарчĕ — ребенок извел мать капризами

хĕремеслен

2.
покраснеть, покрыться румянцем, зардеться, побагроветь
хăлха таран хĕремеслен — покраснеть до ушей
тарăхса хĕремеслен — побагроветь от досады
ача именнипе хĕремесленсе кайрĕ — мальчик зарделся от смущения

хĕрлĕ

4.
рыжий
хĕрлĕ ĕне — рыжая корова
хĕрлĕ çуçлĕ ача — рыжеволосый мальчик
хĕрлĕ тилĕ — рыжая лиса
Хĕрхенекенĕнне хĕрлĕ йытă çинĕ, тет. — погов. У того, кто поскупится, все съест рыжая собака (т. е. все сгорит).

хĕсĕн

4.
жаться, прижиматься, льнуть
ача амăшĕ çумне хĕсĕнет — ребенок жмется к матери

хисепсĕр

преждевременно
ача хисепсĕр çуралнă — ребенок родился преждевременно

хуллен-майĕпен

разг.
потихоньку, полегоньку
мало-помалу, помаленьку, постепенно

ача хуллен-майĕпен сывалса пырать — ребенок мало-помалу выздоравливает

хупла

5.
наполнять, заполнять
вăрмана ача-пăча сассисем хупларĕç — лес наполнили детские голоса

хура

черный
хура кĕпе — черное платье
хура куç — черные глаза
хура куçлă ача — черноглазый мальчик
хура пăрăç — черный перец
хура пусă — пар, паровое (букв. черное) поле
хура сăрă — черная краска
хура çĕртме — с.-х. черный пар
хура тăпра — чернозем
хура тăпраллă тăрăх — черноземная полоса, черноземье
хура тăпраллă мар тăрăх — нечерноземная полоса, нечерноземье
хура тир кĕрĕк — шуба черной дубки
хура ӳтлисем — чернокожие
хурисемпе выля — играть черными (в шахматах, в шашках)
шурă çине хурапа çырнă — черным по белому написано
хурапа пĕвет — окрасить в черный цвет (материю, пряжу)
хура хур — пришить черную кайму, обшить черным
хура тыт — пришить черную кайму, обшить черным
хура тар кăларса ĕçле — работать в поте лица (букв. до черного пота)

хура

4.
смуглый
хура сăнлă — смуглолицый
хура хĕр ача — смуглая девочка

хурат

2.
грязнить, пачкать
ача кĕпине хуратнă — мальчик запачкал рубаху
хуратса пĕтер — перепачкать, испачкать

хӳтевсĕр

2.
беззащитный
вăл ача пекех хӳтевсĕр — он беззащитен, как ребенок

хып

1.
брать, хватать ртом
класть в рот

ача пӳрнине çăвара хыпнă — ребенок засунул палец в рот
чĕлĕм хыпнă çын — человек с трубкой во рту
эпĕ иртенпе хĕлхем те хыпман — у меня с утра во рту ни крошки не было
Пĕчĕккĕн çисен тутă пулăн, пысăккăн хыпсан пырна ларĕ. — посл. Ешь понемножку— насытишься, будешь хапать— подавишься.

чавалан

3.
царапаться
ача çатракара чаваланса пĕтнĕ — ребенок исцарапался в кустах

чаваланчăк

медлительный, нерасторопный
копотливый
разг.
чаваланчăк ача — нерасторопный мальчик

чал

2.
ясный, чистый, светлый
чал куçлă ача — ясноглазый ребенок

чалак

2.
проворный, подвижный
прыткий, ретивый
разг.
ку ача ытла чалак — этот мальчик очень подвижный

чалăш

косо
чалăш куç — 1) косые глаза 2) перен. косой, заяц
чалăш куçлă ача — косоглазый мальчик
чалăшрах пăх — косить глаза

чампăрт

подражание всплеску
бултых

ача шыва чампăрт сикрĕ — мальчик бултых в воду

чампăртат

плескаться
бултыхаться
разг.
ача ваннăра чампăртатать — ребенок плещется в ванне

чапăлтат

то же, что чăмпăлтат
ача шывра чапăлтатать — ребенок плещется в воде

чаплат

1.
чмокать (о губах)
ача тути чаплатать — ребенок чмокает губами

чарусăр

шаловливо, озорно
чарусăр ача-пăча — озорные ребята

чарусăрлан

3.
становиться непослушным, недисциплинированным
самовольничать

ача йăлт чарусăрланса кайнă — ребенок совсем отбился от рук

чарусăрлăх

3.
баловство, озорство
ача-пăча чарусăрлăхĕ — детское озорство

чăкăлтăшлан

2.
капризничать
мĕн ача пек чăкăлтăшланатăн? — что ты капризничаешь как ребенок?

чăкăртаттар

скрипеть чем-л.
ача калемпе чăкăртаттарса çырать — мальчик пишет, поскрипывая пером

чăмăр

округлый, круглый
чăмăр йĕкев — круглый напильник
чăмăр пит-куç — округлое лицо
чăмăр тута — сжатые губы
чăмăр питлĕ ача — круглолицый ребенок
Тулта чăмăр, пӳртре лаптак. (Пӳрт пĕрени). — загадка Снаружи кругляк, а в избе плитняк. (Бревно в стене).

чăмăртан

3.
прижиматься
ача амăш кăкăрĕ çумне чăмăртанать — ребенок прижимается к груди матери

чăмпăлт

подражание всплеску, бульканью жидкости
ача шыва чăмпăлт турĕ — мальчик бултых в воду
чăмпăлт-чăмпăлт — усил. от чăмпăлт
пулă ăшăхра чăмпăлт-чăмпăлт тăвать — рыба плещется на мелководье

чăркăш

3.
капризный
упрямый

чăркăш ача — упрямый мальчик

чăркăш

10.
капризничать
упрямиться, артачиться
разг.
ача чăркăшма пуçларĕ — ребенок закапризничал

чăркăшлан

капризничать
упрямиться, артачиться
разг.
ача чăркăшланать — ребенок капризничает

чăрмантар

3.
надоедать, докучать чем-л.
быть в тягость
ача ыйтусемпе чăрмантарса çитерчĕ — ребенок пристает с вопросами, докучает просьбами

чĕвен

2.
на цыпочки, на цыпочках
ача чĕвен тăчĕ — ребенок встал на цыпочки

чĕпĕлен

2.
обветриваться
покрываться цыпками
разг.
ача алли чĕпĕленнĕ — на руках мальчика появились цыпки

чĕрĕ

живо, подвижно, бойко, проворно
чĕрĕ ача — бойкий ребенок
чĕрĕ куç — живые глаза
чĕрĕ сăн — бодрый вид
вăл питĕ чĕрĕ калаçать — он говорит очень бойко

чĕрĕлен

оживать, наполняться жизнью
ача чĕрĕленчĕ — малыш ожил

чĕтрен

2.
дрожать (от холода, испуга)
ача пĕтĕм кĕлеткипе чĕтренет — мальчик дрожит всем телом
чĕтренсе ил — 1) встряхнуться (напр. о животных) 2) вздрогнуть, дрогнуть
унăн алли чĕтренсе илчĕ — у него дрогнула рука

чĕчĕ

грудной
чĕчĕ ачи — 1) грудной ребенок 2) пренебр. молокосос
чĕчĕ пуçĕ — сосок
чĕчĕ çитер — кормить грудью
чĕчĕ  пар — кормить грудью
чĕчĕ пăрахтар — отнять от груди
ача чĕчĕ ĕмет — ребенок сосет грудь
Йемен ачана чĕчĕ памаççĕ. — посл. Не плачущему ребенку грудь не дают. (соотв. Дитя не плачет— мать не разумеет).

чисти

3.
точь-в-точь, как две капли воды
вылитый

ача чисти ашшех — мальчик — вылитый отец
çанталăк чисти пĕлтĕрхи пекех — погода точь-в-точь такая, как в прошлом году

чух

III. (чухне)
послелог

1.
во время
когда
в

ача чух — в детстве
ĕçре чух — во время работы
пĕр-пĕр чух — когда-нибудь
сивĕ чух — когда холодно

тепĕр чух —
1) в другой раз
2) иной раз, иногда

ун чух — тогда
хăш чух —
1) когда?
2) иногда, иной раз
хăшпĕр чух — в отдельных случаях

çамрăк чух вăл питĕ хитреччĕ — в молодости она была очень красива
эпĕ ăна киле килнĕ чух куртăм — я встретил его, когда шел домой
Хĕр чух хĕрĕх тус. — погов. В девичестве — сорок подруг.

чухнехи

относящийся к какому-л. времени
ку чухнехи — современный, нынешний
ун чухнехи — тогдашний
хĕр чухнехи вăхăт — девичество, девичья пора
ача чухнехине аса ил — вспоминать детство

чуххăм

4. разг.
глуповатый, простоватый
вăл чуххăмрах ача — он парень глуповатый

шакăртаттар

2. разг.
быстро говорить
сыпать словами

ача сапата пĕр такăнмасăр шакăртаттарать — мальчик отвечает урок без запинки

шакăртма

2.
погремушка
побрякушка

ача шакăртми — детская погремушка

шампăртат

плескаться
бултыхаться
разг.
ача-пăча шывра шампăртатать — дети плещутся в воде

шаплат

разг.

1.
хлопаться, шлепаться, падать с шумом
ача çĕре шаплатрĕ — мальчик шлепнулся на землю

шари

1.
подражание пронзительному испуганному крику, визгу
ача шари çухăрса ячĕ — ребенок пронзительно закричал

шач

2.
подражание щелканью
ача пушăпа шач тутарать — мальчик щелкает кнутом

шачлат

3. разг.
шлепаться
шмякаться
прост.
ача çĕре шачлатрĕ — ребенок шлепнулся на пол

шăвик

подражание свисту
ача шăвик шăхăрса ячĕ — мальчик громко свистнул

шăйăрăлчăк

исцарапанный, ободранный
в ссадинах

ача алли-ури йăлт шăйăрăлчăк — руки и ноги мальчика все в царапинах

2.
огрех (при пахоте)

шăкăлтаттар

2.
читать бегло, без запинки
ача шăкăлтаттарса вулать ĕнтĕ — ребенок читает уже бегло

шăкăр

сплошь, густо, обильно
ача питĕнче шăкăрах чĕкеç шатри — лицо у мальчика в сплошных веснушках
улăхра чатăрсем шăкăр лараççĕ — на лугу рядами стоят палатки

шăнăçтар

2.
скрывать, прятать, таить
ача савăнăçне ниçта шăнăçтараймасть — мальчик не может скрыть свою радость

шăнкăртат

5. перен.
звенеть, звонко говорить (о ребенке)
садра кунĕпех ача-пăча шăнкăртатать — целый день в саду звенят детские голоса

шăпăлтат

1.
то же, что шăмпăлтат
шывра ача-пăча шăпăлтатать — дети барахтаются в воде

шăрчах

2.
упрямый, строптивый
своенравный

шăрчах ача — упрямый мальчишка

шăхăрттар

2.
свистеть, свистать, издавать свист
ача сăмсине шăхăрттарса çывăрать — ребенок спит, посвистывая носом

шеплеттер

шлепать (несильно)
ача шыва ывăç тупанĕпе шеплеттерет — ребенок ладошкой шлепает по воде

шеф

шефский
шеф ĕçĕ — шефская работа
шеф пулăшăвĕ — шефская помощь
шеф предприяти — предприятие-шеф, шефствующее предприятие
шефа ил — брать шефство над кем-л., чем-л.
педвĕрентĕшĕре вĕренекенсем ача садне шефа илнĕ — учащиеся педучилища взяли шефство над детским садом

шĕкĕлче

3. перен. разг.
легко справляться
ача задачăсене шĕкĕлчет çеç — мальчик легко решает задачи

шипшип

цыпки разг.
ача урине шипшип тухнă — у ребенка на ногах образовались цыпки

шкул

школьный
аслă шкул — высшая школа
вăтам шкул — средняя школа
ĕçлекен çамрăксен шкулĕ — школа рабочей молодежи
интернат шкул — школа-интернат
каçхи шкул —вечерняя школа
пĕтĕмĕшле пĕлӳ паракан — шкул общеобразовательная школа
пуçламăш шкул — начальная школа
ятарлă шкул — специальная школа
шкул ачи — школьник
шкул каникулĕ — школьные каникулы
шкул музейĕ — школьный музей
шкул çурчĕ — школьное здание
шкул çулне çитмен ачасем — дети дошкольного возраста
шкул çумĕнчи пахчи — пришкольный участок
шкулчченхи ача-пăча учрежденийĕсем — детские дошкольные учреждения
шкул форми — школьная форма
шкул пĕтер — окончить школу
шкула çӳре — ходить в школу, учиться в школе

шуранка

бледный, бледнолицый, бескровный
шуранка пит — бескровное лицо
шуранка сăнлă ача — бледный, анемичный ребенок

шутсăр

2. разг.
очень, необычайно, безмерно
страшно
разг.
ача кучченеçшĕн шутсăр хĕпĕртерĕ — ребенок безмерно обрадовался подарку
шутсăр ыйхă пусса килчĕ — мне страшно захотелось спать

шухă

резво, живо
бойко, проворно, лихо, шаловливо

шухă ача — 1) бедовый мальчик 2) разбитной парень
кирлĕ чух шухă пулмалла — когда нужно, следует быть проворным
Шухă лаша час ватăлать. — посл. Быстрый в беге конь быстро старится.

шухăлан

1.
становиться резвым, бойким
быть резвым, бойким
резвиться

сывалсан ача шухăланчĕ — мальчик выздоровел и оживился

шыçам

пухлый, полный
упитанный, толстый

шыçам питлĕ ача — ребенок с пухлыми щечками

ывăл

сыновний
амаçури ывăл — пасынок
аслă ывăл — старший сын
тăван ывăл — родной сын
усрав ывăл — приемный сын
ывăл ача — сын, мальчик
ывăлĕн ывăлĕ — (его, ее) внук
ывăлĕн хĕрĕ — (его, ее) внучка
ывăлтан тăван — внук, внучка (от сына)
ывăлĕ ашшĕне хывнă — сын пошел в отца
вĕсен ывăл çуралнă — у них родился мальчик

ыйхăла

дремать, быть в полусонном состоянии
хотеть спать

ача ыйхăланă ребенку — хочется спать
ыйхăласа лар — дремать сидя
ыйхăлакан вăрман — перен. дремлющий лес

ынатлан

1.
ласкаться
ача пек ынатлан — ласкаться как ребенок

эшкер

1.
толпа, гурьба, ватага разг.
ача-пăча эшкерĕ — ватага ребят

юнăх

3. перен.
капризничать
ача кунĕпех юнăхать — ребенок весь день капризничает

юнтармăш

1.
каприз и капризы
ача-пăча юнтармăшĕ — детские капризы

юратмăш

любимый
юратмăш ача — любимый ребенок
мăнуке — асламăшĕн юратмăшĕ  —  внук — любимчик бабушки

юрккăн

непоседливый, неусидчивый, неугомонный
юрккăн ача — непоседливый ребенок
чарăн, юрккăн! — угомонись, егоза!

юрла

2.
вывалять в снегу
испачкать снегом

ача тумтирне юрласа пĕтернĕ — мальчик весь вывозился в снегу

ютшăн

2.
дичиться
стесняться, смущаться

ача ют çынтан ютшăннă — ребенок стеснялся незнакомых
ютшăнми пул — перестать дичиться

явапла

2.
держать ответ, быть в ответе
ача-пăчашăн ашшĕ-амăшĕ яваплать — за детей в ответе родители

яй-яй

2.
выражает укор,
ай-яй

яй-яй эсĕ, ача! — ай-яй, какой ты!

якăлти

непоседливый, вертлявый
якăлти ача — непоседливый ребенок

янăравлă

звонко, заливисто
звучно

ача-пăчан янăравлă сассисем — звонкие детские голоса
хĕрсен янăравлă кулли илтĕнет — слышится заливистый девичий смех
хушамачĕ унăн питĕ янăравлă — у него очень звучная фамилия

япăх

5.
распускаться
распоясываться
разг.
становиться разболтанным
ача япăхса кайрĕ — ребенок распустился

ясли

ясельный
ача яслийĕ — детские ясли
ясли çулĕнчи ача — ребенок ясельного возраста
ачана яслине вырнаçтар — устроить ребенка в ясли

ятсăр

3. уст.
не крещеный, не получивший еще имени (о ребенке)
Ятсăр ача макра пулать. — посл. Ребенок без имени бывает плаксивым. (намек на необходимость заранее выяснить цену при покупке или продаже, чтобы после не вышло недоразумения).

ӳле

3.
плакать, рыдать
причитать
выть
прост.
ача ӳлесех макăрать — ребенок плачет навзрыд

ӳрĕк

проворно, расторопно, бойко
ӳрĕк ача — бойкий мальчик
ӳрĕк утсем — горячие кони
ӳрĕк калаç — бойко говорить
ку хĕр питĕ ӳрĕк ĕçлет — эта девушка работает очень расторопно

ӳрĕк-сӳрĕклен

2.
становиться вялым, медлительным
ача ыйхăпа ӳрĕк-сӳрĕкленсех çитрĕ — ребенок стал сонным и вялым

ӳркенчĕк

ленивый, нерадивый
ӳркенчĕк ача — ленивый мальчик

ӳс

1.
расти, развиваться
ача сывă ӳсет — ребенок растет здоровым
вăл ялта çуралса уснĕ — он родился и вырос в деревне
ӳссе кай — разрастись
ӳссе çит — дорасти
усе киле — по мере роста
Туратсăр йывăç ӳсмест. — посл. Дерево не растет без ветвей. (соотв. Каждое дерево в сук растет).

ӳсĕн

1.
прибавляться
ача икĕ кило ӳсĕннĕ — ребенок прибавил в весе два килограмма

ӳтлен

1.
быть зачатым
ача ӳтленни — зачатие ребенка

ӳт-пӳ

телесный, физический
патвар ӳт-пӳ — крепкое телосложение
çаврăнăçусăр ӳт-пӳ — неуклюжая фигура
ӳт-пӳ аталанăвĕ — физическое развитие
ача ӳт-пĕвĕ вĕриленсе ӳкнĕ — ребенка охватил жар

çав

2.
как, так уж, так и, ну и
ача эх тăрмашать çав — мальчик так старается
каç-каç кашкăрсем улаççĕ çав — по ночам волки так воют
илĕртӳллĕ çав çуркунне! — так прекрасна весна!
эсĕ те çав! — эх, ты!

çавах

1. союз против.
все же, все-таки, но, однако, тем не менее
ача ӳкрĕ, çавах макăрмарĕ — ребенок упал, но все же не заплакал
пуху пĕтрĕ, халăх çавах саланмарĕ-ха — собрание окончилось, тем не менее народ еще не разошелся
эсĕ çавах тăхта-ха — ты все же подожди

çавăнпа

поэтому, потому, оттого
благодаря тому

ача ыйхăланă, çавăнпа макăрашать — ребенку хочется спать, поэтому он хнычет
трактăра лайах юсанă, çавăнпа вăл пĕр кăлтăксăр ĕçлет — трактор хорошо отремонтирован, поэтому он работает безотказно
çавăнпа ĕнтĕ — вот поэтому, именно поэтому
çавăнпа та — оттого-то, потому-то

çаврăн

8.
вертеться, крутиться вокруг, около кого-чего-л.
йытă ача тавра çаврăнать — собака крутится возле мальчика
эсĕ мĕн кунта çаврăнкаласа çӳретĕн? — что ты здесь околачиваешься?

çаврăнăçуллă

живо, ловко
çаврăнăçуллă ача — подвижный ребенок

çаврăнăçусăр

неловко, неуклюже
çаврăнăçусăр ача — неуклюжий мальчик

çак

I. (çакă)
мест. указ.

1.
вот этот, сей (при указании на близкий объект или момент)
çак ача — этот мальчик
çак кун — 1) этот день 2) в этот день
çак хушăра — за это время
çак çуртпа çав çурт хушши — расстояние между этим и тем домами

çамрăк

2.
молодой, юный (по возрасту)
çамрăк ача — подросток
çамрăк вăкăр — молодой бычок
çамрăк йывăç — молодое дерево
çамрăк натуралист — юный натуралист
вăл манран çамрăкрах — он моложе меня
эсĕ мана вĕрентме çамрăк-ха! — молод ты еще меня учить!

çапă

2.
хворостина, прут
ача хурсене çапăпа хăваласа пырать — мальчик гонит гусей хворостинкой

çаплах

3.
беспрестанно, все так же
çумăр çаплах çăвать — дождь все льет
ача çаплах макăрма чарăнмасть — ребенок все не перестает плакать

çаппа-çарамас

голышом, нагишом разг.
çаппа-çарамас ача — голый ребенок
çаппа-çарамас хăвар — оставить нагишом
çаппа-çарамас юл — оголиться, обнажиться

çари

подражение пронзительному крику, визгу
ача çари! кăшкăрса ячĕ — ребенок пронзительно закричал
хут купăс çари çухăрать — пронзительно визжит гармошка
сысна çури çари те çари тăвать — поросенок визжит не умолкая

çат

3.  подр. —
о быстром падении хлоп, шлеп, шмяк

ача урайне çат персе анчĕ — малыш шлеп на пол

çăмăл

легко, ловко, проворно
çăмăл ача — бойкий ребенок
çăмăл ураллă — быстрый, расторопный
çăмăл шăмшак — подвижная фигура
çăмăл хускан — двигаться легко

çăмăлçах

1.
легкий, живой, проворный
çăмăлçах ача — живой ребенок

çăрăлти

2.
визгливый
çăрăлти ача — визгливый ребенок

çĕлĕк

шапочный
каракуль çĕлĕк — каракулевая шапка
çăмламас çĕлĕк — мохнатая шапка
юс тир çĕлĕк — горностаевая шапка
çыхнă çĕлĕк — вязаная шапка
хăлхаллă çĕлĕк — шапка-ушанка
ача çĕлĕкĕ — детская шапочка
салтак çĕлĕкĕ — 1) солдатская шапка, шапка военного образца 2) папаха
çĕлĕк çĕлекен — шапочник
çĕлĕке пусса ларт — надвинуть шапку
çĕлĕксĕр çӳре — ходить без шапки
пăхсан çĕлĕк ӳкмелле — посмотришь — шапка слетит (о чем-л. высоком)
çĕлĕк ил — 1) купить шапку 2) снять шапку
Ватта курсан çĕлĕк ил. — погов. Увидишь старого человека — сними шапку.
Пĕр пӳртре аллăн пурăнаççĕ, тула тухсан, пурте çĕлĕкĕсене хываççĕ. (Шăрпăк). — загадка В одном доме пятьдесят жильцов, выйдя из дома, каждый снимает шапку. (Спички) .

çĕлĕклĕ

1.
в шапке, с покрытой головой
çĕлĕклĕ ача — мальчик в шапке

çĕрĕк

плаксивый
çĕрĕк ача — плаксивый ребенок

çĕрĕх

2. перен.
ныть, капризничать
распускать нюни
разг.
ача йăлт çĕрĕхнĕ — ребенок совсем раскапризничался

çĕт

2.
пропадать, исчезать, теряться
йĕр çĕтрĕ — след потерялся
куçран çĕт — пропасть из глаз
хыпарсăр çĕтнисем — пропавшие без вести
çĕт ман куç умĕнчен! — прочь с моих глаз!

çĕтсе çӳре —
1) плутать, блуждать
вăрманта çĕтсе çӳре — плутать по лесу
2) пропадать (долгое время)
эсĕ ăçта çĕтсе çӳретĕн? — где ты пропадаешь?

çĕтсе юл — отстать, затеряться
ача пирĕнтен çĕтсе юлчĕ — мальчик отстал от нас и затерялся

çи

II. глаг.

1.
есть, кушать
апат çи — есть, кушать, принимать пищу
апат çисе тух — выйти из-за стола (после еды)
вилкăпа çи — есть вилкой
ĕçсе çи — пить и есть, угощаться
ирхи апат çи — завтракать
каçхи апат çи — ужинать
кăшт çикеле — перекусить
пирĕнпе çиме лар! — садись с нами кушать!
çиме ларт — посадить за стол, накормить
çиме тутлă — хороший на вкус
çиме юрăхсăр — несъедобный
çисе кур — попробовать, отведать уст.
çакна çисе пах-ха — попробуй-ка вот это
çисе тăран — наесться, насытиться
çисе тултар — разг. объесться
çисе яр — съесть, поесть (все)
каюра хурт-кăпшанкă çисе пурăнать — крот питается насекомыми
ача чĕчĕ çиет — ребенок сосет грудь
йытă çимен! — бран. пес бы его съел!
йытă çиесшĕ! — бран. пес бы его съел!
Çиекен лаша çултан юлман, тет. — погов. Хорошо питающийся конь в пути не отстанет.
Çулла çу çиет, хĕлле типĕ тытать. (Кустăрма). — загадка Летом ест масло, а зимой постится. (Колесо (телеги)).

çивĕч

бойко, проворно, резво
çивĕч ача — бойкий мальчик
çивĕч калта — юркая ящерица
çивĕч лаша — горячий конь
çивĕч чупса кай — резво побежать

çивĕчлен

2. перен.
заостряться, становиться острым, проницательным, зорким, чутким
хăлха кăшт çивĕчленчĕ — у него слух немного улучшился
ача ăспуçĕ майĕпен çивĕчленчĕ — ум у ребенка постепенно развился

çинче

3.
при, на ком-л.,
среди кого-л.
çын çинче — на людях, при народе
нумай ача çинче — среди многих детей
вăл ашшĕ-амăшĕ çинче пурăнать — он живет при своих родителях
институт çинче сăмах çӳрет — по институту ходит молва

çиç

4.
мчаться, нестись
ача вăрманалла çиçрĕ — мальчик кинулся в лес

çитĕн

1.
расти, вырастать, произрастать
курăк лайăх çитĕнет — трава растет хорошо
ача сывă çитĕнет — ребенок растет зоровым
вăл хулара çитĕннĕ — он вырос в городе

çичĕ

(çич)

при конкр. счете в качестве опр.
семь, семеро
семи-

çичĕ ача — семеро детей
ирхине çичĕ сехетре — в семь часов утра
çичĕ класлă шкул — семилетняя школа
çичĕ сехетлĕ ĕç кунĕ — семичасовой рабочий день
çичĕ çулхи ача — семилетний мальчик

çичĕ хут —
1) семь раз, семью
çичĕ хут виççĕ — семью три
2) всемеро
çичĕ хут хутлат — сложить всемеро
çичĕ хутлă çурт — семиэтажный дом

çиччĕ

при абстр. счете

1. в качестве подл. и доп.
семь (единиц, поддающихся счету)
çиччĕри ача — семилетний ребенок
çиччĕри пăрахут с— емичасовой парохбд
çичче пайла — делить на семь
ик хут çиччĕ — вунтăваттă  —  дважды семь — четырнадцать

çуй

1.
шум, шум и гам, гомон
гвалт
разг.
ача-пăчан хаваслă çуйĕ — веселый гомон детворы
кайăк-кĕшĕк çуйĕ — птичий гомон
çуй ту — шуметь, поднимать шум и гам

çуйăх

2.
шуметь
галдеть, гомонить
прост.
мĕн çуйăхатăр? — что вы шумите?
ача-пăча çуйăхать — детвора гомонит
чанасем çуйăхаççĕ — галки галдят

çулталăк

годовой, годичный
бюджет çулталăкĕ — бюджетный год
çулталăк вăхăчĕсем — времена года
çулталăк каялла — год тому назад
çулталăк плане — годовой план
çулталăкри план — годовой план
çулталăк ункисем — годичные кольца (у деревьев)
çулталăкра пĕрре — раз в год
çулталăкри ача — годовалый ребенок
çулталăкри тупăш — годовой доход
◊ çулталăк кĕнеки — уст. календарь

çуна

санный, саночный
ача çуни, пĕчĕк çуна — санки, салазки
кӳмеллĕ çуна — крытый возок, кибитка
çара çуна — дровни
вутă çуни — дровни
çăмăл çуна — легкие санки
трактăр çуни — тракторные сани
хыçлă çуна — санки с задком
çуна пуçă — передок саней
çуна çулĕ — санный путь
çуна тупанĕ — полозья саней
çуна ӳречи — нахлестка, грядка саней
çуна хыçĕ — задок, спинки саней
çуна шăлĕ копыл
çунапа кай — поехать на санях (запряженных лошадью)
çунапа ярăн — кататься на санках
Лаши туртать, çуни шумасть. (Юханшывпа çырансем). — загадка Лошадь тянет, а сани не движутся. (Река и берега).
Кам çуни çине лартăн, унăн юррине юрла. — погов. На чьем возу сижу, того и песню пою.

çунтар

9.
жаждать, стремиться, гореть желанием
ача шкула каясшăн çунтарать — мальчик рвется в школу

çупкă

2.
ладонь
алă çупки — ладонь
ача çупки — детская ладошка

çурат

1.
рожать
ача çуратмалли çурт — родильный дом
йĕкĕреш çурат — родить двойню
вăл çичĕ ача çуратса ӳстернĕ — она родила и воспитала семерых детей

çурт

2.
дом
ача çурчĕ — детский дом
вулав çурчĕ — ист. изба-читальня
кану çурчĕ — дом отдыха
культура çурчĕ — дом культуры
политика вĕренĕвĕн çурчĕ — дом политического просвещения
хăна çурчĕ — уст. дом приезжих; гостиница

çутал

3. перен.
сиять, светиться
ача пичĕ савăнăçпа çуталчĕ — лицо мальчика просияло от радости

çухăр

2.
визжать, пищать
верещать

сысна çухăрать — свинья визжит
ача çухăрса макăрчĕ — ребенок плакал с визгом

çӳçенӳллĕ

1.
зябкий
знобкий
разг.
çӳçенӳллĕ ача — зябкий ребенок

çывăр

1.
спать
почивать
уст.
выртса çывăр — ложиться спать
çĕр çывăрмасăр ĕçле — работать всю ночь без сна
харлаттарса çывăр — храпеть во сне
хытă çывăр — спать крепко
çывăрас килет — мне хочется спать, меня клонит ко сну
çывăрса тăр — проснуться
çывăрса тăран — выспаться
çывăрса юл — проспать, опоздать
çывăрмалли пӳлĕм — спальня
ача çывăрмалли пӳлĕм — детская спальня
çывăрмалли пӳлем гарнитурĕ — спальный гарнитур
шăв-шав çывăрма памасть — шум не дает спать

çывăра

сонливый, сонный
çывăра ача — сонливый ребенок

çыпăç

7.
приобщаться к чему-л.
приниматься за что-л.
ĕçе çыпăç — приобщаться к труду
ача спорта çыпăçрĕ — мальчик увлекся спортом

çыпăç

9.
тянуться, стремиться к кому-чему-л.
Арçын ача ашшĕ çумне çыпăçать, хĕрача амăшĕ çумне çыпăçать. — посл. Мальчик тянется за отцом, а девочка — за матерью.

ăнкаруллă

1.
сообразительный, догадливый, сметливый, смышленый разг.
ăнкаруллă ача — смышленый мальчик

ăнлануллă

понятливо
восприимчиво

ăнлануллă ача — понятливый ребенок

ăс

умственный
интеллектуальный

ача-пăча ăсĕ — детский разум
вичкĕн ăс — проницательный ум
çивĕч ăс — острый ум
халăх ăсĕ — народная мудрость
харпăр хăй ăсĕпе — по собственному разумению
этем ăсĕ — человеческий разум
ăс вăй-хăвачĕ — могущество разума
ăс тĕлĕшĕнчен — в умственном отношении  
ăс ил — набраться ума
ăс пух — набраться ума-разума
ăс çитер — сообразить, уразуметь
куна тума мĕнле ăс çитертĕн эсĕ? — как у тебя хватило ума сделать это?
ăс пăтрашать — рассудок помутился, голова идет кругом
ăсĕ çитмест — у него не хватает ума
ăс çухат — лишиться рассудка
ăса вĕрент — учить уму-разуму, наставлять
ăсра — мысленно, в уме
ăсра шутла — считать в уме
ăспа — разумно, с умом
ăспа ĕçле — работать с умом
ăспа виçмен — безрассудный
ăспа калаç — говорить разумно
Ялан ăспа çӳресен, ялти ватă ятламасть. — посл. Если будешь вести себя разумно, то тебя не станут порицать старые люди.
Ирхи ăс каçхинчен лайăхрах. — посл. Утренний рассудок лучше вечернего. (соотв. Утро вечера мудренее).

ăшалан

3.
метаться, быть в жару
ача ăшаланса выртать — ребенок мечется в жару

ĕмĕрт

1.
кормить грудью
ача ĕмĕрт — кормить ребенка грудью
кăкăр ĕмĕрт — давать грудь
чĕчĕ ĕмĕрт — 1) кормить грудью 2) кормить молоком (о животных)

ĕмкĕч

1.
соска (резиновый наконечник)
ача ĕмкĕчĕ — детская соска
пуш ĕмкĕч — пустышка (в виде соска)
резин ĕмкĕч — резиновая соска
ĕмкĕч ĕм — сосать соску
ĕмкĕч хыптар — дать соску
ĕмкĕчпе тăрантар — кормить через соску

ĕнер

5.
хныкать, собираться плакать
ача ĕнере пуçларĕ — ребенок мкашклл

ĕнĕр

2. перен.
ныть, хныкать
беззвучно плакать

ача ĕнĕрме тытăнчĕ — ребенок захныкал

ĕрлев

2.
крики, шум, шум-гам, гомон
ача-пăча ĕрлевĕ — шум детворы

ĕшенчĕк

усталый, утомленный
изнуренный

ĕшенчĕк куç — усталые глаза
ача ĕшенчĕк пăхать — мальчик выглядит устало
ăна йывăр ĕшенчĕк пусса илчĕ — его охватила крайняя усталость

татăл

11. в отриц. оборотах
выражает
постоянное наличие чего-л. или пребывание кого-л. где-л.:
ача-пăча çырма хĕрринчен татăлмасть — ребятишки все время проводят на берегу речки
клубран халăх татăлма пĕлмест — в клубе всегда есть народ
унăн укçа татăлмасть — у него не переводятся деньги

матроска

матроска (ача-пăча блузки)
ача матроски — детская матроска
матроска çухи — воротник матроски

кинофестиваль

кинофестиваль
ача-пăча фильмĕсен кинофестивалĕ — кинофестиваль детских фильмов
тĕнчери кинофестиваль — международный кинофестиваль

вĕрен

2.
учиться, выучиваться чему-л.,
усваивать какие-л. знания
мусăк вĕрен — учиться музыке
хутла вĕрен — выучиться грамоте
çырăва вĕрен — выучиться грамоте
ача калаçма вĕренчĕ — ребенок научился говорить
вĕренсе çит — выучиться чему-л.
Вĕренни çăкăр ыйтмасть. — посл. Плоды учения не просят хлеба.

тивĕçтер

2.
удовлетворять, быть достаточным
ача хуравĕ вĕрентӳçĕне тивĕçтерчĕ — ответ ученика удовлетворил учителя

усал

4.
озорной (о ребенке)
усал ача — озорной ребенок, сорванец

уйăх

3.
месяц
уйăх çурă — полтора месяца
ача ик уйăх анчах тултарчĕ-ха — ребенку всего два месяца
тепĕр уйăхран таврăнатăп — через месяц я вернусь
вăл январь уйăхĕнче çуралнă — он родился в январе (месяце)

çухал

6. перен.
теряться, лишаться самообладания
çухалса кай — 1) заблудиться 2) растеряться
ача çухалсах кайрĕ — мальчик совсем растерялся

çавра

1.
круглый, округлый
çавра карта — круг, хоровод
çавра кӳлĕ — круглое озеро
çавра мачча — сводчаттый потолок
çавра питлĕ ача — круглолицый мальчик
çавра çăкăр — круглый хлеб, каравай
çавра хăйра — круглое точило, точильный круг
çавра чĕлĕ — круглый ломоть хлеба (во весь каравай)
çавра оборона тыт — держать круговую оборону
Анкартинче çавра çатма ларать. (Йĕтем). — загадка На гумне стоит круглая сковорода). (Молотильный ток).

çавăр

23.
в форме деепр. çавăрса с др. глаголами образует
составные глаголы с различным значением:

çавăрса кала —
1) выговаритвать, произносить
ача сăмахсене лайăх çавăрса калаймасть — ребенок не может как следует произносить слова
2) выражать, излагать мысли
çавăрса калама сăмах çитмест — не хватает слов выразить что-л.

çавăрса çап — швырнуть бросить об землю
тутана çавăрса çырт — закусить губу
туăра çавăрса çых — обвязать платком
çавăрса тыт — охватить

çавăрса хур —
1) взвлаить
миххе çурă çине çавăрса хур — взвлаить мешок на спину
2) подвернуть, завернуть
тăлăп аркине ая çавăрса хур —подвернуть под себя поул тулупа
3) разг. опорожнить, опрокинуть
пĕр саткан эрехе çавăрса хучĕ — он опрокинул стакан вина
4) разг. ляпнуть, брякнуть прост.
çавăрса чик — запрятать (напр. деньги)

вĕсен

1.
у них
вĕсен миçе тетрадь? — сколько у них тетрадей?
вĕсен ача çук — у них нет детей

пăрах

6.
преждевременно разрешаться от бремени
выкидывать
прост.
ача пăрах — о женщине
хырăм пăрах — о женщине
пăру пăрах — о корове
пăрам пăрах — о корове
пăран пăрах — об овцах и козах
çăвăр пăрах — о свинье
хăм пăрах — о кобыле

ача


кĕтӳ ачи — подпасок
салтак ачи уст. рекрут
туй ачисем — юноши участники свадебного поезда
ача кĕлтианат. матка
ача кĕпианат. послед
ача çулĕанат. влагалище

юл


çын айне юл — уступить кому-л., оказаться побежденным
никамран та ӳксе юлмасть — он никому не уступает
унăн ача юлнă — она забеременела
унăн хырăм юлнă — она забеременела
çие юлни — зачатие
пилĕк-çурăм юлмарĕ — спина заболела (от тяжелой работы), я наломал себе спину
кунтан юлтăр — пусть будет это в последний раз, да будет конец этому
шăхăрса юл — остаться ни с чем

хирĕç

4.
капризничать
ача темĕн хирĕçет — ребенок что-то капризничает

атă-пушмак

обувной
ача атă-пушмакĕ — детская обувь
сăран атă-пушмак — кожаная обувь
çуллахи атă-пушмак — летняя обувь
атă-пушмак хапрăкĕ — обувная фабрика
атă-пушмак юсакан мастерскойĕ — мастерская по ремонту обуви
магазинта тĕрлĕ йышши атă-пушмак пур — в магазине есть разнообразная обувь

хăш-хаш

подражание прерывистом у тяжелому дыханию
ача хăш-хаш сывлать — ребенок дышит тяжело и неравномерно

хăршав

2. перен.
упрямый
хăршав ача — упрямый ребенок

хăрăк

6. перен.
хрупкий, слабый
болезненный, нездоровый

хăрăк ача —хрупкий ребенок
хăрăк лаша — слабая лошаденка

хăнклат

1.
икать
ача хăнклатать — ребенок икает

ӳ

1.
подражание плачу
ача ӳ-ӳ тесе макăрать —ребенок сильно плачет, голосит

тыт


алă тыт — подавать руку, здороваться за руку
асра тыт — помнить, держать в голове
ача тыт — принимать роды
карт тыт — принять карты
явап тыт — отвечать, держать ответ (за содеянное)
çул тыт — направиться куда-л.
тĕллев тыт — поставить целью
тутă тыт — быть питательным
тутă тытакан çимĕç — питательный продукт
шут тыт — решить, задумать что-л.
экзамен тыт — держать экзамен, экзаменоваться

передача

1.
передача
ача-пăча передачисем — передачи для детей
литература передачи — литературная передача
телевидени передачисене пăх — смотреть телевизионные передачи

телефонлă

имеющий телефон, телефонизированный
телефонлă çурт — телефонизированный дом
телефонлă ача — ребенок с телефоном

сад


ача сачĕ — детский сад
ботаника сачĕ — ботанический сад
зоологи сачĕ — зоологический сад
хула сачĕ — городской сад (парк)

йăлттам

резво, проворно, быстро, бойко, шустро разг.
йăлттам ача — шустрый мальчик
йăлттам ут — резвый конь
йăлттам çӳре — проворно двигаться

йăн-ян

3.
шум и гам, гомон, визг
ача-пăча йăн-янĕ — шум и крики детей

йăпăр-япăр

быстро, ловко, проворно, расторопно, живо
йăпăр-япăр ача — проворный ребенок
йăпăр-япăр ĕçле — работать расторопно

йăпăр-йăпăр

1.
усил. от йăпăр 1, 2.
пĕчăк ача йăпăр-йăпăр чупса пырать — ребенок семенит ножками
валак тăрăх шыв йăпăр-йăпăр юхать — по желобку бежит вода

лӳппер

вяло
неуклюже, тяжело

лӳппер ача — неповоротливый мальчик

пĕтĕр

2. разг.
уплетать, уписывать, уминать
ача апата пĕтĕрет кăна — мальчик уплетает (за обе щеки)

путекле

как ягненок, козленок
подобно ягненку, козленку

ача путекле сикет — ребенок прыгает как ягненок

воспитательница

воспитательница
ача ясли воспитательници — воспитательница детских яслей

колготка

колготки
ача колготки — детские колготки

çитĕ


ача çитти — пеленка

Никольскийĕн чăвашла-вырăсла словарĕ

вĕрен

III.
1.
учиться
вĕренекен ача — школьник, ученик
çырăва вĕрен — учиться грамоте
ăсталăх вĕрен — основательно изучить
манăн виçĕ çул анчах вĕренмелле — мне учиться только три года

иртĕн

быть коварным, злым, злобным; зазнаваться; иртĕнсе калаçни – глумление; пыр иртĕнни – чревоугодие; шухăш иртĕнни – похоть; иртĕннĕ ача – избалованный мальчик.

62 стр.

калаç

син.: пупле, сăмахла
разговаривать, поговорить, сговорить; торговать; калаçнă (çураçнă) хĕр – невеста; калаçса уйăрăлми – от кого не отговоришься; нумай калаçни – многоглаголание; çынпа калаçми – неразговорчивый; тавăрса калаçайманни – безответный; ача-пăчана усал сăмах калаçасран чарăр – удерживайте детей от дурных разговоров.

82 стр.

матур

син.: маттур
красивый; хороший. Епĕ вулама маттур пĕлетĕп – я умею прекрасно читать; маттур йаш ача – статный молодец.

114 стр.

пăча

...:
ача-пăча — дети

пăх

II.
смотреть
наблюдать
ухаживать

епĕ картина пăхма йурататăп — я люблю смотреть картины
ача пăхакан выçса вилмен — кто ухаживает за детьми, тот не умрет с голоду
куçа тавăрса пăх — выпучить глаза
мĕскĕн çынна пăхса усра — бедного содержать
йумăç аван пăхатăр — хорошо ворожите

пийеле

пеленать
ачине пийеленĕ — ребенка спеленала
ача пийелекенни — пеленка дитяти

пур

II.
есть
иметь

ман кил пур — у меня есть дом
пурлăх — имущество, имение
пур — то, что есть; существующее; сущее
вăл хăй пур çине пур тăвас тесе пĕртте шухăшламан — он не думал о том, чтобы приобретать все больше
мĕн пур — всё имеющееся
ачи-пăчи пур çын, ача-пăчалă çын — человек, у которого есть дети
сурпан пурри сурпан сырăнăр — у кого есть сурбан, те приходите в сурбанах
çын пуртан кĕмерĕм — я не вошел, потому что были люди

сак

лавка; нары; скамья; сакайĕ – поднары; сакайĕнчен – из поднарья; сакайне в поднарье (тĕп сакайне – в поднарье); сак çи тулли ача парăсăнччĕ – подай полну лавку детей.

159 стр.

сапла

штопать, зашивать
заплатить

саплăккă — имеющий заплату
кĕпи хыçĕ саплăклă (çурăклă) ача — мальчик, у которого спина рубахи с заплатой (прорехой)
саплаттар — заставить зашивать

сĕт

молоко
сĕтлĕх — молочный
ĕне ырри — молочево
ача шăлĕсем — молочные зубы
сĕт курăкĕ — молочай
сĕт чашки — молочник
сĕт-турăх — молоко свежее и кислое, различные молочные блюда

сиктер

качать, сдвинуть
çак куркана манран сиктерсе хăварсам — пронеси эту чашу мимо меня
ача сиктер — качать ребенка

çирĕм

двадцать; çирĕм ача – двадцать мальчиков; епир çирĕмĕн – нас 20; çирĕмшер – по двадцати; çирĕмĕш – двадцатый.

195 стр.

çитле

см. çивĕтле
хĕр ача çит тунине çитлерĕ — девочка сплела косу

çывăртар

уложить спать; убаюкать (дитя); йурласа ача çывăртар – убаюкать ребенка.

203 стр.

ĕм

сосать
ача ĕмме йуратать — дитя любит сосать
ача ĕмсе тăранчĕ — ребенок насосался

Словарь чувашского языка

эй-яй-яй

эй-яй-яй (эй-jаj-jаj), межд.
- Яргуньк. Тархасласан-тархасласан, хальхи ача: эй-яй-яй, шăнса килекене ăшăтса яма калаççĕ, выççа çӳрекене тăрантарса яма калаççĕ, терĕ, тет.

явăн

явăн (jавын), виться, обвиваться.
Йывăç явăнса ӳçет. Дерево растёт завитушкой.
- Икково. Хӑмлӑ шӑччӑ тӑрӑх явӑнса ҫитӗнет.
- Алших. Хӑмлӑ шерте (шалҫа) тӑрӑх явӑнса ӳҫет.
- Сл. Кузьм. I, 16. Вӗсен ӗҫӗ кантӑра пек явӑнса пырать. У них дело идёт как по маслу.
- К.-Кушки. Мӑйне ҫӗлен явӑннӑ (или: яваланнӑ).
- Ib. Курӑк йывӑҫа явӑнат.
- Альш. † Ӗнтӗ ҫил ҫаврӑнат, ҫил ҫаврӑнат: ҫӗмӗрт ҫеҫки хӑвана явӑнат.
- Бурунд. † Ҫӗр ҫырлисем пиҫеҫҫӗ хӗрелсе, тӗрлӗрен пӗр курӑка явӑнса. Клубника поспевает, рдея, обвиваясь вокруг разных трав.
- Чураль-к. Шучӑ тӑрӑх явӑнакан хӑмла путранки мар-и ҫав? Ура явса выртакан пирӗн варлисем мар-и ҫав?
- Н. Тим. † Явӑна-явӑна выртакан, пӗрлӗхен аври мар-и ҫав?
- Сред. Юм. Ирхӗне, вил-шыв (у др. сывлӑм) укеччин, утӑ торттарсан. О, явӑнса вӗрен пик полса пырать (вьётся как верёвка).
- Юрк. † Хӗвел тухат, сарӑлат, улма йывӑҫ ҫине явӑнат.

|| О пламени.
- ЧС. Ҫӳлте хӗм явӑнать анчах — хӗп-хӗрлӗ, тастан (=таҫтан) та курӑнать пулӗ. Вьются в выси искры, красные-раскрасные; должно быть, далеко видно. [Ib. Пушар йӗри-тавра ҫынсем явӑнаҫҫӗ анчах. Около пожара вьются люди].
- Сред. Юм. Вӑт (=вут) явӑнать анчах («О сильном пламени, когда кажется будто оно вьётся»).

|| О течении.
- ЧП. Хура шыв юхат явӑнса.
- Янш.-Норв. † Шывӗ юхат явӑнса, хумсем ҫапаҫҫӗ хӗрнелле.
- А. П. Прокоп. † Атӑлсем тухат (юхат?) явӑнса.
- Дик. леб. 36. Акӑ тинӗс хумӗсем, ывӑна пӗлмесӗр, пӗрин хыҫҫӑн пӗри явӑна-явӑна пынипе темӗн тӗрлӗ хытӑ чулсене те тип-тикӗс якатаҫҫӗ.

|| Об облаках.
- Дик. леб. 40. Хура тӑхлан тӗслӗ хӑрушӑ хум пек пулса, вӗсем явӑнса шуса пыраҫҫӗ.
- Ib. 56. Ҫӳлте явӑнать хуп-хура пӗлет. Наверху вьётся чёрная туча.

|| О пыли.
- Сказки и пред. чув. 22. Тусан пырать явӑнса. Пыль вьётся.

|| О грязи.
- Сред. Юм. Ҫӑмӑр ҫуни халь те типмен пыльчӑк орапана явӑнса пырать (грязь навивается на колёса).

|| О медленном, величественном движении солнца (так толкует КС.).
- ЧП. Хӗвелсем тухат явӑнса.

|| О колосьях, которые клонятся от тяжести в разные стороны.
- Ст. Чек. Явӑнса ӳсет ыраш (=вӑйлӑ ӳҫет). Колосья ржи от тяжести клонятся в разные стороны.

|| Виться (о птицах и т. п.).
- Сказки и пред. чув. Ялӗсем ҫинче кайӑк явӑнать. Над их деревнями вьются птицы.
- Толст. III—IV, 122. Вӑрӑм-тунӑсем явӑнса вӗҫсе ҫӳреҫҫӗ, ҫӗрлеҫҫӗ. Комары вьются, летают и жужжат.
- N. Икӗ ангел, икӗ архангел вӗҫсе килеҫҫӗ пирӗн чуншӑн, явӑнаҫҫӗ пирӗн ҫылӑхшӑн.

|| Увиваться (с какой-либо целью).
- КС. Сир. 27. Кам ӑслӑлӑх ҫурчӗ таврашӗнче явӑнса ҫӳрет, ҫавӑ унӑн ҫурчӗ ҫумне пӑта ҫапса тӗреленет.
- Якейк. † Эпе лартас хӗр панче упа-кашкӑр явӑнать. Около девушки, которую я хочу посадить (чтобы покатать), увиваются волки и медведи (дикие звери).
- С. Хорчка пек явӑнса ҫӳрет. Вьётся как ястреб. Тоже и о животных.
- Якейк. † Пирӗн ҫол ҫийӗнче корак-ҫӑхан явӑнать, эпӗр лартас хӗр панче ялти ача явӑнать (Песня на масленице).
- КС. Курак-ҫӑхан виле таврашӗнче явӑнса ҫӳрет. Сновать (в переносн. зн.).
- Ст. Яха-к. Эсир кунта питех явӑнса ан ҫӳрӗр (не толпитесь).
- Сказки и пред. чув. 75. Ярӑнтарса, явӑнса, шӑпӑр кӗвви ташлатать.

ик

(ик', ик); два. См. икĕ; иккĕ. Орау. Вăрăм сăмсаллине кунта эп ик çынна (или: ик çын) пĕлеп. СТИК. Ик ĕмĕр тытаймĕ-ха, унтан та юлĕ, тупăкне илсе кĕреймĕ (два века не проживет). Орау. Ик чӳлмек сĕт исе килчĕ. Нринесла целых два горшка (или две кринки) молока. Завражн. Ку ик ял арман. Эта мельница принадлежит двум деревням. Сборн. † Пĕчĕкçĕ тутăр, хрантсус тутăр — ăна ик сум вуннă (т.-е. шестьдесят кол. на серебро) кам памĕ? Сред. Юм. Ик чон полсан, пĕрне сана парăтăм, тесе, пит юратнине пĕлтерсе калани. Сред. Юм. Ик послăх ӳстереть. Иккĕ алланнă (=авланнă) çынна: ик послăх ача ӳстерет, теççĕ: (два выводка ребят ростит). 1b. Ик май та кастарать (говорят про человека изменчивого; с одним он говорит так, а с другим по другому). 1b. Ик айкки те тăвайкки. Маншĕн полсан, ик айкки те тăвайкки. Для меня все равно. Орау. Ик эрнериача; ребенок двух недель от рождения. Шурăм-п. Ик-виçшер лаша, по две, по три лошади.

явăç

явăç (jавыс'), свиться; связаться; сдружиться; сходиться друг с другом.
- М. П. Петр. Хыпар № 15, 1906. Ачасем пурте пĕр-пĕринпе явăçса, пĕр-пĕрне чуп-туса: халăх хушшинче килĕшӳ пултăр, тесе, турра кĕл-тăва пуçларĕç.

|| Увиваться.
- КС. Паян çав виле (вил'э) панче кунĕпех çахансам явăçаççĕ.

|| Привадиться.
- Зап. ВНО. Арман кутне йăтăсем явăçнă. К мельнице привадались собаки.
- Юрк. † Уй варринчи  хурамана курак-çăхан явăçнă, явăçнă та сивĕнмест. (Свадеб. п.).
- Зап. ВНО. Кăвакарчăн явăçсан, çын пуять, теççĕ. Если привадятся (к дому) голуби, то человек разбогатеет. (Поверье).

|| Кишеть.
- Зап. ВНО. Ача-пăча ăçта кирлĕ, унта хурт-кăткă пек явăçать (кишат).

|| Болтаться, „тереться“ около кого-нибудь, приставать к кому-л.
- Козм. Явăç, болтаться. Эсĕ ун çумăнче [sic!] мĕн явăçса çӳретĕн? Что ты около него болтаешься?

|| Смешаться (попав в число других вещей)
- Ст. Чек. Явăçса карĕ пулĕ. Вероятно, смешалось с другими вещами.
- Ib. Явăçса (кайнă ĕçлеме) пĕрлешсе, хутшăнса.
- Ib. Явăçса кай çавсемпе пĕрлешсе кай. Об интимной связи.
- Хыпар № 30, 1906. Санăн арăму иртĕнет-мĕн, Евстигнейпа явăçнă, теççĕ, тет.
- Чебокс. Çав арăмпа явăççа çӳрет (путается) вăл.
- КС. Вăл çавăн арăм(ĕ) патне явăçнă (повадился, т. е. они „кусаççĕ“).
- Бiтр. Çав ывăлсенчен кĕçĕнни çав карчăкăн хĕрĕ патне йывăçнă, тет те, кайран сивĕннĕ, тет. Младший из сыновей связался с дочерью той старухи, а потом охладел к ней.

|| „Путаться“ с кем
- Юрк. † Хура хĕрсемпе явăççа, хура-хутаç илсе хуплантăм. Путаясь с девушками-чернушками я замаялся покупать им рожки (плоды ceratonia siliqua).

хăштик

подр. слабому, отрывистому дыханию. Шорк. Ача манăн сывă мар-ха, аран хăштик-хăштик сывлат. См. ''МКП'', 70.

хĕв

(1) пазуха. См. (1). N. Хĕве чик, спрячь за пазуху. ''N''. Хам пĕр хĕв татса тултартăм. ''Латыш''. Амăшĕ пиçикине салтать те, хĕвĕнчен чиксе, айалтан виç хут кăларать. ''ЧП''. Мĕскĕн ача пулiччен анне хĕвĕнчен тухас мар-мĕн. ''N''. Ку нушана куриччен анне хĕвĕнче выртас-мĕн. ''N''. Патша нуши пуçран иртиччен выртаяс-мĕн анне хĕвĕнче. || ''Ир. сывл''. 9. Çĕн хумсен сассине пуçтарса хучĕ чĕрем-хĕвеме. || Место, куда помещают молодых после свадьбы.

хĕве хупни

назв. свадебного обряда. Альш. Хĕве хупас — «на секрет запереть». ''Ск. и пред. чув''. 83. Тăхтаманпа Нарспие хĕве хупрĕç кĕлете. ''Ала'' 66°. Пӳртре туй тукалаççĕ те хĕрпе каччине исе кĕлете каяççĕ хĕве хупма. ''Юрк''. Хĕве хупсан кăна çĕнĕ çын теççĕ. Çак ятпа вăл ача çураличчен çӳрет.

хĕвел

солнце, солнышко. Ск. и пред. чув. 88. Вут пек хĕвел выляса çӳл тӳпене хăпарать. ''Пазух''. 92. Хевея хĕрлĕ хĕрĕсем, Турай хĕрсем тиейсе, суйламасăр илес мар. ''Дик. леб''. 43. Хĕвел анса çитеспе Елисан пиччĕшĕсем вĕçсе таврăннă. Когда зашло солнце, в пещеру прилетели братья. ''Ib''. 36. Хĕвел анса килет. Солнце близилось к закату. ''Ib''. 41. Хĕвел чылай çӳле кайсан... Когда солнце поднялось выше... ''КВИ''. Çутă юхăм унăн айĕнче, çӳлтен ылттăн хĕвел çутатать. Под ним струя светлей лазури, над ним луч солнца золотой. ''N''. Хĕвел анчĕ ту айне. ''N''. Хĕвел кулать сайрарах, шăрши пĕтнĕ чечексен. ''N''. Пĕр пĕлет çук, хĕвел çунать. ''А.-п. й''. 42. Хĕвел анса ларчĕ. Тимухха лашине шăварма тухса кайрĕ. ''НР''. Чупрăм-тухрăм ту çине хĕвелпе пиçнĕ çырлашăн. Взбежала я на гору за созревшей на солнце ягодой. ''ГФФ''. Ăшшăн-ăшшăн хĕвел пăхсан... Если солнце будет припекать.''Ib''. Ушшăн-ушшăн хĕвел пăхсан та, хорĕн те тăрăх сохăр йохать. Когда солнце сильно припекает, по дереву (березе) течет смола. ''Абыз''. Çĕр çăввинче çĕр-çырли, çĕр-çырли, çĕр çăввнче хĕвел пăхсан, тата пиçес кăмăл пур. ''Оп. ис. ч.'' II. Сывлăх пулсан таврăнăпăр, хĕвел пекех çаврăнса. Если будем живы, то вернемся подобно тому, как обращается солнце. ''N''. Хĕрлĕ хĕвел сан умăнта йăлтăртатса тăрать, аялта тен çак пĕлĕтрен витрелетсе çумăр çăвать. Перед тобою блещет красное солнышко, а внизу из этого облака, может быть, льет проливной дождь. ''Баран''. 28. Шĕшкĕ юмана хупласа хĕвел ямасăр тăнă. Орешник глушил его и не пропускал солнечных лучей. ''ТХКА''. 106. Хĕвел тухас пек, çанталăк çутăлать. ''Ib''. Хĕвел чылай çӳле улăхрĕ, хĕртсе пăхать. ''Шурăм-п''. № 19. Хĕвел анса ларчĕ. Халĕ апат çиет пулĕ, ăна амăшĕ пăтă пĕçерсе çитерет, тет. ''N''. Сивĕ кун виçĕ хĕвел пулать. ''N''. Вĕсен пичĕсем хĕвелре çунса кайнă. ''N''. Хĕвелпе тăрса, мĕн хĕвел аничченех кĕтӳре çӳрет. ''Чув. пр. о пог''. 51. Виçĕ хĕвел курăнсан, сивĕ пулать. Если появятся три солнца, будет холодно. ''Ib''. 42. Хĕвел хĕртсе пăлсан. Если солнце печет... ''N''. Хĕвел витĕр (пăхнă чухне) çăмăр çусан, тата тепĕр çăмăр пулать. Если сквозь солнце (когда оно светит) идет дождь, еше дождь будет. ''Вопр. Смоленск''. Хĕвел тухсанах пĕлĕт айне кĕрсен, çăмăр пулать. ''Панклеи''. Хĕвел те пĕлет айнех полчĕ (зашло за облако). ''С. Алг''. Кирек ăçта кайсан та пĕр хĕвел, çуратнă çĕр-шывсем шел юлать. ''N''. Хĕвел каялла кайса пăхсан, çăмăр пулать, теççĕ. ''Якейк''. Эс çанашкал покан тусан, хĕвел тепĕр çĕртен тохĕ. ''Ib''. Ес çав окçая парсан хĕвел тепĕр енчен тохĕ. ''Ib''. Ĕнер конĕпех хĕвел пăхрĕ. ''N''. Ма мана хĕвеле кăтартмастăн? Почему ты мне не даешь смотреть на солнце? ''N''. Пӳртре хĕвел çутипе çап-çутă. В комнате светло от солнца. ''N''. Хĕвел пĕлĕт айĕнчен тохрĕ; хĕвел пĕлĕт айне кĕрсе карĕ. Пĕлĕтсем хĕвел тĕлĕнчен сирĕлсе карĕç. ''N''. Эпĕр хĕвелте ларатпăр. ''N''. Мана хĕвеле тохма йорамасть. ''N''. Хĕвелте çӳреççĕ. ''N''. Старик хĕвеле ларчĕ. ''N''. Ача макăрнă чохне ăна чарас тесе: хĕвел пăхать, ай, хĕвел пăхать, тесе калаççĕ, ача вара чăнахах макăрма прахать те, колма тяпратать. Вăт хĕвел пăхса ячĕ, тесе каран колаççĕ. ''N''. Пирĕн ăрам хĕвеле хирĕç пăхса ларать. ''N''. Сар хĕвелте (в солнечные дни) çырла часах пиçет. ''N''. Олăх толли сар хĕвел, кайăк вĕçни корăнать. ''N''. Эпĕр паян кĕлтесене хĕвеле сартăмăр (на солнышко). ''N''. Тĕкĕрпе хĕвеле ан вылят (не пускай зайчиков). ''N'' Эпĕ пулсассăн, çакă уя пĕтĕмпе хĕвел ансан тапратса хĕвел тохаччен сухине туса, тыррине акса çитĕнтерсе, вырса, авăн çапса, тыррине йăлтах ампарсене тултарса хурап, тесе калать ткйĕр, тенĕ, тет. ''N''. Хĕвеле пăх та уйăха пăх, хĕвел çути сап-сарă, уйăх çути çап-çутă. ''Му-сирма''. Хĕрлĕ-хĕрлĕ, теççĕ ăна, хĕвел çинче ӳснĕ вăл. ''N''. Пĕлĕт çинче илемлĕ хĕр çӳрет. (Хĕвел). ''N''. Пăх-пăх, хĕвел, пăх, хĕвел, çу чашкипе çу парам, пыл чашкипе пыл парам, ачу шыва кайсассăн, кĕвенте пуçĕпе туртса илĕп, сана хĕрли, мана шурри. (Сăвă). ''Н. Карм''. Сирĕн пĕвĕр çинçе, сăнăр хитре, питĕр çинче хĕвел çутти пур. ''Ст. Чек''. Хĕвел хĕлле çулахинчен аялта тăрать. ''Тюрл''. Хĕвел яякка сулăнсан... Когда прошел полдень... ''Хурамал''. Хĕвел аннă чух хулăм пĕлĕт тĕлне ансан, йĕпе пулать, теççĕ. ''N''. Эсĕ апла тусассăн, хĕвел кай енчен тухĕ. ''ЧП''. Пулă çакрăм хĕвел ''Изамб. Т''. Хĕвел йывăç пĕввине яхăн çĕкленнĕ. ''N''. Хĕвел яялт (хăшт—еслв дольше) вăхрĕ те мĕаĕт айве вврсе кяйрĕ. Солнце проглянуло и опять скрылосъ ''N''. Хĕвел яраймăн ху тĕлне (невозможного не сделаешь). Унта аннӳ хĕвел пăхса çӳренĕ (об этом заботилась я) ''Юрк''. Хĕвел ануçăм çанталăк пит хĕрелет. ''N''. Хĕвел майĕ (майнелле) çаврăнса-çаврăнса, каллех пӳрте йăтса кĕрет. ''N''. Хĕвел тĕтреленсен, уяр пулять, теççĕ. ''N''. Хĕвел кутăн, каялла пăхсан, çумăр пулать, теççĕ. ''N''. Хĕвел юпа пек тухсан, çумăр пулать. ''N''. Пирĕн тĕлтен хĕвел анчĕ пулас (наше счастье закатилось). ''N''. Тăвану килнине курсассăн, хĕвел пулса чупса тух. ''N''. Кирек çта кайсан та пĕр хĕвел. ''N''. Вара отсан-отсан, хĕвел анса кайрĕ. ''Н. Лебеж''. Тăвайкки тăрăх хĕвел ӳкет, пиçмен çырласене пĕçерет. ''N.'' Чӳречесĕр çӳртра пĕчĕк шăтăкран хĕвел кĕрсен. ''N''. Хĕвел инçе карĕ. ''N''. Курнiтсара çыру çырнă чух, хĕвел ӳкрĕ пит çине. ''Кан.'' 1929, 178. Шăршлă, нӳрлĕ, хĕвел кĕмен пӳрт. ''N''. Хĕвел виттĕр пăхни. ''N''. Хĕвел тохсан тин... ''Микушк''. Ирхbне хĕвел ӳкет пичĕ çине (на лицо его падает). ''Торп-к''. Карăнтăк виттĕр ылтăн туя кĕрĕ. (Хĕвел). ''N''. Вăл хапха çил хĕвелне шалтăртатать, хĕрӳ хĕвелне ялтăртать. ''N.'' Хĕвел (-е, -ĕн) анма вăхăт ĕнтĕ. ''N''. Çĕн çул кунĕ ырă хĕрлĕ хĕвел пулчĕ. ''N''. Хĕвел ăшă пăхать. ''N''. Хĕвел анарахпа пурте киле таврăнаççĕ (с поля). ''ГТТ''. Мана пĕлĕт çаврака хуран тĕпĕ евĕрлĕ, хĕвелĕ лапка туйăннă. ''N''. Çак кунсенче хĕвел пулмарĕ. Хĕвел ларнă вăхăтра анчах çитрĕмĕр. ''N''. Йĕрекен ачана култарас тесе: «Хĕвел пăхать», теççĕ. ''N''. Пăхман хĕвеле ирĕксĕр пăхтараймăн (ӳпкелекен çинчен калаççĕ). ''Никит''. Хĕвелпе юр кайсассăн, тулăпа урпа пулать, тенĕ ĕлĕк. ''N''. Эсĕ хĕвел анса лариччен çит (или: килсе ĕлкĕр, или: килме тăрăш). Ты приходи до захода солнца. ''Сред. Юм''. Пăх пăх, хĕвел, ачу шыва кайрĕ вит, квенте пуçĕпе туртса илтĕм, ачуна хĕрлĕ çăмарта парăп, хуна шурă çăмарта парăп. (Поют дети, когда солнце скрывяется за облаками). ''N''. Эп сана çавăншăн олталап полсан, ман çине хĕвел ан пăхтăр (пусть помру). ''N''. Хĕвеле май çаврăн. Иди по солнцу с востока на запад. ''N''. Хĕвеле хирĕç, против солнца, с запада на восток. ''N''. Онăн куç пит начарланнă, хĕвел курмас вит олă. ''N''. Хĕвел куçа çиет. Солнце глаза ест. ''N''. Хĕвеле питĕн пӳрт çутă полать. Изба, обращенная к югу, бывает светла. ''N''. Хĕвеле тӳртĕн пӳрт тĕттĕм полать. Изба, обращенная на север, бывает темна. ''N''. Хĕвелпе пĕрле тохса кайрăм. Выехал при восходе солнца. ''N''. Хĕвелпе пĕрле киле кĕтĕм. Приехал при заходе солнца. ''N''. Эс те çавна тусан, хĕвел те тепĕр енчен тохĕ. (Говорит, когда уверены, что он не может этого сделать). ''N''. Хĕвел анса лара пырать. Хĕвел анса пырать. Первое показывяет, что до заката близко, а второе дольше, чем первое. ''N''. Хĕвел кăнтăрлаччен вăкăрпа чупать, тет, кăнтарла иртсен, карсакпа чупать, тет. ''N''. Хăш чухне хĕвел çӳл енчен карталанса тата тепĕр хĕвел пулать. Вăл хĕвел тавраллах çавăрăнать пулсан, «хĕвел карталанни» теççĕ. ''N''. Хĕвел каçалана сулăнсан, çĕрте йывăç мĕлкисем вăрăмлана пуçларĕç (от деревьев протянулись длинные тени). ''N''. Хĕвел ансан пуçласа тепре хĕвел аничченех. ''N''. Хĕвел тухсан пуçласа тепĕр хĕвел тухичченех. ''N''. Хĕвел хĕртнĕ — солнце палило. ''N''. Хĕвеле хирĕç пăркăç пĕренене ман ним кăмăл туртмасть ăна, ан тив юлтăр вăл, тен маччаран çӳлелле хурăпăр, халь маччаналла пураса çитиччен пĕрене çитет-ха. ''N''. Ытти пĕчĕккĕн курăнакан çăлтăрсем, хĕвелтен шутласан пирĕн çĕртен темиçе мĕлюн хут та ытла аякра тăраççĕ, çавăнпа вĕсем хĕвелрен пĕчĕккĕ пек курăнаççĕ. ''СТИК.'' Хĕвел çинче типĕтнĕ (о копченном на солнце). ''Ib''. Хĕвел тӳпере чух, в полдень. ''Ib''. Паçăр çăмăр çурĕ, халĕ хĕвел пăхат ĕнтĕ епле (говорят о маленьких, если они только что поплакали и смеются). ''N''. Пĕчĕк ачасем хĕвел пĕлĕт айне кĕрсе сулхăнлатсан ак çапла калаççĕ: «Хĕвел! Ача кĕпи шыва карĕ, туртмаллипе туртса ил». ''N''. Хĕвел апатчен вăкăр çинче пырать, тет; апатран вара — лаша çинче, кăнтăрларан вара —кайăк çинче. ''N''. Хĕвел кунран-кун иртерех тухса пырать (ир тухнăçеммĕн ир тухса пырать, кая юлнăçеммĕн кая юлса анса пырать). ''Янтик''. Эп вăхăта хĕвеле пăхса пĕлеп. ''N''. Хĕвел хĕлле çӳле каймас. ''Изамб. Т''. Пăхăр-ха, ачасем, епле хĕвел выляса тухать. ''N''. Пăртак кăна хĕвел хĕрри курăна пуçларĕ (утром). ''N''. Хĕвел йывăç пӳ (пĕвĕ) хăпарнă çĕре эпир киле çитрĕмĕр. ''N''. Хĕвел анас патне çитнĕ, тет. ''Артюшк''. Ачамсене пĕр пичĕ хĕвел, тепĕр пичĕ уйăх тăвăттăм. ''Собр''. Виçĕ хĕвел тухсан, уйăхĕпех йĕпе пулать, теççĕ. ''Н. Карм.'' Хĕрлĕ хĕр пĕлĕт тăрăх çӳрет. (Хĕвел). ''N''. Ача, ку çумăр хĕвелĕ пулĕ, ытла питт хĕртет. ''ЧП''. Хĕвел пăхрĕ — типетрĕ. ''N''. Виç хĕвелпе кайман шурă юрсем. ''N.'' Кирек ăçта кайсан та пĕр хĕвел ''N''. Вăл вăхăтра хĕвел выляса тухрĕ вăрман çинчен пĕлĕт çине, кун та хитреленсе карĕ. ''Лобашк''. Вăрман урлă сар каччă курăнĕ. (Хĕвел). ''N.'' Чипер хĕр пысăк уйпа çӳрет. (Хĕвел). ''Синьял''. Хĕвел витĕ, çу витмĕ. (Кантăк). ''Сятра''. Вутсăрах çунать, çунатсăрах вĕçет, урасăрах чупать. (Хĕвел). ''Альш''. Çулла хăшĕ-хăшĕ куç ыратнипе хĕвел çине тухаймасăр лараççĕ. ''N''. Хĕвел анса пырать (скоро закатится). ''N''. Хĕвел карталаннă (круг вокруг солнца к непогоде). ''N''. Хĕвел тухса сарăлнă (совсем уже взошло). ''N''. Хĕвел кулать, хĕртсе хĕвел пăхать. ''N''. Пăх, хĕвел, пăх, хĕвел, этемсене савăнтар. ''N''. Хĕвел шăвать. ''Кив-Йал''. Хĕвел тухать хĕрелсе çут тĕнчене çутатса. (Вăй юрри). ''Нюш-к''. Иртсе пыракан çыя пичĕ çине тĕкĕрпе хĕвел çуттине ӳкерес. ''N''. Хĕвел кашни кун ир тухнăçемĕн ир тухать (ир анса ларнăçемĕн ир анса ларать). ''Курм''. Вăрмана çитсен, хĕвел анса та ларчĕ. ''Аттик''. Хĕвел кашни кун пĕçернĕçем пĕçерет. ''N''. Хĕвел ир хĕрелсе тухсан йĕпе пулать (вăл кун çумăр е юр çăвать), теççĕ. ''КС''. Ура питне хĕвел çапрĕ (насквозь, сильно прожгло). ''Трхбл''. Хĕвел пирĕн йĕтем пысыккăш, тетчĕç ваттисем. ''N''. Хĕвел пит хĕртет. ''N''. Хĕвел тухнă çĕрелле çитрĕмĕр (ко времени восхода солнца). ''N''. Паян эп тăрсассăнах хĕвел тухрĕ. ''Красн. Горка''. Хĕвел питĕ хытă пăхать. ''Сёт-к.'' Хĕвелин пăхасси номаях мар та-ха; час кĕлет айне хопланмалла. || Назв. божества. ''Магн. М.'' 68. 64. Хĕвел ашшĕ, амăшĕ, хăлхи, çоначĕ, ори, || Клятва. ''Ст. Чек.'' Хĕвел, илмен эп ăна. ''Сред. Юм''. Хĕвел пôр! (Тôпа туни). ''Ороу''. Мĕн эсĕ çын çинчен çука калаçса çӳрен: эпир хĕрсемпе ун-кун, аплн та капла çӳренĕ, тесе калаçса çӳрен?—Çук, Якку. Ак, хĕвел, калаçман. Ăна сăмах вĕçертнине (что болтают зря) ху та пĕлен-çке.

сая

, напрасно, попусту, зря. N. † Пасар тутри — шур тутăр, илсе сая тумарăм. Собр. † Тĕрлемес ачи сар ача, кайса сая тумарăм. (Хĕр йĕрри). || Потеря, трата; потерянный, погибший. Сред. Юм. Лаша сая полнă. Лошадь померла. ГТТ. Чун хутшăннă, чун катăлнă, сая пулнă. М. Яльчики. Вĕсен ачи сая пулнă. У них умер ребенок.

сайра

редкий, редко. N. Çавăнпа: ĕç пăсăлса ан кайтăр, тесе, халăх суйласа янă çынсене сайра киле ярса çĕнĕрен суйлама хушать. Старак. Ачасемпе выльляма та сайра анчах яратьчĕ. Пазух. Сайра юман сайхахлăх, сайра ача салтаклăх. N. Сайра-сайра анчах пулать. N. Сайра çырать. Пишет разгонисто. Баран. 6. Хĕвел çутти сайра-сайра йăлтăртатса курăнать (осенью).

сав

любить. Янтик. † Пурçăн явлăк пур, тетĕр, пĕртте çыхса тухмастăр; савап, савап — тиетĕр, кучченеç те памастăр. Алешк. † Ай-хай, савнă тусçăм, хура куçăм, илсен илмесен те савса тăр. Альш. † Пĕчĕкçĕ çырма, вак чуллăх, кĕпер ан хыв, ут сиктер. Савнипелен савманни сăмах ан хуш, куç сиктер. Ib. † Чипер ача, сар ача, савăп — кайăп мĕн тăвăн? Буин. † Икĕ савса сар хĕр эпĕ ӳстертĕм. Ст. Ганьк. † Сарă хĕрсене кам савĕ, савсан савĕ сар каччă (разве он, а то кроме него никто). С. Айб. † Пуян хĕрĕ савмалăх, ашшĕ ятне ямалăх. || Радоваться. Ст. Ганьк. † Хурама йывăç тăрринче сарă кайăк ларать сарăлса, савса (радостно) сарăлса ларнă чух çавра çил килчĕ — çавăрчĕ. ТХКА 60. Юр та карĕ, пăр ирĕлсе пĕтрĕ. Çанталăк ăшă, пит ăшă. Хĕвелĕ те хĕртсе, савса пăхать те. || Обрадовать. Ерк. 169. Халĕ ĕнтĕ ленкрĕн алла тĕппипе, тавăрттарăп — чуна савăп виллӳпе. Каласа пар: мĕншĕн килтĕн эс кунта? Мĕнле шухăш пăтрантарать пуçăнта? || Ласкать, миловать. Ашшĕ-амăшне. Вăл (она) ун çине пăхса ăна куçĕсемпе савса çеç ларнă. Учите детей. Ача мĕн те пулсан аван тусан, саврăн — çитрĕ. Сред. Юм. Пĕчик ачасĕне амăшĕ савать (йоратать). Юрк. † Сӳлĕ тусем çине улăхнă чух ука хӳрелĕ хĕрсем тĕл пулчĕç, аллисемпе йĕтĕн сараççĕ, куçĕсемпе пире саваççĕ. Альш. Çурăмĕнчен лăп-лăп савать (ласкает). Собр. † Мирун кинин ачине çын савайми тиеççĕ, эпир тытса саврăмăр. || Гладить ласково (напр., по головке, по спине). Изамб. Т. Каçантан саваççĕ (гладить по спине). Ib. Ача йытта каçанĕнчен саврĕ. N. † Пуç тăрринчен тăрлаççĕ, çурăмсенчен саваççĕ, аяксенчен тапаççĕ, ларми тăми тăваççĕ. Турх. † Икĕ çунатна ман умма хутласассăн, эпĕ сан тĕкне аллăмпа савăттăм. || Уважать. Якейк. Çак кил хуçи пит савмалла çын. Этого хозяина можно уважать.

савăнтар

(-дар), радовать, утешать. N. Савăнтарчĕ. Утешил (напр., дурною вестью). Беседа. Ача вăййипе хăйсен чунне савăнтарма пăхаççĕ.

сак-çи

поверхность нар, все пространство на нарах. Менча Ч. Сак-çи тулли ача парăсăнччĕ, тет, урай тулли путек парăсăнччĕ, тет. (Чӳклеме).

сакă

(сагы̆), нары, лавка. Ст. Чек., А. Турх. Т. VI, 38. Сакă тулли ывăл-хĕр пар. (Чуклеме кĕлли). С. Тим. Сакă тулли ача-пăчу пултăр. (Пожелание). См. сак урати.

сактилек

неизв. сл. в загадке. Собр. Саканче мăш-мăш, сак çинче сактилек, кăмака çинче каптилек. (Пăру, ача, кăмакари вутă). См. каптилек.

салам

поклон, привет. СПВВ. N. Мĕн пур çыруран салам янине анчах пĕлсе юлатăн. N. Пĕтĕм çемйепе юратса салам яратăп. N. Сан енелле пуçа тайса, уйăх пек çавра, çăлтăр пек çăра, хĕвел пек ăшă, пыл пек юратса салам яратăп. Сунт. Сире пурсăра та çĕклейми пысăк салам яратăп. Шемшер. † Ярмăрккă омĕн ялавĕ ир те салам, каç та салам, ялан савнин саламсем, çорт çомипе йĕр каять. N. Хĕвел пек ăшă, уйăх пек çутă салам. N. Ануш та уксак кĕсре туртайми, уй-хапхинчен кĕрейми пысăк салам ярать. ТХКА 92. Хĕр ашшĕпе амăшне туй пуçĕ Прамун картусне илсе салам кустарса тайăлчĕ, Картусне сулахай хул-хушшине хупрĕ. N. † Пирĕн тăвансем çичĕ уй урлă салам ярсан — салам çитмеç, салам ярма — шур çип кĕпи, хирĕç ярма — пурçăн тутăр. Ал. цв. 20. Çтанасем çинче унăн вутпа çырнă сăмахĕсене, саламĕсене вулать. КС. Пур кил-йышпа сана пысăк салам, атте те пысăк салам яратĕ. N. Ылтăм салам порçăн хотаçпа яратăп. Н. Карм. Эпĕ сирĕн пата савса çак салама яратăп. (Начало письма). Ib. Ун урлă сире пит пысăк салам яратăп. Сиртен те салам кĕтетĕп. Юрк. Сире иксĕре те салам. N. Чунтан-вартан юратса салам яратăп. СТИК. Салам, салам, эрне каçчен качча кай. (Обычная фраза, употребляемая маленькими. Девочка лет 12-ти бьет подругу по спине и говорит эти слова). N. Çав хĕрсенĕн саламĕ-тĕшши (вм. таврашĕ) пылпала хутăштарнă кантăр-вăрри. Альш. † Шур перчекке хĕрсенĕн саламĕ: начар ача çăкăрăн харамĕ. См. Магн. М. 179. || Возврат лихорадки. В. Олг.

салам пар

приветствовать. Альш. Çул çинче ват çын мĕн тĕл пулсан, ăна куракана пĕрне салам парат, çăкăнат (присядает, делает реверанс). Ib. Салам парат, теççĕ çавна чăвашсем. Шел. 22. Кĕрсен, çĕлĕк силлесе кĕрӳ салам паратьчĕ. СПВВ. † Кĕрекере ларнă ватăсене салам парса тухам-и? ДФФ. Çамрăк хĕрарăмсем (кинĕсем) ваттисене (хуняшшĕпе хунямăшне) пуççапса салам паратьчĕç (в пер-вый день мункун'а). Туй. Татах салам парат кĕрт-сурта, хăрах урипе чăркуççине лара-лара виç хутчин. Пис. Çĕнĕ çын (молодушка) вĕсене салам парса ĕлкĕреймесен, тăкаççĕ те вĕсем. Юрк. Хăй (мăн-кĕрнӳкерĕ) малтан кĕрет те, хăтăшне-тăхлачăшне салам парат. Янш.-Норв. Туй халăхĕсене апат çитерсе пĕтерсен, çĕн-çынна (молодушку) салам пама илсе каяççĕ. Ăна акă мĕнле илсе каяççĕ: унта пуринчен ытла вĕт-шак питĕ нумай пухăнать: хĕрсем, арçын ачасем пухăнаççĕ. Пĕр хĕр çăл хĕрне кĕвентепе икĕ витре илсе анать. Унăн хыçĕнчен çĕн-çын та, тата ытти ача-пăчасем те анаççĕ. Çăл хĕрринче леш хĕр шыв ăсать те, çĕн-çынна çĕклеттерет. Вăт ĕнтĕ киле тавăрăннă чухне ачасем çĕн-çынна сырăнса илеççĕ те: салам пар та, салам пар! тесе кăшкăрса тăраççĕ; çĕн-çынна малалла ниепле те уттармаççĕ, çĕн-çын вара лăп-лăп лапчăнать. Çапла ăна ачасем пӳле-пӳле киле çитеччен виç-тăват хут лапчăнтараççĕ. Çавна салам пани теççĕ. См. Магн. М. 205. Орау. Туй пулсан тепĕр куннĕ упăшки хурăнташĕсене кĕçĕн-çын (молодушка) парне парать, çавна салам панă кун теççĕ. N. Салам панă кун („молодушка на другой день свадьбы у печки делает печке реверанс“).

салан

разбиться. Артюшк. Çĕлен ӳксе салайса каят та, вилет вара вăл. Яргуньк. Пурçăн тĕвви пулăттăмччĕ, хĕрсен хумĕн (= хĕвĕнчен) тухмăттăмччĕ, салтак пултăм — салантăм, куçран ӳкрĕм — çухалтăм. N. Ăна хĕçпе кассан, хĕç саланса каять. N. Çав чул çине ӳкекен саланса кайĕ. N. Халăх пички шыв турттарнă çĕртех ишĕлсе анчĕ, тĕнĕлĕ хуçăк, ураписем саланнă. Ст. Шаймурз. Старик кăмакана хума хушнă. Ача хунă. Унтан: илсе пар, ачам, тенĕ; вăл илсе панă, вара ачана вырттарса виççĕ кăна пенĕ, кашни пемессерен саланса кайнă. || Расходиться. N. Килĕсене саланаççĕ. Они расходятся по домам. N. Киле саланма вăхăт çитет. М. Сунч. Çак юрра юрласа пĕтерсессĕн, киле саланаççĕ вара. Ягутли. Хĕвел ансан тин саланса пĕтеççĕ (окончательно расходятся). Юрк. Пирвайхи çула пĕр пин нумĕрĕ салансан (разойдется) пит те аванччĕ. || Распускаться. || Разрываться (о снаряде). || Рассеиваться, разбрасываться. Орау. Вăсем саланса (или: саланса-туса) пурăнмаççĕ, пĕр çĕре пуçтарăнса пĕрле пурăнаççĕ, Они живут не разбросанно, а в куче. || Разбежаться (о глазах). Ашшĕ-амăшне. Куçĕсем саланса кайнă, алли хĕрĕ пуçĕ çинчен шуса анса хытса кайнă (у умершего). Б. Олг. Эх, япаласам лайăх лапкара пăхса, коç саланса карĕ, тет. Орау. Ман тĕр тунă чухне куç пĕтĕмпех саланса каять. Ib. Çуркунне тултан пӳрте кĕрсен вара, темме пĕтĕмпе куç-пуç саланса каять. Ст. Чек. Саланнă куç (ӳссĕр çыннăн). || Расползаться. N. Пыйтăсем пĕтĕм тумтир тăрăх саланаççĕ. Вши расползаются по всему платью. || Разлететься. Б. Хирлепы. Хурăн çинчи хур хурчки хурсам çине саланать. (Ястребов несколько, и они разлетаются по гусям). || Разноситься, износиться. Якейк. Çăпата пĕтĕмпех саланса карĕ (совсем не годится носить). Ib. † Порçăн тоттăр эпĕр полсаччĕ, хĕр пуçĕнче çӳресеччĕ, саланса ӳкессĕн туйăнсаччĕ, кăçалхи çолах саланса ӳкрĕ. || Раздеваться. Перев. || Разоряться. Собр. Кимĕ яракан хуçа та саланать, теççĕ. (Послов.). || Начинать болтать всякую чушь. Орау. Кăшт ĕçсен (или: пуçне пырсан), саланать вара ку старик: тем те калаçать, аван мар апла.

салтак

(салдак), солдат. Изамб. Т. Эс салтак-и? Ты солдат? Ib. Салтака лекекен ачасем куçне çыхса хапхаран тухаççĕ. Регули 575. Эс салтак полăттăнччĕ, сана илмĕç. К.-Кушки. Салтаксем хутлăхĕсене пĕр тикĕс илсе пыраççĕ. Солдаты идут на ровном расстоянии один от другого. Никит. Салтака мĕне тохса кайнă чухне каякан çынни çăкăр сăмси касса илет те, çурмаран уйăрат; çуррине çисе ярат, çуррине амăшне парат. Амăшĕ тата каякан ачи кăсинчен вăрттăн окçа кăларса илет. Вара çав çăкăр сăмси юлăшкине, ачи кайсассăн, кĕлете çип çине çакса ярат. Çăкăри çине хăй вăрттăн кăларса илнĕ укçана хурат. Вара кайнă ачи чирлесессĕн, çав укçа хуралса тăрат; чирлемесессĕн — çуттипех выртат, тет. Ачи вилсессĕн, çав çип çине çакнă çăкăр сăмсипе укçа хытă сулланма тапратаççĕ, тет. Н. Карм. Пĕр ывăлĕ салтакра халĕ. Б. Олг. Кăçал ман ачая чĕнеччĕ салтака, шăпа тохат; ачая манне исерчĕç (= илсе ячĕç), çӳç касрĕç, ман ача салтака карĕ. N. Салтакран юлчĕ-ха. N. Пĕчĕккĕлле салтак ĕçне вĕрентнипе вĕсем салтак пуласран пирĕн пек хăрамаççĕ. Ядр. Кам салтакра пурăннă, кама чĕнмелле, кам салтакран юлнă, мĕн-ма юлнă. Якейк. † Эпĕр салтак (вм. салтака) кайнăшăн, ялти яшă хĕпĕртет. Тораево. † Эпир салтак кайнăшăн, пур ял-йыш хĕпĕртет. Турх. Вуникĕ салтакăн пĕр качака ăсĕ чул (вар. чухлĕ) анчах, теççĕ (или: тет. Старая послов.). Изванк. Кăркунне, салтаксене чĕнес вăхăт çитерехпе... Ib. Çак ача халĕ кăркунне салтака каймалла. Орау. Салтак патне çите пуçланă ялти çамрăксем (к 21-летнему возрасту). Юрк. Тархасшăн мана салтакран кăларăр (освободите), эпĕ чирлĕ çын. N. Тата салтак ячĕ тохат çичĕ ачан. Баран. 206. Тĕп-тĕрĕс 25 çул салтакра çӳренĕ (служили). Байгул. Манăн атте Николаевский салтак пулнă. Вăл салтакра вунпилĕк çул пурăннă. N. Салтаксене солăнтарат ĕçпех ĕнтĕ ку патша самани. N. Пĕре кĕрсе юлчĕ салтакран. N. † Салтак нуштине кораччен, килте питĕ начар çын йытти полас полать. (Солд. п.). N. Этемĕн салтака килеччен çуралманни аван. (Из солд. письма). N. Салтак кунĕ пит лайăх мар. Юрк. † Салтак тесе каласан, чĕререн çĕçĕпе каснă пек. (Солд. п.). Чебокс. † Салтак ятне илтесси — пасар кулаç çини мар. Шибач. † Салтак каять, салтак килет, эпĕр кайсассăн килес çок. Сĕт-к. † Ялăм-йышăм янтал пакчĕ, ятарласа çӳрес чох, салтак турĕç — мĕн тăвас? Ядр. † Вăлта хулли кĕлеткемччĕ, салтак кĕлетки пулминччĕ, салтак пăшалĕ йăтминччĕ. || Отбывший службу. ЧС. Якур салтак. || Валет (в картах). Тиханьк. СТИК. Кирпĕч, хĕрес, курак, виннăй салтак. Валет бубновый, трефовый и пр.

салтака кай

(-га) итти в солдаты. Ст. Чек. Ача аллине каснă.— Е, салтака кайиччен тӳрленĕ-ха (в русск. гов.: „до свадьбы заживет“). СТИК. Эх ачам, ачам! Мĕнле пурнăпăр! Салтака каяс вăхăт çитсе килет, аçу ватăлса пырат. (Выражает приближение солдатчины и страх перед этим приближением, в старину).

салтак тӳми

салтак тӳмми, назв. растения, anthemis tinctoria. П. Ш. Орл. Салтак тӳмми — шур тăрăллă курăк, хĕрарăмсем, ача пулсан, вĕретсе ĕçнĕ, ахăр сиппи пулĕ (целебно), тенĕ. Пшкрт: салдак тӳми, дикая ромашка.

самайлан

улучшаться, поправляться, выправляться. Шибач. Начар çыннă пуйма пуçласан калаççĕ: самайланма пуçланă, тесе. N. Пирĕн каччисем самайлана пуçланă. Зап. ВНО. Авланиччен самайланĕ-ха! Сред. Юм. Ачасĕм самайлана пуçларĕç ĕнтĕ. Дети подрастают уже. Ib. Пĕчик ача пысăклана пуçласан: самайланнă ĕнтĕ, теççĕ. || Выздоравливать. Зап. ВНО. Врахланать (маленько ходит) = самайланать, хаманланать, поправляется (про больного). СПВВ. Сывмар çын пăртак самайланчĕ. Альш. Çерçипелен чӳк тусан, самайлана пуçланă. СТИК. Самайланать, поправляется. Хурамал. † Эй, мăнтарăн тăмани, начарланнă пек пулнă; çерçийĕпе тус пулсассăн, самайланнă пек пулнă. Ст. Яха-к. Пирĕн инке çаплах (все-таки, однако) самайланмаçт. N. Хытă чирпе выртакан çын (трук) сасартăк самайлансан, вилессе самайланать. Тогаево. † Кулюка пырса чуптусан, самайланма пуçларĕ. Сред. Юм. Çынна, чиртен сывăха пуçласан: самайланнă ĕнтĕ, теççĕ.

сапăр

(сабы̆р), тихий, смирный, кроткий. Срв. тат. сабы̆р, терпение (араб.). Ст. Чек. И. С. Степ. Сапăр, миролюбивый. N. Чĕрĕ, ырă кăмăллă, сапăр, кирек кам сăмахĕнчен те иртмен кĕçĕн ывăлĕ. N. † Сапăр хĕр сухан çимест, тет, курсан, хуппине хăвармас, тет; сапăр хĕр вăйя тухмаст, тет, тухсан, кĕре пĕлмес, тет. || Задумчивый; задумчиво. Ст. Чек. † Пирĕн инке пит сапăр (задумчивая и кроткая). Ib. Вăл сапăр çӳрет (задумчиво). Ib. Вăл сапăр ача (задумчивый, кроткий). || Довольный; довольно. СПВВ. Х. Сапăр-сапăр пурăнатпăр халь пит (= аван пурăнатпăр, шĕкĕр).

саппас

запас (русск.). Альш. Якейк. Утă тума кайнă чох апат-çимĕç саппас илни (про запас) пăсмаçт. Изамб. Т. Унăн саппас нуммай-ха (напр., ржи и пр., богатый), Кн. для чт. 45. Çемен телейне кура, лешшĕн лавĕ çинче саппаса илсе тухнă тенел пулнă. Трхбл. Саппасне яр (тăс). Выпустить запас (про брюки). Ib. Прӳккие саппаслă çĕленĕ. Брюки сшиты с запасом. N. Ача-пăчана тумтир таврашне сапаслă çĕлес пулать. || Сред. Юм. Саппаспа çӳрет (с оружнем). Ib. Нăмай окçа чиксе çӳрекенсĕм саппассăр çуремеççĕ (ходят с оружием).

саркалан

(-га-), расстилаться, распуститься, распластаться. Пазух. Хуралă чĕрçитти пулăттăм, çаксан, саркаланса тăрăттăм. N. † Арман чулĕ çĕкличчен, сарă чечек пулас мĕн, саркаланса ларас мĕн. Сред. Юм. Мĕн, саркаланса ларса, ху çиç ик çын вырне йышăнса ларан эс. Янтик. N. Икĕ ача, сарă ура, саркаланса ут çулать. Юрк. † Пирĕн аттенĕн сарă чăххи кашни ирсерен саркаланат. N. † Каччă алли тивнĕ пулсан, авкаланĕ хура çĕлен пек, каччă алли тивмен пулсан, саркаланĕ сарă-кайăк пек. Ала 99°. † Хорăнкасси арăмсем саркаланса йорлаççĕ. Юрк. Саркаланса вĕсем юрлаççĕ (кукушки). Я. Турх. Кĕтне шывĕ ман умра саркаланайса юхать; кашлатакан хумăшра ярăнайса пул(ă) вылять. Якейк. † Тăхлач корки сар корка, саркаланса ĕçер-хе (свободно, как хочется нам). N. † Сар утçăм килет саркаланса. N. Арăмĕ: упăшкам суккăр, курмас ку, тесе, хăйĕн тусне чĕнсе килсе, тем пек саркалана пуçларĕ, тет (думая, что муж слеп и не видит). Янтик. Мĕн саркаланса çӳрен çак эс, саркаланчăк (непоседа)! Пӳрте тăвăрлатăн. || Важничать. ППТ. Тата хăшĕ калăм кунĕ типĕ пулсан, çарамас çӳренĕ чухне хĕрлĕ кĕпепе саркаланса çӳреме: хĕрлĕ кĕпе илсе пар, тесе, аптăратаççĕ (надоедают просьбами). ЧС. Ăшă пулсан, урамра саркаланса çӳреме тесе, хĕрлĕ кĕпесем, картуссем, шăлаварсем илтереççĕ. Юрк. Саркаланма сарă тăлăп, ăна атте туса паман, ăна упăшкам туса панă. Янбулат. † Саркаланма мĕн лайăх, сарă тăлăп пит лайăх. || Ст. Шаймурз. † Лутра-ях та хĕрсем, сарă хĕрсем, саркаланат савни умĕнче.

сар

желтый. См. сарă. Чураль-к. † Вуник чӳрече кăмăлне вуник сар кукку тытас, тет. Мусир. † Пирĕн пичче сăрине сар сахăрпа пылланă. Лашм. † Урамăрсем (ваши улицы) тӳрĕ, кукăр-макăр, кашни кукрисерен сар çăка. Пазух. Çăварни çуни — сар çуна. Орл. II. 248. Сак айĕнче сар лаша кĕçенсе тăрĕ. (Сăра). Шемшер. † Пăтăр-пăтăр потене çулман утăна юратать; эпир хамăр çам пекех, сар коркине йорататпăр. Икково. † Сар ачари кĕмĕл çĕрри тăхăнас чох тотăхрĕ. Савăнса порăннă сар савни илес чохне сивĕнчĕ. Сред. Юм. Сар Иван (чит. сариван); хора Иван ятлă çынна колса: сар Иван, теççĕ. ЧП. Сап-сар çӳçлĕ ача (парень).

сарă

(сары̆) или сар, желтый. Якейк. † Ыраш вырсан, уй сарă. В. С. Разум. КЧП. Сарă чĕресе тултарма çырла нумай кирлĕ. Ib. † Сарă-сарă чечекĕ, ма сарлакарах пулман-ши? Ядр. † Сăра курки — сарă курка. Тим. † Сарă çăмарта эпĕ хире кустартăм варрисене сарă витнĕрен. Пазух. Карăш килет каршлатса, сар ыраша юратать. Ib. Сĕтел çинчи сарă сăри, тинĕс енчи эрех лапах (точь-в-точь). N. † Шăшки вăрăм, мăйри сарă, татас килет мăйрине. Н. Лебеж. Тепĕр енне сарă саккускă тултартăм. Турх. Сарă-сарă çуртасем ялкăшаç. (Сарă-сарă — впечатление от множества желтых, бросающихся в глаза предметов). Альш. † Сарă çурта пек пĕвĕме эп ӳстертĕм, атте-анне умĕнче пурнас пек. ЧП. Сарă сĕлĕ сапсан та чарăнас çук. Ск. и пред. 26. Сарă пысăк кĕлетрен пĕркенчĕкпе хĕр тухрĕ. Янтик. † Икĕ ача, сарă ура, саркаланса ут çулать. Ib. † Сарă хумăш касса хӳш (= хушă) турăм савнă сар ачапа выляма. Ск. и пред. 67. Сарă хапха килсерен чĕнтĕрленĕ тăрăлă. Чув. пр. о пог. 63. Уйăх сарă, купчеме пулсан, уйăх пĕтечченех хутран-ситрен йĕпе пулкалах тăрат. Если месяц желтый, светлый, то весь месяц будет стоять сырая погода. || Эпитет солнца. Б. Яныши. Кăнтăрла çӳлтен сарă хитре хĕвел хĕртсе пăха поçлать. || Эпитет весны. Б. Яныши. Хаяр сивĕ хĕлле хыççăн хитре, ăшă, сарă çор килет. || Русый; красивый. Микушк. Сап-сар ача — русый, красивый парень, красавец. N. † Сарă-сарă ачисем, сар çӳçĕпе илемлĕ. Сĕт-к. † Атьăр киле, ачасам, сарă вăрăм хĕрсене (варлине) сар ачасам ерчĕç поль. Шел. 31. Сар-кайăк пек сап-сарă пĕр хĕр сиксе тухать те... Никит. Телейлĕ пурăнас тетĕн пулсан, ху сарă çын пулсан, хура хĕре ил, ху хура çын пулсан, сарă хĕре ил. Вотлан. Пасара сар хĕр нумай тухать, сарă кăтри сайрарах. В. Разум. КЧП. † Анне тунă — хĕр тунă (genuit me puellam), ма сарăрах туман-ши? С афф. З-го л. — блондинка. N. † Айта, тантăш, киле кас (= каяс), сана сарри кĕтет поль, мана хори кĕтет поль. Сарри сăмавар лартнă поль, хори хоран çакнă поль, çăмарта пĕçерсе хонă поль. || Масть лошади (саврасый, буланый, соловый). || Назв. растения, папоротник (= шĕшлĕ корăк). В. Олг. || Желтуха (болезнь). Бывают: сарă сарă, желтая желтуха и хура сарă, черная желтуха. ГТТ. N. Ача сарра кайрĕ (= ачана сарă ӳкрĕ). || Яз. имя мужч. МПП.

сарматӳн

(-д’ӳн’), особый сорт яблони. Н. Ача-к.

сасар

(-зар), то же, что сăсар. Альш. В. Тим. † Çӳлĕ ту çинче сасар, ай, макăрать, халь çуралнă ача сасси пек.

сасă

(сазы̆), звук, голос; шум. См. сас. К.-Кушки. Сасăпа вула. Читай вслух. Орау. Урамра ача сасси. N. Аялтан илнĕ сасă, низкий звук. Алик. † Тăнкăл-тăнкăл мăй чанĕ, мăй чан сасси вăрманта, ыр ача сасси ял çинче. ЧП. Юрă сассине саватăп. Орау. Манăн пĕтемпех сасă пĕтрĕ. У меня совсем нет голоса. Пшкрт: мэ̆н п̚ор-с’ок сассинэ кы̆чкы̆рат. ЧС. Тулта кăшкăрнă сасă та макăрнă сасă анчах илтĕнет. Синерь. Кукша кайăкра çӳренĕ чухне ача макăрнă сасси илтрĕ, тет. Шурăм-п. Кăмака çумĕнчереххисем хыйă йăтнă та, сасă тухтăр тесе, кăмакана: шат, шат! тутараççĕ. N. Юрлаяр-и сасă тытăниччен. Собр. † Сĕн вăрманта куккук авăтать, сассисем тухаççĕ хирелле. Ib. † Çак аппаçăм туйĕнче юрлаям-и сассăм тытăниччен. Баран. 56. Çавăнтах пурăнас кун-çулĕсем пĕтнĕ, сасă та кăларайман (разбились вдребезги). N. † Акăш килет ту тăрăх, сасси килет шыв тăрăх. Кĕвĕсем. Аякран илтсен, кĕмĕл сасси пек, патĕнчен илтсен, ылттăн сасси пек илтĕнет (пение соловья). Сятра. Сасси çӳхе = сасси çинçе. (Говорится в загадке про „вăрăмтуна“). N. Ку сасса (на этот голос) Ворчинский амăшĕ чупса пынă. ТХКА 50. Вăрманта лаша çинĕ сасса тăнласа çӳрĕпĕр. Ib. 48. Хапха сасси илтĕнчĕ. Алкум алăкĕ уçăлса хупăнчĕ. || Слух, молва, известие. N. Онăн та (и об этом) сасси пĕтрĕ. Может эпир Киева каятпăр пуль, çапла сасси пур. ГТТ. Пушчăра укçа сасси илтĕнет (ходят слухи о найденных деньгах). Абыз. † Пахчи-пахчи купăсти, качка çияс сасси пур, çийин-çийин çийи-ке, пире валли кучан пур. Байгул. † Сат-сат пахчи, сат пахчи, сат пахчинчи сар-кайăк, чĕпĕ кăларас сасси пур. Çакă ялăн хĕрĕсем тухса каяс сасси пур. Сунчел. † Карта çумĕнче куршанкă, куштан пулас сасси пур. Чураль-к. † Поть-потьăльтакки путяни, çурă кăларас сасси пур. N. Ку сасă каллах пирĕн ял çыннисене питĕ хăратрĕ. АПП. † Эпир килтĕмĕр, каятпăр, хыçăмăртан сасă пулминччĕ. Чт. по пчел. Халĕ те тăваççĕ, тени сасси пур.

сасă ту

поднимать шум, производить шум. Баран. 61. Пĕр виç-тăват ача анчах урамра выляса çӳренĕ; сасă çук çĕртен кăшкăрашса сасă тунă.

сатурлан

задориться, принимать бравый вид, храбриться. Шурăм-п. Ха! ха! ха! — пурте сатурланса кулма пуçларĕç. Толст. Ача сатурланса çитнипе унтан юлман (не отставал от нее). Альш. Каласан-каласан, хурланаканнисем (обижающиеся) тарăхма тытăнаççĕ, татах сатурланса леш калакансене хирĕç тавăраççĕ. Кан. Ку таранччен çырмасене ӳссе, асланса пыма чарман, вĕсем ирĕккĕн ӳссе, сатурланса тăнă.

семлехлĕ

то же, что селмеклĕ, сулмаклă, увесистый. Сред. Юм. Тепăртак пôрнсан, ача тимĕрçе кайса туййине тыткаласа пăхать, тет те: кô семлехлĕрех ĕнтĕ (ничего, увесистая), партак туйя майĕ пор, тесе, ôкçине парса татрĕ. (Сначала кузнец сделал ему палку в 40 пуд., а потом переделал в 60 пуд.).

Сентрох

[сэндрох), имя человека. Ача-к.

Сентти

имя мужч. Ск. и пред. 85. Чипер ача Сентти пур, чупса çӳрет урамра.

Серентей

(сэрэн'д'эj), имя человека. Ача-к., Рысайк.

сывсăр

(-зы̆р), нездоровый, больной. Срв. каз.-тат. саусыз. См. сусăр. Альш. Асатте, çичĕ çул сывсăр выртнă шăллĕ пур. || Нездоровье, болезнь. Сред. Юм. Теме сывсăра кайрĕ çавă пирн ача (хворает).

сых

осторожный (-но). Хурамал. Сых пул ачам, çинĕ чух та виççĕ сып та, пĕрре пăх, сых пул. || Охрана, защита, хранение. N. Мăнкĕрнӳкер такмакĕ. „Çуралсан ача ăçта выртат? Тăхăр уйăх тĕрмере выртат, çичĕ уйăх сыхра выртат, виçĕ кунтан кĕпе параççĕ, çичĕ кунтан йĕм тăхăнтараççĕ“. См. сыхă.

сиен

ущерб, убыток, вред, изьян, недостаток. СПВВ. МС. Кан. Ирсĕр ĕç туса хуçайства сиен кăтартакансене питĕ хытă айăплаççĕ. ЧС. Пире нимĕн сиен те (никакого вреда) туман вĕт вăл. Изамб. Т. Ача тумтир илсе кайнă иккен, çавăнпа ул сиен курман. Пазух. Çак атте-анне, ай, килĕнче пĕр сиенсĕр (без каких бы то ни было недостатков) пĕвме ӳстертĕм. Сред. Юм. Сиен — большой убыток вообще. || Беда, несчастье. Ст. Шаймурз. Йытă, сиене сиссен, улат, тет. Хурамал. Тĕлĕкре эрех ĕçсен, пĕрер сиен пулать, тет. Кан. Çаксенчен ĕнтĕ выльăха калча çине яни сиенни питĕ аван курăнать. N. Ку таранччен сиен пулманччĕ-ха. Ст. Шаймурз. Çурт тăрринче çăхан кăшкăрсан, сиен пулат, тет, || Смерть. Ст. Чек. Лаша вилсен, е ĕне тавраш вилсен: лаша сиен пулчĕ, ĕне сиен пулчĕ, теççĕ. СПВВ. МА. Трхбл. Унăн ачи сиен пулнă. У него помер ребенок.

сиенташ

(-даш), назв. болезни: Альш. Сиенташ вăл ăш чирĕ. Çын сиенташ пулсан ăшпа аптăрать те, ăна тытанамак пек тытса пăрахат, теççĕ, е ăнсăр, чĕлĕхсĕр тăват, теççĕ. Ib. Ача йĕрсен те, чирлесен те, тата „сиенташ“ пулсан та, тутара ухтараççĕ (у др. ухăтаççĕ). Сиенташ пулсан, пысăккисене те ухтараççĕ.

сивĕ

сив, холодный. Якейк. † Çак коккăрта çил сивĕ, çил сивĕ мар — хĕр сивĕ, чон йоратнă хĕр сивĕ. Истор, çӳлелле хăпарна çемĕн сивĕрен сивĕ пулса пынă. Орау. Эсĕр пӳртĕре сивĕ те сивĕ тетĕр, сив пĕрене кĕнĕ пулĕ пӳртĕре пуранă чухне. Çав сив пĕрене пӳрт пурине кĕрсен, пӳрт тем чул хутсан та ăшăнмаст. Вăл пĕрене тахçанччен тăрсан ытти пĕренесем пек çĕрмест, тет. Мусир. † Çӳлти пĕлĕт — шур пĕлĕт, сивви малтан килейчĕ. Якейк. Эп чее сивĕ ĕçме йорататăп. N. Кунта ытла сивĕ мар, ытла ăшă мар — вăхăтлă. Алдиар. Сиввине лаша уйăхĕ, ăшшине ĕне уйăхĕ, теççĕ. || Холодно. СПВВ. Сурса сурчăк ӳкми сивĕ. О сохр. здор. Ăна пĕрре пит сивĕ пулать те, хыçĕнчен вара вăл пит хытă вĕриленсе каять (жар и ожоб). Анат-Кушар. Çанталăк ытла та пĕр пекех сивĕ тăрать. Все стоят морозы. К.-Кушки. Тулта паян сивĕ мар-ши? Ib. Эпĕ чӳрече уçрăм та, сана сивĕ пулмĕ-ши (не будет холодно)? N. Çак уйăх пуш(ш)ех сивĕ тăра пуçларĕ. || Мрачный, сердитый. Ашшĕ-амăшне. Кĕркури пит сивĕ çӳренĕ, сасси унăн çилĕлĕ янăрса çеç тăнă. Юрк. Кай эсĕ, сивĕ япала, кай. Ст. Чек. Сивĕ куççăн пăхат = çиленсе пăхат. Ib. Сивĕ куççăн (пăхса) çӳрет (когда сердит). М. Васильев № З, 58. Шуйтан онтах откалать, онтан татмас сив куçне. Янтик. † Хĕрсем ӳссе çитнĕ чух сив куçăрпа ан пăхăр: хĕр куçăхать, тиеççĕ. N. Он пак сивĕ çын эп нихçан та корман. Вăл итла сивĕ çын уш (суровый). Он çине пăхсан хăрамалла. (Таков был Иван Грозный). || Нечто холодящее. Янбулат. † Йĕтĕн тотăр поç сивви, çак ен хĕрсем чон сивви. || Холод, мороз. Чем люди живы. Симун çĕтĕк картусне хывса лешне тăхăнтарасшăн пулнă, анчах хăй пуçне сивĕ çапнă. Кожар. Вăл киле çитсен, арăмĕ каларĕ: ачасене сивĕ çĕрте (в холодном месте) вĕлересси, кайса пос-килтен лаша топ та, вăрмантан çатрака тортарса кил те, вот хотса ăшă çĕрте вилĕпĕр. N. Сивĕ çапнипе чирленĕ. В. Олг. Ăшăпа сивĕ талашни (в сретенье). Орау. Сивĕсем пайтах пулкаларĕç кăçал. Шумш. Сиввине-ăшшине корнă çын, человек, видавший всякие виды. Янтик. Сивĕ çĕртен кĕрсенех ун патне ан пыр (не подходи к нему с холоду). Чăв. й. пур. 31°. Йĕпере-сапара та, сурса сурчăк ӳкми сивĕре те. N. Сивĕ, холод, мороз. О сохр. здор. Сивĕ çĕре тух (на холод). Регули 1060. Сивĕрен чĕтĕрет. N. Ăшă салатать, сивĕ пуçтарать, теççĕ. Изамб. Т. Лаша сыхлама хăварнă ачана сивĕ вите пуçланă (стал зябнуть). Анат-Кушар. Сивĕ пĕр улшăнмасăрах тăрать. Стоят непрерывные (бессменные) морозы. N. Пĕтĕм ăша витрĕ сивĕ. Орау. Юр айĕнче ăшне сивĕ витичченех выртнă. Кан. Сивĕсем татах пăртак пулĕç-ха. N. Сана сивĕ çапмаст-и? || Неприветливый. N. Хамăрах та кунта та, савни таçта, сивĕ сăмахсем çӳрет те хушăмăрта. ТХКА. Хĕрĕх те пĕр çул пурăнса та, пĕр сивĕ сăмах каламан эпĕ хам карчăка. Пазух. Хăвăнтан сивĕ сăмах илтмесен, çичĕ ют сăмахĕпе ан сивĕн. Кан. Вырăссем пире нимле сивĕ сăмах та каламаççĕ. Н Седяк. Сивĕ яшка сивĕтмест, сивĕ сăмах сивĕтет. (Послов.). || Лихорадка. Собр. Сивве (дихорадку) вĕсем: пĕчĕк ача пулса çӳрет, теççĕ. Унăн çӳçĕ вăрăм та, хăй лутра, теççĕ. Çав сивĕрен (лихорадки) пытансан, вăл тытмаст, тет. Тата, тунката çине шăтнă пилеш витĕр тухсан, пăрахат, теççĕ. Унтан тата, эрех ĕçсен, пăрахат, теççĕ; эрех ĕçсен, вăл ӳсĕрĕлсе нихăçан та пымаст, тет, вара.

сик

(сик, Пшкрт: свк), прыгать. N. † Урамăр вăрăм утмашкăн, хӳмĕр çӳлĕ сикмешкĕн. Сызр. † Тапарах та сикерех, уратине хуçарах, эпир тепĕре киличчен çĕнĕ урата хурайĕç. Ст.Чек. Тек сиксе çӳретчĕ-ха, халь сапăрланнă. Все хвастался, а теперь, небось, присмирел. Якейк. † Сик, сик (пляши) хора лаша, пире ыр çын хĕр памаçт. Ск. и пред. 76. Маттур пуса-каччисем вăйран тухса сикеççĕ. N. Тăвар сикет. Соль лопается на огне. N. Хам шăнса кайнă та (озябла), сиксе чĕтретĕп. N. Шăнса сиксе чĕтреççĕ. Беседа. Алли-урисем те сиксе чĕтреççĕ. Пазух. Çакă туйăн варринче, хитре хĕрсем хушшинче, сиксе юрлать туй ачи. N. † Эпир сиксе çупнă чух силленеттĕр маччисем. АПП. Карта сикен лаши пур. ТММ. Суккăр автан сиксе авăтат. (Вутă татни). Ау 29°. Суккăр автан сиксе авăтат. (Вăл та пулин пуртă). N. Коçсăр алтан сиксе авăтĕ. (Портă). Орау. Мур йытти, сиксех вĕрет! Юрк. † Куку сиксе авăтат йĕлме йывăçĕ тăрринче. Ала 73. † Куккук сиксе авăтат, йĕлме йывăç янăрать. || Двинуться с места. К.-Кушки. Ау 18°. Тухтăрсем каларĕç, тет: санăн хăраса чĕрӳ вырăнтан сикнĕ, терĕç, тет. Курм. Хам патарах сик (подвинься). N. Тарçи, кансĕрлес мар тесе, тек сиксе пырать (продолжает пересаживаться), тет; хуçи саваласа пырать, тет. Ашшĕ-амăшне. Вăл çапла пĕр сикмесĕр ларнă. Истор. Пĕр сăмах каласах темĕн тĕрлĕ вăйлă кайăксене вырăнтан сикейми тунă. N. Эп сикмерĕм. Я не подвинулся. || Вывихнуться. Изамб. Т. Ман алă сикрĕ. Трхбл. Хĕне-хĕне ал сыпписем сиксе пĕтрĕç. Бил до того, что все руки отбил. Якейк. Тăпра нумай йăтса ман пилĕк сикрĕ. N. Вăл мана: пĕр-пĕр япалу сикмен-и? тесе ыйтрĕ. Эпĕ ăна: сулахай алă ыратать, терĕм. || Падать. N. Шу сикет, шыв сиксе йохать (водопадик). В разн. говорах: сикекен шу. См. лок-лок, локкит. Лашм. † Пĕлĕт юхат, пĕлĕт юхат, сиксе юхан çурхи шывсем пек. Якейк. Улма йăвăççинчен улми сикмест, теççĕ. (Послов.). || Трещать; издавать треск. Собр. Вилнĕ çын чĕрине касса, пурт кĕтессине чиксессĕн, пӳрткĕтесси сикекен пулать, теççĕ. НАК. Кĕтессине никĕс айне вилнĕ çын чĕрнине хурсассăн, çав кĕтес сикекен (шартлакан) пулать, теççĕ. Çавăнпа чăвашсем пӳрт туртнă çĕре пули-пулми çынпа ача-пăчасене ярсах каймаççĕ. || Трескаться. Альш. † Самартан илнĕ сарă арча, çиччĕ тапрăм — сикмерĕ (не треснул). N. Шăнса çитнĕ çĕр сикет. || Взорваться. В. Олг. Вот тиертсе тохнă, час сиксе тохса каймас. || Быть пропущенным. N. Пĕр сăмах сиксе юлнипе, пĕтĕмпех çĕнĕрен çырмалла пулчĕ. Из-за пропуска одного слова, пришлось вновь все переписывать. || Проходить. ЧП. Аслă вăрманта ырă йывăç, çын курмасăр кун сикмест. N. † Куç-çул тухманни кун сикмест. || Стрелять, дать выстрел. Пшкрт: тэ̆ллӓзӓ удас тӓрэ̆м т̚ӓ, маны̆н пы̆жал секмӓрэ̆, тол’кы̆ листон’ы̆ анџак пы̆т-чат! тӓрэ̆. || Заражать, переноситься, переходить. О сохр. здор. Пĕринчен тепĕрне сиксе ерекен чирсем (заразные болезни). Рук. Календ. Прокоп. Чирсем нумайĕшĕ пĕр çынтан тепĕр çынна сикеççĕ. СВТ. Шатра чирĕ çынтан çынна сикет. N. Усал пурăнăç пĕр çынтан тепĕр çынна час сикет. Баран. 46. Ăна вăл хул-пуççинчен сăхнăччĕ, Ехрим старик илсе пыраччен шыççи (опухоль) хулĕнчен мăйне, кăкăрне сикрĕ. || Гнаться, бросаться. Альш. † Каччă тарăх сикмешкĕн çĕнĕ кас хĕрĕ мар эпир. Алик. Кушак, патша çуртне кĕрсен, патша хĕрĕ тăрăх сикма тапратнă. Сунчел. † Ял-ялĕнчи хĕрĕсем, ах люль-люль, хĕрĕсем, качча хирĕç сикетч-ĕçке; хамăр ялсан хĕрĕсем уява хирĕç сикетчĕ-çке. N. † Ял-ялăнчи хĕрсем, ах лӳл-лӳл, хĕрсем, каччи хирĕç сикет-ĕçке; хамăр ялсан хĕрĕсем уява хирĕç сикетĕ-çке. || Итти в случку. Кан. Ĕнесем çине сикмест. || Плескаться (о крупной рыбе в воде). N. Эпĕр Атăл хĕрне пырса тăрсан, пĕр пулă хытă сикрĕ те, эпир шотсăр хытă хăрарăмăр. || Биться усиленно (о сердце). Б. Яныши. Çав Иван Павлăвăн ернипех чĕри сиксе çӳрерĕ, тет. || В перен. знач. Якейк. Ача сиксе макăрать. Плачет громко и продолжительно. Микушк. † Урама тăрăхла шурă пӳртре сарă сăмавар сиксе вĕре-çке (кипит сильно). Чеб. † Сиксе вĕрет çамрăк чун, тăвана курсан чарăнмĕ-ши (не успокоится ли при свидании с родным)? Пазух. Сăмаварсем сиксе те, ай, вĕреççĕ, чейниксене лартсан, чар(ă)наççĕ. Цив. Хĕрарăмсем пӳртре сиксе хĕрсе пир тĕртеççĕ (ткут во всю).

сиксе ӳк

перепрыгнуть, переброситься. Баран. 126. Тилĕ — хытă чупать. Вăл пит аякка сике-сике ӳкет. Орау. Пĕр луткă çинчен тепĕр луткă çине сиксе ӳкрĕ (перепрыгнул). КАЯ. Эпĕ ниçта кайса кĕримасăр, шари-шари!.. макăратăп, атте çапнă майпе пĕр вырăнтан тепĕр вырăна сике-сике ӳкетĕп. Ачач 98. Чуман кĕсре, кайри урисем çине тĕрекленсе, сухапуç туртисем-мĕнĕпех çӳлелле сиксе ӳкме тăрать. ТХКА 78. Вăрăсен лаши каялла сиксе ӳкрĕ, тет те, нимпе те малалла каймасть, тет. Толст. Лешĕ хӳрине хĕстерсе аяккинелле сиксе ӳкрĕ. || Перебрасываться, быстро переходить с места на место. См. йăлт-ялт. Баран. 125. Юр çăвиччен йĕннине кĕрсе ĕлкĕреймесен, йĕнни патне аякри тĕм çинчен сиксе ӳкет (медведь). || Вздрагивать. Баран. 46. Ача аташа пуçлать, сике-сике ӳкет; ик кунтан вилет те (после укуса гадюки). || Перекинуться, переметнуться, переброситься (об огне во время пожара). Якейк. Вот йонашар кил çине сиксе ӳкрĕ. Пожар перешел на соседний дом. Т. IV. 14. Авăн хурсан, сиксе ӳкесрен эсĕ упра, эсĕ сыхла. || Вылететь (о горячем угольке из печки). Собр. Кăмакаран вутă сиксе ӳксен, усал çын килет, теççĕ. (Послов.).

сиктер

понуд. ф. от гл. сик. Кан. Этем тӳсмелле мар хаяр аслати пырса çапнă пек çапса, пире ура çине сиктерсе тăратрĕ (заставил нас вскочить на ноги). Орау. Ма ăна тапса сиктермеççĕ-ши? Почему его не вышибут отсюда (напр., с должности). Юрк. † Виççĕн виçĕ улмине татса илĕпĕр, пĕр çĕлĕк çине ярса сиктерĕпĕр, хăшăмăра тухĕ каймашкăн; аслă пăратăн шăпи сиксе тухрĕ. Ib. Çитмĕл пус тенке кам сиктерет? — Тури хуçа сиктерет. Тури хуçана кам сиктерет? — Çумĕнчи майри сиктерет. Çумĕнчи майрине кам сиктерет? — Пылпа кулаç сиктерет. || Двигать, шевелить. ЧП. Ак çак хĕрсем пит... куçне-пуçне сиктерет (глаза так и бегают). ЧП. Куçна ан сиктер. N. Пурнине те вырăнтан сиктереймен. Янтик. Качи-пӳрнене сиктерсенех вупăр каять, тет. Альш. Ку хĕр урине сиктерет те, пĕрчи хурчăка пулса, автана пырса вĕлернĕ. N. Юр çинче пĕр вырантан сиктермесĕр тавлăкшар тăратнă. || Качать (ребенка). Байгул. Тата пĕр маях пӳртре йăмăкăма сиктерсе ларма хушатьчĕç. || Вывихнуть. N. Пĕр хĕр çавăнта ӳксе аллине сыппине сиктернĕ (вывихнула). Якейк. Ах, ача, эпĕ паян тăпра нумай йăтса пилĕке сиктертĕм. || Пустить сильной струей. Çамр. Хр. Крантран тăрук шыв сиктерсе (пустив). || Пускать вскачь. С. Айб. † Укăлчаран тухрăм, ут сиктертĕм; çырла çеçки пуррине пĕлнĕ пулсан, кирлĕ марччĕ ут сиктерме. В. С. Разум. † Яш çын каять утпала, йăлтти-йăлтти сиктерсе. Ib. Пĕр çамрăк полковник нумай шухăшласа тăман, çăмăл ăслăскер, касаксем хыççăн сиктере панă. Ала 65. † Пĕчĕк çырма сулхăн шыв, ахаль ан каç — ут сиктер; Лашман ялин арăмсене сăмах ан пар (не позволяй рассуждать) — тап-сиктер. || Выпалить (из ружья). Изамб. Т. Унччен те пулмарĕ, ик-виç пăшалтан харăс (вдруг) сиктерчĕçĕ (печĕçĕ). || Пропустить (время). КС. Çак йывăçăн улми çул сиктерсе пулать (через год, т. е. раз в два года). N. Пĕр кун сиктермесĕр, не пропуская ни одного дня. N. Кун сиктерсе, е икĕ кун сиктерсе шăнтать пулсан (лихорадка), выльăх лекĕрне кăтартас пулать (лошадь). ТТМ. Çавăн пек ачасене ашшĕ-амăшсем школа каймасăр кун сиктерсе хăварнăшăн пĕре те хăтăрмаççĕ. N. Кашнă кун ирхине те, каçхине те пĕр сиктермесĕр пирĕн пата пыратчĕ. N. Эрне сиктерсе тăваççĕ çавна. Аттик. Çав кӳлле пĕр-пĕр çул памасăр (жертву) сиктерсе хăварсассăн, çăмăр кăлармасăр çĕре типĕтсе хăртса ярăть. || Пропускать. N. Пĕр сăмах сиктерсе хăвармасăр вуласа кăтартнă. || Обойти, пропустить, миновать. Юрк. Унта юнашар ларакан кӳрши юлташне, хăнине, эрех ĕçмен çынна ĕçтермесĕр сиктерсе хăварнă пек, ялан ĕçтермесĕр сиктерсе хăвараççĕ (минуют, обносят при угощении). || Переносить (здание на другое место) || Перевести (с одного места на другое). Сенчук. Атте мана каларĕ: ачам, лашăсене кайса сиктер-ха, терĕ. Ib. Унтан ытти лашасене те сиктертĕм. || Встряхивать, перетряхивать (солому). Якейк. Авăн аштарнă чохне олăм сиктереççĕ (перетряхивают вилами яровую солому). Изамб. Т. Вара кĕреплепе çиелтен хăпарнă улăмне сиктерсе илме пуçлаççĕ (встряхивают и убирают). Ib. Улăма улăм сеникĕпе сиктереççĕ (перетряхивают). || Тревожить. Ск. и пред. 16. Эсир унта кулянни, пирĕн чуна сиктерет (тревожит). || Подозревать (в чем). Сред. Юм. Ăна вăрăпа сиктереççĕ (подозревают в воровстве). || Случать. N. Кĕсрене сиктер. || Ходить (в игре в шашки). Янш. Норв.

сикмĕрчĕк

шест у зыбки. Сред. Юм. Ача сăпки çакма тӳпе хăминчен авнакан йôман патак çапса яраççĕ, çавна сикмĕрчĕк теççĕ. Ib. Сикмĕрчĕк тесе ача сиктерекен патака калаççĕ. || Ухаб, нырок на зимней дороге. Сред. Юм. Сикмĕрчĕк тесе çол çинче çонасĕм, орапасĕм кĕрсе ларсан, торттарса кăларма канçăр вырăнсĕне калаççĕ. Ib. Сикмĕрчĕк тесе хĕлле çôл çинче çôна кĕрсе лармалла варака калаççĕ.

сиктĕрме

шест у зыбки. Изамб. Т. Сиктĕрме — сăпка çакакан йывăç. Юрк. Сиктĕрме унки; сиктĕрме кантри. Пазух. Ача кăмăлне килсессĕн, атте кĕлет — хыр кĕлет, хырă кĕлетре сиктĕрме, сиктĕрмере сикейĕн. Альш. Пĕчĕккеççе Татяна, сикет ларать маччана. (Сиктĕрме). Ib. † Урттăш йăвăç сиктĕрми, улма йывăç пĕкечи (у зыбки). Ст. Шаймурз. † Утмăл-çитмĕл сиктĕрмерен, уйрăм сиктертĕм эпĕ пĕрне. Чуратч. Ц. Сиктĕр-сиктĕр сиктĕрме, пĕр сиктерсе ярăтăм; хамăр савни сар ача, пĕр сиктерех илĕтĕм. || Рессора, качалка. ЧП. Малти урапи сиктĕрме. СПВВ. Урапа сиктĕрми. || Переносно — нрав, характер. К.-Кушки. † Сиктĕр-сиктĕр сиктĕрме, сан сиктĕрĕшне (характер, нрав) кам пĕлмес? См. сиктерме.

силлен

угощаться. Альш. Юрк. † Кĕрекене пăхрăм — савăнтăм, начар ачасем пек силлентĕм. Рак. † Çак тăвансем патне килсен, сăпкари ача пек силлентĕм. (Смешение двух слов разного значения: силле — качать, силле — угощать).

сирпĕн

(-бэн'), рассыпаться; разбрызгаться, разлететься, полететь, свалиться. Сĕт-к. Çол таршшĕпех тырă сирпĕнсе кайрĕ. СТИК. Çапăп та, сирпĕнсе тухса кайăн (то же, что „пĕрхĕнсе“­, но нет в этом слове оттенка, выражающего страх). Тогаево. Иван торăх лартнă çĕре пычĕ, тет те, пĕррех орипе тапрĕ, тет, торăхĕ çӳлелле сирпĕнсе анчах тохса карĕ, тет. Сред. Юм. Туххăм сирпĕнсе тôхрĕ. Скоро вылетел. N. Пӳрт кантăкĕсем сирпĕнсе тухса кайнă. N. Ун çĕлĕкĕ те сирпĕнсех кайрĕ (свалилась, полетела). Трхбл. Унăн ури шуса кайнă та, вăл аялалла сирпĕнсе кайнă. Он поскользнулся и полетел вниз. Ск. и пред. З4. Акă сирсе халăха, вĕçсе тухать сирпĕнсе Тукмак Петĕр, çырă ача. N. Сирпĕнсе кăна карĕ. N. Салтак тохса сирпĕнет. N. Вăл çапнипе ман лаша сиксе кайрĕ те, эпĕ сиссе те юлаймарăм, çĕре сирпĕнсе те юлтăм. Кайсар. Çапсан, таçта çирпĕнĕн.

сис

(сис), чуять, замечать. Юрк. † Йывăç тăрри тапранмас, çил-тăвăла сисрĕ пулĕ. Чунăм-чĕрем ыратмас, çул каясса сисрĕ пулĕ. Ib. Çĕр çăташшĕ!.. Ку ырлăха сисменĕр (не к добру,) капла хăтланса çӳрет (безобразничает). IЬ. Хăй анăраса ун патĕнчен епле тухса кайнине те сисмест. Бгтр. Шыранă чохне асамçа аллинчен, сисеччен (незаметно), тĕк çине корак орине япăрт! кăларса пăрахрĕ. Изамб. Т. Упăшки те ăна сисмест. Б. Яуши. Вара ача питĕрнине сиссе аялтан тухма тытăнчĕ, тет. N. Сисменне симĕс - кайăк („так смеются над непонимающим“). Орау. Сисимарăмăр та, ара тухса карăмăр. Ib. Кинематогрăфăн картинкисем улшăннине сисме те çук, пит хăвăрт иртсе каяççĕ. Картины кинематографа быстро проходят перед глазами. Вопр. Смоленск. Çăмăр çăвассине сиссен, çырмари шыв иксĕлет. N. Çынна сисмен çĕртен вĕлерни (нечаянно). N. Ашшĕ-амăш сисиччен авланнă. Якейк. Çын сисиччен кил çавăрса лартрĕ. Ib. Йăван çын сисиччен аланса прахрĕ (вăрласа илни çинчен). Йăван аланнине çын та сисмерĕ. || Узнавать. Н. Карм. Пирĕн енчисем те пĕртик сисе пуçланă.

сисмесле

незаметно, тихонько. Кан. Ача сисмесле-сисмесле партă хушшинчен тухать.

сукмаклан

сокмаклан, итти по стопам. Тюрл. Çын хыçĕнчен сокмакланса пырать (следует поступкам других). || Болтать, лопотать, говорить кое-как. КС. Мĕн сукмакланан таккулăх (болтаешь). Сред. Юм. Чăвашсĕм вырăсла çапах пăртак сôкмакланаççĕ, вырăссĕм чăвашла пĕлекен пит сахал. || Читать кое-как. Шорк. Сирĕн ача хот волама пĕлет-и-ха? — Пăртак сокмакланать (читает кое-как).

сулăн

размахиваться. Бес. чув. 2. Вăл ĕричак сулăнмассерен (при каждом взмахе) çавăрăна-çавăрăна пăхать те, чĕтĕрекелесе тăрать. || Клониться. Бел. Çавăн чухне ирхи апат вăхăтĕнче тухса кайнă çын пилĕк çухрăма хĕвел кăнтăрларан каçаллана сулăнсассăн тин хăнана çитмелле пулчĕ. Изамб. Т. Эпир ĕнер, кăнтăрла сулăнсан, пулла (на рыбалку) кайрăмăр. N. Кăвакăн-кăвакăн пĕлт хăпарать, кай енелле сулăнать. О земл. Йывă шăтсан, калчасем пĕр-пĕрне тăвăрлаççĕ, çĕрелле сулăнаççĕ. Якейк. Каçалла солăннă (= летом часов в 5—6, а зимою в 2—3). N. Тĕттĕм сулăннă, сумерки. || Раскатываться на раскате. Султангул. † Сĕнĕ çуна кӳлтĕм те çула тухрăм, çунамçăм сулăнчĕ те, ай, юр тулчĕ. Чураль-к. † Кӳлтĕм-тухрăм сар лаша, сикрĕ-ларчĕ сарă хĕр; сулăнкара та сулăнать, лакăмра та ларса юлать. N. † Çони солăнать солнăк енелле (по уклону раската), эпир хамăр çавнашкал, ĕçкĕ енелле солнатпăр. N. † Çырма хĕррипеле пынă чух çунам сулăнасран чунăм çук. || Слоняться. Ст. Яха-к. Шăпăрçăпа парапан çапаканнисем çук пулсан, сĕрен халăхĕ вара ахалех сулăнса çӳрет. Сĕт-к. Апат шыраса солăнса çӳреççĕ. || Направиться. Юрк. Хăйĕнĕ пур чухне кирек кам та юта сулăнас çук. Кан. Улатăр вăрманĕсенчи кашкăрсем кунталла сулăннă. Баран. 4З. Ăлавсем иртсе кяйсан, кайăк (заяц), çул урлă каçса, майĕпе анкартинелле сулăннă. N. Вут хĕлхемĕ тухса çӳлелле сулăннă пек. Изванк. Çак ача, вăл кăçал салтака сулăнтăр (чтобы ушел) тесе, тем чул ылханакансем (зложелатели) пулĕ. („Тĕп саканче пăт чӳклени“). М. Сунч. Вара, выляса чăрансан, пурте килелле сулăнаççĕ. N. † Икĕ старик орам тăрăх отаççĕ: ста ĕçкĕ, онталла солнаççĕ. Шурăм-п. Çамрăккисем килелле сулăна пуçларĕç. Вĕсем хыççăн ваттисем те кайрĕç. Альш. Кайрăм урам тăршшĕпе, сулăнтăм тăван еннелле. Сунт. Тĕрĕс, Петĕр, эс калани. Эс Хветюк патĕнче çыратăн-и? — терĕ Шикайĕвă. Петĕр Хветюксен пӳрчĕ енелле сулăннине курса. N. Упăшки калĕ: ман санпа мĕн туса ларас? эсĕ çырăва пĕлместĕн, тийĕ. Вăл (он) вара килтен тухса сулăнĕ. || Иметь желание, иметь надежду. Б. Аккоз. Сана корасса солăнманччĕ. Не надеялся увидеться о тобой. (У других скажут: сана курасса та сунманччĕ). Кн. для чт. 107. Çурисем амăшне кĕтеççĕ, кĕтсе илессĕн сулăнмаççĕ. || Шататься, качаться. N. Хурăн сулăнса кайнă (пошатнулась). Сĕт-к. Çав пачкалăка пĕкĕ пемелле: тем çĕрех солăнса карĕ. Орау. Сулăнса карĕ те, ӳкрĕ-вилчĕ. Ib. Сулăнса кайса ӳкрĕ те, çавăнтах пĕтрĕ. Зашатался и упал мертвым. Изамб. Т. Сĕве кĕпери урлă каçнă чухне кĕперĕ сулăна-сулăна каят (качается). Альш. † Пусмаран антăм — сулăнтăм, тăванăмсенчен уйăрăлтăм. (Хĕр йĕрри). Пазух. Алăкран тухăп — сулăнăп, атте-аннерен уйăрăлăп. || В перен. зн. — лишиться. N. Вăйран - халтан сулăннă. Юрк. Лаши мĕскĕн, вăйран сулăннăскер, нимĕн тума пĕлмесĕр, турта хушшинче çав пăркаланса пырат. Ау 110. Ку чысти вăйран сулăннă, тет, хăй чĕлхине кăларнă, тет, хӳрине аялалла тăснă, тет. Толст. Пĕр çухрăм пек кайсан, вăл пĕтĕмпе вăйран сулăннă, урисем тем пек сурнă. N. Енчен эсĕ сулăнса кайсассăн (если ты сбился с пути), ун çине шанчăк çук вара. Алекс. Нев. Ашшĕ-амăшĕсем, ачисем çине пăхса, вĕсемпе малашне мĕн пуласси çинчен шухăшласа, пĕтĕмпех йĕрсе сулăннă: чăнахах курайман тăшман пиртен туртса илĕ-ши вара вĕсене? тенĕ.

сунас

насморк. Изамб. Т. Манăн сунас пулчĕ. N. Сунас пулчĕ те, сăмса çыврать (во время насморка нос не чувствует). Н. Седяк. Сунас пулсан, мунчара милĕк шăршлаççĕ, кушак хӳри шăршлаççĕ. Çак чир кушакран ерет, теççĕ. Пшкрт. Сонас ӳкрĕ (насморк). Н. Карм. Сунас ернĕ, пристал насморк. ЧС. Сунас пулсан, лашанăн сăмси ăшĕ сивĕ пулаканччĕ. || Чиханье (а насморк = сăмсă питĕрĕнни). Орау. Ача сунаспа аптăрарĕ (замаялся чиханьем). СППВ. МС. Сунас — сăмсапа ĕсĕрни. Якейк. Ман паян конĕпех сонас килет (целый день чихаю от насморка). В. Олг. Сонас килчĕ (щекочет в носу). Сред. Юм. Сăмсапа ӳсĕрнине: сôнас пôлчĕ, теççĕ.

суптăрка

(-га), замаяться, измучиться, обессилеть, выбиться из сил. СПВВ. Ыйхăпа суптăркаса ларать. Икково. Соптăркаса карăм, ача (= çăвăрас килет, ыйхăласа карăм). Орау. Е-е, суптăрканă! ăйăхласа çӳрет, теççĕ ĕç панче (ерипен çӳрекен), такăнса çӳрекен çынна. Букв. 1886. Çапла, Чĕмпĕре аякранах курас тесе, çĕр хута ыйхăпа суптăркаса пытăм (всю ночь боролся со сном). См. суп.

сурт

понуд. ф. от сур. Завражн. Вăл старик хăватлă вĕрӳçĕччĕ. Выльăх-чĕрлĕх е ача-пăча чирлесен, ун патне суртма (наговорить) каятьчĕç.

сурчăк

сорчăк (сурζ’ы̆к, сурџ̌ы̆к , сорџ̌ы̆к ), плевок, слюна. ЧП. Хамăр савни чуптусан, сурчăкĕсем пыл пак туйăнать. Альш. † Савнă-ях та тăванăмсене (родных) эп чуптурăм, сурчăкăмсем кайрĕç пыл пулса. Синьял. † Атăл варне вак касрăм, пăрĕ карĕ те, сулă пулчĕ; чун савнине чуптурăм: сурчăк карĕ — пыл пулчĕ. Орау. Çук чухне чăтан епле пулсан та: сурчăка çăтса çӳрен вара (относительно курева). Ib. Сурчăкне те аран-аран сурса кăларать (с трудом отхаркивает). Ib. Сурчăк çăтса та анмаçт, темĕскер пыр шăтăк типсе ларчĕ (пересохло в горле). N. Сорчăка каялла çоласа илес çок. О сохр. здор. Ун пек ӳсĕрнĕ чухне ача сурчăкне кăларма хăтланса аллисемпе мĕне те пулин ярса тытма тăрăшать. Туперккульос 4. Сывмар çын, ӳсĕрсе, сурчăк пĕрчисене сывлăма пĕрĕхтерсе ярать. || Сред. Юм. Çиппе кăмакана хываччин кайса çăвас тессине: çип сôрчăк кайса кăларас, теççĕ. N. çип сурчăкĕ. См. кантăр.

сурăх-ури

сорăх-ори, сурхури, сорхори (-h-), букв. — „овечья нога“. Зимний праздник молодежи, сопровождавшийся в недавнем прошлом гаданием, когда впотьмах в хлеве ловили руками за ногу овец. Прежде (по крайней мере в северной части Чувашии) он совершался в З-ю пятницу после Николина дня (6 дек. по ст. ст.), а позднее в одних местах сурхури стали называть ночь под рождество, в других — ночь под новый год, в третьих — ночь под крещенье. Помнили и старое время празднования сур-хури, т. е. З-ю пятницу после Николы. В общем, праздник этот по времени совпадал с русским рождеством и святками с их гаданиями и уже представлял смешение чувашского и русского праздников. На этом основании русский христианский праздник рождество (в чувашской переделке „раштав“) в некоторых местах чуваши назвали словом сурхури или сорхори (сорхори конĕ — 25 декабря по ст. ст.). Последнее название известно в северной части Чувашии, а слово раштав в этом значении там не употребительно. В южных частях, напротив, рождество почти исключительно обозначается словом раштав, а сурхури означает лишь гаданье под новый год (сурхури тытни). Изамб. Т. Хăшĕ-хăшĕ сурăх ури тытаççĕ. Картара, тĕттĕм çĕрте, шур сурăх тытсан, ул арăмĕ сарă пуласса пĕлтерет. Хĕрача тытать пулсан, упăшки сарă пулассине пĕлтерет. Камăн сурăхĕ хура, улă арăмĕ хура пулассине пĕлтерет. Суккăр, уксах сурăх лексен, арăме çуккăр, уксак пулассине пĕлтерет. Бисяр. Çĕнĕ-çул каç тĕттĕм çĕрте сурăх ури тытаççĕ: кама шурă сурăх лекнĕ, унăн арăмĕ шурă пулать, теççĕ, кама хура сурăх лекнĕ, унăн арăмĕ хура пулать, теççĕ. Шарбаш. Сурăх-урисем те, çăварнисем те лайăх иртертĕмĕр, N. Сорăх-орисĕр, раньше святок. Ала 30. Ачасен юри. Çиттĕр, çиттĕр сурăх-ори, сурăх-ори, сурăх-ори терĕмĕр, сорăх-ори çиттĕр, ай, курăнать, атьăр тухăр, ачасем, урам тăрăх кайăпăр, килĕрен киле çӳрĕпĕр, килĕрен кукăль чӳклĕпĕр; мучи пире кӳртетни. Кӳртмесессĕн, каятпăр; кӳртет, кӳртет, ан кайăр; кинемей, пире кукăль пар, паратни та памасни, кукăль парсан, каймаспăр; парать, парать, ан кайăр. Ib. 100. Сорăх-ори йорри. Сорăх-ори Кĕркори, Ваççа хĕрĕ Варвари, Тӳми çохи латтым çок, кĕтĕмĕр те тохрăмăр. Пĕри така, тепĕри пытяк, мекекек, мекекек! Шурăм-п. Сурăх-ури чухнехи вăйăсем. 1. Пуслăх тăратса йăвантараççĕ: арçын пулсан, пуслах йăваннă енчен хĕр илет; хĕр пулсан, çав енне качча каять. 2. Пуçа путалка тăхăнса уçă хапхаран тухаççĕ: ниçта лекмесĕр тухса кайсан, хусах — çак çулта авланать, хĕр — качча каят, тухаймасан — çук. З. Пӳрт умне кайса итлеççĕ. Укçа шутланнине, укçа сасси илтес пулсан, (пуян çĕртен илсе) пуян çĕре кайса, пуян пурăнмалла. 4. Ампар умне кайса итлеççĕ: тырă юхнине илтсен, пуян çĕре каятăн, кушак-кайăк кăштăртатнине илтсен, чухăн çĕре каятăн. 5. Йĕтем çине выртса итлеççĕ: пуртă сасси илтсен, тепĕр çĕн-çулччен вилетĕн. 6. Çăл кайса питреççĕ. Упăшка пулас ача çĕрле тĕлĕкре çăл уççи илме пырать. 7. Таса юр çине кайса выртса, хăйсен кӳлепине хăвараççĕ. Ирччен çавăнта тыр пĕрчи пырса выртас пулсассăн, аван çĕре кайса, пуян пурăнатăн, йытă пăх мĕн тупсан — вилетĕн. 8. Чăх тытаççĕ. Малтан урайне çатмапа шыв, çăкăр, тенкĕ, кăмрăк, кĕл хываççĕ. Вара, чăххисене ярсан, вĕсем мĕн сăхнине пăхаççĕ. Çăкăрпа тенкĕ (украшение из серебояных монет) сахсассăн, пуян çĕре каятăн, кĕлпе камрăк сăхсассан, чухăн çĕре каятăн. Шыв ĕçсессĕн, эрех ĕçекен çынна каятăн; чăхху, урай çине ярсан пăтратса вĕçсе çӳрес пулсассăн, упăшку вĕçкĕн (çăмăл çын) пулать, лăппăн çӳресен, йăваш, лайăх çын пулать. 9. Аслăк çинчен улăм тухса çыртаççĕ. Камăн тырă пĕрчиллĕ лекнĕ, çавă пуян çĕре каять, пушши лекнĕ пулсассăн, чухăн çĕре каятăн. 10. Чашăк çинчи шыв çине çурта ирĕлтерсе яраççĕ. Çурта тăмламĕ шыв çинче путса чашăк тĕпне тивес пулсассăн, качча каятăн; путмасассăн — каймастăн. Çурта тăмламĕ сивĕнсен, çӳле хăпарать. Вара, çак тирĕк тĕлĕнче тăрсассăн, пуян çĕре каятăн, кăмрăкпа кĕл тĕлĕнче тăрсассăн, чухăн çĕре каятăн. 11. Кĕнчелеççи çинчен сус туртса илсе, хуллен йăвалаççĕ те, çунтараççĕ. Кĕлĕ çӳлелле хăпарас пулсассăн, авланатăн, çӳле улăхмасан — авлаймастăн. Кĕл сарă пулсассăн, матку сарă пулать, кĕл хура пулсассăн, матку хура пулать. 12. Шăтăрнак шутлаççĕ. Пĕр хушăра мăшăр тухсассăн, ху та мăшăрланатăн, мăшăр тухмасан — авланаймастăн. 13. Улăм пĕрчисене çатма айне хурса нăриклеттереççĕ. Çав упăшка пулас ачан ятне каласа парать. Улăм пĕрчи миI ми! киI киI тет. Хĕрĕ: манăн упăшка пуласси Микит, тет. N. Хĕрсем сурхурине хăмла парсан: пирĕн те каяс, эпир те сурхурине хăмла панă, теççĕ. N. Эпĕ санăн çыруна илтĕм сорхори тепĕр конне, декабĕрĕн 26-мĕшĕнче. Чертаг. Сôрхори, сôрхори, пĕр вĕç вакра, пĕр вĕç картара. Тораево. Ме, ме, сурхури, çулталăкра пре (= пĕрре) килет, юрлăр, юрлăр, ачасем. Куклĕ парас сасси пур: парать-и, памасть-и? Парать, парать, ан кайăр. (Из „сурхури юрри“). Якейк. Сорхори чопнă чох ачасам кашнă çын панчех коккăль татăксем кăсия чикеççĕ. Каран çав коккăльсене сорăхсене параççĕ. Çапла тусан сорăхсам лайăх порнаççĕ, хонаççĕ, теççĕ. Бгтр. Сурхури ачисем — ребята, бегающие в этот праздник по домам. Пир. Ял. Улахра сурхури кукăли çинĕ чух чухăн ачисемпе пуян ачисем хушшинче тавлашу тухса каять. Абаш. Сорхори чох килтĕм. N. Сорхори кон килтĕм. Пришел (приехал) в день рождества. N. Сорхори витри — симĕс витри, симĕс витри коптăрт! тет, айта, тантăш, киле кас (= каяс). N. Тепĕр эрнерен сорхори салачĕ поçтаратпăр. Бгтр. Сурăх ури. Ӳте кĕнĕ кун (первый день мясоеда, т. е. день рождества) каçпа ачасем урама пуçтарăнса тăраççĕ. Вара такмакпа хутаç тупса тухаççĕ те, урамăн чăн хĕрĕнчи пӳртрен пуçласа, килрен киле кĕрсе çӳреççĕ. Çӳренĕ чух ĕлĕкрех: „сурăх ури, сурăхсам питек туччăр-и, арăмсам ача туччăр-и, хĕрсем хĕсĕр пулччăр-и!“ тесе кăшкăратьчĕç. Халĕ пирĕн апла кăшкăрма пăрахнă. Пӳрт-умне хăпарсан, унта сикеççĕ, тĕпĕртетеççĕ. Вара пӳрте кĕреççĕ те, тропарие кондак юрлаççĕ, ĕлĕкрех апла юрламасчĕç. [Здесь приведено описание сурхури до Октябрьской революции, в переходный период от язычества к христианству, когда старый народный обычай уже стал вытесняться и заменяться обычаем „славления христа“. Ред.]. Юрласа пĕтерсессĕн: „пăрçа çакăн çӳлĕш пултăр“, тесе, пăрçасене чăштăр-чаштăр çӳлелле сапаççĕ. Пӳртре кĕçĕн-çын пулсан, е хăна-хĕр пулсан, ăна та пăрçапа сапаççĕ. Вара: кĕрпе пур-и? çу пур-и? тăвар пур-и? тесе ыйтаççĕ. Вара вăсене пăрçа, кĕрпе, тăвар, тата хăшĕ çу параççĕ. Тухса кайнă чух сурăх-ури ачисем: „сак тулли ачи-пăчи, урай тулли питекки, пĕр вĕçĕ шывра, тепĕр вĕçĕ картара“, теççĕ. Пур çын патне те кĕрсе пĕтерсен, пĕр яракан çын патне килеççĕ те, пăрçапа пăтă пĕçерме тапратаççĕ. Кашни кĕтшер (понемногу) вутă йăтса килеççĕ, тата хăйне валли кашăк илсе килеççĕ. Апат пиçиччен ачасем темĕн тĕрлĕ те выльляççĕ, юрлаççĕ. Пиçсессĕн, çуллă туса çиеççĕ, вара киле тавăрăнаççĕ. Ĕлĕкрех, апат çисен, кĕлетке тума каятьчĕç: юр таса çĕре каятьчĕç те, унта месерле выртса, кĕлетке туса хăваратьчĕç. Тепĕр кунне ирех кайса пăхатьчĕç. Камăн кĕлеткине йытă е кĕрĕк мĕн (= кирек мĕн) таптана, вараланă пулсан, çавă вилет, тетчĕç. Халĕ пирĕн апла тума пăрахнă. Хурамал. Сурăх-урине çĕнĕ çулпа крещение хушшинче тăваççĕ. Хĕрсем нумайăн пухăнса салат пухса сăра тăваççĕ. Сăрана хатĕрлесен тепĕр кун ирхине икерчĕ хураççĕ те, каç икерчине пĕçереççĕ. Унта пасар çăнăхĕнчен (из крупчатки) вĕтĕ йăвасем пĕçереççĕ, вăл йăвасене чепчек теççĕ (тутарла). Каç пулсан ват çынсем пухăнаççĕ. Вăлсем укçа параççĕ те, вăсене хĕрсем сăра ĕçтереççĕ. Ваттисем кайсан, çамрăксем ĕçме тытăнаççĕ, купăс-кĕсле каласа ташлаççĕ, сăра ĕçеççĕ, çупа икерчĕ çиеççĕ, чепчек валеçсе параççĕ. Унтан хĕрсем каяççĕ сурăх-ури тытма. Сурăхсем хупнă витене кĕреççĕ те, камăн аллине мĕлле сурăх лекет, пĕрер сурăх тытса, мăйне паллă япала çыхса яраççĕ. Тепĕр кун кайса паллаççĕ: ватă сурăх лекни, ватă качча каять, теççĕ, çамрăк сурăх лекни çамрăк çынна каять, теççĕ. Унтан анкартине каяççĕ, капантан тырра шăлпа çыртса туртса илеççĕ те, пучахне йăваласа, тĕшшине суса пăхаççĕ: тĕшши ытă (нечет, непарно) тухсассăн, тепĕр çулччен качча каймасть, тĕшши тĕкел (чёт, парно) тухсан, качча каять, теççĕ. Унтан каяççĕ пуян çын çурчĕ патне, кĕлечĕ хыçне тăрса итлеççĕ: пуян пурăнас пулсан, укçа сасси илтĕнет, теççĕ; çавна: тăн итлерĕмĕр, теççĕ. См. Магн. М. 97.

сурпан çакки

назв. украшения из монет в виде треугольника; его носят на груди замужние женщины. Ст. Чек. (В д. Отарах, Вурнарск. р. это украшение имеет вид четыреугольника, убранного монетами). Начерт. 152. Сорпан çакки, четыреугольник, унизанный мелкими серебряными деньгами, пришиваемыми спереди к сорбану. ЩС. Сурпан çакки, треугольное украшение под шеей, состоит из кожи, унизанной бисером, нухратом и серебряными монетами. СПВВ. ФН. Сурпан çаккине арăмсем сурпантан шăтарса çакса яраççĕ. Зап. ВНО. Сурпан çакки; сурпан çаккине хĕрарăм çакать. Шел. П. 59. Пуçĕсене пăркаланипе хушпу, миçиххи (= мăй çыххи), сурпан çакки çумĕнчи кĕмĕл укçисем шăнкăртатса çех пыраççĕ. Чураль-к. Сурпан çакки хурсан (под голову), арçын ача çуралать. (Сон). Микушк. Сурпан çумне сурпан çакки çакаççĕ. Ăна укçапа çакса тухаççĕ, çӳлелĕне шĕвĕртерех, аялалĕне сарлакарах тăваççĕ. Варрие шăрçасем тиреççĕ. Самай варрине вăтăршар пуслăх иккĕ çакаççĕ, аял хĕррипе çирĕм пилĕкшерлĕх çакаççĕ, айккисене: первай çирĕм пилĕклĕх, унтан çирĕмлĕх, вунпилĕклĕх, вуннăлăх çакса тухаççĕ. Синьял. Пĕр ен хуплăх, тепĕр ен пасарлăх. (Сорпан çакки).

сут

суд, представители суда. Трхбл. Сутăн куçне куриччен кутне кур, теççĕ. (Послов.). Хора-к. Сутсенчи ĕç — таканасенчи шыв. Орау. Сучĕ хăçанах пулса иртрĕ, купийи (копия) халь те килмест. Кан. Сут та вут, теççĕ вĕт. Тӳлемеллех килет вĕт-ха манăн. Баран. 58. Сут умне тăр, явиться перед судом. Ib. 57. Хăвна (= хăна) тивĕçлĕ çĕре эсĕ сутпа шыраса илĕн. N. Сут айне тунă (тĕрĕс мар вĕрентнĕ тесе айăпланă). Сут стариксемпе калаçрĕ те, урапи çине ларса тухса кайрĕ. Альш. Сутсем кĕсен анисене килсе пăхмалла, тет. Пазух. Вунçич çула çитрĕм те, хĕрсем куçран ямарĕç; çирĕм ик çула çитрĕм те, сутсам куçран ямарĕç. Н. Байгул. Арăмпа юнашар тăраймарăм, сутсем умĕнче тăтăмăр. ЧП. Мĕшĕл ялĕнче яш ача, сут курмасăр кун сикмес.

сухăр

сохăр (суhы̆р, соhы̆р), смола на коре дерева, сера древесная. ЧП. Кĕтĕм çĕнĕ пӳртĕн ăшĕсене, ӳсĕрĕлтĕм сухăр шăршипе. Панклеи. † Пирн ял ачи вĕт ача, вĕтĕ те полин, вĕтрен пек, çыпăçсассăн, сохăр пак. N. Сухăр — 1) смола, 2) смолистая грязь при корне шерсти овцы. Календ. 1910. Çăпан çине çыпăçтармалли пластăра ак çапла тăваççĕ: тимĕр кашăк çине пăртак çу яраççе, пăртак сухан, сухăр, пыл хураççĕ. О сохр. здор. Вăл чир килти выльăхсенчен пулать, вăл вĕсен тирĕсенчи сухăр айĕнче тăрать. Чураль-к. Пирн ял ачи вĕт ача, вĕтĕ те пулсан, вĕтрен пек, çыпăçсассăн сухăр пек; çӳçрен ярса тытсассăн, çӳç тухмасăр ямаççĕ. ЧП. Сан тутара (в губах) сухăр çук, ман тутара вĕтрен çук. || Канифоль (прежде канифолили смолою). КС. Сухăр сĕрес, канифолить. Альш. Купăççă купăсне ĕнерет-тăвать те, сухăр сĕрет те, „хĕр йĕрри йĕртет“. || Сера в ушах. Пшкрт. Орау. Сухар; хăлха сухăрĕ, сера. || Сера в шерсти овцы. Оesypum. Яргуньк. Сорăх çăньсем касрăн-и? — Касман, сохăр(ĕ)сем (сохы̆рзэм) хăпарман-ха. N. Сурăх çăмин тĕпĕнче сухăр пулать. || Прозвище одного мужч. Сред. Юм.

сăвă

(сы̆вы̆), песня, песенные слова. М. Сунч. Вара хăшĕ-хăшĕ ташлаççĕ, хăшĕ-хăшĕ алă çупса сăвăсем каласа тăраççĕ. Тюрл. Сăвăллă йорла-ха (со словами). ТХКА 94. Эпĕ сăввине пĕлмен чух, çеммине (мелодия, мотив) ярăнтарса юрлатăп. Якейк. Сăвăсене поринчен ытла хĕр-ачасам йорлаççĕ улахсенче, çулла, хурсам пăхнă чух, сорăхсам панче, тата ытти çĕрте те. Сăвă; вăл туй йорри мар, çăварш йорри, салтак, ĕçкĕ йорри мар, ăна ахаль йорă теме йорать. Сăвăра ăнланмалла мар сăмахсам нумай. Сред. Юм. Сăвă; йорланă чôхне каласа йорлакан сăмахсĕне сăвă теççĕ. || Особые песни. N. сăвă. Мулахай, мулахай, мулахай мана сурăх пач. Сурăхне Атăла ятăм та, Атăл ман пулă пач(ĕ). Пуллине хурана ятăм та, хуран мана çу пач(ĕ). Çуне çурта çутрăм та, çанталăк та çуталчĕ. Выртан каска хусканчĕ, ларакан йăвăç хумханчĕ. Çĕтĕк-çатăк тимĕрçи сиксе çапать тимĕрне. Ib. Утрăм, утрăм, умма тупрăм, уммине анчăка патăм, Анчăк мана пушă пач(ĕ). Пушипе çĕре çапрăм та, çĕр мана курăк пач(ĕ). Курăкне ĕнене патăм та, ĕне мана сĕт пач(ĕ). Сĕтĕкине чăпăка (курочке) патăм, чăпăка мана матяка пач(ĕ). Матякине учаха (= вучаха) ятăм: шат! терĕ, пат! терĕ, Патăр ялне кĕрех карĕ. Ib. Мулчи, мулчи мулахай, мăн мулахай — сулахай. Çӳлте çăлтăр шуçланки, ула кайăк уттипе, симĕс кайăк сиккипе. || Стихи. N. Хĕл каçиччен эпĕ чăвашла тата пĕр тăватă пилĕк сăвă çырнă. || Мелодия песни. Альш. Елшелĕнче чăн тытăнса каланă чух икĕ сăвва килтерсе (на 2 напева?) каланине илтнĕ эпĕ. Ib. Тата эпĕ: „Пӳркелĕнче (Елшелĕнчен пĕр ултă-çичĕ çухрăм) кĕвве вуникĕ сăвва (вуникĕ тĕслĕ юрласа) кӳрсе калаççĕ“ тенине илтнĕччĕ. Турх. † Тăрин çинçе сасси пит хурлăхлă, мĕн сăвăпа юрлани илтĕнмест. N. Кĕвĕ сăввисем, юрă сăввисем. С. Айб. Хрутун, купăса алла илсен, пĕрре сĕрсе ячĕ, тет те, темиçе тĕрлĕ сăвă сассисем (гармоничные звуки) янăраса кайрĕç, тет. Тим. † Юрăра тĕрлĕ сăвă пур, сăвăра тĕрлĕ сăмах пур. Ячейк. Пире апи ĕçтерет, пирĕн сăвва илтесшĕн. Дик. леб. З8. Кăмрăк тăвакансем те ĕлĕкхи пекех юрлаççĕ; ача чух эпир çав юрă сăввипех ташлаттăмăр. Кĕвĕсем. Эй шупчăк, сарă шупчăк! Юррушĕн çеç юратмастăп эп сана: сăввушĕн те, кăмăлушĕн те юратап.

сăкăлтăк

(сы̆гы̆лды̆к), недостаток, порок; повод, придирка. Ст. Чек. Эп ун лашине илеттĕм те, çийĕнче (во-время) сăкăлтăк тупрăм (заметил недостаток). Ib. Вăрçма сăкăлтăк тупрĕ ĕнтĕ. Нашел уж повод к брани. Ib. Сăкăлтăк — айăп тупăнни. И. С. Степ. Сăкăлтăк — придирка: вăрçма сăкăлтăк тупаймарĕ. СТИК. Çын мĕнрен те пулсан чылай пулмасан, ăна: ку ача салтака каяймĕ, унăн сăкăлтăк пур, теççĕ. (Этим означают присутствне какого-то, не всем известного недостатка). См. сăлтăк.

сăлăк

(сŏлŏк), медленно, тихо, долго. Пшкрт: сŏлŏҕŏн мы̆ланат? (начар, лотра полат: ача, вольăк), медленно растет, медленно развивается.

сăмах

(сы̆мах, сŏмах), слово. Байгул. Пурне те пĕр сăмах хăвармасăрах вулаттăм. Букв. Пĕлмен — пĕр сăмах, пĕлтĕн — çĕр сăмах, теççĕ. Ib. Ут вĕçерĕнет — тыттарать, сăмах вĕçерĕнет — тыттармасть. Ib. Пысăк сăмах каличчен, пысăк чĕлĕ çăкăр тыт. Дик. леб. 43, Чĕлхӳ çинчен ĕçĕрĕннĕ чи малтанхи сăмахăвах пиччӳсен чĕрине хĕç пек витĕр касса тухĕ. Г. А. Отрыв. Тĕплĕнех ыйтса, сăмахран сăмахах (слово за словом) çырса пытăм. Регули 1094. Вăл сăмахсам çине пит çиленчĕ вăл. N. Кунти сăмаха çырма юрамасть. СТИК. Вăл сăмаха пĕр шухăшламасăр персе ярат (необдуманно, опреметчиво говорит). Ib. Сăмаха çăтать. Проглатывает слова. Сред. Юм. Сăмаха тӳр перет: 1) нераспространяется в разговоре, а говорит лаконически; 2) не разборчивый в словах: что придет в голову, то и скажет. КС. Сăмахпа кас, резать на словах. С. Айб. † Эпир тăванпа тăван калаçнă чух сăмах сайран сахăр тути пур. N. Куллен пĕр сăмах вĕренеттĕр калаçма (ребенок). Альш. Вăл кирек епле сăмахăн та майне тупат (знает, куда отнести слово). Ib. Сăмах илемне кӳрет. Красноречиво говорит. Ib. Каланă сăмахне суяна хăвармас. Он исполняет сказанное. N. Çак сăмахсемпе сыв пула тăрăр. (Из письма). Якейк. Сăмах куçа кĕмеçт, тĕтĕм куçа кĕрет. Ст. Чек. Сăмахран тухнă, унтан-кунтан мар. Синьял. † Вăта пурнери кĕмĕл çĕрĕ пурне вĕçне тăрса юлчĕ, чун савнипе пуплесси виç сăмах вĕçне тăрса юлчĕ. Ачач 510. Сăмах чĕлхе вĕçнех тухса тăнăччĕ. Çук. Пулаймарĕ вĕт. N. Çĕнĕ сăмахсем, неологизмы; ют чĕлхерен кĕнĕ сăмахсем, варваризмы. Кивелсе, тухса ӳкнĕ сăмахсем, архаизмы. N. Сăмах вĕçĕнчен (в конце концов) çапла калар N. Вырăс сăмахĕллĕ халап. N. Мĕн сăмаха килет? Что значит, как сказать по-другому? N. Хлеб тенĕ сăмах чăвашла мĕн сăмаха килет? Истор. Вĕсене сăмах уçса калама та паман (не давали вымолвить слово). N. Анчах ĕлĕк чăвашсем шкулĕсем çинчен сăмах та уçтарасшăн пулман (не давали раскрыть рта). Ачач 104. Курсассăн, пĕр сăмах та уçмĕ-ши мана? || Разговор, беседа. Чăв. й. пур. З2. Хăй калаçма, сăмаха пит ăста пулнă (говорить был мастер). N. Сăмахра хăйне йăваш тытатьчĕ. В разговоре был смирен. N. Вăл çын сăмахăн вĕçне-хĕрне пĕлмес (говорит необдуманно, не думая о последствиях). Орау. Кайăр, кайăр часрах, кунта пирĕн сăмах пĕтмĕ (здесь всего не переговорить, конца не будет). Шибач. Сăмах çавăрма пĕлимаçт. Ib. Сăмах çавăрса поплимаçт. Сред. Юм. Сăмаха пит ваклать, говорит много, со всеми подробностями. Ib. Сăмаха сĕрет анчах. Разговаривает бестолково. Ib. Сăмаха тытмастăн (каламалла мар сăмаха та çынна калакана калаççĕ). N. Сăмаха тытмас, пробалтывается. Ст. Чек. Сăмаха тытса пăхса калаç. Говори осторожно. Ib. Пирвай чăваш сăмах пуçламăшĕ — сывлăх çинчен пĕлет: сыв-и, аван-и? Якейк. Эп сăмах ваклакан çын-и-ке, сăмах ваклакан-çын сана тем те топса парĕ. ТХКА 25. Майпе, сăмах çаврăннă майĕпе кăна, мĕншĕн мана ятланине каласа памашкан шутлатăп эпĕ. Ск. и пред. чув. 60. Пăртак ларсассăн, сăмах майĕпе Янтрак мухмăр уçма эрех ыйтрĕ. N. Çавăн урлă сăмах майĕпе эсĕ çта, епле, мĕн ĕçлесе пурăннине ытса пĕлтĕм... N. Çынсем калаçнă чух, вĕсен сăмахне пӳлмен-и? Хора-к. Пирн арăм вониккĕ, воник çĕрĕн олахра, яшă ача хошшинче, пăшă-пăшă сăмахра. Чураль-к. Сăмахран полсан, эп çын айне йолаканни мар вара. Расск. Ку иккĕмĕш тарçи сăмахĕ çинех тата виççĕмĕш тарçи чупса та çитнĕ. КС. Сăмах çине килтĕн. Легок на помине. Сред. Юм. Тин сана тапратнăччĕ-ха, сăмах çинех пôлтăн. Яргуньк. Кам ман(а) хирĕç сăмах хушать? Кто со мною может поговорить (или: поговорит). Ст. Чек. Каяллах сăмах айне пулчĕ, хайхине парччĕ. Мы опять уклонились от главной темы разговора, дай-ка ту вещь, о которой шла речь. Юрк. Сăмах çукран сăмах туса, хайласа пĕр-пĕр ытти япаласем çинчен тапратса калаçа пуçлаççĕ. Ильм. Чипер пурăнăр, килти сăмаха яла кайса ан калăр, ялти сăмаха киле килсе ан калăр. (Из наставления новобрачным, произносимом родителями жениха). Яргейк. Ялти халап ялтах юлтăр, килти сăмаха яла ан кăлар, теççĕ (различие между словами „халап“ и „сăмах“). Ходите во свете. Акă сăмах çине килнĕ чух калам... N. Каласа хурас терĕм те пĕре (хотел задеть его на словах), сăмах айне пулса карĕ (или: пулчĕ т. е. не успел во время сказать), тепре тапратмарăм. Орау. Темскер каласшăнччĕ эп, сăмах айне пулса карĕ. || Пересуды, сплетня. С. Дув. Кĕтӳ хăван арăмсен мĕншĕн сăмах пĕтмест-ши? N. Лайăх утсем юртат — çулсем юлат, пирĕн савни каят — сăмах юлат. Ск. и пред. 8. Халăх шав-шавĕ пĕр вĕçлĕ, шав-шав сăмахĕ çĕр тĕслĕ. Т. VI. 47. Çын сăмах(ĕ) тăрăх ан кай. (Из моленья). Ала 72. † Ырă пике пек хĕрне сăмах хыççăн çухатрăн. (Плач невесты). Байгл. † Сăмах хыççăн çӳресе пуçăм шыва юхайрĕ. (То же). Ст. Шаймурз. † Тусăм! пире кăçал мĕн пулчĕ, хушăмăрта сăмах вылярĕ. || Слух, молва. N. Мĕн сăмах илтĕнет? Çĕнĕрен халапсам мĕн вулаççĕ? Орау. Вăл сăмах пĕтĕм яла сарăлнă. Распустили слух по всей деревне. || Бранное слово, брань. Якейк. Ялти сăмах пире тивет (нас бранят). Ib. † Пирĕн çони çонатлă, çитмен çĕре çитерет, илтмен сăмаха илттерет. С. Айб. † Тусăм, çын сăмахпе ан сивĕн, хамран сăмах илтсен тин сивĕн. Трхбл. † Çын сăмах(х') хыççăн кайса ан сивĕн, хамран сăмах-сăмах илтсен тин сивĕн. (Сăмах-сăмах — это двойное употребление [повторение] выражает упорное повторение чего-либо. Сăмах — неприветливое, враждебное слово). Изамб. Т. Пирĕн ялсем вĕсене сăмахпа пустараççĕ (аптăратаççĕ). N. Е сăмахĕ айне кĕнĕ пулсан. Пазух. Атăксенĕн хĕрĕсем пирĕн сăмах айĕнче. N. Атте мана савмарĕ, сăмахпала çӳретрĕ, анне мана пит саврĕ, пушмакпала çӳретрĕ. Сунчел. † Ăçта çӳресен те лайăх çӳре, сăмах ан ил, тăван, ху çине. N. Ху çын аллинчен пăхакан пулăн, сăмахсăр татăк çăкăр та çиеймĕн. Чăв. к. † Çичĕ ют килне кайсассăн, сăмах айĕнче пурăнатăп. (Хĕр йĕрри). Ib. † Аттепеле анне хушшинче пĕр сăмахсăр пӳме ӳстертĕм. Трхбл. † Çакă атте-анне килĕнче пĕр сăмахсăр пӳме ӳстертĕм. (Сăмахсăр ӳстертĕм — япала, т. ыт. те — означает чистоту, свободную от всяких неприятностей; сăмахлă, спорный, а более всего = ылханлă, кĕвĕçлĕ). Собр. † Çичĕ ютран сăмах килсессĕн, пирĕн хута кĕрес çыннăм çук. Сред. Юм. Сăмах айĕнче порнас полать çав. Приходится терпеть брань, ругань. АПП. † Манăн кăмăл пит çемçе, çичĕ ют сăмахне йăтас çук. || Упрек. Бюрганский. Эпир уншăн кӳршĕ-аршăсенчен темĕн чухлĕ сăмах та илтнĕ пуль та, çапах та тытăнмастăпăр (т. е. не принимаемся за чӳк). N. Сăмах тĕкет. Упрекает. Изамб. Т. Халех сан пирки сăмах илтсе вырт. Уже с столь младых лет ты навлекаешь на нас чужие покоры. N. Çын сăмахĕ айĕнчен кăларăп. || Ссора. Ст. Шаймурз. † Эпир савнисемпе пурăннă чух хушăмăртан сăмах тухминччĕ. || Речь. Кан. Сăмахсем тухса каларĕç. Туй. Кашни кĕмессерен мăн-кĕрӳ сăмах калать: вăл йăнăшас пулмаст, йăнăшсан, ăна пырса хăлхаран тăваççĕ. N. Вăл вăрăм сăмах каларĕ. || Уговор. N. Ку ĕç сăмах çинче тĕрĕс тăмалла пултăр, тесе, пригăвăр тăвас тенĕ. N. Унта вĕсем пуху мĕн шухăшланине çырас терĕç. Пуху хăй сăмахĕ çинче тăрать. || Совет, мнение. Юрк. Унăн сăмахне итлесе, хайхисем ачине ашшĕ патне илсе каяççĕ. N. Эсир аму каланă сăмахсене итлĕр. Кив.-Ял. Эсĕ ман сăмаха итле (слушайся). || Пожелание. Якейк. † Ыр (привольно) çияс та, ыр ĕçес, ыр сăмахсăр каяс мар (ятлаçмасăр-тумасăр). || Дело. N. Орăх сăмахпа килтĕм. Я пришел по другому делу. N. Мĕн сăмахпа (по какому делу) килтĕн тата, Симун? — Мĕн сăмаххи паллах. N. Мĕн тăван унпа? тет.— Сăмах пурччĕ, тетĕп. || Обещание. Ерех 21. Сăмаха каллĕ-маллĕ тума юрамасть (надо держаться данного обещания и пр.). || Заклинание, наговор. Магн. М. 154, 155. Ăшăтакан сăмах, приворотное заклинание; сивĕтекен сăмах, отворотное заклинание. || Загадка. Курм. Сăмах яр.

сăмăх-качка

разговоры вообще. Орау. Мĕн сăмах пур, килемей?.. — Сăмаххи-качки... пĕр усал (плохонький) ача пирĕн ни вилимаçт, ни чĕрлимаçт те, сирĕн упа шăмакки (у др. упа кĕпçи, вонючее растение, в отваре которого купают слабых детей „нишлĕ ачасене“) пур терĕç те, çавна исе кайса пăхас теп.

сăмах çӳрет

вести переговоры; передавать, сплетничать. Янш.-Норв. Çураçиччен хĕр ашшĕпе авланас ача ашшин хушшинче сăмах çӳретекенни евчĕ пулать. N. Вăрттăн сăмах çӳретет, передает секретно, сплетничает.

сăмса

(сы̆мза), нос. ТММ. Название носа и его частей: 1) самса, нос; 2) сăмса шăтăкĕ, ноздря; З) сăмса кимĕрчекĕ,— кăмăрчакĕ, — кимĕреки, перегородка носа; 4) сăмса çуначĕ, края носа около ноздрей; 5) сăмса лупашки, желобок под перегородкой между ноздрями; б) сăмса кучĕ, место около ноздрей, внизу; 7) сăмса кучĕ, переносье (Чебокс. р.); 8) сăмса тĕпĕ, переносье (М.-Яльчик. р.); 9) сăмса кăкĕ, переносье (Ибрес. р.); 10) сăмса тӳрчĕ, хребет носа, спинка; 11) сăмса каçанĕ, хребет (М.-Яльчик. р.); 12) сăмса тăрши, хребет носа (Ибрес. р.); 13) сăмса вĕçĕ — кончик носа; 14) сăмса çийĕ,— тӳрчĕкĕ, спинка хребта, 15) сăмса лапчăкĕ, переносье (М.-Яльчик. р.); 16) сăмса карчĕ (Алик. р.). ЧС. Чăвашсем: сывмар çынăн сăмси сулахай енелле пăрăнсан, çын вилет, теççĕ; сылтăм енелле пăрăнсассăн, сывалать, теççĕ. Б. 13. Сăмса айĕнчи курăнмасть, вăрман урли курăнать. Трхбл. Виçĕ юпапа аслăк тăрать. (Сăмса). Пазух. Çакă ялăн хĕрсене сăмса тăрăх пăхтартăм. Выçăхакансем 26. Сăмсана çурать. К.-Кушки. Сăмса йӳçсе тăрат. (У меня) насморк. Шибач. Сăмса питĕрĕнсе ларчĕ (при насморке). Хурамал. Лаша йĕпене сăмсипе туртать, теççĕ. Собр. Сăмса питĕрнсессĕн, тăман пулат, теççĕ. Орау, Туппăрн-и? — Тумпан. — Сăмсу айне пулчĕ пуль (наверное, тут же под носом лежит, а ты не замечаешь). Городище. „Сăмси туртмасть. Не ходит к кому-либо после нанесешшх неприятностей“. N. Сăмса питĕрĕнсен (если заложит нос), çумăр çăват, теççĕ. Коракыш. † Ула лаша утлантăм, улăх тăрăх чуптартăм, çакă ялăн хĕрсене сăмса тăрăх пăхтартăм. Ib. Хайхи усал тухрĕ те калать: эсĕ паянах тамăка кайрăн, тет. Сред. Юм. Сăмсана йытта касса парам (говорят, когда в чем-нибудь уверены). Ib. Сăмсапа ӳсрет, чихает. Ib. Сăмсапа тортакан тапак, нюхательный табак. N. Хресченĕн хăлхи илтмен. Калаçма вăл хулăн сасăпа, сăмсапарах калаçнă. О сохр. здор. Тата вăл ӳслĕке те ерет (малтан сăмсаран ӳсĕрет). Скотолеч. 34. Вара сурах сунаспа аптăраса тек сăмсаран ӳсĕрет. СТИК. Пĕчĕкçĕ ачана пĕр-пĕр япала парса илмесен, ăна кирлĕ мар, тутлă мар, çиместĕп, тесе, илмесен, ăна: сăмсу айĕнчи тутлă, тесе калаççĕ. Орау. Япалана куç умăнче выртнă çĕртех, хăш чухне, асăрхаймасăр шыраса çӳреççĕ. Çавăн пек чухне тепри: ак кунта вĕт (япалу), сăмса айне пулнă, тиççĕ. СПВВ. Сăмса ăшши туса лартрăм (избушку). Тим.-к. -† Картлă-картлă пашалу, карчĕ тăрăх çу юхать. Çиес килет — пĕçерет, пĕçернине мĕн пĕлен, сăмсу таран пусса çырт. КС. Сăмсаран шаклатас (слабее, чем шаклатас = шаклаттарас). Юрк. Самсана шăшлакан тапак пуракĕ хуппи çумне çыпçăнсан, йĕпе пулат. Изамб. Т. Пирĕн хамăр хушшăмăрта та тарçă тытсан, ăна сăмсипе çĕр сухалаттарасса çитеççĕ. Собр. Хывнă кун килти çын сăмсан (= сăмсапа) ĕсĕрсен, тепĕр çав вăхăтчен вилет, теççĕ. Ст. Чек. Сăмсана пăрат, çиленсен çын сăмсине пăрат; кăмăлне кайманнине илтсен, çын сăмсана пăрат. Ib. Сăмсине картса ярас. Надо ему зарубку зарубить, чтобы не забыл (о беспамятных и пр.). Альш. Сăмсана кӳ! пырса çапăнат. Отрыгается в носу. N. Сăмсана тавăрчĕ, сделал ядовитое и прямое замечание по чьему-либо адресу. N. Самсаран тĕрт, почти то же, что сăмсана тавăр. Кильд. Эпĕ уна çыпăçас мар та, манăн сăмсама йытă çитĕр. Н. Седяк. Сăмса кĕçĕтсен, çын вилнĕ. (Примета). Сятра. Сăмса тортса çурат (= çывăрать), храпит. Ib. Амĕш ачине мĕн те пуса парат пулсан, ача: ку пĕчиккĕ, аван мар, тесен: сăмсу айĕнчи пысăк, тутлă, тет. ГТТ. Сăмсана тăсса çӳрет. || Сопли. N. † Çакă ялăн хĕрĕсен сăмси (сопли) юхать, курмастри? Пшкрт. Сăмсине йоктарса çӳрет (сопливый). Ib. Сăмсапа лапăртаса лартнă (соплями). Шибач. Сăмса тохать (сопли). N. Чăн асли яланах сăмса айне тирпейсĕр тытат, тет, пĕрмай сăмсине юхтарса çӳрет, тет. Якейк. Ачайăн сăмси тохнă, шăлса ил-хе. Шурăм-п. Ан макăрса тăр кунта, юха-сăмса. N. Пĕчĕк ачасем сăмсисене (или: сăмсине, или: сăмса) шăла пĕлмеççĕ. || Клюв. Дик. леб. 39. Елиса пиччĕшĕсем хĕвел тухнă чух, акăш пулса, хăйсен юратнă йăмăкне вырттарнă куçлă-куçлă хутаçа сăмсисемпе хĕстерсе тытнă та, çӳлелле, пĕлĕт патне çитех явăнса вĕçсе улăхнă. || Мясистый отросток на клюве индюка. Сред. Юм. Кăркка сăмсине тăсса антарчĕ. || Носовая часть судна. Сунт. Прахут, сăмсине майĕпе тăвалла çавăрса, пристăнь çумне пырса лартĕ. || Краюха (хлеба). БАБ. Сĕтел çинче выртакан çăккăра илчĕ те, варринчен пĕр сăмса касса илсе, сĕтел çине хучĕ. Якейк. Сăмси, краюшка. Собр. Çын аллинчи кукăль сăмси пысăк курнат, теççĕ. || Особые зарубки на жертвенной лепешке. Менча Ч. Çимĕçсене кăмакана хывиччен, пĕр хăпартуин аяккине алăпа виçĕ мăклĕ тăваççĕ те, ăна сăмса теççĕ. (Ака пăтти). ДФФ. Пашалу хĕрне пĕр енчен пурнепе пиллĕк чĕпĕтсе картлатьчĕç, ăна „сăмси“ тетчĕç. С. Тим. Пилĕк сăмсалă, варринче хĕреслĕ пашалу (употребляется при жертве хĕрт-сурт'у). || Небольшой пирог из белой муки. Сред. Юм. Ib. Сăмса. Так назыв. в Ковалях, Урмар. р. маленькие пирожкн, приготовляемые у татар. || Часть ручки посуды, напр., ковша и пр. Собр. Пĕчиçиç курка — сар курка, аври сăмси — шур ылттăн. || Передний угол лезвия топора. Кора-к. † Пушăт касма карăм та, пуртăн сăмси катăк пулчĕ. || Мыс. Хорачка. Сăмса, мыс. N. Çапла ишсе пынăçем, эпир сăмса çине пырса кĕтĕмĕр. || Грива. Пшкрт. Çа сăмсара молкаç выртатьчĕ. КС. Сăмса, угол леса, поля. См. хĕрт-сурт'у). || Небольшой пирог из белой муки. Сред. Юм. Ib. Сăмса. Так назыв. в Ковалях, Урмар. р. маленькие пирожкн, приготовляемые у татар. || Часть ручки посуды, напр., ковша и пр. Собр. Пĕчиçиç курка — сар курка, аври сăмси — шур ылттăн. || Передний угол лезвия топора. Кора-к. † Пушăт касма карăм та, пуртăн сăмси катăк пулчĕ. || Мыс. Хорачка. Сăмса, мыс. N. Çапла ишсе пынăçем, эпир сăмса çине пырса кĕтĕмĕр. || Грива. Пшкрт. Çа сăмсара молкаç выртатьчĕ. КС. Сăмса, угол леса, поля. См. __сăмсак_.

сăн

(сы̆н), внешний вид, облик, лицо, наружность; красивая внешность. Ал. цв. 45. Ун витĕр пăхсан, хĕрĕн сăнĕ ватăлмасть, хитреленсе, çамрăкланса пырать. Якейк. † Майра сăн пек пирн (= пирĕн) варлич, эпĕр тохса кайнă чох пăхса тăрса йолĕ-ши, выртса йăванса йолĕ-ши,? Ib. † Апи тунă сăнăмпа хĕрсем куçне йоримарăм, улпут куçне йорăп-ши. (Солд. п.). Ib. Кăмакая шораттăрç те, сăнĕ кĕч (= кĕчĕ), атту ним манер çокчĕ. ТЬ. Атă тăхăнч (= тăхăнчĕ) те, çын сăнĕ кĕч (= кĕчĕ). Ib. Молча кĕрсе шор кĕпе-йĕм тăхăнч те, çын сăнь кĕч. Ст. Шаймурз. † Сайра вăрман çинче юр тăмаст: шухăшлă чĕрере сăн тăмаст. Собр. Тĕлĕкре эрех ĕçсен, çын сăнĕ каят, теççĕ. Шибач. Сăн кĕрсе кайрĕ. Никитч. Митюк тата çын сăнне яриччен, ураран ӳкиччен, никăçан та ĕçмен. Микушк. Вăл çапах сăна хытарса (скрывая страх) кĕнĕ те, ик алса туль ылтăн тултарса тухнă. Суждение. Сăна ӳкерет (безобразит), куç-пуçа тĕксĕмлетет. (Ĕçкĕ). Макс. Чăв. К. I, 59. Пире мĕн кĕçĕнтен, ай, çын çинĕ, пирĕн сăн ӳкмесĕр, ай, мĕн тутăр? N. Сăн кĕре пуçланă, стал поправляться (лицом). Абаш. † Эпĕр ăшран колянни сăнтан пăхсан палăрмаçт. Капк. Эрех вырăнне краççин ĕçнĕ те, вилет вĕт... Этем сăнĕ те юлмарĕ. ЧП. Сутă сăнăм. N. Сăнне янă, потерял прежнюю красоту. Пшкрт. Сăнтан тохнă, стал некрасив, пал с лица; потерял облик человека (стал негодяем). Стал(а) старорбразным(ой). N. Вĕсемшĕн çамрăк чухне ватă сăн кĕресрен хуйхă. Юрк. † Пирĕн çамрăк пуçра сăнсем çук, сăнсем пулмасан та ăссем пур, калаçса йăпатма чĕлхем пур. Тим. † Пĕввĕр те пур, сăнăр та пур. Сала 206. † Пирĕн çамрăк пуçра мĕшĕн сăн çук? Кĕçĕнтен хуйхăпа та ӳснĕрен. Т. Григорьева. Сăна сĕтел çине хумалла мар, теççĕ. (Послов.). АПП. † Шур укçу çине ан пăх, аппа, сăнă юлĕ ун çине. N. Пуçăма çыхсан, сăнĕ каять (платок потеряет свою красоту). || Румянец. Тим. † Курнитсара çыру çырнă чух, хĕвел çути ӳкрĕ пит çине; çĕнĕ уйăхра тунă савнă тус, хĕрлĕ сăнĕ ӳкрĕ пит çине (на ее лице играет румянец). С. Айб. Хриттуна сăн кĕнĕ (появился румянец), тет. || Цвет. Эльбарус. Симĕс сăн çĕр çине ак хăçан ӳкет: йорсем кайса пĕтме пуçлаççĕ, çырмари çорхи шыв та выйсăрланса карĕ. Ib. Хальчен çĕр шап-шар йорпа витĕнсе выртнăскер, халь ĕнтĕ темĕн тĕрлĕ, анчах симĕс сăн ытларах, во порне те çĕнтерет. Кн. для чт. 144. Куккук ытла пĕчĕк кайăк мар. Унăн сăнĕ кăвак пулать. Кам. Враг. † Аккăш килет сассипе, кăвак чечек çуттипе, хĕрлĕ чечек сăннĕпе. Абаш. † Симĕс кĕпен сăн каять. Кайин, кайин, кайтăрах: пиççи вырăнĕ (место рубахи, где опоясывают поясом) йолатех. Собр. † Хусан арчи — сăрлă арча, илсе сăнне ямарăм. || Вид, образ. Ала 60. † Хам тăвансем аса та, ай, килнĕ чух сăнăсем пĕр ӳкрĕç те куç умне. Н. Якушк. † Ах, аннеçĕм, аннеçĕм, мăшăр витре илсе шыва ан, шыв çине ман сăнăма пăх, шыв çинче манăн сăн пулмасан, эпĕ çуккине çавăнтан пĕл. Турх. Çамрăк сăнĕпеле çамрăк ӳсет, çамрăк ĕмĕрĕ иртет те, сăнĕ ӳкет. Якейк. Пиçнĕ çырла сăнĕ пор (у красавицы). N. Вăл Настяна сăнĕпе кĕлеткине тăвас тесех тунă та, ăсне кĕртсе çитериман. В. С. Разум. КЧП. Çакă çыннăн сăнĕ пур та, ăсĕ çук. У этого человека красота есть, да ума нет. N. Ман килти сăн йохса тохрĕ. Регули 982. Ним сăн те (ним ĕç те) çок. || Изображение. Синерь. Вĕсем хĕрлĕ тăн шăтăкне кайнă та, вăсем тăнтан ача сăнĕ тунă та, унăн куçне тăхлан кĕртсе лартнă. || Портрет. А. Турх. В. С. Разум. КЧП. Коридорта Луначарскипе Якăвлĕв сăнне (нельзя: сăнĕсене) çакрăмăр. Н. Сунор. Ман пата хăн (= хăвăн) сăна ӳкерсе яр. N. Çакă сăнăма асăнмалăх патăм савнă тусăма. N. Хам сăна ӳкерттерсе яр, тенĕччĕ. Сан сăмаха итлесе, пĕр тенкĕ парса ӳкерттертĕм. || Сходство. Регули 1389. Пăластăк ашшĕ сăнĕ пор. || Отражение. Янтик. Сирĕн урай пит таса-çке: сăн курнать саçим (зеркалит, т. е. отражает предметы, как в зеркале). Ачач. Хĕвел пĕрре тĕксĕм çутă пĕлĕт татăкĕ айне кĕрет те, пĕлĕт татăкне хура сăн çапать. Çутт. 157. Уйăх та тухрĕ те, хăй сăнĕпе шывра выльляма пуçларĕ, N. Эсир: шур хут сăнĕ çапнă, тетĕр (т. е. побледнел от сидения над книгами); ăна шур хут сăнĕ мар, вăл пирĕн ачасене епле те пулин вĕрентес тесе тăрăшнин сăнĕ çапнă, теççĕ. N. Вара вăйлă халăхăн культурĕн сăнĕ вĕсем çине ӳкет, вĕсене хăш чухне витĕрех çапса тухать. Шурăм-п. Ача, урай çинче те, тата урай пит çутă пирки аялта урайĕнче ларакан пукансенчен, сĕтелсенчен сăн ӳкет. Ib. Ман каллах ун патне шалти пӳлĕме кĕрсе, сăн курăнакан пукансем çине ларса курасси пулмарĕ. || Зеркало. В. Олг. || Маска. Çеçмер. Хăш чохне ачасам аташса çӳресе çорçĕр те иртсе каять. Хăшĕ тата сăн тăхăнаççĕ. Сăнсем полаççĕ качака евĕрлĕ, вăрăм коккăр мăйракаллă, çăмламас.

сăпка

(сы̆пка), зыбка. Изамб. Т. Сăпкара ача сиктереççĕ. СПВВ. ЕХ. Сăпка — чĕчĕ ачине вырттармалли вырăн. О сохр. здор. Вĕсем (чуваши), ачасене сиктермешкĕн, е хупран авса, е тăват йывăç çумне пир çĕлесе, сăпкасем тăваççĕ. Юрк. Сăпка таврашĕ: сăпка, пĕкече, сиктĕрме, сиктĕрме унки, сăпка çакки, сиктĕрме кантăри, сăпка çитти (витнине калаççĕ). Ib. Пушă сăпкана сулласан, ачи йĕрекен пулат. Б. 13. Ватта туя кирлĕ, пĕчĕкçĕ ачана сăпка кирлĕ. Альш. Сăпка çумне усал пырса ан вăрăнтăр тесе, тимĕр çакаççĕ. Тюрл. Сăпка çакакан ункине те сăпка тимри теççĕ. Н. Карм. † Атте-анне çурчĕ — ылтăн сăпка, хăш ачине савать, çав тытĕ. Альш. † Пиччепеле инкене чуптутарма килтĕмĕр; сăпка тулли ачине çывăрттарма килтĕмĕр. Ib. Сăпкари ача, малый ребенок, дитя. Юрк. † Хуп касрăм, сăпка турăм Тарье хĕрне сиктерме; сăпки сиксен, ачи утсан, хамах пырăп килелле. Кн. для чт. I, 3. Хурама хупĕ сăпкийĕ, уртăш йывăç пĕкечи (scr. пĕкĕчи), пилеш йывăç сиктĕрми, ӳлма йывăç çеклийĕ, çăка йывăç пăявĕ, пилĕк пирĕ пикелчи (с афф. З л., пеленка), улттă пирĕ кипкийĕ, çиччĕ пирĕ çи витти, саккăр пирĕ шăналăкĕ, тăххăр пирĕ кĕпийĕ. Чертаг. Виçĕ çăка пĕр çĕрте, варринчи çăкана касса илеççĕ те, хуппине ӳкерсе сăпка тăваççĕ: ача пôрнат, тесе калаççĕ, онпа. См. шăнаш.

сăптăр

(сы̆пты̆р), шаркать, провести рукой по поверхности чего-либо в одном направлении. В. Олг., Городище. Кан. Сылтăм аллипе ĕнсине сăптăрса илчĕ. || Разглаживать. Хорачка. См. тăла тĕртни. Пазух. Кăвак кăна сăхман, ай, сăптăрми, сăптăрсан та лайăх, ай, шуралмĕ-и? || Рвать при помощи пальцев, вкладывая в пальцы; содрать горстью, напр., кисти черёмухи, калины, овес, оставляя ягодки или зерна в горсти, пропуская стержни сквозь пальцы. Б. Крышки. П. Яндоуши. Çĕмĕрте, хурлăхана сăптăрса татаççĕ. Шибач. Пшкрт. Хăмлая спас çитсен сăптăраччă. ЧП. † Хура сăкман, йăс тумме, сăптăрса та татăлмасть. || Загребать рукою, загребастать сложенное на поверхность сыпучее тело. Б. Карачк. || Ударить, бить кулаком. Юрк. Çав вăхăтра тӳпелешекеннисенчен пĕри кăна, çапма ирĕк памантан, çиллипе, пит хытă сăптăрса ярса, кунăн пуçне шăтарса пăрахать. Трхбл. Сăптăр — ударить кулаком, большею частью, по уху, по лицу, по голове. N. Сăптăрса ячĕ, ударил кулаком по уху, или по лицу, или по голове. || Ударить каким-либо орудием. Юрк. Сăптăрса ил, ударить (напр., нагайкой). Халапсем 5. Пырсан-пырсан, тата çапла чăпăрккипе (кнутом) шартлаттарса сăптăрсан, ишекĕ (= ашакĕ, осел) каллех çапла шартлаттарса ĕçерсе ярать (звонко испускает ветры). Ib. 34. Хĕçĕпе (мечом) сăптăрать те, хĕç вĕçĕ, сентĕре каштине тивсе, çĕмĕрлсе каять. Альш. Ку ача: валей, тукмакăм (колотушка), тет. Тукмакĕ уратнике ватма тытăнчĕ: ахаль парат, тет. Клавине пыра-пыра сăптăрса ӳкерет, тет. Ст. Чек. Сăптăрса илес = 1) пушăпа çапса илес, 2) çупкăн сăптăр. || Дать пощечину. Халлапсем 11. Хай манăн хăлхамсем, сăптăрса ямассерен: ян! ян! шав! шав! туса каяççĕ. || Захватить. Хурамал. Сахал панипе кăмăлĕ тулман-ха (недоволен), мĕн пур панине те сăптăрса туртса илем-ха (совсем). Юрк. Кам сăптăрнă пулĕ? || Стирать. Шигали-Шăваç. Çырнине сăптăрса пăрах. Сотри написанное (напр., на доске мелом). || В перен. см. Кан. Ну, кун пирки самокритикăра хăшне-пĕрне аванах сăптăрмалла (надо продернуть). Ib. Ирĕн-каçăн сăмакун пĕçерсе укçа сăптăрса пухнипе пасартан пасара чупса тырăпа сутă туни. Изамб. Т. Эпир паян пĕр ана ыраш сăптăрса тухрăмăр (сжали весь загон). || „Дуть во всю“. Сам. 81. Сăптăраççĕ халлапне. Трхбл. Тутар юрра сăптăрат кăна капан çинче. N. Вĕсем пуçтарăнса ларнă та, юрра сăптăраççĕ кăна.

сăрук

срок. Чуратч. Ц. Ваçкă: виçĕ кона сăрук пар, тесе каларĕ, тет. Ст. Шаймурз. Эпĕ сана аçу патне кайса килме виçĕ кун сăрук паратăп. || Условленное время. Б. Яуши. Çак ача хăй сăрукĕ çитиччен пит аван ĕçлесе пурăннă, тет.

сăс

(сы̆с), гниль, пористая гниль внутри древесины, Ишек. Сăслă йăвăç. Дерево с пористою гнилью внутри. См. сăсăл. Сред. Юм. Йывăçа пĕр сăс кĕре пуçласан, йывăç час çĕрет. Пшкрт. Перĕн анкартинчи кăмпа каскинче сăс поласлăкчă. Ib. Сăс — ача çĕри (= çĕрĕкĕ), сухое дерево, белое, изменившееся. Ib. Йомана кассан, сăс токрă (обнаружилось переродившееся дерево). || Костный мозг. Сунчел. Сăс, мосол с мозгом. См. сăсă.

сăсар

(сы̆зар, сŏзар), куница. Нюш-к., Чутеево. Питушк. Сăсар, куница (сарă, лиска йытă пак). Тюрл. Сăсар — кайăк, хорт ватаканни. Чертаг. Сăсар, куница (на шее белое пятно, но не кругом). Альш. † Сăрт хĕрринче сăсар кăшкăрат, тин çуралнă ача сасси пек. С. Тим. † Сатра сăсар чĕппи макăрат, халĕ çуралнă ача пек. П. Пинер. † Тантăшсем килеççĕ асăнса, сăсар тиррисе витĕнсе. Такмак. Сăсар тирне шыв витмен, тет. Пазух. Кĕленчерен хӳме эп хӳтертĕм, сăсар чĕппи тытса та ярас пек. Сенчук. Пирĕн тăван килет асăнса, сăсар тир тăлăпĕ витĕнсе. N. † Çакă ялăн ачисем сасар пекех чупаççĕ. N. Урама тухрăм — ухă ывăтрăм, сăсарлă юмана тивертрĕм, сăсарĕ пурне пĕлмерĕм. СПВВ. † Укалчаран тухрăм — ухă ывăтрăм, сăсар йывăçне тивертрĕм. Зап. ВНО. Çакă ялăн ачисем сăсар пекех чупаççĕ-ĕçке. Ib. Сăсар кайăкĕ шыв ĕçет, икĕ текерле вăй вылять. (Вариант этой загадки: услан кайăкĕ шыв ĕçет...). Мыслец. При охоте на сăсар употребляется веревка, которая называется сăсар тытмалли кантра. Стюх. † Хура вăрман хыçне юр çунă, унта хĕрлĕ сăсар йĕр хывнă. ЧП. Хура сасар. || Назв. ручья, высыхающего летом. Симб.

сăтăр

(сыды̆р), тереть. Чăвашсем 35. Икĕ йывăççа пĕр çĕре сăтăрса, вут кăлараççĕ. Собр. Куçă тĕкне сăтăрсан пĕр тĕкĕ тухсан, хăй тăванĕ килет, теççĕ. Кан. Чыстиех вăйсăрланса çитсе, хырăмĕпе юра сăтăрса йăнăшать. КС. Кусатран урапана сăтăрать. || Натирать, обтирать, потирать, растирать. N. Ман алла амальпе сăтăр-ха (потри мне руки). Латыш. Ачине арăк çине хурать те, кĕлте çыххипе сăтăрса çапла каласа ларать: тыр вырнă чух ача кĕлте çыххи нишне кайнă, вăл ниш тухтăр. Хурамал. Çипе ăвăспа сăтăраççĕ (шаркнуть). Скотолеч. Малтан тăлапа сăтăрас пулать (растирать). Туперккульос 75. Типĕ тутăрпа сăтăраççĕ. Гладить. Юрк. Чи юлашкинчен хĕрĕ ларакан çĕре çавăтса пырсан (кобылу — кĕсре-выльăх), чĕлпĕрне çине тăхăннă тумтирийĕн тӳнтер енĕпе тытса, хĕрне (невесту) виç тапхăрччен тыттарат. Вăл та çапла тумтир аркипех тытса парат. Виç хутчен çапла сăтăрса тытса парсан, выльăхне вара кĕрӳшĕ каллех витине хупса хурат. ППТ. Вара чӳклеме пĕлекентерех çын куркапа çав ăсса улăхнă (принесенную) шыва ăсса илет те, çурăм тăрăх сăт(ă)ра-сăт(ă)ра: çырлах! çырлах! тесе, шыв ярат. (Уй чӳкĕ). Сунт. Кив самаскă лайăх уйăрăлтăр тесен, ăна вĕри утюкпа пусса сăтăрса тухмалла. || Скоблить, сгребать. Т.-И.-Шем. Çтена çинчи çуртисем çунса пĕте пуçласан, вĕсене çтена çинчен икерчĕпе сăтăрса илсе, хывнă чашчă çине пăрахаççĕ. ТХКА 72. Вăрман хĕрринче шĕшкĕ-качкине пĕтĕмпех сăтăрса пĕтернĕ. Эпĕ шала кĕтĕм. || Мазать (замазкой). || Проводить черту (по земле). Череп. || Рвать. Сред. Юм. Пĕр карман нăх (= нăк) сăтăрса тôхрăм (= татса тôхрăм). КС. Çĕмĕрт сăтăрас, срывать (особенно). Орау. Паян эпĕр хăмла сăтăртăмăр (снимали хмель). || Тащить, волочить. Чхĕйп. Çав хĕртнĕ чула тĕпелтен пуçласа пӳрт таврала сак тăрăх сăтăрса (= сĕтĕрсе) çавăрнă та, тула тухса вилнĕ çын хыççăн утса янă. Ир. Сывл. 24. Тапаланать малалла „букçир“ тенĕ япала, пилĕк паршă сăтăрса. Альш. † Çулă пăтта хайăрнă, хур тукмакне сăтăрнă. См. сĕтĕр. || Драть, загребать. N. Ку çын икçĕр тенкĕ сăтăрат (загреб, сгорстал), тет те, килне каят, тет. Юрк. Пирĕн улпутсем жалованье пит лайăх сăтăрнă. || Убежать, удрать. Ст. Чек. Ачасем хуçаран хăранипе киле сăтăрнă. || Бить. Хурамал. Çитменне тата, этемсем ака тунă чух лашисене çапла çапаççĕ тесе, упана пыра-пыра чăпăрккапа сăтăрнă тилĕ. || Уничтожать. П. Сормово. Салтак хĕçе сулса ячĕ, тет те, вăрмана сăтăрса касса анчах тăкрĕ, тет. N. Пулемйотпа сăтăрса тăкаççĕ. N. Сисмен хутран хай хулана çĕмĕре пуçланă, вара пĕтĕмпе çĕмĕрсе (сăтăрса) тухнă. || Склонить на свою сторону. Юрк. Вырăссем вĕсене хăйсем алли айне туртса иличчен, кĕсем (эту) хăйсем енне сăтăрса илме тăрăшнă. || Вытирать. Ст. Чек. Типĕ япалапа хытă пусса шăлса илес. || Волочить. КС. Сăкманне сăтăрса пырать (волочит).

сĕлеке

(сэ̆л'эгэ), слюна. Изамб. Т. Сĕлекине юхтарса çӳрекен çынна сĕлеке тесе ят параççĕ. Чуратч. Ц. Çăвар тути пит кайнă, епле сĕлеке (слюнявый) чуптунă. Шурăм-п. Ай-й-ай ача, тутлă шăрш кĕрсе кайрĕ, пĕтĕм çăвара сĕлеке тулчĕ те, ĕненни пек чут юхса анатьчĕ. Тогаево. † Çав Анаткас хĕрĕсен йăрпи-ярпи сĕлеки. Шарбаш. Турă çына тăнран тунă. Ăшне чун хутас (прибавить), тенĕ. Чунĕ хунь çумĕнче пулман, çавăнпа ăна илме айăка кайнă. Çын кĕлткине пăхма йăтта хăварнă. Çав вăхăтра шуйттан пынă та, йăтта шăнă парса çына хунь сĕлекипе лапăртанă. Йăтă шăнă çиса пăхиман та, турă таврăннă. Çына лапăртаттарнăшăн йăтта: сана пур çын та ваттăр, çима шăнă анчах патăр. Çына тепĕр хут тăвасран, унăн ӳтне тавăрса чун хутнă, çавăнпа çынсен сĕлеке, сăмса юхать. N. Эй, сĕлеке çăвар (слюнявец), сĕлекĕне ан сирпĕт. (Говорят брызжущему слюной при разговоре). Сред. Юм. Сĕлеке тота, называют тех, у кого из рта течет слюна. Толст. Вăл хăйĕн çынна вĕлерекен сĕлекине шыва юхтарнă.

сĕмсĕрле

(-зэ̆-), то же, что сĕмсĕр. Орау. Мĕнле сĕмсĕрле ача эсĕ, каланă йăмаха пĕрте тăнланмастăн.

сăркелен

(-гэ-), тереться. СПВВ. СВТ. Ансăр кĕске çанăлă кĕпе сĕркеленсе ача хулне ыраттарать. ЙФН. † Ай, аки Сестепи! сĕлĕ вырма тухсассăн, сĕркеленсе тумасан, пирĕн килемия юратьчĕ. || Вертеться. Орау. Ха, леш вайăкланса сĕркеленсе çӳрет (о ребенке, трется, вертится) — кулачĕ асăнчен каймасть, курăнать. N. Сĕркеленсе тăр (о женщине). || Почесываться. Б. Олг. Мĕскер сĕркеленен.

сĕрен

назв. обряда изгнания из жилищ душ умирающих. Н. Седяк. Кĕçнерникун каçпа ачасем „сĕрен тăваççĕ“. Ăна ак çапла тăваççĕ. Пухăнаççĕ çамрăкрах ачасем, пĕр-пĕрин хушшинчен начальниксем хурса пĕтереççĕ: пĕрне старшина тăваççĕ, голова тăваççĕ, староста тăваççĕ, казначей тăваççĕ, возовой тăваççĕ, музыканщик тăваççĕ, йăвăçран шатăрмак тăваççĕ, шатăртаттарса çӳреме. Унтан вара вĕсем хулăсем илсе килĕрен çӳреççĕ, çăкăр, çăмарта, укçа пуçтарса. Килсе кĕрсенех: сĕрен! тесе ушкăнĕпе кăшкăраççĕ, тата хулллисемпе: чир-чĕр кайтăр, тесе çапаççĕ. Купăс калаççĕ; шатăрмакпа шатăртаттараççĕ, ташлаççĕ. Хуллисем вĕсен пилеш йăвăççи пулать. Çак ачасем çĕрле çӳреççĕ. Пĕр-пĕр килле килсе кĕрсен, вĕсем хăйсем сăра ăсаççĕ, хăйă хăйсем çутаççĕ, сăрине те хăйсемех ĕçтереççĕ. Хуçасем голова’сем умĕнче, старшина умĕнче тĕк çех тăраççĕ ура çинче. Сăра ĕçкелесен, ташласан, вĕсене хуçасем параççĕ: укçа казначей’е, çăкăрне возовой’а, çăмартисене çăмарта пухакана параççĕ; вара хуçасене пуççапса тухса тепĕр киле каяççĕ. Пурин патне те çӳресен, вĕсем ялăн анат вĕçне тухса, çăмартисене пĕçерсе чӳклеççĕ те çиеççĕ. Укçисене валеçсе илеççĕ. Хăйсем вут урлă каçаççĕ, шатăрмакĕсене те çунтараççĕ. Ялта çăмарта, çăкăр, укçа пухса çӳренĕ чух тутара курсан, хуллисемпе голова'па старшина хушнă тăрăх хĕнеççĕ. Тутарсенчен укçа ыйтаççĕ; укçи пулмасан, тӳпеттейне илеççĕ. Сĕрене çапла тăваççĕ. ЧС. Пирĕн таврара пур чăваш ялĕнче те авалхи йăлапа сĕрен тăваççĕ. Ăна чир-чăр тасалтăр тесе тăваççĕ. Сĕрен эрне тенĕ чухах, сăрасем туса, пурне те хатĕрлесе, сĕрен кунĕ ĕçĕпĕр-çийĕпĕр тесе, хавасланса кĕтсе тăраççĕ. Ib. Тата ачасем сĕренте, кăшт катса çӳреме тесе, майăрсем, хĕвел-çавăрнăшсем, хура-мăйракасем, канфетсем илеççĕ. Сред. Юм. Сĕрен тесе мункун чухне килĕрен килле патаксĕмпе çапса çимĕçсĕм пуçтарса çӳренине калаççĕ. Етрух. Чăваш хушшинче епле сĕрен пуху пулни. Сĕрен пуху пулнă мункун эрнинче, е кĕçкерникун, е шăматкунсенче; тунă уна акă çапла: çамрăк авланман ачасем питĕ нумай пухăнаççĕ. У ушкăн çинче пĕри пĕр çĕклем хулă çĕклесе çӳрет, ытти ачасенче те пĕрер хулă чăвăклаттарса çӳреççĕ юрăпа. Чи малтан пуçланă чухне пур ачасем те уя тухса вут питĕ выйлă хураççĕ: вутти урлă пур ачасем те сике-сике каçаççĕ, урлă та пирлĕ, вара сĕрене шатăртаттараççĕ, юрласа; унта вара яла тавăрнаççĕ те, килĕрен юрласа шатăртаттарса сĕрене çӳреççĕ. Пĕри унта такмакпа çăмарта пуçтарса çӳрет. Юрри усен (вĕсен) акă çапла: „Пире сăра памасан, пички пăкки хуçăлтăр, пире чăкăт памасан, ĕне сĕтне типĕттĕр, пире çăмарта памасан, чăххи, кучĕ питĕрĕнтĕр!“ теççĕ. Хуллипе чăвăклаттараççĕ, сĕренĕпе, шатăртаттараççе: çапла хапхаран килсейрен кĕрсен юрлаççĕ; кăшин хулли хуçăлсан, у (вăл) тата çĕнĕрен хулă çĕклесе çӳрекенрен илет, вара кил хуçи кил карти варне сĕтелне усем пырас уммĕн хатĕрлесе лартать, унта пĕр витре сăра лартать, виçĕ çăмарта хурать, чăкăтне те, кулачĕне те хурать, пырса кĕрсен сăрине унтах ĕçсе яраççĕ, çăмартине, чăкăтне, кулачне сĕрен пуçĕ такмакне чикет, вара каллех чăвăклаттарса сĕрене шатăртаттарса килĕрен киле çӳреççĕ. Çӳресе пĕтерсен, каллех вут хĕрне тухаççĕ, çĕрле унта вара такмакран сĕрен пуç çăмартасене, чăкăтсене, кулачсен — пурне те пĕр пек валеçсе парать ачисене, унта çисе пĕтерейменнине ывăтса пĕтереççĕ: киремете çитер куна, тесе, киле илсе таврăнмаççĕ. Унтан вара хуллисене вут хĕрне пăрахса хăвараççĕ. Сĕрене ӳлĕм валли пуçтарса хураççĕ. Ялта ачасем пĕр-пĕрин патне хăнана çӳреççĕ савăннипе вара кайран. Çапла чăвашсем киремете хисеплесе савăнаççĕ. Нюш-к. Сĕрен — назв. обряда, который заключается в следующем: на пасхе вечером парни ходят по деревне и под окнами поют: просят яиц и пр. Если не дадут ватрушек и пирогов, то говорят: пусть печь обвалится; если не дадут яиц, то говорят: пусть куры не несутся. Максимкино. Сĕрен бывает в субботу на пасхальной неделе. „Сĕрен каласа çӳреççĕ“. Сĕрен будто бы трещотка, которая трещит: „чăр-чар“. СПВВ. Сĕрен или вирĕм, особое игрище. N. Кашни ял чӳк тума тапратиччен чăн малтан сĕрен тунă (как бы начало всех жертвоприношений). Ст. Яха-к. Унтан вара пĕтĕм сĕренте çӳренĕ халăх уя, ял тулашне, сĕрен пăрахма каяççĕ. ЧС. Мункун эрне тенĕ чух ачасем ашшĕсене атăсем илтереççĕ, сĕрен хăваланă чух ташлама тесе. Ib. Сĕрен пур ялăн та пĕр вăхăтрă килмес: хăш ялта мункунта тăваççĕ, хăш ялта акана тухас умĕн тăваççĕ, хăш ялта çимĕкре тăваççĕ, тата хăш ялта аслă уй-чӳкре тăваççĕ. Н. Ильм. Мункун иртсен тепĕр кунне тунтикун прик-виç ача пĕр çĕре пухăнаççĕ те сĕрен тăваççĕ. Унта ытти ачасем пухăнаççĕ. Вĕсем вара касă тăрăх çăмарта пухма каяççĕ. Çӳресен-çӳресен, пĕр-пĕр пӳрте кĕрсе пĕр-пĕрне чир-чĕр кайтăр тесе çапаççĕ... Унтан вара масар çине кайса сĕренне çĕмĕреççĕ те, вилнисене хываççĕ. Янш.-Норв. Пирĕн ялсем тата уй-чукĕ тунă каçах (в день уй-чук’а) сĕрен тăваççĕ. Вĕсем çав сĕрен тунипе: ялти усал-тĕселсене хуса кăларатпăр, теççĕ. Альш. Ача-пăчасем, çамрăксем, пĕрин патĕнче пăтă пĕçереççĕ, Чӳклеççĕ. Каçпа сĕрен хăвалаççĕ. Пурте патаксем, шăпăрсем, çавасем илеççĕ, тет. Шăк-шăк, шăн-шăн! пурин çуртне урам тăрăх шаккаса тухаççĕ, пĕр чăхха хире хăвараççĕ. ППТ. Пирĕн таврара чăваш ялĕсем кашни çул сĕрен тăваççĕ. Çав сĕрене вăсем кашни ял тĕрлĕ вăхăтра тăваççĕ: хăшĕ Питравра уй-чӳкĕнче тăваççĕ, хăшĕ çимĕкре, анчах мĕшĕн апла тунине пĕлместĕп. Пирĕн ялăн хамăрăн мункунта тăваççĕ. Ib. Мункун ернинче ытларикун ачасем тăрсассăн ирех апат тăваççĕ те сĕрен хăвалама хатĕрлеççĕ. М.-Яуши. Чăвашсем тата сĕрен тăваççĕ. Вăл сĕрен мункун ыран пулать тенĕ чух тапранать. Вара шăматкун ир пĕр çын патне пухăнать. Унта вара ват çынсем пуçтарнаççĕ. Вара унта ваттисем тĕрлĕрен ĕçлĕ çын уйăраççĕ: касак, улпут, касначчей. Тата унта ачасем те пуçтарнаççĕ, темĕн чул нуммай. Вара касакĕ ачасенчен ыйтать: сирĕн хăнкăла йĕнни пур-и? Ачасем пурте шанкăран хăнкăла йĕнни туса пыраççĕ çав пӳрте. Ĕçлĕ çынсем ачасенчен ыйтаççĕ: хăнкăла пур-и йĕннисенче? теççĕ. Ачасем хăнкăласем чикеççĕ, йĕннисем çине кăтартаççĕ. Çав вăхăтра ваттисем сĕтел хушшинче лараççĕ сăра ĕçсе. Унтан виç çавра юр юрлаççĕ. Тата ваттисем ачасене вăт çапла кăшкăрма хушаççĕ: сĕрен. Тата тепре: хăнкăла! тесе кăшкăраççĕ. Хăнкăлана хăнкăла çиять, таракана таракан çиять, теççĕ ачисем. Унта шăпăр калаççĕ, ташлаççĕ. Касакăн аллинче улăмран тунă нухайка пур, çав нухайкапа кил хуçисене виçшер çапать, уна вăл, чир-чĕр кайтăр тесе, çапать. Унтан ачисем пурте ӳксе пуççапаççĕ кил хуçине: каçар, тесе. Ачисем вара кашни пӳртрен çу, сĕт, çăмарта, кĕрпе пуçтарса çӳреççĕ, ваттисем хушнă тăрăх яльпех çапла çӳресе пĕтереççĕ. Ваттисем кашни пӳртре сĕтел хушшинче лараççĕ. Ун чух вара вĕсен сăнĕсем вилнĕ çын сăнĕ пек пулать, куçĕсем хĕп-хĕрлĕ пулса каяççĕ. Вара çав каçах ял тулашĕнчи çырмана кайса пуçтарнă кĕрпепе пăтă пĕçерсе çияççĕ пурте. N. Малтан сĕрене лашасем ячĕç. Асан. Сĕрен, изгнание покойников. Ст. Яха-к. Пирĕн ялсем тата мункун тепĕр кунне, тунтикун каç, вилнĕ çынсене хывса сĕрен тăваççĕ. || Название инструмента, похожего на шăппăр, пузырь. Слеп.

сĕрĕх

(сэ̆рэ̆х), так называют человека со слабым телосложением. СПВВ. МС. Сĕрĕх тесе кăкăрсăр ачасене калаççĕ, начар, хĕн курса ӳсекен ачасене калаççĕ: ку сирĕн ача ытах сĕрĕх-ĕçке, теççĕ. N. Сĕрĕх çын, человек некрепкого сложения. Срв. нишлĕ.

скамейккă

(скамэjккы̆), скамейка. В. Олг. Яш-ача (парень) кĕрчĕ те, скамейккă çине выртрĕ.

çав пур

только это и есть. Бюрганский. Эпир, ача-пăча вилсен, пĕр пĕлмесĕр макăратпăр, çав пур пирĕн.

çав тапхăра

на этот раз. Туперкульос 13. Ача вара çав тапхăра çăлăнать, чирлесе каймасть.

çав тĕлешрен

çав тĕлĕшрен, по этим соображениям. ППТ. Çав тĕлешрен кашни килĕре, пĕр-пĕр ача çав хулă татăкне ан пăрахтăр тесе, пит хытă пăхаççĕ. (Сĕрен). Истор. Çавăнта судебник çинче çав тĕлĕшрен урăх законсем кăларнă.

çавăр

(с'авы̆р), вертеть, вращать; перевертывать, навертывать. ЧС. Ашшĕ унăн сăмахне итлесе тараса (колодец) патне пынă та, каткана (бадью) çавăрса улăхтара пуçланă. Ск. и пред. чув. 99. Чупать ав вăл васкаса, урисене çавăрса. Собр. † Кăвак лашасе кӳлер-и, хĕврисене çавăрса тӳлер-и. N. Ăçта выльăх-чĕрлĕхĕн пуçне те çавăрса лартат (ие). Бугульм. † Пĕчĕкçĕ çĕлĕк, çавра çĕлĕк, çавра-çавра ларта пĕлмерĕм (не мог надеть как следует). Кан. Пуслăх пек рычак тытнă та, çавăра тăрать (так и вертит, угрожающе). || Повертывать, размахиваться (чем). Макс. Чăв. К. I, 60. Кĕтĕм эпĕ хура, ай, вăрмана, пуртă çавăрайми йывăç пур (так как лес очень густ, то нельзя размахиваться топором). N. Енне-енне çавăрса тăратса. Образцы. Самар çуни — сарлă çуна, çаврайăттăм пӳрт умне. || Повернуть; завернуть. Тайба-Т. Пĕчĕккеççĕ лаша — турă лаша, çунине çавăрса хуринччĕ (а если бы повернула!). Çутт. 31. Шкула кĕнĕ чух урисене çавра-çавра пăхса тасатать. Изамб. Т. Лашана хапха патне çавăрса кил. Заверни лошадь к воротам. Бур. † Кил-йышĕ килте пулинччĕ, хирĕç тухса илинччĕ; лаши матур пулинччĕ, вăр çавăрса ларинччĕ (надо: лартинччĕ). N. † Çавăрма çук сылтăм хула, ытарма çук савнă сар хĕре. || Перевертывать (настроение; одежду, при перешивании). Баран. 42. Йытă улашни выçă кашкăрăн чĕрине шарах çурать, пĕтĕм ăшчиккине çавăрать. N. Халата çавăрса çĕлетрĕм. || Обращать внимание. N. Псков, Новгород таврашĕнчи юçлĕх çĕрсене типĕтсе çереме çавăрĕç. N. Унăн чирлĕ выртакан вырăнне канмалли вырăна çавăрĕç. Т. VII. Ĕлĕк пĕр арăм чире хывнă тет те, çемйисем хире кайсан: турăçăм ырлăха çавăрччĕ! тесе юрласа çӳрет, тет. || Возвращать назад, привести (о судьбе). N. Хăçан та пулсассăн вăл сана киле çавăртăр (пусть вернет домой). N. Темлерен çавăрăнăп-и анчах. Пазух. Кĕркуннехи уçăма тур ут пусĕ малашне. Ан йĕр-ха, атте-анне, турă çавăрмĕ-и малашне. Н. Карм. † Çӳлĕ тусем çинче çавра кӳлĕ, çил çавăрса кӳртрĕ пĕр çулчă; пирĕн тăвансемех пит аякра, тур çавăрса кӳчĕ пĕр çĕре. Календ. 1907. Çĕре çапла тума, çапла ĕçлеме нумай расхот та, вăй та тухать. Анчах ун вырăнне, тухнă расхота, пĕтнĕ вăя çавăрса, нумай усă кӳрет. Ерех 16. Нимле те алла çавăрма çук, ытла йывăр çул килчĕ. Янтик. † Ах йыснаçăм Якку пур, сана пулас марччĕ, такçтан турă çавăрчĕ. Альш. Пулăçăсене ку ача калат: турă çавăрнипе татах çаврăнтăм çав (опять пришлось здесь пройти), тет. || Кружить, бушевать (о буре). Сред. Юм. Ах тор, паян тăман çаврать (буран кружит). Епле çӳрет çôл çӳрекен çын! Коракыш. Çанталăк пит кансăр пулнă, çил-тăман тем пек çавăрнă (бушевала пурга). N. Айĕн-çийĕн çаврать (буран). Кан. Час-часах çил-тăмăн тухса çавăрать. || Кружить голову. АПП. † Хӳмесем çинчен ан çӳрĕр, çамрăк пуçăра çавăрса. N. Тем хам пуçа хам çавăрса порнап. Янтик. † Çын сăмахĕ хыççăн ан кайăр, çын сăмахĕ пуçа çавăрать. Полтава 14. Çамрăк илем анчах мар хĕрсен пуçне çавăрать. N. Мĕкĕтепе Петĕр, вĕсен пуçне такам çавăрнă пек, карчăк сăмахне итлесе, тумтирсем, çĕлĕксем тăхăнаççĕ те, чупаççĕ хупаха. || Обдумывать. Ск. и пред. чув. 21. Лайăхрах ыйтса пĕлем, ăспа пуçра çавăрам, унтан вара ĕненем. || Проплыть вокруг. N. Ку шӳкке пулат, тет те, кăна хăвалать, тет. Пĕтĕм кӳле çавăраççĕ, тет. || Обернуть. Сборн. по мед. Тутăр татăкĕ илсе, ăна кача-пӳрне çумне çавăрса. N. † Йори илтĕм çут пиçхи, çавра-çавра çыхмашкăн (обернув вокруг), йори килтĕм çак хоçа патне, çавра-çавра поплеме. || Украсть, присвоить. N. Иван: эпир сутăçсем пулă сутма пурсан, пуллине ак çапла çавăратпăр, тет. Хăй сутăç умĕнчен лушкипе çăва йăлт хăй патне пуçтарса илчĕ, тет. || Обойтись (в течение известного времени). Тим. † Алăкран тухми çӳпçи пур, аллă пилĕк сурпанĕ пур, аллăшне парне парсассăн, çул çавăрма çитĕ-ха, пилĕкĕш хăне (= хăйне) юлĕ-ха. || Обходить, подносить. Мусир. Çитмĕл курка çитмесен, çавра куркапа çаврас (обнести), тет; çавра куркапа çавăрăнмасан, тимĕр куркапа тивертес, тет. || Собирать в одно место. Ст. Чек. Хĕрĕм, кĕтĕве çавăрса хăвар-ха. Дочка! собери-ка стадо в одну кучу. || Рыть. В. Буян. Çав шăтăкра патша ывăлĕ çĕр тĕпĕнче хăйăр çавăрнă. || Свить (гнездо). Сред. Юм. Çерçи йăва çавăрнă. Воробей свил гнездо. Баран. 150. Пурте йăва çавăрса чĕпĕ кăларăççĕ. Ib. Тилĕ... вĕçен-кайăксен çĕре çавăрнă йăвисене шыраса тупать. || Строить (дом). Сред. Юм. Ô çын халь çорт пит çаврать. Он теперь строится во всю (строит дом, усиленно занят постройкой дома). Кан. Халĕ вăл пĕр уйăх хушшинче килне çавăрса çитере пуçларĕ (стал достраивать), пӳртне тимĕр витнĕ. N. Пӳртсем лартрăр-и? Кил-çорт çавăртăр-и? Çуртăрă-йĕрĕре çавăртăр-и? Кил-картиш çавăрайрăр-и? Построились ли вы? (Так спрашивают в разных говорах погорельцев). N. Кусем хăйсем пĕр тĕрлĕ ял çавăрса пурнаççĕ. || Городить. Пазух. Тимĕртен анкарти эп çавăртăм, йĕтемиине шăвăçран сартартăм, юпине ылттăнран, ай, ларттартăм. Альш. Кив çурт çинче (на прежнем месте деревни) анкартисем çавăра-çавăра, тыта-тыта пĕтернĕ. N. Пирĕн атте картишне шурă хăвапа çавăрнă. Якейк. Холая чолпа çавăрнă. Город огорожен каменною стеною. || Класть (печь). Изамб. Т. Кăмака çавăрас. || Точить (о токаре). КС. Йĕке çавăр, вытачивать веретено; чашăк çавăр, вытачивать блюдо. || Обойти. Бюрг. † Анкарти тулашĕнче мулкаç вылят, пĕр çавăрса пулма-çке (= пулмаст-çке). N. Эпĕ çĕр çинче çӳрерĕм, пĕтĕм çĕре çавăрса тухрăм (обошел всю землю). || Вышивать. N. Мĕн ĕçлетĕн, тăхлачă? — Йывăр тĕр (тĕрĕ, узор?) çавратăп. || Оторачивать. Алших. † Çипирккене хăнтăрсем эп çавăртăм. || Отделывать. Тим. † Пурçăн пиçиххи ярапине çавăрса пулмарĕ укапа. Пуянăн та сарă ачине çавăрса пулмарĕ çамрăк чух. Бур. † Ука кирлĕ çухана (вар. суха) çавăрма; хайла (уменье, сноровка) кирлĕ юрăсене юрлама. Ib. Тулĕсене пурçăн туртăр-а (у „тарай енчĕк“) ăшĕсене ука çавăрăр-а? Срв. Оп. иссл. чув. синт. I, 177. Лашм. † Улача кĕпе аркине çавра-çавра тыта пĕлмерĕм. || Закруглять. Альш. † Эпир ларас вырăна çавăрса тунă иккен тенкелне. || Увлечь, seduire. N. Ăна час çавăрма пулать. Её легко увлечь. Алешк.-Сапл. † Ылттăн ука çуха çавăрать, маттур ача сар хĕр çавăрать. АПП. † Вăрман хĕрринчи сар-кайăк, сала çаврас сасси пур... Тим. † Пирĕн савнă туссем ялта мар, сире çавăрмашкăн эпир мар. || Расположить к кому-либо; склонить. КС. Ун кăмăлне çавăрсан, тем чул та сăпаççипа калăттăмччĕ сана. N. Халăх кăмăлне çавăрас шухăшпа, вăл комиссияна (= комиççие) халăхран та суйланă çынсене кӳртмелле тунă. Бюрг. † Хамăн тенĕ тантăша пĕр çавăрса пулмарĕ мулпалан. N. Вăл патшалăхра мĕн те пулсан нумай вĕтĕ-вĕтĕ çĕр тытакансем туса, вĕсене хăй енне çавăрасшăн. Кубня. † Ай-хай савнă тусăм, хура куç! çавăрса пулмĕ-ши хам çумма? Юрк. Сирĕнпе пĕрле ĕçсе çиме пире çăкăр-тăвар çавăрчĕ. Ib. † Килес çукчĕ эпĕ çак киле, сирĕн çăкăр-тăвар çавăрчĕ. || Уговорить, убеждать (сильно раздраженного). Сред. Юм. Темле çиленнĕ çынна та хай маййăн çаврать (может уговорить). Альш. Унтан çавăра-çавăра хай хĕре йӳнерех хака килĕшеççĕ те, çураçаççĕ. Орау. Калаçкаласа аран-аран çавăртăм (уговорил). Альш. Карчăк хĕр тупать, карчăк каччă çавăрать. || Привлечь на свою сторону. Кан. Ку ĕçе пĕччен майлама çăмăлах мар, Ортяккова çавăрар. Кан. Ку кооператив халăха çавăрма (привлечь) пĕлменнинчен килет. || Ловко говорить, говорить обстоятельно. N. Халĕ вĕсем вĕсене хирĕç пит аван çавăрса çыпаçтараççĕ (ловко отвечают на выпады их). ТХКА 58. Ăслă, тăнлă çынсем аван, сăмаха çавăрса, ырă кăмăллă калаçнине илтсен, илемлетсе шăнкăл-шăнкăл шыв юхнă пек шăкăлтатса, кăмăла-чĕрене пусарса, лаплантарса, пит ăслă, вырнаçуллă, çыпçуллă çырнине вуласан, калаçнине илтсен, ах, вара, çавра-çил пек, ман шухăш кĕвĕçпе явăнать. КС. Ăна хирĕç лайăх çавăрса хучĕ. Ловко отпалил (ответил) ему. N. Çавăрса калаçаймаçт. Шемшер. † Йори килтĕм çак хоçа патне, çавра-çавра поплеме. Конст. чăв. Çапла сан пек çавра-çавра каласа ăнлантаракан пулнă пулсан, капла пулас çукчĕ эпир, терĕç. Лашм. † Пĕчĕкçĕ çĕлĕк, çавра çĕлĕк, çавра-çавра ларта пĕлмерĕм; çак тусăм килсен, çавра-çавра калаçа пĕлмерĕм те, калаçа пĕлментен сивĕнчĕ. || ЧП. Выртрăм, ăйхăмсене çавăраймастăп (не могу уснуть) || Спеть куплет. Кильд. † Пĕр çавăрса илсе пĕр юрлăтăм, ăшăмра мĕн пуррине калăтăм. Кĕвĕсем. Чĕкеç килет сассипе, çавăрса юрлать юррине. || Уплетать. Кан. Нимрен ытла, кĕселе атте юратсах çавăрать. || Иногда выражает силу, ловкость, законченность действия. СТИК. Çавăрса çырт, укусить.

çавăрăнăç

çаврăнăç, çавăрнăç, кружный, окольный путь, крюк (гов. о дороге). Альш. Çавăрнăç-çавăрнăç кайма хушат, тет, стариккине. Ib. Асту, çаврăнăç кай (кружным путем). К.-Кушки. Тӳрĕ каян пăх çиен, çавăрнăç каян çу çиен. (Послов.). Тюрл. Çавăрнăç кайсассăн, çу хыпатăн; тӳр кайсассăн, пăх хыпатăн. Собр. Пӳклерен каян пăх хыпать, çавăрăнăçран каян çу хыпать, теççĕ. (Послов.). || Оборот, принятый речью. Хурамал. Сăмах çавăрăнăçпе (к слову) каларăм. Ib. Ачасене эпĕ çапла каласа хутăм сăмах çавăрăнăçпе (сăмах ункайĕпе). Шихаз. Çапла калаçкаланă чухне, сăмах çавăрăнăçпе, анне вĕсене: тăхлачисем, ал тымар тыткалама тĕшмĕртетре тен эсир? терĕ. || Поворотливый. ЧП. Кайăк чĕрелĕ ача ум çине çаврăнăç чĕлхелĕ çын (красноречивый, мягкоречивый, привлекательный) кирлĕ.

çавракан

кругом(-ами), в кружок. Орау. Ачасем хĕлле пăра (лёд) кӳлĕрен çавракан-çавракан (кругами) касса кăларса, арман тăваççĕ (делают нечто в роде жернова). Ib. Пĕр-пĕрин аллинчен тытса, çавракан (в кружок) карталанса тăраççĕ (в игре в „çил утилле“). Ib. Йĕрле (игра в жгуты) вылянă чухне мĕн пур вылякан ача, урисене пĕр çĕрелле туса, çавракан (в кружок) ларса çавăрнаççĕ.

çак

(с'ак), вот этот. Сĕт-к. † Ах-чах, ах анчах, ача вăййи çак анчах. М.-Чолл. Çак çулпа кайсан, лаши вилет, çак çулпа кайсан, этеми вилет. Регули 1468. Çак кĕнекепе çав кĕнекене иккĕшне те эп çыртăм. Ib. 627. Çак кĕнеке манăн. Орау. Ку лашана çтан илнĕ çак эсĕр? (если видеть в первый раз). Çак лашана çтан илнĕ çак эсĕр? (если давно видит лошадь). Пĕлесшĕнччĕ (давно хотел спросить), нимпе те ыйтимастăп çавна. СТИК. Çак çăраççие уç-ха. Алших. † Çак хăтан хапхи тăрринче аçа-тăрна кăшкăрат; çав хăтан хапхи тăрринче ама-тăрна сасси пур; çавсем иккĕш пĕрле пуласшăн кăшкăраç. N. Çакна çи те, çĕр çуна вут кас, теççĕ. (Послов.). || Он. Кн. для чт. I, 6. Эпĕ вулама та пĕлетĕп, тенĕ çак. || В этот самый (раз). Торп-к. Эпĕр юмах пĕлекен çынсем мар, çак килнĕ чухне çул çинче, пĕр вар пуçĕнче, пĕр арăм йытă çурине ĕмĕртет. Орау. Çак иртнĕ çĕрпе виçĕмкун каç эпĕ пĕр вăхăтрах икшер хут вăрантăм. Альш. † Нумайранпа çак касра хĕрсемпеле вылярăм. || N. Онта-и çак? Там что ли это? (раздолье). N. Инке, тетĕп, эсĕ çырăва вĕренни çак? тетĕп. Ачач 14. Анне! Иртри халь ыратни? тесе ыйтрĕ ача сасси. Амăшĕ вара çемçен кăна кулса кăтартрĕ: ах тур эсĕ, ывăлăм... Хăвăн аннӳне çамрăклах хĕрхенме пĕлетĕн çак, терĕ. Орау. Чуну пур-и çăк санăн? Ачу макăрнине илтместĕн (говорит муж, когда мать спит, а ребенок плачет). Н. Сунары. Пĕр ырхан кашкăр ял таврашĕнче çӳренĕ чухне, мăнтăр йытта курнă, тет.— Йытă тус! эсир апат ăçтан илетĕр çак? тесе ыйтать, тет. N. Мĕнле тĕлĕк курнă çак эсĕ, ачам?

çакăн

(с'агы̆н), висеть, повиснуть. Ау 9. Çитмĕл çичĕ çивтĕлĕ, тет, кашии çивтинчен пĕр хĕр çакăнса çӳрет, тет. N. Шу çинче йăвăçран çакăнса тăрать (на дереве). N. Йывăç çинче çакăнса тăнă. N. Ача йăвăç тăринче çакăнса тăрать ни анимаçть, ни кантрисене салтимаçть. Курм. Така турат çинчен мыракипа çакăнса тăрать. Дик. леб. 46. Елиса çыхса тунă кĕпе маччаран çакăнса тăнă. Кама З1. Верук (Иллене çакăнса). Çынсем мăшкăлаççĕ, мăшкăл, ял мăшкăлĕ. Ан пăрахсам мана, савнă Илле, ан ятла мана, эпĕ нимĕн те туман. Н. Карм. † Аннеçĕмех панă йĕтĕн кĕпи çакăна юлчĕ вăта каштара. Ала 56. Эпĕ хурама хăвăлне анса çакăнса тăтăм (висел там). N. Пирĕн кунта ахаль те чун вырăнта мар, кашнăй кунах вилĕм пуç çинче çакăнса тăрать, халĕ талса (= татăлса) анас пекех. || Быть на весу. N. Вăл çавăнтах, машинăна каялла чакмалли пар янă пулсан та, машинă йăнăш çула кĕрсе кайнă; малти вагонсен ураписем çакăнса тăнă. || Повеситься. В. Олг. Каран вăл хорăнтан çакăнса вилчĕ (повесился). N. Тата Макар пиче çакăнса вилчĕ. Атăл хĕрне кайса пиçикипе çакăннă, аттесем пĕр кон хорал тăчĕç. Ст. Чек. Вăрманта усал çакăннă пулĕ. || Приставать, привязаться. О сохр. здор. Çынна çав чир çакăнсан, если пристанет (привяжется) болезнь. Б. Яныши. Мĕнле пулăсем хӳререн нумайăн çакăнса тулнă. Ib. Пулăсем хăйсемех хӳрене çакăнса тулаççĕ. || Тормозить, тянуть назад своею тяжестью. Сред. Юм. Лаша çакăнать. (Говорят, если едущий верхом ведет другую лошадь и она отстает от первой). || Следовать. Альш. Çăмарта сутма каякан çăкăрне хӳне хурат та, вăрăсем каллах урапи хыçĕнченех çакăнса пыраççĕ, тет, юлмасăр. || Попадаться; встречаться. Якейк. Хайхискер тин çакăнчĕ (наконец, попался), нумай кушшуль тăкрĕ, текех ямăç ĕнтĕ (про вора). N. Çул çинче мĕн çакăннă хуласене, ялсене — пурне те тĕпĕ-йĕрĕпе тустарса пынă. || Относиться. Баран. 247. Çурçĕр енчен Пăрлă Океан патне пырса перĕнекен хăш-хăш çĕрсем анчах сивĕ енне çакăнаççĕ (относятся).

çаклат

зацепить, задеть. N. Хапха юпине ан çаклат. Ib. Эпĕ ăна туяпа уринчен çаклатса ӳкертĕм (уронил). N. Хайхи çын мунчалине салатса çав çеклĕрен çаклатрĕ, тет те, пăяв явма пуçларĕ, тет. || Запереть на крючок. || Захлеснуть. Скотолеч. 6. Вĕрен вĕçне пысăк йăлă туса çыхмалла та, çав йăлăна лаша мăйне тăхăнтарас пулать, вĕренĕн тепĕр вĕçне, лашанăн кайри урисем хушшипе кăларса, кайри ури пакăлчакĕнчен (сыппинчен) çаклатса илес пулать, унтан вĕрен вĕçне лаша мăйĕнчи йăлăран çаклатса туртса çыхас пулать. || Пришивать. Календ. 1907. Посылкă çумне тата „сопроводительный бланк“ тиекен хут çаклатса параççĕ. || Набрать. Çутт. 31. Урисемпе пылчăк çаклатса кĕрсе урайне варалатьчĕ. || Заполучить. ППТ. Пĕчĕккисем çăмартана кушиле хăйсен аллисене епле-те-пулин çаклатаççĕ те, чикке, çăмарта çинĕ çĕре, каясшĕн хастарланаççĕ. N. Пăхăр-ха, хайхи еплине çаклатнă (напр., девицу или вещь). || Украсть, свиснуть, хапнуть. Кн. для чт. 8З. Тепĕр хут хай Йăкăнат хуçанне пилĕк пус мар, тенкĕ çаклатнă. Анчах тенкĕ те нумаях пыман. Якейк. Çаклатмасăр он ончоль окçа штан топас-ка, конешнă çаклатнă. Ib. Ку, ача, плотнă çаклатнă полмалла, пĕр хĕлте арман тăратса лартрĕ.

çамрак

(с'амры̆к), молодой. Альш. Акă пĕр çамрăк ача тапаланса йĕрсе вырта парат, тет. Ib. Пирĕн кӳршĕ çамрăк арăмне лартса хăнана кайрĕ. N. Ватти — ватă, çамрăкки — çамрăк, вĕсем те пĕр пек тумаççĕ, шухăшлама та пĕр пек шухăшламаççĕ. Регули 6. Вăл çамрăк халь аланма. ЧП. Çамрăк чун. || Юноша. Юрк. Альш. Çамрăксем, парни. Сред. Юм. Çамрăк, молодежь. || Молодость. МПП. † Йыттăн ĕмĕр иртет касмăкра, пирĕн ĕмĕр иртет çамрăкра. N. Эсĕ мĕн çамрăкранах тăрăшса вĕрен. N. Çамрăк чох, в молодости.

çанталăк

погода. См. çавăнтавлăк. Çамр. Хр. Çуркунне йĕпе çанталăксем пулаççĕ. ТХКА З. Çанталăк пĕр килмест çав. N. Çанталăк уçă та типĕ тăрать. Погода бывает холодной и сухой. N. Ирхине хĕвел тохать — çанталăк ăшăтать, каçхине хĕвел анать — çанталăк сивĕтет. ГТТ. Çанталăк тӳрленнĕ, тӳлек çанталăк. N. Çанталăк йосо халĕ. N. Кунта çăмăр çăвать, çанталăк ирсĕр тăрать (грязь). N. Кунти çанталăксене çырап. N. Çанталăк сивĕ пулчĕ, мана сивĕ ленкрĕ (простудился). Анат-Кушар. Ай-ай, çанталăк темĕскер ăшăтмарĕ-çке. Что-то все стоят холода! Вопр. Смоленск. Хĕвел пĕлĕте ларсан, çанталăк йĕпене каять. Ib. Вĕтĕ çăмăр çусан, çанталăк авана каять. Н. Шинкусы. Çав вăхăтра çанталăк ăшăтнă пек пулнăччĕ. ЧП. Кăçал çанталăксем уяр пулчĕç. Баран. 101. Çанталăк ăшшалла кайсан. N. Калчана кайнă вăрлăха типĕ çĕре аксан та, вăл тикĕс, час шăтса тухĕ тесе, шанма çук, çанталăк уяра кайсан, калчана кайнă вăрлăха акни килĕшмест. В. Олг. Çанталăк сивĕтсерчĕ (= сивĕтсе ячĕ). Пшкрт. Çанталăк ояртат (оярат). М. Сунч. Çанталăк уяр тăрсан, чăвашсем çăмăр учукĕ тунă. Юрк. Вĕт çумăр çусан, çанталăк авана каят. Скотолеч. 19. Сивĕ çанталăкра, ăшă çанталăкра. В холодную, в теплую погоду. СВТ. Лайăх ăшă çанталăкра тула илсе тухса çӳреме юрать (ребенка). К.-Кушки. Çанталăк ĕеленсе кайрĕ, кайса килес, теттĕм. Разыгрался буран (зимою), а то я хотел было съездить. Регули 407. Паян (лайăх, сивĕ) çанталăк. Капк. Тулта çанталăк арçури пекех ахăрать (о вьюге). Орау. Çанталăк ахăрчĕ, настала бурная погода. Шибач. Çанталăк йосаннн. N. Çанталăк пăсăлса çитрĕ. О сохр. здор. Хĕлле пит сивĕ çанталăксенче. Шурăм-п. Çанталăк сухăмланат, становится прохладнее. Ib. Çанталăк ăшăтса кайнă пек пулчĕ. Орау. Çанталăкки çавăрнсах карĕ. Испортилась погода. Якейк. Çанталăк сивĕтсе праххăр ялтах. Стало совсем холодно. Ib. Çанталăк сохăмлатрĕ. Стало прохладно. Ib. Çанталăк мĕлле паян. Какая погода? Тораево. Ухмахăн амăшĕ ухмаха ырçа айне хупăрĕ, тет, çине сĕлĕ тăкăрĕ, тет, унта чăхсам ярчĕ, тет. Чăхсам тĕпĕртеттерсе çияççĕ, тет. Ухмах ырçа айĕнче: çанталăк тĕпĕртетет, тесе шухăшлат, тет. || Климат. Орау. Кунта çанталăк пит типĕ (здесь климат сухой), пĕр нӳрĕк те çук. || Страна. Пшкрт. Онта çанталăк пет йосо. Ib. Чоллă çанталăк, чоллă вырăн. Ib. Йот çанталăкра (на чужбине) çамрăк ăсна ан çухат. Ib. Çанталăкра корса çӳренĕ. N. Кунти çĕр тискер çанталăк. N. Çанталăк вĕçĕ-хĕрринчи халăхсене пурне те салам яратпăр. || Солнце. Шурăм-п. Çаксене пурне те хатĕрличчен çанталăк кăнтăрларан та иртсе каять. || Вселенная, небесное пространство, видимый мир, земной шар. N. Пулине хурана ятăм та, хуран мана çу пачĕ. Çуне çурта çутрăм та (засветил), çанталăк та çутăлчĕ (рассвело). Ал. цв. 6. Малалла кайнă çемĕн çанталăк кун çути пек çутăран çутă пулса пырать. Н. Сунар. Çанталăк, каç пулса, тĕттĕмленех-тĕттĕмленех пынă. Хорачка. (В поминки) çорта çутнă чоня калаччĕ: тĕттĕм çанталăкă çутă полтăр, рая ток! теччĕ. Ib. Çанталăк тытакан торă. Синьял. Икĕ пăт тулă пур, çанталăкпе акса çавăрнăп. (Куç пăхни). С.-Устье. Икĕ пĕрчĕк тулăм пур, çанталăк тавра сапса çавăрăнăп. (Куç). Н. Сунар. Икĕ пăт тулăм пур, çанталăка йĕри-тавра сапса çавăрнăп. (Икĕ куç). Собр. Çăл патне çитсен, хайхи ачасем: илме тухăр! тесе кăшкăрса каланă. Вара хайхи шыври ăстарик тухса илсе, аялти çанталăка илсе кайнă (увел в подземный мнр). Алик. Кайсан-кайсан, çĕлен çури çынна калать, тет: куçна хуп, çăварна кар! çапла каласан, çынпа çĕлен çури аялти çанталăка анса кайнă (в подземный мир). Ib. Çавна каласан, çынпа çĕлен çури çӳлти çанталăка хупарнă (на землю). Синерь. Иван аялта çӳрет, тет: пит аван, тет, çанталăк (под землю). Череп. Çанталăк = çут тĕнче, тĕнче. Янш.-Норв. Çак çутă çанталăк, этот свет, белый свет. Юрк. Çут çанталăк = тĕнче. Сорм-Вар. Корăкран лутра, çанталăкпа тăпă-тан. (Çул). С.-Устье. Курăкран лутра, çанталăка витĕр кайĕ? (Çул). ЧС. Ача çуралсан, унăн ятне эрне иртечченех хурсассăн, вăл ача ку çанталăкра нумаях пурăнаймаç. N. Çанталăка шăнăçами (= шăнăçайми) пусăк салам. Торп-к. Çанталăкра виççĕ çук. (Пĕлĕт çине хăпарма пусма çук, шывăн турат çук, кайăкăн чĕчĕ çук). Янтик. Пирĕн патăрти çын, Ишеке турра пуçапма кайнă чухне, Ишек панчи ялта чӳречерен шыв ĕçме ыйтнă, тет: çыннисем ак çапла каланă, тет, кăна: пуш мар хал), çанталăк сармалла, тĕнче пĕрмелле, лаç лартса чан çапса хĕр хухлетмелле, тесе каланă, тет. (Çанталăк сармалла = пиремеç тумалла; тĕнче пĕрмелле = кукăль тумалла; лаç лартса чан çакса = кӳме лартса хăнкрав çакса). Собр. Çăвăнчен çурта ятăм та, çанталăкĕпе сарăлчĕ. Альш. † Ама хĕрĕ пуличчен, ăмăрт-кайăк пулас мĕн, тăват кĕтеслĕ çанталăка (светлое пространство под землею) сарăлса вĕçсе çӳрес мĕн. N. Çанталăк çĕмĕрлсе анать пулĕ, терĕмĕр. Собр. Çанталăкри уйăхĕ пĕтĕм çĕре çĕр туса тăрат; уйăх çутă пулмарĕ, хĕвел çутă пулайрĕ. Ib. Çанталăкри хĕвел пĕтĕм çĕре кун туса çутатса тарат: çĕр çинчи халăх ăшăнат, çĕр çинчи тырпул пиçет те, тулат. N. Çурçĕр енчен уяр çанталăк килет. Ст. Чек. Çанталăк пĕрĕнсе çитет (собирается дождь). Н. Байгул. Тăваткăл шур тутăр вĕçтернĕ чухне уяр çанталăк пĕлĕт туртрĕ.

çап

(с’ап), бить, хлестать, ударить. Орау. Ăна пуçĕнчен çапрĕ-ячĕ (неожиданно). N. Эпĕ пушипе çĕре çапрăм, çĕр мана сĕлĕ пачĕ. N. Ачасана ытла çапса ухмаха ан кăлар. ТХКА 84. Чăнах та, эпĕ ытти кĕтӳçсем пек мар, выльăха нихçан та çапса амантман. Шемшер. † Ах атте те, ах анне, эпĕ тохса кайсассăн, ик аллуна шарт çапăн! (Хĕр йĕрри). КС. Кĕпене тукмакпа или валекпе çапаççĕ. N. Юпине лартсан, ун пуçĕ тӳпине пĕр укçа пуртăпа çапса кӳртсе лартаççĕ. Полтава 18. Ашшĕ-амăш ачана хĕрхенмесĕр хĕнесе çапла çапса ăс парать. Янтик. Эсĕ мĕншĕн çапрăн мана? Ib. Атте хытă çапрĕ мана пуçран! Ib. Çурăмĕнчен çапрăм. N. Хăмсараччен çапса ил. (Послов.?). Сред. Юм. Çапу-тăву полмарĕ-и? Не было ли побоев? Якейк. Эп вăрманпа пынă чух йăвăç торачĕсем пите-куçа çапса пĕтерчĕç. Ст. Чек. Пирĕн сăмахсене итлемесĕр çамрăк пуçупала таçта кайса, темĕн тĕлне пулса, темĕн çапса вĕлерес, темĕн персе вĕлерес. М. Тув. † Çĕр тенкĕлĕх лашине çапса чупми турăмар. Чотай. † Çакăрвон тенкĕлĕх лашине çапса отми турăмăр (т. е. сделали такою, что она не едет даже, если ее бить кнутом). Пазух. Хире тухрăм çӳреме, хура çĕленсене çапса илтĕм. N. Çав Хурамал ачисем тульккĕ килччĕр ку касса, пуçне çапса çурăпăр. Якейк. Эпĕр паян пилĕкĕн пир çапрăмăр. Ib. Каç полттипа ялта пир çапнă сасă анчах илтĕнет. Кан. Çавăнтах пичĕпе сивĕ юр çине килсе çапат (ударяет). || Бить, пороть. Кн. для чт. 61. Акçонăва çапма сутит тунă. Вара йывăр ĕçе, „каторжный работана“, ямалла тунă. Регули 248. Ĕçлеменшĕн çапрăм. Ib. 165. Вăрă тунăшăн çапрĕç. N. Мулкачă та пире таптать, çил те пире çапать. Чем люди живы. Тапранса тухат çил, Çимун кĕпи виттĕрех çапать. Баран. 70. Ун чух парăссăр та карапа çил хытă çапать, унталла-кунталла ывăтса ярать. Ib. 94. Халех çил-тăвăл тухас пек, сиввĕн-сиввĕн çапать. Чув. пр. о пог. 126. Çил çĕре пит хыттăн çапса вĕрсен, çăмăр пулать. Если ветер очень сильно ударяет о земь, будет дождь. Ib. 83. Çил çук чухне тĕтĕм çĕре çапсассăн, çулла — çăмăр, хĕлле юр пулать. Дым без ветра бьет к земле: летом — к дождю, зимою — к снегу. Орау. Çапса çăвакан çăмăр (дождь с ветром) тухĕ те, пĕтĕмпе сирпĕтсе, йĕпетсе пĕтерĕ. КС. Çапса çăвакан çумăр (бьющий с ветром) тырра ӳкерет. Бигильд. † Çĕн пӳрт çине хăма витнĕ çăмăр çапса çăвасран. N. † Çĕн пӳрт тăрне хăма витрĕм (вар. ампар тăрне хăма витнĕ) çапса çăмăр çăвасран. || Бить (о граде). N. Новосельский уясра пăр çапса кайнă (побило градом). || Пронизывать. N. Çурçĕр енчен сивĕ çапать (проходит, заставляет чувствовать). КС. Çурăма сивĕ çапрĕ, спина прозябла. || Выжимать (масло). N. Йывăç-çу çап. Трхбл. Кантăр çăвĕ çаптарса килтĕм. Ib. Çу çапакан арман, маслобойка. || Ударить (о молнии). Изамб. Т. Ун чухне Сарьел меçĕтне çапнă (молния), тет. Янгильд. Вăрман пĕтнĕ çемĕн арçури пĕте пуçланă, е аçа çапса пăрахнă, теççĕ. || Забивать, вбивать. N. Юпа çумне çап, прибить к столбу (доску). Тимяшево. Халăх çапса хĕснĕ пек пухăнчĕ. N. Çынсем çулăн икĕ аяккипе, çапса хĕснĕ пек, ĕречĕ-ĕречĕпе танă. N. Çапса çыпăçтар (хăмана). || Прилепить, приклеить. Ст. Шаймурз. Ку ача кĕпер хĕррине çыру çырса çапнă. || Покрывать (чем), прибивать. N. Малтан тупăк ăшне те, тупăк виттине те пир çапаççĕ. Якейк. † Пирĕн хăта пит лайăх, толне тоттăр çапнă пак, ăшне порçăн тортнă пак. || Взмахнуть (крыльями). N. Çунаттипе пĕрре çапрĕ те (взмахнула), вĕçсе карĕ. Ала 66. Çунатне çапать шыв çине (гуси). Лашм. † Çарăмсам çинче ула хур, çунатсене çапать шыв çине. || Молотить. N. Хĕрарăмсем вăл вăхăтра ахаль лармаççĕ, вăсам кантăр татаççĕ те, кантăр çапса шăва хутаççĕ. Якейк. Кантăр çапрăмăр; эпĕр ыран йĕтĕн çапас тетпĕр. Пшкрт: ан с'аβас, молотить. Ib. ан с'апры̆м, молотил. N. Ларакан капансене çапни çук-и? çапман пусан, сĕллине çапчăр, ырашĕ лартăр. Альш. † Ырă тетеçĕм, тете, çапăр илĕр ырашне, сутăр ярăр улăмне. Магн. М. 102. Çерçи кантăр çапмантан, чтобы воробьи не вредили конопле. Н. Карм. Икĕ пĕрчĕ пăрçана пĕтĕм хире çапса салатрăм. (Куç). || Положить с силой, бросить с силой. Альш. Пĕри çĕклет те, çапать ăна урапа çине. || Отразиться, падать (о ярком свете). Ядр. Шăрçа çутти çапнă. В. Олг. Инчетре вот пор, пĕлĕт çомне çутă çапрĕ. || Отпечататься, придавать цвет. В. Олг. Алă çомне корăк симĕсĕ çапрĕ. || Отойти и принять прежний вид. Пир. Ял. Юрпа е сивĕ шывпа лутăрканă хыççăн, ӳчĕ шăннине ирĕлтерсе чипер ӳт сăнĕ çапсан, çынна пăртак ăшăрах пӳлĕме илсе кĕртмелле. || Ударить (напр., о краске в лицо). ЧП. Кивĕ уйăхра тунă сăрисем, икĕ пите çапрĕ хĕрлисем. N. Хĕрӳ çапнипеле вут ăшĕнчен.., çĕлен тухрĕ. N. Çунакан япалан хăвачĕ çемĕн вут хĕрĕвĕ çапать. КС. Çурăма ăшă çаппăрĕ. Ударило тепло в спину. || О запахе. Йӳç. такăнт. 61. Çăвне лакăм шăрши çапнă (отзывается запахом посуды). В. Олг. Сĕт йӳçĕ, шăшлă вути йӳççи çапса. N. Остергундомский теекенни; ку сурт йӳçĕ кăшман хурми, питĕ вăрăм, шултра пулать; анчах, сăвакан ĕнене нумай çитерсен, сĕте йӳçĕ çапать; ăнса пулнă çул теçеттинара ку сурт пилĕк пин пăта яхăн пулать. ТХКА 38. Шурă ерĕм-армути йӳççи çапать вара кĕвĕçпе ман чĕрене. Баран. 41. Кăмпа шăрши... сăмсана ыррăн çапса тăрать. СТИК. Ахтар, санран сивĕ çапат (от тебя несет холодом), леррех кайса ларас пуль. Ib. Ай-ай, санран эрек пичĕкинчен çапнă пек çапат (от тебя несет водкой). Шибач. Вăл эреке пек çапат çăвара (йӳçĕ корăк). || Делать колеса. М. Шигаево. Пирĕн ялта çынсем хĕлле çона туваççĕ, çулла орапа çапаççĕ, пĕчик ачасем те хĕлле печик çона тăваççĕ, çула печик орапа çапаççĕ. Календ. 1904. Кусатăран-урапасем çапма вĕренес пулать. Кĕтĕк-вар. Орапă çап, урапа çап, делать колеса; но: орапа ту, делать колеса. || Ткать (куль, рогожу). N. Чăпта çап, ткать рогожу, куль. || Пройти сквозь, пробиться. Орау. Кĕрĕке нӳрĕк виттĕр çапнă. Изамб. Т. Витĕр çапмаллах ан сĕр (сапоги, салом). Толст. Кĕркунне кăткăсен туллине нӳр çапнă. N. Урана шыв çапрĕ (промочил ноги). Сред. Юм. Тар кĕпе виттĕр çапнă. Пот пробил сквозь рубашку. Пазух. Атăлах та урлă, ай, аллă хур, çуначĕсем витĕр те халь юн çапнă. Ай-хай, пĕр хăтаçăм, тăхлачăçăм, кĕрекĕрсем витĕр чыс çапнă. ЧП. Çуначĕсем витĕр юн çапрĕ. || Чеканить. Кĕвĕсем. Ятăр кайнă, чапăр кайнă ылттăн-кĕмĕл çапакан хулана. КС. Укçа çапса пурăнчĕ. Работал фальшивые деньги. || Написать (в разете), печатать. Богдашк. Каçет çине çапмалли хыпар. || Формовать (кирпич). Микушк. † Сирĕн питĕр-куçăр пит илемлĕ, суккăр тутар çапнă кирпĕчĕ пек. || Стрелять. Сред. Юм. Пăшалпа çапса вĕлернĕ (застрелил). Кан. Пăшалсем çапма вĕрене пуçларĕç. N. Револьвĕрĕ çӳлелле çапса каят (выстреливает). || Погубить, поразить. ЧП. Тăшман ялне турă çаптăр. || Звонить (в колокол). Трхбл. Пĕррепе çап, звонить в один (колокол); пуринпе те çап, звонить во все (колокола). || Колоть, резать. N. Пĕр сысна илтĕм те, ăна çитертĕм: ыран çапас, тетĕп. Урмар. Унăн çапмалли сысна та-ха пиллĕк-улттă та пур. || Парить (в бане). N. Пит хытă кăна тарлаттарсан, милкĕсемпе çапсан, пăлтăра (в передбанник) илсе тохса тумлантара пуçлаççĕ. N. Милкĕпе çапса, çуса карчăка мунчаран кăларат. N. Куккăшĕ ăна милкĕпе çапрĕ (выпарил в бане). || Разбивать. Полтава 2. Б. Хмельницкий темиçе тапхăр поляксене çапа-çапа çĕмĕрнĕ (разбивал). || Украсть. || Зашибать, огребать, наживать. СТИК. Ай-яй укçана çапат иккен вăл! Здорово он деньгу зашибает. КС. Паян укçана çапрĕ вăл (нажил, выручил). Кан. Вăл тырăпа сутă туса укçа çапрĕ. Кан. Хамăр айăп ĕçленине кура, кутăн выртсах услама çапаççĕ. || Склоняться. Кан. Распуя çапма тытăнтăм. || Рассказывать (сказки). Собр. Халап çапса хапха тăррине улăхаймăн, йăмах ярса юман тăррине улăхаймăн, теççĕ. (Послов.). Шурăм-п. Тир Йăванĕ юмах çапа пуçларĕ. Çутт. 69. Хĕрарăмсем çăл кутĕнче халапа çапаççĕ. Ир. Сывл. 8. Сăмахĕсене, кăмăллисене, кирлĕ хушăра çапса пыратьчĕç. Хастарлăх ЗЗ. Юсас тесе тăрăшса, сăмах çапса пыратпăр. || Употребл. в качестве вспомог. гл. N. Ăна кăларса çапас пулат. Его надо вышвырнуть с должности? Альш. Пĕр-иккĕ çавăрса çапрĕ те, ăнран кайрăм. N. Анчах хресченсем, çумăр пырса çапнине, утта пур чухнех симĕсле пуçтараймаççĕ.

çапăн

(с'абы̆н, Пшкрт: с'аβы̆н), удариться, получить удар, ушибиться. ТХКА 51. Пите-куçа туратсем çапăнаççĕ. Çĕнтерчĕ 35. Çапăнса кайса сывлăшсăр пулса хăрлатса выртать. Коракыш. Çав тукмакки (колотушка) текех çилпе сулланса çапăнса тăнă. Çутт. 157. Йĕптăррисем: ай, ай, ай! тесе, ăçта çитнĕ унта çапăнса каяççĕ. Сĕт-к. † Вăрман виттĕр тохнă чох, çӳçе шулчи çапăнчĕ. Çӳçе шулчи полман мĕн, тăван сомах(х’) полнă мĕн. N. Каç лапка çинче çывăрнă чухне усал тĕлĕк курса хăранипе, çӳлтен персе анса, лаххана çапăнса, пуçне çĕмĕрнĕ. К.-Кушки. Ну, çаврăнса çапăнтăм та эпĕ виçĕмкун! Пĕçĕ халь те ыратса тăрат-ха. Пĕççе пĕтĕмĕшпех ыраттартăм. Ну и хряснулся же я третьего дня! До сих пор бедро болит. Все бедро отшиб. Пшкрт: с'аβы̆наҕан с'ын (падучая болезнь) таβаланат, таβаланат, ты̆рат та чирэрэк полат вара. || Стукнуться. Якейк. Хĕр-ача, арçын-ачая çорăм хыçĕнче йăтса пынă чох, арçын-ачин алли вĕçернсе кайнă та, çĕре пуçĕпе çапăннă. Девочка несла мальчика на корточках; руки у него оборвались и он стукнулся головою о землю. || Налетать, натыкаться. Цив. Çакăскер, ӳсĕр майĕпе лашине тытас тесе пырсан, лаши çумнех пырса çапăнчĕ. Коракыш. Кашкăрсем хăранипе йăвăçсемпе çапăна-çапăна тарчĕç, тет. || Прикасаться, задевать. Магн. М. 184. Виле туй çынна çапăнмантан, т. е. чтобы свадебный поезд мертвых не прикоснулся к живым... || Приставать. Альш. Вĕсем çынна çапăнсан, усал тăваççĕ. Ача-пăчана, пысăк çынна та çапăнат (т. е. иесем). || Шататься, шляться, заходить. В. Олг. Ста çапăнса çӳресе? Где шатался? Сред. Юм. Мĕн çапăнса çӳрен çак эс пôр çĕрте те, ниçта вырăн топмасăр? Ib. Çав килсе çапăнмас тем-ха паян, пӳрт орайне тасарах тытас. Çĕнтерчĕ 2З. Мĕншĕн килсе çапăннă вара кунта Илякка? Полтава 1ЗЗ. Украйнăри юр ăсти яла кĕрсе çапăнсан. || Утираться. Кан. Пырать те „алшăлли“ çине çапăнать. || Париться в бане. N. Марья мулча хутнă. Ашшĕ мулча кĕнĕ те, вĕри çапăнайман. Вара вăл Марйине: мулчине ыррăн чулĕ хĕрмелĕх хутман, тенĕ. ТХКА 24. Чăвашĕ хăй çăка милкĕпе, икĕ милкĕпе: ах, ах, ах-хах-хах, çăка çулçин мыскари, чĕке-тăвăн тункати; хури-мари сакайне, лăппи-лаппи тапкайне; çăка мунча шерпетне, икĕ алтăр ăшшине, ӳте-пĕве канлĕхне, çăтăл-çăтăл çăтăлăк, çăка çулçи мыскари, хурăн милки сиплĕхĕ; ах-ах, ах-хах-хах! тесе ӳпне-питне çаврăна-çаврăна лапка çинче çапăнать. || Печататься. Кан. Пирĕн 37-рен 4 листа ытларах çеç çапăннă.

çапла

(с'апла), так, этак, таким образом. ТХКА. Ав çилен ĕнтĕ. Эпĕ сана вылямалла кăна çапла каларăм. Пазух. Килтен сăра ĕçме эпĕ тухрăм, çапла ӳсĕрлессе эп пĕлмерĕм. Юрк. Мускава, çапла та капла (так и этак), пит аван хула, тесе калаçнине илтсен, çармăссем тăваттăн-пиллĕкĕн пĕр канашлă пулса, юри çав хулана епле иккенне курма кайнă. Ib. Çапла-тăр та çав: эй, пире чăваша юрат-çке, татах нимĕн сăмах калама аптăраса. Ib. Çаплине çапла-тăр çав... Так-то оно, наверное, так, но... Изамб. Т. Çаплине çапла та. Так-то так. Сред. Юм. Çапла (или: апла манеш), так значит. Регули 464. Эп çапла (тăвас) тăрам. Ib. 540. Çапла мар-и, илмен вăл. Ib. 652. Çапла ман пек ту. N. Çапла пулмасăр вара. Якейк. Çапла мар-и, ачасам? N. Çапла вĕсем нумайччен улталанса пурăннă. Букв. 1886. Тавăрăнмассерен: Чĕмпĕр çапла лайăх, Чĕмпĕр капла лайăх, тесе калаçатьчĕç. Альш. Кулаççĕ-мĕн тăваççĕ, çапла иртĕнеççĕ. Беседы на м. г. Çапла мар-и вара? Не правда-ли? || Такой. Юрк. Çапла тĕслĕ çӳçлĕ, сухаллă çынсем (такого цвета). Кан. Ванюш (ача çапла ятлă) пирĕн кулкаласа çеç пырать. Изамб. Т. Шăллĕ те, йăмăкĕ те унăн çапла пулнă (были такие же). N. Хăшĕ нимĕн калама аптараса: амăшĕ çапларах, амăшĕ ямасть, тет. || Например. Баран. 118. Вăрман пире пысăк усă кӳрет. Çапла, вăл шыва упраса, типĕтмесĕр тăрать.

çарамас

голый, нагишом, без одежды, или без верхней одежды (а çара-пакартăн — нагишом). ТХКА. Анне çарамасах, хăраса, картишне тухнă та: пĕчĕк ача-пăчана мĕн чуптарасси пур; каччă пулсан, хăйсемех чупĕç-ха, тесе вăрçать аттене. Хочехмат. Кайран, хĕнесен-хĕнесен, килне ярчĕ çарамас. Илебар. Хăй çарамас, кĕпи хĕвĕнче. (Çурта). || В перен. смысле. Кан. Ăна çарамаса тăратса хăварнăшăн (за то, что они его обобрали), 100-шер тенкĕ шыраса илмелле турĕ.

çаран

(с’аран), луг. N. Çаран — суходол; но части улăх’а — заливных лугов — называются тоже çаран: ку ман çаран, ун çаран: а не — ку ман улăх. Якейк. Çаран, луга, покрытые нескошенною травою или неубранною (сеном). Баран. 161. Хĕлĕн-çăвĕн выльăхĕсем (у калмыков) çаранта çӳреççĕ. Изамб. Т. Çаран валеçме каймалла пулсан, ачасем урам тăрăх: çаран валеçме, тесе, кăçкăрса, çаран валеçме чĕнсе çӳреççĕ. Ib. Унта-кунта юр ирĕлсе çаран курăнсан, унта хупăнса тăнă выльăха ачасем хăваласа тухаççĕ. N. Вĕсем çарана çисе янă-çке (потравили). N. Аслă ывăлĕ ĕнипе качакине çарана çитерме каят, тет. Якейк. Кăçал, ача, пĕр çаран та çок, утă тастан топас. Ib. Кăçал çарансам пор çĕрте те лайăх (везде трава хорошая). Ib. Мана пит лайăх çаран тохрĕ паян. Вăсен çаран плотнах мар. Собр. † Çаранлăхра çырла пиçет-çке, çаран илемĕсе (= илемĕсене) кӳрет-çке. N. Ку выльăха çарана ярса, авă мĕн туса хунă, тет пĕри. Якейк. Кăçал çарансене лайăх пăхса çитĕнтеретпĕр-ха. В нынешнем году, благодаря присмотру, трава у нас на лугах хорошая. N. Çаран çине капан лартсан, йăвăç улми çиме юрать, теççĕ. Янтик. † Çаранăн та пуçĕ çырлалăх, çырлалăх, лартăр пĕр Питрав çитиччен. Якейк. Кăçал Миконччен çаран чарас полать, уйăра та корăк лайăх. Нынче надо запретить пускать до Николы скот на луга. Альш. Çӳреççĕ вара илемлĕ ешĕл çарансем çинче çаран хĕррисем туса (когда пойдут делить луга). Кан. Çуртри акма çур çаран тара илчĕ.

çатлат

издать звук çат. Такой звук получается, напр., если ударить ладонью по голому телу. || Хлопать (о венике при пареньи). КС. Мунчара çатлатнă сасă илтĕнет. || Трещать (о толстом льде). Якейк. Пăр çатлатса çорăлса карĕ (раскололся довольно толстый лед в мороз). Сред. Юм. Хăма сивĕре çатлатса çорлать (звук, когда от холода раскалывается доска). || Щелкать (о пистоне). Якейк. Пистон çатлатса çорăлса карĕ (взорвался, щелкнул). Орау. Ташланă чухне пăрăнса çатлатса ӳкрĕ (шлепнулся). Мижули. Манăн ора каяла шурĕ те, хам малалла ӳпне çатлатса ӳкрĕм. Толст. Ача тинĕсе тупă етри пек çатлатса ӳкнĕ. Ib. Манăн пулă пĕр йывăçа çитсе çатлатрĕ.

çатăр

(с'ды̆р), подр. треску при ломании тонкого сухого леса, или тонкой тесинки, или дощечки. СТИК. Хӳме хăмине çатăр кăна хăпартса илчĕ. Выломил с треском доску из забора. || Подр. грому при сильном дожде. Сред. Юм. Çатăр-çатăр çат, çат, çат, çат! (Папай алтса аçа çапнă чохне çавăн пик илтĕнет. Так слышится, когда гремит гром и ударяет молния; первые слабее, последние очень усиленно). Ib. Çатăр-çатăр-çатăрр! пит вăйлă çăмăр çунă чохне (когда идет очень сильный дождь, так гремит гром) папай çапла алтать (на последнем усиленно). || Подр. звуку при жидком испражнении. N. Çатăр-çатăр, çат, çат, çат! тутарать. || Подр. хлестанию дождя по стеклам. СТИК. Çумăр, каса-касăпа килсе, çатăр, çатăр, çатăр! тутарат чӳречене (время от времени в окно хлещет дождь). || Подр. журчанию. ЧП. Çавăн вĕçĕнчен шыв çатăр-çатăр туса тухать те таăçтах каят. || Подр. шуршанию сотрясаемого газетного листа. Сред. Юм. Хаçата силлесен, çатăрр тăвать. || Подр. шипению жира на горячей сковороде. Изамб. Т. Çатма çинче какай пĕçернĕ чухне çатăр-çатăр туса пиçет. || Подр. треску горящих дров. N. Вот çатăр-çатăр çонать. Дрова горят с треском. || Подр. звуку травы, отрываемой клочьями зубами лошади. || Присловье к имени Петĕр. БАБ. Петĕр çатăр — кут çатăр; юман ӳктĕр — юн тухтăр, пукан ӳктĕр — пăх тухтăр, чуман ӳктĕр — чун тухтăр. || Трещотка, употребляемая во время обхода дворов при обряде „сĕрен“. Слакбаш. || Подр. действню укуса. Сред. Юм. Пĕчик ача чĕчĕ пуçне çатăрр! çыртрĕ (показывает самое действие). Орау. Мур шăни, çатăрах çыртать (кусает сильно). || Подр. крепкому прилипанию растения к одежде. КС. Сырлан корăк çатăрр çыпçать. (Сырлан анчах сырăнать, так и пристает). || Подр. шарканью кожаной подошвой при ходьбе по камням. Трхбл. См. МКП. 18.

çылăха кĕр

согрешить, быть искушенным, впасть в искушение, допустить погрешность. Ала 109. Виçĕ конхи ача, амăш чĕччине çыртса, çылăха кĕнĕ, тет. N. Кунта ларсан, тата та çылăха кĕрсе пĕтĕн.

çылăх амăшă

брань („порождающая грех“). N. Вăл вĕт çичĕ уйăхри ача анчах, вара çулталăк иртмесĕр ачан чĕрнисене касаççĕ-и, çылăх амăшĕ!

çын

(с’ын, с’ин), человек. См. этем. Вишн. 61. Çын чирлесессĕн, унăн варĕ, тата пыршисем çинĕ апата сывă çыннин пекех çĕртме (переваривать) пултараймаççĕ. N. Çын ăшне кĕрсе тохмалла мар. (Послов.). Н. Карм. † Ай-хай турă çыннисем, хырса çуса каймаççĕ хурисем! Хырса çуса кайсассăн, ман пуçсем ырă курмĕ-ши? Ала 54. Эпĕ çынсем çине тилмĕрсе пăхрăм та, вĕсем мĕнле çынне палларăм (понял, что это за люди). Орау. Унăн иккĕмĕш арăмĕ пит аван çын пулнă, тит. Ib. Çынни аван, умпа çăккăр çима пулать (гов. о женихе, невесте и пр.). N. Çынсенĕн пурин те вилмелле, эсĕ — çын, çавăнпа санăн та вилмелле. Все люди смертны; ты — человек, следовательно, ты смертен. Сред. Юм. Улмерен ôн пик çынпа çыпăçма тор ан хоштăр. Не дай бог вперед с таким человеком связаться. Сред. Юм. Пирĕн пик çынсĕм вилсе пĕтсен, пиртен вара вăниккĕн пĕр така пусакан пĕчик çынсĕм порнмалла, тет. Шорк. Çын латти те çук. Не похож на человека. Альш. † Ах, милиньккăй, Хусанăн кантурĕ, эсир иккен çыннăн матурĕ (вы молодцы из молодцов. Застольн. песня). Ib. † Чун савнине илмесен, ӳсес те мар çын пулса. Регули 1270. Çынсерен (çынтан) пĕрер сом паратпăр. Мы платим по рублю с человека. N. Çын ĕмĕлки те полмĕ. Сред. Юм. Çын сăнĕ тесе пит нăмайччен чирлесе выртса орăх сăнлă полсан, пит хăраса сăнран кайсан, калаççĕ. Якейк. Çын сăнне пĕтернĕ. Дошел до крайней нравственной испорченности. N. Эпир кунта çын сăнĕнчен тухрăмăр. Мы здесь потеряли человеческий образ. (Из письма чувашина, ушедшего на заработки в прежнее время). Ал. цв. 28. Халĕ тата, эпĕ çын сăнлă чухне, юратсам мана. N. Унтан вара аллине çуни (умывший руки) пĕр çынсăр пушă пӳрте кĕрет (входит в пустую избу, где нет никого). N. Эп çынсен умĕнче нихçан та тутарла калаçман. Я никогда не говорил публично по-татарски. (Çын умĕнче — значило бы „при людях“). N. Лайăх пĕлнĕ çынсем — 1) хорошо знакомые люди, 2) близко знакомые люди. Кан. Çынна пăхсан, пĕрне тин юрăхлине тупрĕç. N. Арăмĕ хирĕç тухнă та: ĕçлекен çыннусем ăçта? тенĕ. N. Шурса кăвакарса каяççĕ, вĕсен çын тĕсĕ те юлмасть (так что на них и лица нет). ЧП. Çынна çисе çын пĕтмест. Альш. Пукравччен Пукрав валли хулана кайса тырă сутасчĕ: укçа кирлĕ, теççĕ çынсем. Етрух. Тата сирĕн килшчикки (= кил ăшчикки) таса мар, сире çын пăснă (вас испортили), сирĕн уна тасаттарас пулат, тет. (Чăваш чирĕ). N. Çыннăнни пек, çыннăннĕ пек, похожий на принадлежащий человеку (или другому человеку). || Люди, общество. Ала 27. Кунта пĕр маях çын килет. Сюда все время люди приходят. Ау 10. Эпĕ лере ялан çын хушшинче пурăнтăм (все жила на людях, т. е. в обществе других). N. Çын çинче çын пек пулмасассăн: кам ывăл-хĕрĕ? тесе ыйтаççĕ. Н. Якушк. † Ах аттеçĕм, аннеçĕм, эсир ăçта — килĕрте, ачăр ăçта — çын çинче. Кубня. † Ялта савнă тантăш пулмасан, тухассăм килмест çын çине (не хочется бывать на людях). N. Çын çине тух, водиться, общаться с людьми. || Прочие люди. Собр. † Шухăшламан чух çын пекех (как все), шухăшла пуçласан, пуçсем çавăрнаççĕ. N. Вĕсем те, çынран юлас мар тесе (чтобы не отстать от прочих), тăрăшĕç; çул иртсе çӳрен куçне те çын ĕретлĕ курăнĕç. Емельк. Çынна çитмен çын. || Нередко передается по-русски словами другой, чужой, в смысле другой человек, чужой человек. N. Çынна усал ан сун, хăна йывăр пулĕ. Якейк. Çын çине шанать. Надеется на чужой карман. Çĕнтерчĕ 44. Вăл пур çинче çын айне кĕмĕп-ха, çын хури (= хурри) пулмăпăр. Пока он жив, меня никто не обидит. N. Тапак çынран анчах туртса пурнатăп. Я курю только чужой табак. В. С. Разум. КЧП. Эсĕ çавă сăмаха каламасан, ман çын мар вара (если ты не скажешь этого слова, ты для меня чужой). Г. А. Отрыв. Çын çинчи (вар. Çынти) — йывăç çинчи (т. е. до чужого горя никому нет дела. Послов.). N. Çын çинчи — йывăç çинчи: çыншăн çын кам васкакан пур? Сред. Юм. Çынтан илтнипе йăмахлать. Говорит только по слухам. Ib. Эсĕ шывва (= шыва) кĕме кайсан, эп те пырап, çынтан йолмастăп эп апла. Ib. Тар-чир çынтан çынна сикет. Тиф переходит от одного человека к другому. Ib. Килте ăсĕм те пирн пикех пôрнаççĕ те, çын çине тохсан, ăсĕм çын аллнпе кăвар туртаççĕ (чужими руками жар загребают), ôлпôт-хуçа пик çиç çӳреççĕ. Учите детей. Ачана хăнана та пит илсе çӳрес пулмасть, апла вăл çын тăрăх сĕтĕрнсе çӳреме вĕренет (привыкнет шататься на людях). Чăв.-к. Эпир çын хăюлă пулас çук, савнă сарă хĕре илес çук. N. Çак приккашчăк, ирĕклĕхе кĕрсе ӳкнипе, çынсен вăйĕ тăрăх анчах пурăна пуçланă. Собр. Çынăн (çыннĕ) картара теççĕ. (Послов.). Арçури. Çитмен пурнăç пирки-çке, çын куçĕнчен пăхатпăр. Ведь мы бываем в зависимости от других вследствие недостатков и нужды. Якейк. Çын корнă-корман карта тытса лартрĕ. Никто не заметил, хак поставил загородь. Ib. Çын сисиччен кил çавăрса лартрĕ. Никто не заметил, как он построился. Ib. Йăван çын сисиччен аланса пăрахрĕ (кăларса, вăрласа илни çинчен). Йăван аланнине (= авланнине) çын та сисмер. М. Тув. † Манăн савни ял урлă, калаçасси çын урлă (с ним или с нею приходится сноситься через других лиц). Сред. Юм. Çынна çисе çӳрет. Распространяет дурную славу о других. || Порядочный человек. Пазух. Эпир çынсем ăшне те халь кĕриччен, алăри ачасем те, ай, ар пулĕç. Ib. Кăвак кăвакарчăн, ай, çурчĕ çук, çын пек пулас тесен те, халь телей çук. N. Тавтапуç (сана?) çыру ярса тăнăшăн. Эсĕ çыру янипе эпĕ те çын пек пултăм. Нюш-к. Матки çын турĕ уна, теççĕ. Его сделала человеком (т. е. исправила) жена. Орау. Кăна тăхăнсан, çын манерлех пултăн, ĕнтĕ. Ала 70. † Аттепеле-анне канашлаççĕ, пире çын ĕретне кӳртесшĕн. Лашм. † Хуллен еррипе пурăнса, кĕрсе пулĕ-ши çын çине? С. Тим. Атте-анне пирĕншĕн мĕшĕн йĕрет?! — Çын тĕрлĕ çын çине кӳртесшĕн (хотят оставить нас после себя порядочными людьми). Бур. † Çынсем çинче çын пек пулам тесен, пирĕн турă панă телей çук. N. Хăвăн анкартинче тăватă капан тырру йăтăнса ларат, çапах та çын ĕретне кĕрсе пурăнаймастăн, тесе ларатăп хам ăшăмра. Изамб. Т. Çын евĕрлĕ пул. Веди себя хорошенько, как другие люди, по-людски. Сред. Юм. Çын пик лар! (Ачисĕне: чипер ларăр, тессине калаççĕ). N. Тĕрмене пăхса тăракансем çын евĕрлĕ пулчĕç; япаласем илсе пырсан, кӳртмеççĕ те: хушман! тесе çех кăçкăраççĕ. Собр. † Ай-хай, пуçăм, çамрăк чунăм, ыр çынсем тавра çаврăнать: ыр çын çине кĕрсе пулми? тет. N. Ман ача куккăшсем патне кайнă та, ăна, çын вырăнне хурса, лайăх пăхман, çавăнпа вара ман ачанăн кăмăл хуçăлнă (обиделся). В. С. Разум. КЧП. Хăй ырă çын пек утса çӳрет, хăйĕн ăшĕнче нимĕн те çук. Ходит как будто хороший человек, а у самого внутри пусто. Тим. Çын йĕркелĕ пурнас — жить по-людски. || Взрослый человек. СТИК. Çын кут çӳлĕш ӳсмен, пысăккисене хирĕç кăшкăрат, чĕлĕм туртат. (От горшка два вершка, а большим перечит, курит; говорят малĕньким детям). || Муж. N. Санăн çынну паян ирхине ста карĕ? Куда пошел твой муж сегодня утром? || Иногда обозначает мужчину. || Супруг или супруга. Собр. Ăна вара хăйĕн çынни тăват, тет (овладевает им). См. çĕлен. Ст. Чек. Çынпа çӳрет, знается с чужим мужем или женою. || Супружеская чета. N. Ĕлĕк пĕр вăхăтра пĕр ялта арлă-арăмлă çын пурăннă, вĕсем мĕскĕн çынсем пулнă. || Личность. Янгильд. Çул каякан çын карĕ ăнчах, Микита патне аслати çитрĕ те, калать: ма тăратрăн эсĕ вăл çынна? Вăл этем мар, вăл осал, вăл мантан вăтăр çол мăшкăласа çӳрерĕ. || О членах семьи. N. Исир çырнă: матку посылкă ячĕ, ашшĕ ячĕпе янă пулсан та ил эсĕ уна, тесе çырнă... Мĕле исир пĕлместĕр кам ячĕпе ярасса пĕр килти çын. || Хозяин. К.-Кушки. Айăп лашинче, çыннинче мар. Этому виною лошадь, а не ее хозяин... N. Çавăнпа чăвашсен те çынсеренех (в каждом доме), шкулра вĕренсе тухнă çынсем пулма кирлĕ. || Заказчик; посетитель. ТММ. Тимĕрçĕ çынсăр тăмĕ, арман çынсăр тăмĕ, юмăç çынсăр тăмĕ. (Поговорка). || Народ. Изамб. Т. Унта çын! унта çын! таçтĕлти те пур-тăр. Народу-то там! Со всех, поди, сторон. Юрк. Çăкăрсене, кулаçсене, хăпартусене, хуплусене, куклĕсене, пашалусене чăвашсем ытти çынсем пекех пĕçереççĕ. Толст. Вăл халăх çыннисем (эта народность) хăйсен чĕлхипе анчах калаçаççĕ. || Изображение человека, чучело человека. N. Юртан çынсем тăваççĕ. Сред. Юм. Ĕлĕк çын чирленĕ чухне киреметсĕне (киреметям) чустаран çын туса панă, тет. = Отпечаток человека. Сред. Юм. Çын ӳкерни. Хĕлле ачасĕм (таса йор çине лап выртса хăйсĕне йор çине ӳкереççĕ т. е. получаетс я отпечаток фигуры). || Житель. Хорачка. Перĕн Чикме çыньă первой тохса соха патне, Йӳрйӳрĕн эрне каран (спустя неделю после Юрьева дня). N. Кăшт калаçкаласан эпĕ ыйтрăм: вырăсла калаçма пит ăста-çке, ăçти çын пулатăн капла эсĕ? терĕм.— Чĕмпĕр кĕпĕрни, Пăва уясĕ, ялĕ Пăрăнтăк, терĕ. || Населенная территория. N. Кăрмăш çыньпе (с’ин’бэ) Етĕрне хошшинче. Между Курмышским и Ядринским уездами. || Употребл. в чувашизмах. Орау. Çынну (к нему) патне пырса перĕнеймăн: тумланнă, такăш тийăн. К нему и не подступишься: разодет, подумать, что невесть какое важное лицо. Шибач. Пĕр-ик эрнерен çын полать вара (чĕрĕлет). КС. Унта пурăнсан, çын пулат вăл (оправится). Ib. Эп ăна çын турăм (поставид на ноги). Чăв. й. пур. 35. Ăна кӳмесен çын пулаймĕ, кайран мана асăнăн, тенĕ. Альш. † Çын ăшне кĕрсе çитсессĕн (когда приду в возраст), мана атте уйăрать. (Хĕр йĕрри). N. Пур тăванĕсем те ăна чиртен чĕрĕлсе çын пуласса сунман. Изамб. Т. Мана, ик ачаллĕ çынна, кам илет. Кто возьмет меня (замуж), у меня, ведь, двое детей. Юрк. Арăмĕ, халиччен чей ĕçмен çын, тытăннă савăнса сăмаварне лартма. Янтик. Туйăм, туйăм, туй халăх, киле пырсан, çын пекех. N. Çын айне ан юлăр. Не давайте себя в обиду. ТХКА 82. Кĕçĕн ывăл пур ман, Ваньă ятлăскĕр, шкула каять вăл. Аслисем çын пулаççĕ ĕнтĕ.

çын кусси

встречается в следующем обороте: Çĕнтерчĕ 54. Сĕт ĕç-ха. Ĕнтĕ каллех пĕчĕк ача пек тытăнтăн пуль ĕсĕклеме. Çын кусси ăçта кусатăн (за людьми разве угонишься)? Ĕç-ха, ĕç!

çыпăç

(с’ыбы̆с’), приставать, прилепляться. Аттик. Суха-пуçне те мур мĕн çыпăçнă пулĕ, тесе, вут урлă каçарса лартрĕç. Баран. 91. Кĕтӳçĕсен ялĕсем ту çумне çыпăçа-çыпăçа ларнă. Кипулăх. Утсам çыпăçса кайрĕç. К.-Кушки. Çӳçсем çыпăçса пĕтнĕ. Волосы слиплись. Кн. для чт. 6. Çыпăçатăн вара асанне çумне. || Вязаться с кем (о девице). Ск. и пред. чув. 49. Петĕрпе çыпăçать пулмалла вăл. N. Каччă çумне ан çыпăç, ятăр кайĕ ял çине. Шарбаш. † Сар та вăрăм варличчĕ, сивĕнет-тĕк сивĕнтĕр, кĕçĕрхи çĕр сивĕнтĕр; çыпăçать-тĕк çыпăçтăр, кĕçĕрхи çĕр çыпăçтăр. Ib. || Приниматься (напр., за дело, за работу). N. Хальхи вахăтра ĕçсем патне çыпăçма хăтланаççĕ. КС. Ĕç патне пĕртте çыпăçмасть вăл (не принимается). Альш. Арçын-ача пĕчиклех ун пеккине çыпăççах та каймас-ха (не занимается подобнымн вещами).

çырă

(с’ыры̆), темноватый; каштановый (о волосах). Трень-к. Шорк. Çырă, каштановый цвет волос. Ерк. 10. Кăтра хĕриллĕ çырă çӳç, тăрăхла тĕксĕм хура куç. СПВВ. ВА. Çырă çын, русый. ЙФН. † Вăрман урлă каçрăмăр çирĕк çинчен куç каймарĕ; çакă яла çитрĕмĕр, çырă хĕр çинчен куç каймарĕ (не мог оторвать глаз). || Шатен(-ка). ЙФН. † Ай çыр аки, çыр аки! хамах çырă тесе, ăва (= ума) тухса ан тăр-ха. Санăн çырру çĕр çырли. Ст. Ганьк. † Вăти касра çичĕ хĕр, çиччĕшĕ те çырă хĕр. Ib. Çырă хĕре кам савĕ? Савсан, савĕ çырă ача. Г. А. Отрыв. † Çырă варли ӳстертĕм, çерккăл (зеркало) çине пăхтарса. Бгтр. † Пирĕн пахчара сакăр хĕр, сакăрăш те сап-сарах, эпĕ илесси çырăрах, çырăрах та хурарах. Орау. Çырă çын — ни хура, ни сарă çын. Хурамал. Çырă — почти темный, переход от „сарă“ к „хура“. Ib. † Эпир çырă, эсир сарă, тăвансем, çыртăр турă пĕрле пурăнма. || Пепельный, пепельного цвета. Уганд. || Ачач 50. Таса çырă куçĕсем. || Кличка собаки. Коснары.

çырма

(с’ырма), река; речка. Ск. и пред. чув. 91. Çумăр çырма пек юхать. Альш. † Çырма тĕпне вак касрăм, тур лашана шăварма. N. Çырма тесе юхса выртакан шыва калас. НАК. Ял тулашĕнче, пĕр-пĕр шывлă çырма хĕрринче. Юрк. Çырма урлă каçмалла. Трхбл. Çырмара ейӳ тухнă. Вăл тĕлте ейӳ сарăлат. || Овраг. Янш.-Норв. † Çинçе çырмара виç кукăр, кукри сайран куккук йăви, куккук! тиен пĕри çук. Сред. Юм. Çырмана шыв аннă тесе çорконне йор ирĕлсе çырмара шыв йоха пуçласан калаççĕ. Якейк. Çырмаялла виçĕ ача анса карĕç.

çырт

(с’ырт), кусать; перехватить, схватить зубами. О сохр. здор. Хăшне-хăшне йытă çыртса амантнă. Ib. Унăн сĕлеки çыртса шăтарнă çĕре юлса юнпа хутăшса каять, Толст. Ăна уринчен çыртрĕ-илчĕ. Орау. Лаши пĕр ывăç утă çыртса илнĕ те, ĕшеннĕскер, çимасăрах пырать. Янтик. Йыта ача пӳрнине çыртса илнĕ (откусила). N. Çыртса тат, перекусить. N. Çыртмасăр çырлахмарĕ. N. Кĕпинчен çыртса, çыран хĕррине ишсе тухнă (собака). ТХКА 104. Çăварне карса, шап-шура шăлĕсемпе пĕр çынна пилĕкрĕн çыртса йăтса силлесе пырать (тигр). ЧII. Çитĕннĕ хĕр, каяс вăхăт çитсессĕн, çанни вĕсне çыртса йĕрет-çке. Якейк. И, осалшăн чĕлхея çыртрăм-ăç. Я из-за тебя язык прикусил. К-Кушки. Эп ялан сахăра çыртса ĕçеп. Я всегда пью чай вприкуску. N. Улмуççи кутне тухса выртса, улăм çыртса выртрăмăр. Синьял. † Тантăш сире мĕн пулнă, шăлусене шарт çыртнă. Кан. Ыратнипе шала çыртса, сăмсана тавăрса... || Закусить. Пшкрт. Пĕри калат: Иван, тет, тавай, тет, ларса çăккăр çыртăпăр, тет. Юрк. Арăмĕ çапла балык çук тенине илтсен, хăни те — кирлĕ мар, кунта мĕнпе çыртса çимелли пур халĕ, тет. N. Кăшт çăкăр çыртрăм, шыв ĕçрĕм те, ахаль çĕрех çыварма выртрăм.

çыхă

(с’иhы̆), связка, пучок, пачка, букет. Изамб. Т. Пĕр çыхă пушăт илтĕм. Дик. леб. З6. Елиса çав тĕксене пуçтарса пĕр çыхха çыхнă. Баран. 75. Ib. Хĕрĕсем аллисенче çыххи-çыххипе чечек тытса тăраççĕ (держат букеты цветов). N. † Хора порçăн пиçиххи пилĕк тавра çавăрнать, воник çыххи — ал çыххи.. алăм тавра çавăрнать. || Узел, завязка. N. Вилнĕ çынна шăтăка антарсанах пĕри шăтăка кĕрсе, вилнĕ çын тупăкне уçса, ун ури çыххисене, пыр-çыххине, пиçиххине, йĕм-кантăрине салтса тухат. || Плетенка (лука). N. Сухана, ыхрана çыххăн (плетенкамн) кухняна çакса хучĕç. || Кандалы, оковы, цепь. N. Эсĕ ăна, халĕ тĕрмере çыхăра лараканскере, пырса пăхмăн-и вара? N. Пĕр кун çыхăра выртрĕ (сумасшедшая). Ала 96. Эпĕ ку таранччен мĕн курмарăм: çыхăра выртăрăм, аллăм-урам хытса ларчĕ, ĕçлимасăр та пурăнтăм, тимĕрлерĕç, тимĕрте лартăм, мăйăм-куçăм суранланса пĕттĕр, ним усси те пулмарĕ. || Пеленка, пеленание. Альш. Пирĕн ача тăхăр уйăх тĕрмере ларчĕ (в утробе матери), çичĕ уйăх çыхăра выртрĕ.

çи

(-с’и), есть, кушать. КС. † Ма çияс мар, ма ĕçес мар, тăван-çи патне килнĕ чух. N. Чирлĕ çын апат çийи-çими пурăннипе пит вăйсăрланать. Альш. † Атте-анне, пирĕншĕн ан йĕрĕр, пирĕн çиес çăкăр кунта çук. Ib. Çими тунă-и мĕн сана? N. Йыт çитăр кам! Чтобы вам пусто было! (Говорит человек, которому все не дают сосредоточиться на работе). Изамб. Т. Кăнтăрла усем уйран çине çăкăр тураса çинĕ. Ib. Хăта çи-ха, çи-ха! Халь те пит хытă çие-тĕп. Хăна аллине тыттарса: çи-ха! курма лартман, çиме лартнă, теççĕ, Ст. Ганьк. † Хура вăрман хухине эп çимесĕр кам çийĕ? (Эп çимесĕр — кроме меня, кто будет есть — эпĕ ĕнтĕ ăна çиекен). N. Эсĕ апат ăçта çиес тетĕн? Где ты будешь столоваться? Эсĕ паян апат çта çиен? Торп-к. Çийин — çийĕ, çимасан — юлăн. Если она сьест тебя, то сьест, а не сьест — так жив останешься. Имен. Сами варне çитсен, кашкăрсем тохрĕç те, лашана çия поçларĕç. Юрк. Малтан, çиес уммĕн эрехне черкки çине тултарнă чухне, кăшт кăна тултараш пек пулса еррипен кăна тултара пуçлат. Ib. Çинĕ çемĕн çиес килсе тăрат. Ib. Анне, эпĕ сана темĕн чухлĕ пăрçа çирĕн-тĕр, тесе шухăшлаттăм. Ib. Çиекен пӳлĕме кĕрсен, ку та сĕтел çинчи çимĕçсене пиллесе илсен, тытăнат ларса ĕçсе çиме. Орау. Апат çимĕш пулса ларать. Притворяется, будто не хочет есть. Ib. Çия-çия чупать, таçта васкать ку. Ib. Çиса тăрансан, нӳхрепе леçтермеллеччĕ, кирлĕ чухне исе килтермеллеччĕ, вара пăсăлмастьчĕ. Регули 560. Манăн çияс килет. Ib. 246. Виç кон çимантан ырханланса кайрĕ. Ib. 802. Çималли пор пирĕн. Ib. 15. Ик кон çимасăр порăннăччĕ. N. Çиес килменçи пулать тата! Букв. 1904. Манăн тата ытларах çиесси килсе кайрĕ. ФТТ. Çинĕ çĕре пырса кĕрсен, хунямăш пуласси ăна юратмасть, усал сунать, теççĕ. N. Çапла çине-çине çие-çие ку тарçи мăй таранчченех çисе тăрансан... N. Çиессĕм килес пулсан та, санран ыйтмăп. ТММ. Çиекенни пĕлмест, тураканни пĕлет! (Çиекенни пĕлмест, укçа тытаканни пĕлет). Янтик. Эс ытла снаях çие тăран (то-и-дело ешь), никçан та хырăм выçмас пуль сан. Ст. Чек. Çиме пире пулăшакан тесен, шуйттан та: мана та чĕнеççĕ, тесе хĕпĕртесе çиме пырать, тет. N. Пĕр эрне çиман пек. Словно неделю не ел. Хăр. Паль,. 30. Кашкăр çиессинччĕ! Сĕт-к. Çийимичченех çирăм. Я наелся до отвала. N. Паян çинĕ, ыран çимен. (Говорят о живущем впроголодь). N. Эп укçа илместĕп, çималах пурăнатăп (из-за хлеба буду жить), кĕлемей. С. Айб. † Шăмак кĕпçи çимелĕх, çăвар тути ямалăх. Сунт. Çимелли кунсем нумай малалла. Çутт. 152. Çапла чип-чипер çӳрекен ача йăт çĕмĕрчĕ çинĕшĕнех вилнĕ. Кан. Çавăн çинчен апат çие-çиех аттесене каласа пама пуçланăччĕ (начал было). Утăм. Çиес пулатьчĕ, ма çимерĕн? (Говорят гостю). Халапсем 14. Ку, выçнăскер, пĕр çăкăрне пĕре çийӳçĕм чысти çисе ярать. ТХКА 5З. Ларса çийĕр-ха пăртак. Ib. 5З. Купăста пурччĕ. Тăварланă купăстапа çитерем-ха сире, тет. || Грызть. К.-Кушки. Шăши çăкăр ăшне çисе кĕрсе кайнă. Мышь въелась в хлеб, т. е. проела в нем такую дыру, что и сама ушла в нее. || Сосать. N. Анне, эпĕ санăн кăкăр сĕтне çисе ӳсрĕм. Трхбл. Ача чĕчĕ çиет. Ребенок сосет грудь. || Промывать (берега). N. Шыв кукăрĕсенче шыв кĕрлесе тăрать те, вара çырана таçта çитех темĕн тăрăшшĕ çисе каять. N. Ванданкă ĕнтĕ тӳрех юхать, çыран мĕн çимест. Епир çур. çĕршыв 26. Вăл çурт, çурхи шыв çырана çисе пынă пирки, ишĕлсе аннă. || Протирать, изнашивать. Самар. † Аслă çул çийĕсем тумхахлă, ырă ут чĕрнисене çав çиет. Бугурус. † Пушмак тĕпне чул çиет. || Раздражать. Шел. 70. Хĕвел шевли... куç çутине çисе тăрать. N. Эсĕ унăн куçне ватпа сĕр, вăл куçне çинине сиссе шăлса илĕ те, шурă илни кайса сана курĕ. Орау. Чӳречене кар халĕ, хĕвел çути куçа çиять (в глаза светит). Кан. Кĕрхи сивĕ çил, курăнмасăр пит-куçа çисе, çурçĕр енчен кăнтăрланалла вĕçет. Кан. Куçа çиекен сарă чечексем ырă кун сунаççĕ пуçсене тайса. КС. Тĕтĕм куçа çиет. || Чесаться. КС. Çан-çорăм çиять, мулча кайса кĕрес-ха. Кан. Таса мар, хура, тарлă кĕпе-йĕм ӳте çиса, паçăр каланă пек, пăсма пултарать. Шибач. Каç выртма çитрĕ (на ночлег) те, хоçи майри калать: санăн, тет, отнă çын, тет, çӳренĕ çын, тет, санăн çан-çорăм çать полĕ, тет. Верно, тет, çать, тет, тем пекчĕ кĕрес, тет, мольчана, тет. || Делать боль сердцу. N. Нумай ман чĕрене çирĕн. || Испытывать, получать побои. N. Ай-хай çамрăк пуçăм, çинçе пӳçĕм, хăш хулара патак çийĕ-ши? КС. Паян чышкăсам çикаларĕ, курăнать, вăл. Сред. Юм. Кашни кон патак çиет. Каждый день получает побои. N. Çын патакне çиесси хырăмра уласа тăнинчен те йывăр, курăнать, çав. N. Ача-пăчаран патак çиме мар, йывăртарах сăмах илтме те пит хĕн. || Какое-то действие в игре касакла. Торп-к. Çичĕ хутчен тытимасан касакне çияççĕ. Çинĕ чухне ун çине сурса пĕтереççĕ (в игре касакла). || Забирать, захватывать, запахивать (межу). Орау. Йăрана çиса, анана пĕтĕмпех ансăрлатса хăварчĕ, çĕр çăхань! Пăх-ха, ун мĕн сарлакĕш те, ман мĕн сарлакĕш? || Пользоваться (чем), получать доход (от чего). N. Шалу çиçе пурăнать. Получает жалованье. N. Пĕччен виçĕ ят çисе порнат. Якейк. Шеремет анине воник çол çиса порăнтăм; тохса карĕ, ним тума та çок. КС. Хăйсем темиçе çĕр теçеттин çĕр çисе пурăнаççĕ. Сред. Юм. Пенçи çисе порнат. N. Çĕр çисе тăракан улпут, помещик. || Уничтожать. О сохр. здор. Çав тĕтĕрни ерекен чирсене унта пĕтĕмпе çисе пĕтерет. N. Пуринчен ытла юра çил çисе ярать. || Точить (о черви). Ст. Ганьк. Сар каччăн шăлне çăварне хăçан та хăçан хурт çирĕ, инкек çирĕ, çавăн чухне инкек çитĕр, хурт çитĕр. || Губить, погубить (человека). N. Пуринчен ытла хресченсене çĕр сахалли, çĕр вакланса пĕтни çиет. Ск. и пред. чув. 96. Ы-ых, Сетнер, астăвăн: манăн хĕре эс çирĕн! БАБ. Ах! хур турăр эсир: мана та пĕтертĕр, хăр пуçăра та çирĕр. N. Хĕрарăмсемпе явăçса çӳресен, ху пуçна та ху çийĕн! N. Вăл хĕрарăмсем хыççăн кайса хăй пуçне çинĕ. || Есть, бранить, ругать. Истор. Çавăнпа Дмитрий ӳтне куçарттарсан та, халăх ăна çиме чарăнман. || Одолевать (о горе). Сред. Юм. N. Ашшĕ-амăшĕ Ванюка урăх хĕре çураçрĕç, ирĕксĕрлесе çураçрĕç... Хуйхă çирĕ Ванюка. || Дышать (чем), вдыхать. Кан. Çĕрĕпе тусанлă сывлăш çисе выртаççĕ (дышат пыльным воздухом). || Жадно глядеть. Алших. † Алших хĕрĕ тиейса, куçпа çисе ан ярăр. ЧП. Хĕрлĕ улма тиейсе, хыпса çăтса ан ярăр; Аксу хĕрĕ тиейсе, куçпа çисе ан ярăр. Тăв. З. Туйипе куçа çисе тăракан сакăр кĕтеслĕ аттине çат-çат! çатăлттарать. || Пастись. Н. Карм. † Кăвак лашасене те çиме ярсан, анкарти пĕр хыçĕнчи çулпа яр. (Çиме яр — также: подпусти к корму). N. Вăкăрусем акараччĕ, ашакусем вăсем патĕнче çисе çӳретчĕç. Регули 682. Утсене çималли корăк пор конта. || Сплетничать, хаять, осуждать. N. † Хĕр çинчен хĕр çиекен хăй те каччă аллинче. N. Çисе çӳрет. Чăв. к. Ай-хай пуççăм, çамрăк пуççăм, çын çименни юлмарĕ. N. Чĕлхене çыртсан, çын çиет, теççĕ. N. Мана çисе мухтанакансем намăса юлса çын кулли пулччăр. Сред. Юм. Мана çиеççĕ. Про меня говорят дурное. Михайлов. † Килхушшинчи ват юман, пур кил кайăк ун çинче; пӳрте кĕтĕм — ман çинче, мана çиман çынĕ çук. Ст. Шаймурз. Çиекен çынсем тек çиччĕр, ӳт пĕтсен те, чун юлĕ. N. Çын çинине, пур хуйăха ура айне таптăпăр.

çи

(с’и), верх, поверхность. ЧП. Çӳлĕ ту çийĕсем кăлканлă. Хурамал. † Аслă улăх çийĕ сарă хăмăшлăх, сарă хăмăшсем çийĕ сарă-кайăк. N. † Хапха юпи — хырă юпа, пĕр хĕвелсĕр йăлтăртатат; ют ялсенĕн ачисене курсан çийĕм чĕтĕрет. (Хĕр йĕрри). Юрк. † Кӳлмешкĕн пар ут пулинччĕ, çуни çийĕ виттк пулинччĕ. Г. А. Отрыв. † Çийĕм тулли кăвак сăхман, çурхи çăнтан тунăскер. Пазух. Леш айккинче выртать-çке пăлан пăруш, курмастăр-им, çийĕсем пасарнă. || Часто встреч. в сложении. ТХКА 55. Сирĕн ялсем вăрманран тӳрĕ вĕренесене, хурамасене, туйрасене касса, урапа çисем (= çийĕсем) тăваççĕ. || Одеяние, одежда. N. Чăн малтан пур çын та, пур халăх та, тутă пулма, çи питĕрме (тумланма), авантарах пӳртре пурăнма тарăшать. БАБ. Çи те пулмасан, пыр та пулмасан, çырлана анчах кайăттăм, тесе каларĕ, тет, ĕлĕк пĕри. (Поговорка). Пухтел. Çишĕн, ради одежды. Тим. † Йăмăк кĕпине тăхăнсан, кĕрӳ кăмăлĕ уçăлчĕ, хурри çийĕ шуралчĕ, çĕтĕк çийĕ питĕрĕнчĕ. Кĕвĕсем. Ĕнтĕ умăр çутă та, çийĕр хĕрлĕ, вăтанатăп куçăртан пăхмашкăн. || Часто употребляется в значенин послелога, переводимого по-русски предлогами на, над. N. Çия çĕнĕ кĕрĕк тăхăнсан. N. Кам пирĕн çира урипе çӳлелле. (Шăна). N. Çире пĕр типĕ вырăн та юлмарĕ. На нас не осталось сухого места. Альш. † Мăкăр-мăкăр çын сăмах, пирĕн çирĕн мар-ши çав. Шурăм-п. Хĕвел пăхать шăратса; çиран тар шăпăр-шăпăр юхать. Альш. Хăнасем килнĕ тумланса. Хĕп-хĕрлĕ те çап-çутă çире. N. Тахăнса яратпăр йĕпелех: çире типет. Н. Сунар. Ма çийăма шу сапрăн. КС. Сăхманна çийăнтан пăрахмасăр çӳретĕн. N. † Çийĕмĕрте шур кĕпе, арки вăр-вăр тăвать-çке. N. Çийĕнтен тар юхаччен ĕçлетĕн. Орау. Ман çия ан вырт эсĕ. N. Ман çира (надо мною) йĕкел ӳкрĕ. N. Пăшал етрисем (пули) хамăр çирен (над нами) уласа ирте-ирте каяççĕ. Регули 1119. Ман çиран мăн çын (ватă çын) каçса кайрĕ. Михайлов. † Урам хушшинчи ват çăки, пур ял кайĕк ун çинче, яла тухрăм — ман çире, пур усал сăмах ман çире, мана çиман çынĕ çук. Шорп-к. Малтан, тохсанах, çил те пирĕн çиялахчĕ (= çиеллехчĕ), кайран яла орлă çавăрнчĕ те, пирĕн паталла пыримарĕ. Янтик. Ун çийĕнче пур. Она беременна. Н. Сунар. Вăл çăла (источнику) каланă: лайăх юхса кай, санăн çина (= çине) çӳпĕ-çапă ан ӳктĕр, тенĕ, тет. Ст. Чек. Ылттăн кашта çийĕне (= çине) ылттăн арча илсе хур. Бес. чув. 9. Эсĕ, Микулай, ман çине питех ан çилен-ха; эпĕ ăна ахаль кăна. N. Çăварĕсене пĕлĕт çинех янă. N. Эсĕ ман çине ан кӳрен. N. Чыстă çĕнĕ атă çинех те подмётка çаптаратпăр. Рак. † Хура вăрман çине пас тытнă. Толст. Унччен те пулмасть, суккăрри йăран çине такăнса та ӳкрĕ, тет. Никит. Тĕттĕм ял çине хупласа илме пуçларĕ. Деревня стала покрываться мраком. Кан. Сунт. Пăкă çине çапнă тимĕр пăта та тухса ӳкет. М.-Чолл. Улăх ман çине (= çие). Влезь на меня. Пазух. Кирек сахăрна пар, ай, пылна пар, кил шухăшĕ ӳкрĕ пуç çине (я задумался о доме). N. Çӳлĕ тăв çине эпĕ хăпартăм, çăмăр шывĕ çине эп ярăнтăм. К.-Кушки. Унтан Манкăлтăкне михĕ çине вырттарнă та, Атăл хĕрне илсе кайнă. Альш. Тăранттас çине улăхса лартăмăр. Истор. Ачасем, яланах чăн малтан тăшмансем çине хăвăр кĕрĕр. Якейк. Эп сана алăк çине çыртарттарăп (дам писать). Кан. Кашни тавар çине хакне кăтартса хут çыпăçтарса хумалла. Сенг. Ана çине çитрĕмĕр те (пришли на загон), выра пуçларăмăр. N. Кайсан-кайсан, çитрĕç пĕр кĕпер çине (пришли на мост). Б. Яныши. Мана юман çине веххă тытса тăрма хушса хăварчĕç. Меня оставили на дубе, велев держать веху (вешку). Малды-Кукшум. Тарсассăн, вăрмана çитсен, вăсам пит лайăх курăк çине çитрĕç (пришли на место с очень хорошею травою), тет. N. Çаран çине (на луга) çитнĕ те, выртса çывăрнă. Чăв. й. пур. 20. Паттăр çине паттăр тата тупăнат. На богатыря найдется другой богатырь. Ск. и пред. чув. 14. Иртрĕç çимĕк вăййисем, тухрĕ халăх ут çине (на сенокос). Ib. 96. Сетнер амăш ахлатса сĕтел çине пуçтарчĕ. Кан. Хаçатсене улăмран тунă хут çине çапма пуçланă. Газеты стали печатать на бумаге из соломы. ТХКА 105. Шăла çыртса, мĕн пур вăйпа ывăтрăм пурта тикăр çине. Орау. Атăл çине ĕçлеме кайнă. N. Пĕрин çине (в одном письме) вунпилĕк пус укçа янă. Кан. Ĕлекçи çине кил-çурт куçараççĕ (переводят). Тораево. Тинĕс çине çитсен... Кан. Укçине тавар çине ярса пĕтернĕ. Деньги истратили на товар. Пазух. Уйрăлнă чух эпир те уйрăлтăмăр, кантăр çине ӳснĕ те пуса пек. Кан. Ункă шывĕ Çалав (= Çавал) шывĕ çине юхса тухать. Ib. Вакун çине кĕртнĕ чухне 9 лаша вырăнне 11 лаша пулать-тăрать. N. Каçа эпĕ ăна стаккана янă шыв çине ярап. Янтик. † Анне мана çуратрĕ, шур пӳспелен чӳркерĕ, сăпка çине вырттарчĕ. Ала 6. Апат çинă чух апат çине пĕр симĕс шăна пырса укрĕ, тет. Юрк. Кĕрпене сивĕ шыв çине ярса пĕçермеççĕ, тӳрех вĕресе тăракан шыв çине ярса пĕçереççĕ. М.-Чолл. Патшан пуçĕ мăй таран çĕр çине кĕрсе карĕ, тет. Альш. Иван çăпата кантри таран кĕмĕл йĕтем çине анса каят, тет. Скотолеч. 6. Пилĕк стаккан йӳçĕ кăвак çине пĕр стаккан тăвар ирĕлтерсе параççĕ (лошади). N. Пир хутаç çине чиксе çĕлесе яр. Зашей в холщевый мешок. Панклеи. Тоххĕр (= тухрĕ) те, кӳме çине ларса карĕ (солдат). Баран. 107. Ват ама (матка) çинех çамрăкки тухас пулсан, иккĕш çапăçа пуçлаççĕ. N. Такмак çине тултар. Микушк. † Пĕччен тăрна вĕçет улăхалла, хăва çине ӳкет (спускается в тальник) — кăшкăрать. Бгтр. Хĕвел тухса пĕлĕт çине (в облако) ларсан, çав кун çăмăр пулать, теççĕ. Кан. Бедуинсем çине (в бедуинов) тупăсемпе пенĕ. N. Усем çине пертермеççĕ. В них стрелять не позволяют. Сĕт-к. Ку çӳпçе пирн сонаска (салазки) çине вырнаçас çок (не уместится). Баран. 20. Пирĕн çие килсе кĕчĕç ушкăнпа. Ib. 36. Сиен çине сиен курса пынă. || Средн. Альш. † Тăхăр ял хĕрĕ пĕр çĕрте, тăхăр ял хĕрĕ çийĕнче пирĕн ял херĕ илемлĕ. || Относительно, о, об. Бур. † Пăшăл-пăшăл сăмахсем, пирĕн çире мар-ши çав. См. çинчен. || На средства (чьи). Якейк. Эп она хам çиран вĕрентрĕм. Я учил его на свой счет. Вăл она хăй çинчен вĕрентрĕ. Он учил его на свой счет. || Выражает повторение. Бес. чув. 6. Çапла унăн ялан ĕç çине ĕç тупăнса пымалла пулнă. Дик. леб. 48. Вăл усал сăмах çине усал сăмах, темĕн те пĕр каласа тăкнă. Кратк. расск. 19. Эсир мана апла хуйхă çине хуйхă (горе за горем) тăватăр-çке (причиняете), тенĕ. СТИК. Унта çынсем питĕ тачă ларса тухнă: ял çине ял, ял çине ял пырат. N. Хĕрарăмсем ватнă çине ватаççĕ. N. Халĕ пĕтĕмпе туй çине туй, пулать. Теперь все играют свадьбы: свадьба за свадьбой. || Выражает непосредственное следование во времени. N. Çав сăмахсем çине (лишь только были сказаны эти слова) тилĕ чупса çитнĕ. Кратк. расск. 27. Ку иккĕмĕш тарçи сăмахĕ çинех тата виççĕмĕш тарçи чупса та çитнĕ. N. Ача çине (на поминках по умершем ребенке) чăхă анчах пусаççĕ, е çăмарта кăна пĕçереççĕ. N. Вилсен, çын çине выльăх пуссан... N. Ĕç çине çитетпĕр. || В придачу к... N. Кĕсри çине 80 тенкĕ панă (придачи?). N. Эпĕ çине икĕ картăчкă илтĕм. Н. Сунар. Хуняшшĕ хĕр çине (в приданное за дочерью) нумай тавар панă. Торп-к. † Пичи мана йоратать, ола кĕсрине парас, тет, çине тьыха парас, тет. || Употребл. в чувашизмах. Чума. Унтан, тăватă кун çине кайсассăн (на четвертый день) вара ăна пăртак çăмăлтарах пулнă. N. Хăна хурлăх пулас çине вăтанăçлă ан пул. Не будь стыдливым во время... Ст. Чек. Аçу çурчĕ çын çине кĕрĕ. Дом твоего отца достанется чужим. Юрк. † Улма йывăç лартрăм çул çине, савнă тусăм юлчĕ çын çине. Ib. Кун чухлĕ ача-пăчасем çине (на такую уйму детей) епле çын сана качча пырас?! Никам та пырас çук-çке! N. Эсĕ этеме чунне çухатас çине пултарман, Эсĕ ăна хăвăн сăмаху тăрăх пурăнса ĕмĕрхи чĕрĕлĕхе кĕмешкĕн пултарнă. N. Кам выçă, вăл килĕнче çитĕр: айăпа кĕрес çине пуçтарăнмалла ан пултăр. N. Сире вăтантарас çине калатăп. N. Эпир пĕтес çине иккĕленекенсен хисепĕнчисем мар. Качал. Хĕре калать кучĕрĕ: манăн çине кала: çакă çăлчĕ, тесе. Кучер говорит девице: скажи на мени, что я тебя спас. ЧП. Сире савмас çине, те, килместĕн. N. Унăн ачи-пăчисем пĕтес çине анчах пулччăр. Яргуньк. Ваньккă çиттĕрĕ-кĕчĕ, тет, çаксем çине. Сред. Юм. Çын çине тохма вăтанать. Стыдится бывать в обществе людей. Яргуньк. Çав кукша карчăкăн упăшки, ула кайăка çапас тесе, карчăк пуçĕ çине çапрĕ, тет. N. Халăх çине тухма пултарать, хутсем çине алă пусма та пĕлет, тенĕ. N. Çитменни çине (вдобавок) куланайĕпе аптăраса çитрĕмĕр. Вомбу-к. Ăснă сăра çине, пиçнĕ яшка çине ĕçме-çиме аван полтăр. (Сăра ĕçме кайнă чохне çапла каласа яраççĕ). Бугульм. † Ял тавра тытнă укăлча ял çине хула пулинччĕ. Кан. Çавăнта вăл çĕре тавлашакан ялсем çине, çĕр çитменлĕхне шута илсе, ятак пуçне валеçмелле туса панă. Ib. Вăл вăрман виçĕ ял çинĕ юлчĕ. Этот лес остался во владении трех деревень. Ск. и пред. чув. 35. Сăмахĕ çине тăчĕ-тăчех (сдержал свое слово) çамрăкрах вăтам çынĕ. Альш. Хай каллах чăваш тумтирĕ çине тавăрăнар-ха. Опять вернемся к вопросу о чувашском костюме.

çиеле тух

взять верх, победить. Истор. Василий Васильевич çапах çĕнтерсе çиеле тухнă. Туй. Хăшĕ çиеле тухакан вăйçи вара матура тухат. Кто из музыкантов сыграет лучше, тот считается победителем. Ст. Чек. Сута кайсан, сав ача калпакĕпе кĕпине исе кайсан: сан сăмахă çиеле тухат, теççĕ (т. е. выиграет процесс или дело).

çинче

(с’ин’ζ’э, с’ин’џ̌э), вм. çийĕнче— в, на (чем), на поверхности (чего). Качал. Йăвам çинче çăмартам, çăмартам çинче чĕпĕм пур. Регули 1120. Çĕнĕ сăхман он çинче (на нем) паян. Ib. 1117. Йăвăç çинче ларать. Ib. 183. Вăл киле килнĕ çĕрте, çол çинче, окçа топрĕ. Самар. † Ула-чăпар кĕпесенĕн шурри çинче, камăн алли витĕр тухнă-ши, çинче (= çинçе), пĕрти, пилĕклĕ, хура куçлă, камăн арки çинче йăванса ӳснĕ-ши? N. Пăрусем сĕлĕ çинче çӳреççĕ. Орау. Масар çинче унта-кунта анчах пытарнă вилнĕ çын тăпри тĕмисем курнаççĕ. На кладбище видно несколько свежих могильных холмиков. Ib. Масар çинче юр айĕнчен хĕлле пытарнă вилнĕ çын тăпри куписем туха пуçларĕç. На кладбище показались из-под снега свежие могильные холмики. Ib. Атăл çинче кĕпер тунă çĕртре ĕçлеççĕ. Четырлы. † Лаша вăйĕ пӳлмере, кристянсем вăйĕ çĕр çинче. К.-Кушки. Кам унта сăмавар çинче курăнат? Кто это там на поверхности самовара (т. е. отражается) Ib. Кам унта ларат сăмавар çинче? Кто это там отражается на поверхности самовара. N. Вăл (он) хăй сăнин кĕлеткипе куç-кĕски çинче (в зеркале) пăхакан çын евĕрлĕ. Шинар-п. Пӳртĕнче тăта вĕсенĕн алăк панче пĕрене çинче пĕр шăтăк пулнă. О сохр. здор. Вĕсен ырашĕ çинче тата пукра та нумай пулать. Собр. Çĕр çинче çуралать, вăт çинче тĕне кĕрет, шыва курсаннах вилет. (Тăвар). Б. Ильгыши. Йăви çинче çăмарти пур, çăмарти çинче мĕн пур? — Çăмарти çинче чĕпĕ пур.— Чĕппи çинче мĕн пур? — Чĕппи çинче йăпах тьыха пур. Никит. † Виç ял çинче виç варличчĕ, илес тени пĕреччĕ. (Солд. п.). Собр. † Ушкăн-ушкăн тупăлха, ушкăнĕ çинче пĕри шупка. N. Çав хуранта пăта çара çу, сĕт çинче пĕçереççĕ, çăмарта та нуммай яраççĕ. Кан. Укçа шăпах тавар çинче тăрать. Все деньги в товаре. Ib. Ытти заметкусем çинче вак ĕçсем çинчен çырнă. ТХКА 71. Вакун çинчех, тырă илсе тавăрăннă чух, атте вилнĕ, тет. N. Хирте пулă çинче тулли пучахсем те, пушшисем те пур. N. Эс янă пиçмо çинче çирĕм пус окçа илтĕм. Орау. Такана çинче пăрçа кустăраççĕ, те пăрçа куккăли тăвасшăн, темскер. Н. Карм. † Уйрăлнă чух эпир уйрăлтăмăр, кантăр çинче ӳснĕ пуса пек. Юрк. Йĕс кĕлетре шăналăк, шăналăк çинче сарă хĕр. N. Ыраш çинче çӳпĕ нумай... N. Ыраш çинче пукра пур. Ядр. Виçĕ кун халсăр выртрăм та, тăват кун çинче (на четвертый день) чĕрĕлтĕм. N. Икĕ кон çинче. N. Кайран вара ăричаксемпеле çапса аран виçĕ кун çинче (на третий день) вĕлерчĕç, тет, çакна. (Из сказки). СВТ. Шатра таврашĕнчи ӳт тăхăр кун е вунă кун çинче (на 8-ой иди 10-ый день) пит хытă хĕрелме тытăнать. N. Икĕ витре ĕçсен, виçĕ витре çинче (когда выпьют 2 ведра и принимаются за третье). Кан. Малтан шыв çинче ишсе пырать. N. Çăвĕпе сирĕн е хĕвел çинче, е çумăр çинче, е сивĕ çинче çӳрес пулать. || Над. N. Хĕвел: эп ир тохрăм та, каçчен çĕр çинче çӳрерĕм, тет. N. Калакла çăмарта çинă чухне çăмартана чашăк çинче тытса çияççĕ. N. Шу çинче кайăксам вĕçсе çӳреççĕ. N. Сĕтел çинче шăнасам вĕçсе çӳреççĕ. Якейк. Алăк çинче хонар çакăнса тăрать. Над дверью висит фонарь. Сорм-Вар. Хура хĕр сасси ял çинче (раздается над деревней, или по деревне). Торп-к. Ывăлĕсем пырса пăхнă та, алăк çинче шĕшлĕ тăнине курсан, çĕн çĕре витрех тарнă, тет. || При, при наличии. Сала 275. Анне çинче пурăнтăм шурă сĕт çинчи хăйма пек. Али 70°. Патшапала çанат ячĕ çинче аттепеле анне ячĕ пур. N. Эпĕ сан çинче ырă куртăм, халĕ эпĕ кин аллине юлтăм — йĕп çине юлтăм. БАБ. Вилле пăрахса кӳрше кайса çывăраймастăн вĕт. Хăрасан та пулин ун çинче (при покойнике) иккĕшĕ çĕр каçнă, тет. Сред. Юм. Пит чирлĕ выртакан çын выртнă пӳртре хăй сӳнтермесĕр ларсан: çинче ларнă, теççĕ. Сунч. † Атте-анне çинче пурăннă чух тивлетлĕччĕ пирĕи пуçăмăр. Полтава 11. Хамăр пурнăç пур çинче усал çылăх пулас çук. N. Сарă лашам пор çинче, пока у меня есть Савраска. N. Хăвăнта хастарлăх пур çинче ан ӳркен. N. Çак тĕрлĕ пулман пулă çинче унтн çынсем ялан пулă кăна çиетчĕç. Хора-к. † Тунти пасар пор çинче хĕр пăхмасăр илес мар; çак ял хĕрĕ пор çинче пер (= эпир) те арăмсăр порнас çок. || Из. Собр. Шыва витре çинче ĕçсен, çылăх пулат, тет. || Из-за. Ала 16. Çавă хĕр çинче вăсен тавлашу пулнă. Тораево. Кайнă чух вăл виçĕ усал такмак çинче тавлашнине курнă. Ib. Эсĕ пире сут туса пар, эпир çак такмак çинче виçĕ çул тавлашатпăр. Синерь. Вăл вĕсене каланă: ма эсир вăрçатар? — Вăлсем каланă: курăнман калпакпа курăнман атă çинче, тенĕ. || Иногда употребляется при обозначении времени. N. Вилнĕ çыннăн ӳтне ир çинче (на утро) пытармалла пулсан... N. Ир çинче каллах иртерех тăраççĕ те, уя каяççĕ. N. Авăн çинче кайнă (во время молотьбы). N. Данил вилчĕ авăн çинче. Истор. Пĕрре Владимир çывăрнă чух Рогнеда ăна кăшт кăна çĕçĕпе чиксе вĕлереймен, лешĕ çинче (во-время) вăранса çĕççине туртса илсе ĕлкĕрнĕ. || Среди, в. Кан. Çирĕм пилĕк ача çинче начаррисем те пулнă. Ачач 65. Кантуртан килнĕ хута çав кунах халăх çинче вуласа кăтартнă. N. † Ялĕ-ялĕнче хĕрĕсем каччă çинче палăрмасть; хамăр ялсан хĕрĕсем укçа çинче палăрмасть. Ау 269. † Тăват пилĕк пăрат (брат) çинче эпĕ кăна ытлашши. N. † Ах аттеçĕм, аттеçĕм, пилĕк чуну çинче эпĕ пултăм ытлашши. Турх. † Нумай ача çинче, ах, ӳсрĕмĕр, анчах пире ырă кун пулмарĕ. N. Ертел çинче пурте пулат. Альш. Çитмĕл тĕслĕ кун çинче çил-тăвăл кун килĕ. N. Халăх çинчи шута ăста пĕлекен çын сайра анчах. Собр. † Кӳрĕш-арăш çинче пурăнтăм, пĕр йăвари çăмарта пек. (Хĕр йĕрри). Ст. Ганьк. † Куçна шурă илсессĕн, хĕрсем çинче килĕшмест. || При названии городов и пр. на вопрос: где? Н. Сунар. Кам кайма охота çанти купир çинчи чипер Анастаçи ятлă хĕр сăнне исе килмешкĕн, уна çĕр тенкĕ парăпчĕ. (Из сказки). Панклеи. Вăсам çинчен Сорăмра мар, Кăрмăш çинчи чăвашсем, Самартисем те пĕлеççĕ. Ib. Сорăм çинче. Панклеи. Çакăнта мăн хола полнă. Çав хола çинче вăрçă тохса кайнă. Вăрçă тохсанах, холине çĕр çăтнă. (Из сказки). || На обязанности, на ответственности. Актăй. † Ĕçес, çияс хуçа çинче, пупляс, юрлас пирĕн çира. Угощенье на хозяине, а беседы и песни на нас (т. е. как бы составляют нашу обязанность). Ст. Ганьк. † Сакăр пирĕ — сарă сыппи, пилĕке çитми тусан арăм çинче. || О, об, относительно. N. Мĕн пур сăмахĕ — юмахĕ те пăрусем — вăкăрсем çинче анчах.

çинчи

находящийся на, в... Ст. Ганьк. † Çамрăк-кĕрĕм вăйăра, çинчи тумтирри хĕр çинче. ЧС. Вара халăх çинчи укçапа кĕрпепе çу илсе пăтă пĕçереççĕ. N. Халăх çинчн ватăсем. Альш. † Ах аттеçĕм, аттеçĕм, сăпка çинчи ача чух. (Хĕр йĕрри). Собр. Çитмĕл те çич тĕслĕ çĕр çинчи куракĕ симĕсленсе лараççĕ; çитмĕл те çич тĕслĕ çĕр çинчи йăвăçсем хумханкаласа лараççĕ. Кратк. расск. 32. Ку тарçă тутăр çинчи япалана пĕртте пăхмасăр илсе тавăрăннă та, хуçине панă. N. Вăрман çинчи укçана пуçтарса пĕтерни?

çилĕ ӳкни

„Падение гнева“. Ст. Чек. Çилĕ ӳксен, çилĕ ачасам çине вăрçакана хирĕç пусан ӳкет; анчах ача вăл çын çине çиленсен, е унпа вăрçсан, ун çилли ӳкмест. Çилĕ ӳкнĕ çынна вĕрсе тӳрлетеççĕ, е çывăрса тăнă чухне çăвартан шывпа пĕрĕхеççĕ.

çимен вăййи

назв. игры. Кр.-Чет. çимен вăййи. Пĕр-пĕр çĕре пĕр йопа лартаççĕ, йопаран пĕр вĕрен çыхаççĕ. Йопа котне ачасам хăйсен томтирсене, карттуссене прахаççĕ. Пĕр ача вĕрен тăрăх йопа тавра саламатпа чопса çавăрнат. Вăл йопа котне томтирсам илме пыракансене аллинчен саламатпа çапать. Хоралçă пор томтирне те вăрлаттарса пĕтерсен, ачасам икĕ рет тăраççĕ те, он хошшипе хоралçа кăлараççĕ. Онта вара ăна порте вый çитнĕ таран пасăр çапнăшăн çапаççĕ.

çинçе çĕр

промежность. Ст. Чек. Ача тусан, йӳçĕ япала ĕçмесен, çинçе çĕр хытса каят, теççĕ чăвашсем.

çип

(с’ип), нитка. Шорк. Çип, нитка (род. п. çипĕн — с’ибэ̆н’, дат. — вин çипе — с’ибэ). Альш. Ăна (т. е. маратана) та йывăç хулăсенчен тăваççĕ, мунчаларан, çипрен мар. N. Пĕр ӳкемре тăватшар çипĕн икĕ вунна. Пĕтĕмпе пĕр ӳкемре сакăр вуннă (80 ниток). Сред. Юм. Çип, çиппĕн (çипĕн), çиппе (çипе). Ib. Эп паян ик йĕке çип арларăм; ко эрнере пôрĕ вонпилĕк йĕке арларăм. Ib. Çип кăçтан çинçе, çавăнтан таллат (= татăлать): мĕн порĕ те (всего на все) пĕр ача çиçчĕ, ô та пôлса вилсе выртрĕ (и тот помер). Ib. Çиппе (пряжу) кăмакана хăвсан, саралнă пулсан: пиçнĕ, теççĕ, саралман пулсан: пиçмен, теççĕ. ЧП. Шурă мамăк çиппи. Пус. Инки! инки! шур çип кĕпи тĕртсе пар. СТИК. Кăçал сӳс ăнмарĕ: пĕрте çипе пымаст (авăрланă чух кĕскен-кĕскен туртăнат). К.-Кушки. Çип туртса тухнă, сметано (сшито) на живую нитку (на живушку). Ib. Пиншака çип туртса тухни-ха эс? Сметал ли ты пиджак? N. Çип татма та вăй юлмас; До того обессилеешь, что не можешь перервать нитку. N. Урлă çип (при тканье — нить утока). Бгтр. Çип хывнă (сначало было написано „хунă“) чух сарă çын пырсан, çип лайăх пиçет, теççĕ; хура çын пырсассăн, лайăх пиçмеçт, теççĕ. Ягутли. Хĕрарăмсем кăнчала арлама пăрахса çип çума тытăнаççĕ. Якейк. Çип çăмхаласа пĕтертĕмĕр те-хе, комман-ха. Ib. Çип çăмхалама пуçларăмăр (кăшкар çине). Кăшкар çине çамхалаççĕ, комаççĕ, колчалаççĕ, кĕр виттĕр илеççĕ, хĕç виттĕр илеççĕ, куç хăваççĕ, тĕртеççĕ. Кищаки. Çип сарри кăларни. (Малтан çип çине вĕри шыв яраççĕ, унтан кайса кивеççĕ. Это же в Яншихове назыв. çип сурчăкĕ кăларни). Ib. Çип пĕçерни' или 'Çип хывни. Малтан кĕллĕ шывпа йĕпетеççĕ те унтан кăмакана улăм сарса, кăмакана пăрахаççĕ е чӳлмекпе лартаççĕ; сахал хутăр чухне хуранпа та пĕçереççĕ, пĕçернĕ çиппе кайран çăваççĕ. АПП. † Хамăра курайман тăшмансен, çип пек çинçе çĕртен татăлтăр. || Шнур. Альш. Çип çапнă пек тӳп-тӳрĕ лартса кайнă вăл хурăнсене (березы посажены совершенно прямыми рядами). || Отвес. Мыслец. N. Çип — тӳрĕ йĕр ӳкерекен хатĕр.

Çиçпе

’ис’пэ), назв. сел. Систеби, Урмар. р. Сред. Юм. † Çиçпе ачи куç хыврĕ. Ib. † Çиçпере ача пит нумай, салтака юрали пит сахал. См. çиçтĕпе.

Çиçтĕпе

назв. селения Систеби, Урмар. р. См. çиçпе. Сред. Юм. † Çиçтĕпе ачн — хура ача, вăя тухман, мансăр пуçне хĕр курман (кроме меня ни одной девицы не нашел). || Назв. леса. Хорачка. Çиçтĕпе (с’ис’тэбэ).

çит

(с’ит, с’ит’), достигать, доходить, доезжать, добираться, прибывать. М.-Чолл. Кăвак кашкăр калать: ан, çитрĕмĕр (слезай, мы доехали). N. Манăн (или: мана) киле çитесси инçе мар. Мне недалеко до дома. N. Вĕсем хулана пилĕк çухрăм çитсе кĕреймен. Они не дошли до города пяти верст. Сĕт-к. Орапая йăвăр тиярăмăр та, аран лăчăртаттаркаласа çитсе (çитрĕмĕр). N. Çитейместпĕр халĕ. Мы пока еще не доехали (до дома и т. д.), еще довольно далеко. ЧП. Икĕ усламçă килеççĕ, тарăн вара çитеççĕ. Çитин-çитмин мĕн тăвас, тавар илмесĕр юлас мар. Тим-к. Пуп çав вăхăтра киле çитнĕ, Украк часрах тухса тарнипе пупа çитсе çулăнса вара киле тарнă. Регули 1158. Вăл ман пата çитрĕ. Ib. Сан пата çитиччен килтĕм. Ib. 1127. Эп чӳркӳ патне çитрĕм. Чӳркӳ патне çитичченех шу тăрать. В. С. Разум. КЧП. Кĕркури çитнĕшĕн хĕпĕртесе, киле çитрĕç. Дошли до дома, радуясь тому, что Г. прибыл домой (с военной службы). Б. Яныши. Тăррисем хитре йоррисене йорлама çитеççĕ (прилетают). Баран. 86. Эпĕ хам çитес тенĕ çĕре çитсе пыраттăм. Изамб. Т. Пăр (град) карттус çине ӳкет те, пуçĕ патне çитеймест. Хора-к. † Ати кил-хошши çитмĕл отăм, çитмĕл отăма çитсессĕн атин килĕ полĕччĕ. (Свад. п.). Истор. Çар ертсе çӳренĕ чух вăл пĕр çĕртен тепĕр çĕре вĕçен-кайăк пек час çите-çите ӳкнĕ. N. Ыран тăват сехет тĕлнелле, завтра, приблизительно часам к четырем (тăват сехете — значило бы, чтобы в четыре часа быть здесь). || Догонять. Яргуньк. Кайсан-кайсан, çав лашана çите пырать (начал догонять), тет. Чураль-к. Лăпăрлă карчăк çите килет (догоняет, настигает), çӳхеме те çисе ячĕ, хама та çисе ярать. || Заставать, настигать. В. С. Разум. КЧП. Эпир авăн çапнă чух çăмăр çитсе çапрĕ. N. Ăшăмри чĕрем хускалчĕ, вилĕм хăрушăлăхĕ çитрĕ мана: хăраса чĕтĕресе тăратăп. Баран. 22. Вĕсем (гнус, насекомые) выльăха чĕрĕлех çисе ярасса çитеççĕ. || Доходить числом. Çутт. 142. Йăвăç пахчи пысăках мар, вăтăр ӳлмуççие анчах çите пырать (приблизительно доходит до тридцати корней). Чĕр. чун. яп. й-к. пур. 11. Сакăр пине çитсе перĕнет вĕт вĕсен шучĕ. N. Чĕмпĕртн чăваш шкулĕ те, 1862-мĕш çулта пĕр ачаран пуçланса 1870-мĕш çулта 9 ачана çитсе, шкул хисепне кĕнĕ. N. Пилĕк тапхăрччен хĕрĕхшер хут, хĕрĕхе пĕрре çитми суран туса çаптарнă. Арзад. 1908, 54. Инке пĕр купăста йăранĕнчен 15 пуç, тепринчен малтанхине З пуç çитейми каснă. Кратк. расск. 26. Эпĕ çĕр çинче çӳре пуçлани çĕр вăтар çул ĕнтĕ; çапах аттем-аннем çулĕсене нумай çитеймест манăн кун-çулсем, тенĕ. Орау. Вун çичче çитесси манăн тата пĕр уйăх; вунçич çул тултарма манăн пĕр уйăх çитмест. Мне недостает до семнадцати лет одного месяца. Регули 906. Воннă ут патнех çите пыратьчĕ. Было лошадей с десять. || Дожить, „достукаться“. N. Тĕнче тăрăх кайма патнех çитрĕмĕр ĕнтĕ, тенĕ Иван Петрович, хăйĕн юлашки ĕнине хырçăшăн илсе кайсассăн. Дожили (достукались) до того, что пришлось итти по миру, сказал Иван Петрович, после того, как увели у него последнюю корову за подати. N. Ситмĕле çитрĕм. Мне исполнилось 70 лет. Савруши. Çапла ĕнтĕ юлашки кун патне çитеççĕ (наступает...). N. Вилĕм ĕçне çитетпĕр. || Переходить, заражать (о болезни). Трахома. Упăшки чирĕ алшăлли тăрăх арăмне те çитрĕ. || Посетить, побывать. N. Ваçан çав арçын-юмăç патне те çитнĕ (посетил). Курм. Эпĕ Москова та çитнĕ. Я был и в Москве. N. Миçе хулана çитрĕмĕр, хамăр ял этемми курман. Во сколькях городах побывали, а своих деревенских не встретили. N. Халер аллă яла çитнĕ. Холера посетила пятьдесят селений. Кан. Кун пирки ĕç сута та çитсе пăхрĕ. Это дело побывало и в суде. Юрк. Виç-тăват çул хушшинче ку виç-тăват приказа çитет (перебывал в трех-четырех приказах). Ib. Çитнĕ çĕрте çырла темĕн чухлехчĕ. || Исполняться. N. Шухăшланă шухăш та тепĕр чухне (иногда) çитмес. N. Ун урлă калани çитнĕ. Шорк. Эпĕ шухăшлап та, çав авалхи çынсем сомаххи ман тĕлĕн (в отношении меня) çитсех пурать. Б. Яуши. Кушак çул урлă каçсан, ĕмĕтленнĕ ĕмĕт çитмест, теççĕ. (Поверье). Ала 62°. † Сирĕн пиллĕх пире çитес пулсан, ирхи сывлăш шывпе ким юхтăр; сирĕн пиллĕх пире çитмесен, Шурă Атăл çинче ким лартăр. || Доставаться; постигать. Хĕн-хур. Çынна хĕн-хур тăвакана тивлет çитмест (не даруется). Ст. Ганьк. Çав ылттăн хурт пылне хăçан та хăçан йӳçĕ çитерĕ, çавăн чухне çак çынна йӳçĕ çиттĕр. N. Мана мĕн çитсе ларчĕ, çавна эсĕ те асăнтах тытса çӳре. Ман çине çитни сан çине те çитмелле. N. Ĕçе тӳррипе тумасан, сирĕн çине ун çилли çитĕ. N. Сан суту пĕр сехетрех çитрĕ, тийĕç. N. Ăна та мĕн те пулсан çитĕ-ха. N. Кам пире çитнĕ инкекрен хăтарĕ-ши? || Достигать апогея. Орау. Эх, мăнтарăн çанталăкĕ! Пирĕн кун-çул çите пуçларĕ (какая благодать весною). Кан. Ак çитрĕ пурнăç. Альш. Ял çыннисем тиркешмесен, çитнĕ манăн пурăнăç. Ала 103°. † Ати лаши — сар лаша, кӳлтĕм тоххрăм чопмашкăн. Хампа ларттрăм сарă хĕр, сарай тавра çавăрăнтăм, ĕмĕр çитнĕн туйăнчĕ. || Доставать, быть достаточным, хватать. Альш. Пурне те çитнĕ чыс (угощене). Никам кăмăлĕ шăранмасăр юлни çук. Ib. † Улма йывăççине пас тытнă, ан чарăрсем, тăвансем: пире чыс çитнĕ. (Застольная песня). N. Кĕнеке çитмен пирки (от недостатка) сан патна вулама çӳреме тивет. Истор. Эсир мана кашни килĕрен виçшер кăвакарчăн, тата виçшер çерçи тытса парăр та, çитĕ (и довольно). N. Сире сахалпа çитес çук (малого количества вам недостаточно), сахалтан та (самое меньшее) сире пĕр пăт кирлĕ. N. Эх, çитмен пуранăç, мĕн чухлĕ çынна эсĕ тĕттĕме хăвартăн! N. Ачасемпе калаçса пăхасчĕ пирĕн, ун чухне мана ĕмĕр çитнĕн туйăнĕччĕ вара. ССО. Таванăмсем! пытанса выртасси çитĕ ĕнтĕ! О сохр. здор. Тӳшек питне малтан каланă пек вĕри шывпа вĕретсе тасат, вара çатрĕ те (вот и всё). N. Эпĕ мĕн çитменшĕн хамаăн чи çывах çыннăма сирĕн аллăра парăп? Чем люди живы. Симунăн вара пурăнăçĕ çитсе тăра пуçланă. Семен стал жить в достатке. Изамб. Т. Мункунта укçа илни çитмес (недостаточно того, что...), çăмартине те, хăпартуне те пухса çӳреççĕ (попы). Ib. Çитменнипе лашана сутса ятăмăр. N. Çитменнине тата атти (анни) пырса кĕчĕ. Ой-к. † Пус-кил арĕм сӳс тĕвет; эп те тĕвем, терĕм те, кисип çитмеç, терĕ, тет. Кисип илме карăм та, йăтти хăр-хам! терĕ, тет. Регули 247. Окçа çитменрен (scr. çитменирен) çӳремест вăл. Он не путешествует потому, что у него недостает денег. Ст. Шаймурз. † Шур кăвакал чĕпписем кӳл-кӳл урлă, сĕлĕ сапса сĕлĕ çитмерĕ. Н. Сунар. Халĕ ĕнтĕ, ватăлсассăн, ĕçлеме вăй çитейми пуçларĕ те, вăл мана хăваласа ячĕ, тенĕ. Н. Сунар. Вăл ĕлĕк çамрăк чухне аван ĕçленĕ те, халĕ, ватăлсан, унăн ĕçлеме вăйĕ çитейми пулнă. Качал. Патша хĕрĕ курчĕ, тит те, çакна, калать, тит: ма килтĕн, Йăван, тесе каларĕ, тит. Эпĕ пĕтни çитмеçт-и? Кай, атту пĕтетĕн эс те, тесе каларĕ, тит (она). Пазух. Сирĕн пек ырă çын, ай, умĕнче тата тутлă чĕлхем, ай, çитмерĕ. Кожар. Пичĕшин, кахаллипе ĕçлемесĕр пурăнса, çиме те çитми пулнă. Его старший брат стал скудаться едой. Юрк. Чиркĕве кĕрсен, çав аллинчи çуртисене кашни турăш умне çутса ларта пуçлат. Пурин умне те пĕрер çурта лартсан, пĕр турăш умне лартма çурта çитмест. Ib. Сана уйăрса пани çитмен халĕ. Мана мĕн чухлĕ патăр? N. Пурăнăç çитмен пирки выçăллă-тутăллă пурăнса аран ӳскелерĕм. ЧС. Ачасене татах тем çитмес: кушилти çăмартана капăр (вдруг, сразу) тăкса яраççĕ те, пĕри те пĕри илес тесе, сыранса ӳкеççĕ. N. Вăл панипе çитмерĕ. Данного им не хватило. N. Саххăрпа çитет поль. Сахару-то, поди, достаточно (т. е. больше не надо). N. Ĕлĕк пирĕн нихçан та çиме çитместчĕ. Якейк. Эс мана окçа тыр вырнăшăн кĕт çитимирах патăн (не додал). Ib. Çорт лартма Иванăн хатĕр çите пырать. Иван почти что приготовил материал для стройки. Яжутк. Çулталăкне çĕр сумпа çите. Будет достаточно ста (ассигнованных) рублей в год. Юрк. Çĕнĕ-çын чухне хунямăшне пĕр витре шыв карташĕнчи пуссинчен кӳрсе пама ӳркенекен çынна, халĕ тата таçтан аякран та пулин ирĕксĕр тултас пулат. Ахаль те чăлах япалана, наяна, çитнĕ те... тытăнат хуняшшĕне: пус та туса памарĕ, тесе, вăрçма. Собр. Ĕçсе çитнĕ, тек ĕçсе капан тăвас çук, теççĕ. Йӳç. такăнт. 37. Ну, кум, ан ятла çисе те, ĕçсе те çитрĕ. Манăн каяс ĕнтĕ, питĕ ĕçсĕр пултăм. || Касаться. N. Лашине куритене çитмеллех кăкарман. || Сравняться. Янш.-Норв. Тĕр таврашĕнчен вара ăна çитекенни те çук: ăна хуть те мĕнле тĕр пуçласа пар, вăл ăна пĕр самантах тума вĕренет. Собр. Тӳрĕ пурăннине ним те çитмĕ, теççĕ. (Послов.). N. Ача-пăчана ху куç умĕнче тытнине нимĕн те çитмест. N. Вĕсен çулчисене, кăларичченех (до вырытия корнеплодов), татманнине нимĕн те çитмест (лучше всего не рвать). N. Нумай тĕрлĕ суран пур, чĕре суранне çитеймест. N. Эсир ăçта мана çитме! Тăв. 37. Ну-у, кăна уш ан кала та. Ваньккана Кирукăн çитме питĕ инçе. N. Ку Якор патне çитес çок. Ему с Егором не сравняться. С. Айб. † Нумай пĕтет, сахал çитет, пĕрле тăнине мĕн çитет? || Приближаться. N. † Хăят çите пуçласан, хĕр пухăнать урама; Хăят çитсе иртсессĕн, хĕр саланат урамран. СТИК. Эс миçере? — Çирĕмре.— Эй сана салтака кайма вăхăт çите пырат иккен! (Выражает близость солдатчины, не указывая на приближение во времени). || Успевать, подоспевать. С. Айб. † Савнă тусăм аса килнĕ чух çитеймерĕм эпĕ чыспала. БАБ. Ку тукатмăш хĕвел аннă вăхăтра вилчĕ те, çĕрле пулса çитиччен ун вилни çинчен пĕтĕм ял пĕлсе çитрĕ. Собр. † Пире курайман тăшмансенĕн куçĕ ăçтан курса çитет-ши? Орау. Иванĕпе Макарĕ çитнĕ те унта (уж там, везде поспевают шедьмецы)! В. С. Разум. КЧП. Вăл килессе кĕтех тăрса урока çитеймерĕм. || Вернуться, обратиться на... N. Хам тунă йăнăшсем хамах çитрĕç, вĕсем пуçăм çинчи çӳçрей те йышлăланчĕç. Нижар. † Кайăк-хур пырать картипе, кайри мала иртминччĕ: эпир çакăнта ĕçсе çисе юрлани хамăр хыçран çитминччĕ. || Наступать. Юрк. Çитес пин те тăхăрçĕрмĕш çулта. В будущем 1900 году. Орау. Çитес хĕлте (будущею зимою) кĕлетне кăлараймăпăр-и-ха, сыв пулсан! Четырлч. Çитнĕ çулхи (наступившего года) куланай пулат, çак парăмсене тырă пулнă çул пурне те ытаççĕ. Якейк. Пирн те каяс çиттĕр поль. Поди и нам наступила пора уходить. (уезжать). СТИК. Çитес вырсарникун, çитес эрнере, çитес уйăхра. (В этих выражениях „килес“ не употребляют). Ib. Çитес праçникре тата килĕр. Кан. Етĕрнери эрех савăчĕ-çуртне çитес кунсенчех юсаса çитереççĕ (кончат ремонтировать). ТХКА. Тăхти, çитес çул клевĕр лартам-ха, сана вара клевĕр пăтти пĕçерсе парам, клевĕр кукли туса çитерем. Чхĕйп. Вара вăлсам çитес каç, юпа тăвас тенĕ чух, пĕр пĕчĕк сĕтел, тата тепĕр пĕчĕк пукан туса хатĕрленĕ. ГТТ. Ваттисенче вилнĕ. Умер (-ла) в старости. N. Анчах вăл вăхăт çитсех çитмен пулĕ ахăр (видно еще не совсем наступило). N. Ача çурални сакăр кун çитсен (когда исполнится в дней со дня рождения ребенка). ЧС. Манăн асанне вилни пилĕк çул çитет ĕнтĕ. НАК. Киле каяс вăхăт çитерехпеле, когда уже приближалось время отъезда. || В качестве вспомог. гл. N. Новгород пĕтĕмпех пĕтсе çитнĕ. Баран. 107. Тинех вара вĕллере йĕрке килсе çитет (наступает порядок). N. Вĕренсе çитсе кĕнеке вулăр, хытă çĕре кăпăк тăвăр. Ала 62. Пурте ларса çитсен, когда все усядутся. Ib. 80. Ĕçсе-çисе çитсессĕн, вырттарса çывратрĕç старике. Чăвашсем. Çутăлса çитсен, когда рассвело (-ет). Пĕтĕмпе тĕттĕм пулса çитсен, когда совсем потемнело (-ет). Виçĕ пус. 17. Начарланса çитет. В. С. Разум. КЧП. Микулай ӳссе çитнĕ. О сохр. здор. Пирĕн ĕçе çавăн пек: тасалса та çитме çук (т. е. не находишь времени привести себя в порядок). N. Çамрăк ачасем салтака кайиччен нумай вĕренсе çитеççĕ. N. Мĕнле ку чиновниксем, улпутсем пит „кăмăллă“ пулса çитрĕç? N. Килсе çитнĕ. N. Пурăнсан-пурăнсан, хай чир чиперех пусмăрласа çитет. N. Начарланнăçем начарланса çитнĕ. Чума. Вăй-хăвачĕ пĕтĕмпех пĕтсе çитнĕ (у нее). N. Выльăхсем самăрланса çитрĕç. Цив. Çырмана лашасене тытма пырса çитрĕ. Н. Сунар. Вăл ман пата чупса çитсе (подбежав), мана калар. Бес. чув. 4—5. Ун çинчен: ку пуйса çитрĕ, теме те юратьчĕ. N. Кунта халăх пайтах пуçтарăнса çитнĕ иккен. СВТ. Тата ача пĕр-пĕр чирпе чирлĕ пулсассăн та, сывалса çитиччен ăна шатра касма юрамасть, теççĕ. Альш. † Ӳссе пĕвĕм çитсессĕн, эпĕ усал пултăм-и? (Хĕр Йĕрри). N. Вĕсем мана эпĕ аптăраса çитнĕ вăхăтра кклсе тапăнчĕç. N. Курăк ирхине чечеке ларса çитет. N. Сан хаярлă-хунтан хăраса çитрĕмер. N. Сывлăшăм пĕтсе çитрĕ. N. Шăп тăват сехет тĕлне килсе çитрĕ. Пришед ровно в четыре часа (секунда в секунду, без опоздания). || Быть готовым (доходить до того, что...). Юрк. Хăшне пăхнă, ăна, юратлипе ытараймасăр, чуп-туса илессе çитетĕн. Н. Шинкусы. Тем парасса çитнĕ. Был готов отдать не знаю что. См. ахаль ту. БАБ. Юман хăй тĕреклĕ, çирĕп те, кăмпи те хăватлă теççĕ, курăнать; таçтан илессе çитеççĕ сассим (готовы взять откуда бы ни было). || В чувашизмах. Четыре пути. Çитĕнсен евчĕсем ăçтан çитнĕ унтан (отовсюду) пыра пуçларĕç. N. Ăçта çитнĕ унта, куда ни пойдешь — всюду... N. Ăçтан çитнĕ унтан, со всех сторон, отовсюду. ТММ. Ăçтан çитнĕ туйăма, кушак пуç пек хыпама.

çитер

понуд. ф. от гл. çит; доставить, довезти. Шурăм-п. Лаши аран утать, Ишеке ултă сехетрен тин çитерчĕ. Регули 81. Ман онта çитерес, онтан вăлсам исе каяççĕ. Б. Ятгильд. † Пичче мана усатса яр, уй-хапхи патне çитерсе яр. Юрк. Часах Карачăмне хыпар çитереççĕ. Кратк. расск. 20. Сывă халлĕн сан патна çитермесессĕн, санăн умăнта эпĕ ĕмĕрех айăплă пулăп, тенĕ. Пазух. Çичĕ тавлăк хушшинче çитмĕл киле çитерчĕ. Альш. † Чĕнтĕрлĕ кĕпер урлă каçарăр, çитес çĕре çитиччен çитерĕр. || Доносить. N. Ман сăмаха итлемесессĕн, сан çинчен уеса сăмах çитерĕп, тенĕ. || Доставлять. Тайба-Т. Кан. Хаçат-шурналсене вăхăтра çитерсе памасть (не доставляет). || Заставлять ходить, отсылать. N. Сĕтел кутĕнчен сĕтел кутне çитерет. Заставляет ходить от стола к столу (в канцелярии, не обьяснив толком, куда надо обратиться). || Удовлетворить. N. Вĕсен кăмăлне мĕнле çитерес-ши? || Сделать так, чтобы было достаточно. Юрк. Хуларан килнĕ тăванĕ укçапа таврăннă-тăр, тесе шухăшласа, хулара пурăнсаттăм, хулари пурăнăç пит кансĕр пулчĕ: куллен укçа кирлĕ, ниепле те укçа çитерсе пулмаст. Ирĕксĕр киле килтĕм. Кунта эсир ялта аван пурăнатăр пулĕ? тет. N. † Сиртен ытла савнă çыннăм çук, çитмен пулсан çитерĕр. Такмак. Çитмен пулсан çитерĕр, ытла пулсан ан айăплăр. || Ск. и пред. чув. З6. Çавăн пек хитре хĕре те тиркесессĕн, çын кулĕ. Çитменнине чĕлхи-çăварĕ тата ытла çитерет. || Истратить до копейки. Кан. Гата ӳсĕрличчен ĕçсе икшер лашапа урам тăрăх чупса çӳреççĕ. Çапла пĕтĕмпе 600 тенкĕ укçана çитереççĕ те, çĕрне кăлармасăрах, киле (домой) пăрахса тараççĕ. || Напастись. N. † Пирĕн аттен виç ывăл, ăстан калош çитерес (где напасешься на них калош!). || Исполнить. N. Вăл санăн ĕмĕтленнĕ ĕмĕтне çитертĕр. N. Халĕ ĕнтĕ вăл сирĕн пӳрнĕ ырăлăхне çитерсе пачĕ. N. Хăй çинчен каланине те туса çитернĕ (quaecumque de ipso praedicta errant implevit). || Доводить до... N. Хăйне хĕнесе суранлантарса пĕтернĕ те, вилес патне çитерсе пăрахса кайнă (избили чуть не до смерти, бросили и ушли). Орау. Ма апла нумайччен тытать-ши вăл? Çур-çĕре çитересех темеçт-и? Зачем он так тянет? Не хочет ли просидеть до двенадцати? N. Алла çамка çине, кăкăр çине, тата хул-пуççисем çине çитерменни аван мар. || Довести до конца (время). Яргуньк. Килте çав ача амăш макăрса çулталăк çитерчĕ (проплакала год), тет. Яжутк. Шăнкрин вара çулталăк çитерсе тухрĕ, тет. Толст. Пĕчĕкçĕскере, ниепле те урана çитерсе пусаймарăм. || Успевать. Изванк. Ĕлĕк пирĕн ялта кунран-кун выльăхсем нумайçем нумай вилсе пыраччĕç. Пытарса çитерме те çукчĕ (не успеваешь хоронить). || В качестве вспомог. гл. К.-Кушки. Епле эсĕ сехете ку кунччен упраса çитертĕн? Как ты сберег до сих пор часы? Кан. Халăх хушшинче ĕçлесси майланса пырать, çулталăк хушшинче таврари хресченсен выльăхне кăтартса çитернĕ. Изамб. Т. Эсĕ ку япалана киле çĕклесе çитереймĕн (не донесешь). ППТ. Шăтăкне çăварĕ патне чавса çитерсен (когда дорыли), тахçан та ан çухалтăр тесе, пĕр патак лартса хунă. Н. Карм. Кашкăр çиленсе çитнĕ те, калать: сана тавлашса çитереймĕн (с тобою не наспоришься). N. Пурне те тӳссе çитерекен (претерпевший) çăлăнĕ. N. Унăн пур йăнăшĕсене те кам пĕлсе çитерĕ. Тораево. Хăнисем тĕлĕннĕ: ку ухмах йăван ăштан тупса çитернĕ (откуда он все это достал). N. Вĕрентет пире вырăсла: пĕтĕмпех пĕлсе çитерейместпĕр (всего-то не познаем). Ала 98°. Кашнă çын килне кĕрсе çитеримастăн полсан (если не имеешь времени заходить в каждый дом), çынсен алăкĕсем патне анчах пырса чĕн.

çитĕн

(-дэ̆н), расти, войти в возраст.. БАБ. Çав ача çитĕнсен, пит пуян пурăнăçлă пулат (будет богатым), тет. Орау Вăсен ачипчисем çитĕннĕ ĕнтĕ (уже выросли). N. Çитĕнерехпе вара Стефан ашшĕ-амăшĕнчен пиллĕх илнĕ те... || Вполне развиться. Якейк. Çан арĕм кĕçĕр ача прахнă, ачн çитĕнсех çитнĕ, тет. Янтик. У çитĕнмесер (до срока) çуралнă, çавăнпа ытла пит начар. || Вырастать (о растениях). ЧС. Вăл çуртсем çумĕнче ларнă. N. Кăт тăхтасан, çарансем çинче курăксем çитĕнсе çитеççĕ. Полтава. Вилнĕ халăх куписем çитĕне-çитĕне лараççĕ.

çитĕннĕ

(с’идэ̆ннэ̆), взрослый. Пшкрт. Изамб. Т. Çитĕннĕ ача (лет 20-ти, в Сред. Юм. с 17 лет до 25). N. Çитĕннĕ хĕр, девушка.

çитĕ

(из çи+витĕ), покрывало; простыня, пеленки. Ал. цв. 16. Тӳшекки çине пурçăнтан тĕрлесе тунă çитĕ сарнă. Пазух. Çулĕ тусем çинче сăрлă çуна, унăн çиттисемех шур кĕççе. Чураль-к. † Манăн умри кĕмĕлĕм Атăл çутти пултăр-и? Манăн çири чаршавăм Атăл çитти (покрывало для Волга) пултăр-и? Альш. † Мана анне çуратнă, шур çиттипе чĕркенĕ. (Хĕр йĕрри). Н. Карм. † Сарă çу чĕрессисем ăçтан паллă? — Çине витнĕ çитти çӳçелĕ. Собр. Çитти-питти пархун-питти. (Сарай). N. Хăпарса выртрăм çитти витĕнсе. N. Ман хыççăн çиттисем çакланнă. Орау. Тӳшек çитти (простыня); ача çитти, пеленки (парадные, в которых, напр., носят в гости и пр.). || Скатерть. Альш. Темĕскерле çитĕ исе килтĕм. N. Сĕтелсем çине калама çук (лайăх) çитĕсем сарса тĕрлĕ йышши çимĕçсем лартса тултарнă.

çитсă

(с’иццй); ситец. Алешк. К.-Кушки. Йĕр-йĕр çитсăран арçын кĕпи кăна çĕлеççĕ. || Розовый. М.-Яльчики. Çитсă хут, розовая бумага. Ib. Çитсă чечек, розовый цветок. Ib. Çитсă пусма, розовый ситец. Ядр. Выл пасарне каяс мар, çитсă лентă илес мар, çурăм хыçне çакас мар: хĕвел пăхать — шуралат; ай, аки Укçине, ача тăвать — ватăлать.

çиччĕ хĕçĕ

особое бердо в 70 зубьев (шăл). Богдашк. † Ĕнер кайрăм пасара çиччĕ хĕçĕ суйлама. Стюх. † Атьăр каяр пасара çиччĕ хĕççи суйлама; çиччĕ хĕççи çут çип тиркет, начар ача хĕр тиркет.

çукалан

помыться. СТИК. Мунчара кăшт çукалантăм та, тухрăм. || Подлизываться. Орау. Ан çукаланса çӳре ĕнтĕ! Ах, пичусем килсен, пурне те валеçсе парăп (относителько калача, привезенного с базара). ЧП. И авланман ачисем, йăпăлтатать ашшĕне, çукаланать амăшне, авкаланать арăмшĕн. Каша. † Ай-хай ача (çавă пур), çукаланат амăшне, ачашланат ашшĕне. Сред. Юм. Çукаланать, лебезит, подмазывается, ластится.

çуйват

кричать, шуметь. Букв. 1904. Пӳрт патне темĕн чухлĕ ача-пăча пуçтарăннă. Вĕсем мана пĕр чарăнмасăр: вăрă, вăрă, хăмла çырли вăрри! тесе çуйватаççĕ.

çук

çок (с’ук, с’ок), несуществующий; часто передается русским нет. КАЯ. Çук вăрманта, шăтман хурăн кутĕнче çуратман мулкачă выртать. (Из наговора). ТММ. Тăван анне пек шанчăклă тус çук (с русск.). Изамб. Т. Эпĕ ик-виç кун йĕре-йĕре шырарăм; çук, тупаймарăм (нет, не нашел). N. Кунта та ыриях (= ырриех) çук. И здесь ничего хорошего нет. Регули 536. Çок, эс мана олталимăн! Нет, ты меня не обманешь! Якейк. Конта мана çиман çынĕ çок. Здесь обо мне все злословят. N. † Пирĕн улăхра (чит. улахра) Якку çук, куçа-куçăн пăхасси çук (вар. мăйăр чиксе тухасси çук). N. Пирĕн валалла ĕмĕтленмели çок ĕнтĕ! (Гов. старик о своей дальнейшей жизни). Нюш-к. Ним çукран (от нечего делать) нимĕр (или: ним çукран нимĕр çиес. Поговорка). Регули 356. Эп пытăм онта; старик килте çокчĕ (старика не было дома), вăрмана кайнăччĕ. Ib. 405. Вăл паян чӳркӳре çокчĕ (чуркӳре корăнмарĕ). Ib. 421. Онта утсам çок, онта пăлансам анчах. Ib. 423. Эп çок полăп онта (у др. эп унта пулмăп). Ib. 27. Эп паян каймаллаччĕ, утсам çок полчĕç (не случилось лошадей). Ib. 1230. Халь окçа çок полчĕ (не случилось денег), эп она ӳлĕм килме каларăм (велел). Ib. 45. Онта нимĕн çок пăхмалли. Там смотреть нечего. Баран. 100. Типĕ кунсенче ĕççыннине унсăр пуçне (без овощей) пурăнма та çук. Вомбу-к. † Тохас текен хĕр пор-и, илес текен ачи пор, лаç пор, лапас пор, ут çок та пӳрт çок. (Авалхи туй юрринчен). Кан. Вĕллесенче пыл çителĕклĕ çук пулсан, хуртсене сахăр шывĕпе тăрантмалла. Слакбаш. Унта йытти те çук! Там нет ни собаки! (т. е. нет никого). Изамб. Т. Сирĕн ĕçĕртен те çук, вăййăртан та çук. У вас нет ни работы, ни игры (ни уменья играть). N. Ура-алăсем, пилĕк-çурăмсем пĕрте çук (т, е. болят, отказываются от работы). || Пустой, ложный. Собр. Пире курайман тăшмансем çук сăмахсене пур тăваççĕ (измышляют ложное). || Не стоит. Орау. Ăна тумаллăх та çук. Ib. Унта калаçмаллăх та çук. Ib. Ăна памаллăх та çук, час паримасть вĕт вăл калле (не скоро отдаст). || Употребляется во многих чувашизмах. Орау. Кăçал çуркунне тырă пулмасть, тесе, никам та калас çук (никто не скажет). N. Вĕсем тӳрленесси çук ĕнтĕ. Им уже не исправиться. Юрк. Вăл туман пулсан, эпир нимĕн те тăвас çук. Кабы не он, мы ничего бы не поделали. N. Кăнтăрла ăсене те тухма çук, пире те тухма çук. N. Илессӳ çук эс мана. Ты меня не возьмешь замуж. Регули 379. Эс она йăтас çок. Тебе его не поднять. Ib. 75. Эсĕр ĕçлес çок. Вы не будете работать. Ib. 70. Манăн паян ним те ĕçлес çок. У меня сегодня нет никакой работы. Ib. 76. Эп ĕçлес çок конта. Я не буду здесь работать. N. Хăйсем тăранни çук, варланни, путни анчах. Они не наелись, а только перепачкались и перевязли. Янтик. Ман кунта никампа калаçмалли те çук. Мне здесь не с кем говорить. Ib. Ман кунта ним сăмахламалли те çук. Мне здесь нечего (не о чем говорить). Ib. Ман кунта никампа калаçма та çук. Мне здесь не с кем и поговорить (ни с кем не надо говорить). Якейк. Ман паян ниста та каймалли çук. Я сегодня никуда не должен итти. Ib. Нистан та ман окçа илмелли çок. Мне неоткуда взять денег. Ib. Ман никам патне те тохса çуремелли çок. Мне не к кому сходить. Сред. Юм. Эс хôлана амма каян? — Ахалех, корма çиç каяп.— Корма çиç каяс пôлсан ôнчол çӳресси те çôк (нечего и ходить, нет необходимости и итти). Чăв. и. пур. З. Эрех пулсан, пурте пулать: çука та пур тăваççĕ, курнине те курман пулаççĕ. N. Вуник тенкĕсĕр çук. Дешевле 12 руб. не окупишь. Без 12 руб. не обойдешься. N. Манан конта никампа поплесе кăмăла оçма (развлечься) та çок. ЧС. Халь курас килет те, халь çук ĕнтĕ курмалли. Пазух. Эп вăрмана карăм çук (не хаживала), кукăр йывăç касрăм çук (не рубливала); эп усала карăм çук (не выходила), усал çумне выртрăм çук (не лежала). Усал çумне выртиччен, ыррăн ури-вĕçне вырт. Орау. Вăл ахаль калаçать, унăн ăна тăвасси те çук. В. С. Разум. КЧП. Мĕн туса çӳрен унта (зачем ты будешь ходить в школу), вĕренессӳ çук сан (не будешь учиться), эсĕ ахаль ĕçрен таратăн. N. Ырă йывăç усал çимĕç кӳни çук. Не бывает того, чтобы хорошее дерево принесло дурные плоды. Ау 169. † Шурă хăва каснă çукчĕ (не случалось рубить), ывăнтарчĕ хулсене; йывăр хуйхă курнă çукчĕ, çурчĕ çамрăк чĕрене. Собр. Кирек те хăш пӳрнене çыртсан та, ыратмасăр çук (непременно заболит), теççĕ. (Послов.). || Нельзя. N. Çырмалли тата нумайччĕ, анчах кунта нимĕн те çырма çук. Альш. Унтан вара Пукрав ерни тухмасăр ниçта кайма та çук. N. Унта каймасан çук. Нельзя не пойти туда. N. Малашне те çапла пулас пулсан, пĕтрĕн вара!... кăна мĕнле те пулсан тумасан çук (как-нибудь да надо сделать). Орау. Ачи аван вĕренет, ятлама çук. Мальчик учится хорошо, похаять нельзя. Коракыш. Хамăн каймасăр çук-ха, хамăн каяс-ха. Мне необходимо итти (туда) самому. Убеева. Манăн вĕренме каяс килет, анчах аттесенчен иртме çук, тет. Кан. Ача-пăча кĕнекине кун пек йăнăш ярса тултарнине чăтма çуках (нельзя выносить). О сохр. здор. Ĕçлекен çыннăн канмасăр пурăнма çук (без отдыха нельзя жить). N. Курăса (курса, курс) никам аллине пама çук (поручить некому). Альш. Тырă пулнă кăçал калама çук аван (несказанно хорошо). || N. Сан тăшманусем пултарас çука шухăш тытса тăраççĕ. || Недостаток, нужда. ЧП. Эпĕ çамрăк пĕве ӳстертĕм çук та пур хушшинче. N. Çук пирки тарăхса пурăнаççĕ (бедствуют). || Бедный, неимущий. Хора-к. Пор поршăн коллянать, тет, çок çокшăн коллянать. Ск. и пред. чув. 71. Анчах асту: Михетер хĕрне памаст çукалла (в бедную семью). N. Тăван-йыш, хута кĕрекен хуйхăлă чух пулăшать, çука пани вĕсенчен те ытла çĕклет. N. Çуксем, бедняки. || Бедность. ТММ. Çукăм çукпа пултăр, пуррăм хампа пултăр. Ib. Пуянлăхăм пур, çукăм çитмест. (Поговорка). || Пустяки. Юрк. Унта çукпа кун ирттерсе лармалла тăватăн (заставляешь проводить день за пустяками). Ib. (Хаярскер) вĕсене те хăш чухне çукшăн (из-за пустяков) ятласа пăрахат. Орау. Çукпа хăтланмаçть. Пустыми, бесполезными делами не занимается. Ib. Çукпа çӳремеçт. За пустяками не гонится. N. Епле эсир мана çукпа йăпатасшăн? N. Ĕçсĕр ирттернинчен ытла тата çука калаçакан, тĕпчесе çӳрекен пулса каяççĕ. N. Мана курма тесе кĕрекен çука калаççĕ.

çул

çол (с’ул, с’ол), год. Альш. Çакă улт-çичĕ çул хушшинче, за последние за эти 6—7 лет. Ст. Чек. Укçипе пĕр çул вăкăр, пĕр çул тына илеççĕ. N. Пин те пилĕкçĕр аллăмĕш çулсенче, приблизительно в 1550 году. Н. Карм. Ефим пичче вилни икĕ çул ытла ĕнтĕ (уже больше двух лет, как...). ТХКА 69. Выçлăх çулне, ытти ачасемпе пĕрле, ман шăллăма та Мускăва илсе кайнăччĕ. Чт. по пчел. № 17. Пĕр сакăр çул пулĕ, лет восемь тому назад. N. Çтена çине кашни çын ячĕпе (во имя), вун çул иртсен вилнĕ çынсен ячĕсемпе пĕрер çурта лартаççĕ. Чăв. й. пур. 5. Пĕр виçĕ çул хушшинче (приблизительно за три года) пирĕн ял пит улшăнчĕ, ĕнтĕ. Изамб. Т. Авланни тăватă çул иртсен, через 4 года после женитьбы. N. Вĕсем икĕшĕ çул сиктермесĕр çуралнă. Они погодки. Ала 25. Иван, эпĕ сана ырăлăх турăм, эсĕ те мана виçĕ çулсăр ан ман. Сред. Юм. Куккук алтнă чохне: эп вилесси миçе çол, çавăн чол алт, теççĕ. (Поверье). Кан. Хусанта, клиникре, 10—12 çулсем куçсăр пурнакансене те тӳрлетсе яраççĕ. Ib. Вăл амана (пчелиную матку) унтан илсе, ик çул çине кайнă ама (матку) ямалла. N. 1850-мĕш çулсем персе çитнĕ: тĕне кĕмен чăвашсем авалхи чăваш тĕнĕпех пурăннă, тĕне кĕнисем пĕтĕмпех тутар енелле сулăна пуçланă. Виçе пус. 6. Пĕр вырăна çул сиктермесĕр тырă хыççăн тырă акса тăрсан, çĕр тăнчах хăрса, начарланса юлать. N. Сыв пул, тăванăм, нумай çула! Шибач. Виç çола кĕрчĕ ĕнтĕ — кайман. Уже третий год, как не ездил. || О возрасте. Орау. Ик çул çурхи ача. Ребенок двух с половнной лет. Ib. Пилĕк çула çитесси тата ик уях-ха. Остается два месяца до пяти лет. Юрк. Çулă авланма çитнĕ. Ты уже жених (тебе пора жениться). N. Ман çак ача виç çолшĕнче (по третьему году) тин отма поçларĕ. N. Вăл çирĕм çул тултарнă. Ему уже двадцать лет. N. Вăл çирĕм çула çитнĕ. Ему двадцать лет. N. Санăн аслаçу сакăрвунă çултан та иртнĕ пулĕ (т. е. ему за восемьдесят). Баран. 158. Час-часах уяр çулсем те килкелеççĕ. N. Ытлашши кунлă (высокосный) çул (ытла кунлă çул). N. Çул — год (возраста), пропускается в выражаниях: çирĕме, çирĕм икке çитсен; эсĕ миçере? — Утмăла çитнĕ, утмăла пуснă (60-ый год , утмăлтан иртнĕ, утмăлсенче пур-тăр (60-ти лет, а м. б. и больше), утмăлсене çитнĕ (лет шестьдесят, но не больше?), утмăлсем патнелле çитсе пырать пуль ĕнтĕ. Янорс. Мана тăхăр çул çитсен, эпĕ вара вăтана пуçларăм. Ивановка. Эпир Хусан кĕпĕрнинчен куçни пĕр пилĕк-улт çул иртсессĕн, пирĕн яла шкул лартса пачĕç. Ib. Çула эпĕ Чĕмпĕре прошени ярса пăхрăм та, мана калла, çул иртнĕ (прошли годы, слишком стар), тесе, çырса ячĕç. Трень-к. Мана аттепе анне, эпĕ çичĕ çул тултарса саккăр çула кĕрсенех (как только мне пошел восьмой год), хут вĕренме пачĕç. Симб. Эпĕ хама хам астума улт-çич çултанпа тапратрăм. Я помню себя лет с шести-семи. Ib. Вĕсем вĕренсе тухсан, эпĕ те тăхăр çултанпа (с девяти лет) шкула çӳре пуçларăм. М. Карач. Эпĕ астăватăп хам пĕчик чухнехине пилĕк çултан. Я помню себя с пяти лет. Альш. Эсĕ ачăна илме тепĕр çулне кил, ун чухне лайăх вĕрентсе кăларăп, тесе, каласа ячĕ, тет. N. Шкулта первейхи çулне вăл шатрапа (чечепе) чирленĕ. ГТТ. Эпĕ астума тытăнатăп пилĕк çулта чухне. СТИК. Манпа пĕр çулта. Мы ровесники. Ib. Хăйпе пĕр çултараххипе, с человеком, который приблизительно того же возраста. Урмай. Вунă çулта чух, вунçич çулти ача пек (он был). Изамб. Т. Пирĕн ялта пĕр сакăрвун пилĕк çулти (лет восьмидесяти пяти) старик пур. Ib. Шăллăмсем: пĕри сакăр çулта, тепĕри пилĕк çулта. Одному из моих братьев (которые моложе меня) восемь, а другому пять лет. Шинар-п. Ун чухне эпĕ пĕр çичĕ çулта анчахчĕ. Тогда мне было лет семь, не больше. Иваново. Ку ачасем нумай çулта пулман: чĕлхесĕрри пулĕ пĕр ултă çулта (лет шести), тепĕри унтан кĕçĕнни (моложе его) пулнă. N. Эпĕ ун çулне çитес çук. N. Çулĕ çав пулчĕ. Нынче такой год. N. † Çарăмсанăн леш енче хĕвелтен те çутă чечек пур. Шанмасса çулĕ килĕнччĕ. Ах, тăванçăм, уйрăлмасса çулĕ килĕнччĕ! Б. Олг. Каран, пер порнсан-порнсан, салтака чĕнчĕç пичия пин те сакăрçĕр вонвиç çолта. ТХКА 71. Шалта Иванĕ, пирĕн Петтяпа пĕр çултаскер: эпĕр шурă пăтă çиетпĕр, тесе мухтанать, тет, вара... Орау. Кăçалхи çулта, çак иртсе пыракан çулта, в текущем году. Ib. Пĕр ватă суккăр анчах: виçĕ çулта пĕре (раз в три года) вунвиçĕ уйăх пулать, тет. Регули 930. Ку çолта çаплах вăл чĕнсе. ТММ. Аллă çултан — паллă. Ялав. Пĕр çулне (как-то в один год) пирĕн атте саппашкă капанĕсене хураллама кĕрĕшнĕччĕ. БАБ. Миттюс, вăл пирĕн ялсем, старик: пĕр утмăл çула çитнĕ. N. Чарăнма йĕрки çук, тепĕр çулсăр чарăнмаç, теççĕ (война). N. Вăл ман çола çитсе вилчĕ. Он умер в моих летах. Ст. Чек. Çул урлă, через год (аlternis annis). || Возраст, достаточный возраст. МПП. † Савнă тусăм, хура куçăм, илеймерĕм çулăм иртиччен. СТИК. Ун çулне çитес çынсем-и вара эпĕр! Нам-ли уж дожить до его лет. Т. Григорьева. † Ĕнтĕ пĕвĕм те пур, çулăм çук. Янтик. † Пиреех те çырнă çын ачи лартăр халĕ çулĕ çитиччен. Подл.-Шигали. Çавă Шăхальсен, ай, хĕрсем, ларччăр халĕ çулăм, ай, киличчен (до моего совершеннолетия).

çуллăх

çоллăх, промежуток времени, равный году. Панклеи. Эп сана çичĕ çоллăх (на 7 лет) вăхăт паратăп. ЧП. Пĕр укаллă тутăр пĕр çуллăха (его хватает на год). Коракыш. Эпĕ хĕрĕме вуник çуллăха ывханса (= ылханса) ятăм. Ала 17. Пĕр вуник çул(л)ăх та пулин ăвăл ача курасчĕ.

çулхи

встреч. в соединенни с числ.— имеющий... лет, годов. N. Эпир лаша олăштартăмăр, хамăр тăват çолхи кĕсре илтĕмĕр. Бгтр. Урапа патĕнче лараканĕ пилĕк çулхи (пятилетний) ачи пулнă, тет; лешĕ, пĕчикки, алри ача пулнă, тет.

çул

çол (с’ул, с’ол), дорога. Б. Олг. Çола тохсан, ут йăлăнчĕ (= ывăнчĕ). Бес. чув. 1. Ку пасар çул пăсăлас уммĕнхине пурте пĕлеççĕ. Все знают, что этот базар бывает перед распутицей. Орау. Вăрманпа çул пур-и? Ib. Вăрман виттĕр çул пур-и? Ib. Кӳл тăрăх çул çук. Ib. Уйра та çулсем хурала пуçларĕç, çуркунне пулать. Дик. леб. 47. Йывăç лартса тухнă çул тăрăх. N. † Урам йĕрĕ (след моих ног) çул пултăр; çак ял ачи тус пултăр. Регули 20. Килнĕ çолпа кайлах карĕ. Вернулся тем же путем назад. Ib. 637. Çол олăхпа лайăх-и? Хороша-ли дорога лугами? Ib. 1104. Çол вăрманпа каять. Дорога идет лесом. Ib. 1441. Эп каймастăп, çол осал (утсем килте çук.) Ib. 1444. Кăтарт она çол, вăл ак çохалтăр. Ib. 1446. Мана çол кăтартса яр, манăн çохалас марччĕ (чтобы мне не заблудиться). Якейк. Вăрманта çол пит тăвăр (узка): ик орапа тĕл полсан, иртме кансĕр (трудно разъехаться). Ib. Ман тор лаша çол лайăх ертсе пырать. Ib. Çол ик аяккипа та канав пырать. Ib. † Мăн çол çинче опос вырĕс: валти лаши пасарнă, хӳри-çилхи кăвакарнă, сол тытасси йăвăр поль. Изамб. Т. Ул йĕрпе пĕр пилĕк çухрăм кайсан, пĕр çула тухнă. Шурăм-п. Кушак çул татсан (перейдет, пересечет), телей пулмаçть. Ст. Чек. Çула кайнă чух кушак е çын çул урлă каçса кайсан (если перейдет), çул ăнмас, тет. ТММ. Каякана (для идущего) пĕр çул, шыракана çĕр çул. (Послов.). N. Эсĕ каяс çул çинче. N. Çак вăрман хушшипе кукăр-макăр çул каять (идет извилистая дорога). С.-Устье. Эсĕ çул пĕлетĕн-и çак вăрмантан тухма? тет. Салтак калат патша ывăлне: йăвăç тăрне хупарса пăх: хĕш енче çутă пур. Çав енеле турат хуçса пăрах, тет. Патша ывăлĕ, хупарса, турат пăрахрĕ, тет. Кайран, патша ывăлĕ ансан, çутă енеле кайнă, тет. Кайсан-кайсан, пĕр пысăк çурт патне пырса çитрĕç, тет. Коракыш. Вĕсем, çул çухатса (заблудившись), нумай макăрса çӳренĕ. Изамб. Т. Кĕркунне, çул ӳксен (когда установится санная дорога), сутта каяççĕ. Ала 81. Килесси килетĕп те, çул яр мана, терĕ, тет, старик. Поехать-то поеду, но только пропусти. Кан. Пĕр маях çăмăр, тата çул начар тăрĕ. Ала 66. Сĕт çулпа тухса карăмар, çу çулпа килсе кĕтĕмĕр. Сред. Юм. Çôл уçăлчĕ. Дорога теперь открыта. Ib. Çôл сăхă. Дорога тяжела для езды (зимой). Баран. 201. Пĕтĕм çул çийĕ вилнĕ çын пулнă. По всей Дороге валялись трупы. В. С. Разум. КЧП. Çынсем пĕр маях уттараççĕ çулпала. Юрк. Улпутпа лаккей çулпа ларса пыраççĕ (едут в экипаже). Букв. 1904. Çул хура, лавна ху йывăртарах тиенĕ, çапах тата лашуна хĕнетĕн. Альш. Унта та çулсăр çĕртен çӳреме çук. И там нельзя ехать по тому месту, где не проложена дорога. Ib. † Кăçал ыраш пуссисем пит аякра: ялан кукăр çулпалан каймалла. N. Землянкă йĕри-тавра чăрăш турачĕ лартса çаврăннă икĕ ерет, пĕтĕм çул туса пĕтернĕ. Орау. Çул çемçеличчен (юр йăшиччен), до распутицы. N. Çул картланаччен (осенью). N. Çулсем çинче шăнса вилнĕ сала-кайăкĕсем выртаççĕ. || Путь, путина. Кн. для чт. 136. Çул килнĕ майĕпе шăнкăрчăсем кăшт канчĕç те, унтан часрах хирсене, çаранлăхсене çырмасене вĕçе пуçларĕç. N. Мана ама-çури пайтах ылханчĕ: кайма çул, килме вут, тетчĕ. N. Çул çинче тутар мĕн пулассине шухăшласах пырать, тет, теççĕ. (Послов.). М. Тюмерли. Вара, пурте пухăнса çитсен, çула тапранса каяççĕ. Вĕсем кайнă чухне пит шавласа каяççĕ. N. Çол çинче лайăх килтĕмĕр. Сред. Юм. Çôл çӳреме каякан çынна: çôл ăнтăр, тесе, каласа кăларса яраççĕ. N. Москваран Перĕм çĕрне çитесси пайтах çул. ЧП. Кĕркунне пулсан, çуна çӳлĕ ӳксен. КС. Çулне ял тулашĕнчен ячĕç. Заставили ездить проезжих мимо деревни. N. Унтан çул ямаççĕ! Там запрещают ездить! КС. Унтан çул каймасть. Там ехать не надо, не эта дорога. Регули 636. Çол шупа вăрăм. Ib. 31. Вăлсам çол çӳремелли турĕç. N. Çула тухнă чухне, при выезде в дорогу; çула тухса кайнă чухне, в самый момент выезда (выхода) в дорогу. Ст. Чек. Сирĕн патăра кĕме çул килмерĕ (не случилось пути). Ib. Ваня пуян патне кайма çул килмес. Ib. Çула кайнă чух кушак е çын çул урлă каçса кайсан, çул ăнмас, тет (пути не будет. т. е. не достигается цель путешествия). Лашм. † Çӳрен утма ятăм çул çуреме, тытма чĕлпĕр вăрăм пулмарĕ. N. Ырă çынпа çула тухсан, çул иртнине сисместĕн, теççĕ. (Послов.). Альш. Инçе çула хĕр парсан, килни-кайни курăнмас. N. Эсĕ хăвăн чуру Иосифпа пĕрле çула пынă. Янтик. Çул кĕске пултăр тесе, уйăрăлнă чухне пĕри те пуса инçе каять пулсан, тепри ăна: çул кĕске пултăр ĕнтĕ сана, чипер кай, тет. Ир. Сывл. ЗЗ. Çул парах! Кан. Враг. † Хĕрсем çулĕ ăстăльте? Аслă урамăн варринче, хапха умĕнче сак çинче, симĕс сатăн айĕнче, пурçын тĕрри аллинче. Сред. Юм. Çôл питĕрнчĕ. Нигде ходу нет. N. Ыратнине чăтаймасăр, эпĕ çула тăршипех (всю дорогу) кăçкăрса макăрса пытăм. Сунт. Çул çине тухакана укçи те, япали те кирлĕ вĕт. N. Аяк çол, дальняя дорога. N. Пире кирлĕ япаласем çул çинче килме тухнă (уже в пути). N. Кил çулĕ çинче, на дороге домой. КС. Манăн çулĕ уçăлнă. У меня нет препятствий. Собр. † Инçе çултан хурăнташ турăм ĕмĕрлĕхе пĕрле пурăнасшăн. || Проход. Янтик. Халăх ик айккинелле уйăрлса (сирĕлсе), ăна иртсе кайма сарлака çул турĕç (пачĕç). N. Ывалĕ килте мар-тăк — икĕ айкки пĕр çул сана. || Дымовой проход. Пир. Ял. 1928, № 51. Анчах, кăмакан тĕтĕм çулĕ нумайрах пулас пулать. || В перен. смысле. Собр. Куçсăр çын хăй умăнчи чашки çинче те çулне тупаймаçть, теççĕ. (Послов.). Толст. Ку манăн çулпа килмерĕ, ӳссĕр тавăрăнчĕ, курăнать, терĕ, тет. || Назв. духов. N. Унтан кайран турă çулне пăтă, турă амăшĕ çулне юсман паратпăр, теççĕ. || Встреч. в выражении: N. † Вăрманта упа, аннеçĕм, хирте кашкăр, аттеçĕм! Ăçта хурам-ши пуççăма? Çӳлелле пăхрăм — çул çӳлĕ, çĕрелле пăхрăм — çĕр хытă. || Грива? (Срв. тюрк. jaл, грива). Пазух. Хура лаша çулĕсем, пĕкĕрен çӳлĕ пуçĕсем. || Влагалище. Сборн. по мед. Пит хытă ыратнă чух, ача пуçĕ хăвăрт килсе çулĕ çурăласран, ача пуçне кăшт тытас пулать. || Право. N. Манăн çол пор.

çул çӳрекен

путник, странник, путешественник. ЧП. Çул çӳрекен ача.

çулăх

(с’улы̆х), приставать, привязаться. Чăвашсем. 12. Унта ырăсем çулăхмĕ-ши? Кунта вилĕ пымĕ-ши? Кама 51. Шăрчăк! Ман хĕр патне çулăхма-и? Хорачка. Ман çомня çолăхрă, нимпе те орăлмарă çа çын. Альш. Ан çулăх, ан çыпçăн. Ерк. 122. Хĕвел çутти йăл пăхсан, мĕнле чĕр-чун савăнмĕ? Маттур каччă çулăхсан, мĕнле сар хĕр çаврăнмĕ? N. Вара сана ниепле чир-чĕр те çулăхаймĕ. Тогда к тебе никакая болезнь не пристанет. СПВВ. Вăл çулăхать — ерет, тытать, усал çулăхать. N. Вăпăр çулăхнă. Чăвашсем 2. Вăл такана çине çĕçĕ хураççĕ; çĕçĕ хумасан: усал çулăхать, теççĕ. N. Нимĕнле усал-тĕсел те, çын пăсни, хаяр сывлăш ун çумне ан çулăхтăр. Б. Олг. Отин (чит. один) ман çомне (= çома) çолăхат (всё привязывается). Ст. Чек. Ача çуралсан, пӳсĕр çулăхасран çӳхе çĕре çулчине (лист „шур эрĕм“) çыхса хураççĕ. || Путаться, связываться. Шорк. Вăл çавăн арăмĕ çомне çолăхнă, тет, тем (говорят, будто он спутался с его женой; в Сред. Юм.— çавăн маткине çыпăçнă). Ст. Чек. Ан çулăх. Не связывайся. Ib. Унпа çулăхса ан çӳре. Не путайся с ним. Альш. Кама пырса çулăхнă! С кем сошелся! Çулăхнă çулăхмаллинех! Нашел с кем связаться. Собр. Упаран хăтăлнă, кашкăра çулăхнă, теççĕ. (Послов.). Якейк. Ахаль мар ку, шта та полин çолăхнă полмалла (ему попало), ытла нумай окçа тыткалать. (Янт окçая топни, вăрлани). КС. Усал çынна (çынпа) çулăхрĕ. Напал на плохого человека, || Накинуться, напасть, налететь. Ск. и пред. чув. 46. Ăна: пĕве пĕвеленĕ çĕре пĕрре те пымастăн! тесе, çулăхрĕç. || Захватить силою. Сĕт-к. || Охватить. Кан. Çунакан ленттăран çулăм часах пĕтĕм театтăра çулăхса илнĕ. || Заниматься каким-либо делом. Кан. Лаша патĕнче çулăхса çӳреме çав тери юратать вăл.

çум

çом (с’ум, с’ом), бок. Яргуньк. Эпĕ çума хыпаларăм та, манăн çумра пĕчĕк çĕçĕ пур. Орау. Хĕççине çумне çакса çӳрет (с боку). || Место, находящееся рядом. Регули 1131. Пирĕн ял çомĕ çулла вырăн. || Употреб. в качестве послелога и обозначает больщую близость к предмету. Для различных лиц: çума (çумма), çумна, çумне, çумăмăра, çумăра, çумне, çумĕсене, çумра (çумăмра), çумăнта, çумĕнче, çумăмра (çумра), çумăрта (çумра), çумĕнче (çумĕсенче). В некот. гов. встреч. сан (хăвăн) çомра, сирĕн çомра. Регули 1139. Вăл ман çома кисе тăчĕ. N. Ку хутне сĕтел çумне çыпăçтарăп (безразлично, к какой части, или с какой стороны стола). N. Хĕрес çумне пăталанă. Изванк. Тата кирек мĕн сиен пултăр тесе, çурт çумне пĕр-пĕр çĕре укçа пырса чикеççĕ. N. † Сартумккаран илтĕм сар лаша, Самар лапки çумне кăкартăм. N. Шкул пӳрчĕ çомне çĕр касса панă. Завражн. Ман çомран пĕр виç аршăн аякра утса пычĕ (шел рядом аршина на три от меня). Толст. Çынсем çунисем çумĕнчен (рядом с..) тумтир çухисене тăратса утса пыраççĕ. N. Тата урапа тул(к)кисене Рамансен çумне çакнăччĕ те, вара Михаил Павлов манăн урапа тул(к)кисене исе кайнă. Кĕвĕсем. Савни, çумна кĕмесен, сăмах ан хуш, куç хĕстер. Тайба-Т. † Чипер ача кулянат савни çумне кĕменрен. N. Вут çумне, сулахай енне сĕтелпе тенкел лартаççĕ. N. Шкул çумне темĕн тĕрлĕ аван анкарти, тата пахча туса хучĕ. Регули 1138. Пирĕн çомра (рядом с нами) порнать; вăл ман патра (у меня) порнать. Ib. 1136. Кăмака çомĕнче (у печи) тăрать (выртать). Ib. 1134. Йăвăç çомĕнче (йăвăç айккинче) çакăнса тăрать. Висит на дереве. Юрк. Юпа çумне ăвăс çурта çутса лартаççĕ. Пазух. Хăйĕ ларать хурăн, ай, тăрринче, çунаттисем пĕлĕт, ай, çумĕнче. МПП. Пыршă çумĕнчи çу. Юрк. Ачана мĕшĕн йĕртетĕн, кӳр-халĕ хама, тесе, хунямăше йĕрекен ачине хăй çумне (хăй аллине) ыйтса илсе йăпата пуçлат: апу, ачам, мĕшĕн йĕрен, ан йĕр! Ачи аван иккен, ашшĕ пекех! тет (упăшки салтакра чухне пулнă ача çинчен). Регули 1140. Орăх утсам çомне кӳлтĕм; орăх утсам патне ятам. Ib. 1132. Йăвăç çомне тăратрăм. Ib. 1133. Ман алă çомне çипĕçрĕ (= çыпăçрĕ). Козм. Пăраххот кантор çомне ларат (пристает). Тăв. 35. Иртнĕ вырсарникун Карук вăйăра ман çума кĕнĕччĕ. Истор. Ун çумне сыпса тата пысăк çурт тутарнă. N. Утă çумне кăкарса таки ан тытăр. N. † Сарă варăм хĕрсене хамăр çомала лартрăм. Шибач. Контине (свое лукошко) йоман çомне çакрĕ те хварчĕ. Регули 1135. Орăх тавраш çомне хотăм. ТХКА 105. Ман пуртă тикăра çурмаран касса татса, пĕр хыр çумне (в сосну) тăрăнса ларчĕ. Хыр çумĕнчен пурта кăларса илтĕм. Рук. календ. Квитанция çумне (к квитанции) пичет пустар. Ст. Шаймурз. Ăйхăран вăраннă çĕре сĕтел çумне çырса хунă. Когда она проснулась, нашла надпись... О сохр. здор. Ерекен чир сывă мар çынăн ӳчĕ çумĕнче анчах пулмасть, унăн кĕпи-йĕмĕ çумне... те çыпçăнса юлать. Юрк. Стена çуммĕнче пĕр кĕсле çакăнса тăнине курсан, пĕр вырăсĕ çав кĕслене аллине илет те, тытăнат кĕсле калама. Ib. Çтена çумĕнче вĕсем тĕлĕнче кĕлетки çакăнса тăрат. Кан. Куславкка урамĕсенче, çтенасем çумĕнче: индустри зайомĕ облигацийĕсене илĕр, тесе, çырса пĕтернĕ. N. Сулахай пĕçĕ çумчен шенеле çĕмĕрсе карĕ, ӳте кăшт анчах лекмен. N. Ман çĕлĕк çумĕнче сан мĕн ĕç пур? N. Уруна хорăн çомне хырса тасат. Хорăн çомĕнче тасат. Кан. Çуртсем çумĕнчи вывĕскăсем çине чăваш чĕлхине темле те кукăртса çырса хунă (написано искаженным чув. языком). N. Çтина çумне çырса хăварсаттăм. N. Арча çумне питĕркĕç тунă. К сундуку приделали запор. N. Урана йăвăç çумĕнче хырса тасатрăм (выскоблил, вычистил). Н. Кожары. Çĕççе кăмака çумăнче хырса çивĕçлерĕм. N. Ман урасем пылчăклăччĕ. Эпĕ карăм та, юпа (хурăн) çумăнче тасатрăм. N. Юпа çумне кайса тасат уруна. N. Хурăн çумăнче уруна тасат. (Это верно). N. Урана картлашка çинче тасатрăм. Н. Лебеж. Çурçĕр тĕлĕнче çумран (с моей постели, буквально „от меня“) тăрса карĕ. Артюшк. Туратне пĕрене çумĕнчен касса пăрах. Очисти бревно от сучьев. Орау. Ах, мур! сан çулăнта çынсен ачисем пурăнăç çумне кунĕн-çĕрĕн ĕçлесе хушаççĕ, эс пуррине салатан. Ах, ты, дрянь, в твои годы другие уж зрарабатывают, а ты все теряешь! || Указывает на нахождение предмета при ком-либо, т. е. за пазухой, в кармане и пр. Ау 13°. Пуртине çумне çакрĕ, тет. Хора-к. Пуртă илтĕм, çумма чикрĕм. Юрк. Кĕрӳшĕ куркинчи сăрине ĕçсен, укçине хăй çумне илет. Регули 1141. Ман çомра (при мне) окçа пор. Юрк. Карчăк, укçана акă эпĕ кунта, ешчĕке, хутăм; хампа пĕрле çумра ярмуккана илсе çӳресен, кăларса-туса илесрен хăратăп. Якейк. Виççĕр тенкĕ окçам çомăмра (при мне). Микушк. Арчи уççи анне çумĕнче (у матери, при ней, напр., в ее кармане и пр.). N. Çомма окçа похасшăн, чтобы собирать деньги. Тяптяева. Эпир сутса (лошадей), сана укçине парса, хамăр çума виçĕ пус хăварас тесе, шухăшларăмăр. Хорачка. Кĕçĕн-кĕрӳ кăчкăрса çӧрет: атьăр тоя! Арăм пор-тăк, арăмне илĕр çома, арăм çок-тăк, волашка илĕр (кĕпе волашки), ачи пор-тăк, ачине илĕр, ача çок-тăк, токмак илĕр. Панклеи. Йолашкине çомне чикет. Остальное взял с собою. N. Вулăсра укçасене пăхса тăракансем укçасене хăйсем çумне илнĕ. Кан. Пĕрин çумĕнче те хĕрес кураймăн. Якейк. Хора шарçа килĕшет, çома (на себя) çаксан килĕшет. || Вместе с..., попутно. Альш. Ăна (их) вăрçтаракансем çумĕнчен пĕр-икĕ ăса кӳртекен те пулат... Ib. Тепĕри татт ун çумĕнчен ача-пăча тăманнипе тертленет. Ib. Каччисем каяççĕ хĕрĕсем патне уллах пăтти çиме. Пăтти çумĕнчен ăна-кăна тупат, сĕтел çине хурат. Ib. Арăм çумĕнчен хĕрĕ те йĕрет вара. Ib. Православный праçник çумĕнчен тата унăн хăйĕн авалхи йăлине хисеплемелле кунĕсем те пур. Чăв. й. пур. 16°. Çапах та кунăн тетĕшĕ пурăннă пулсан, ун çумĕнчен пурăнма ăна çăмăлтарах пулнă пулĕчĕ. N. Ун çумĕнчен ерипе пуп ывăлĕ те тиечукпа улах тăрăх çĕр-хута сĕтĕрĕнсе çӳреççĕ. || В сравнении с... Орау. Ун çумăнче вăл ним те тăмаçть (ним те мар, не стоит). N. Ăвăс вутă юман вутă çумĕнче çур хакпа анчах çӳрет. Чĕр. чун. яп. й.-к. пур. 25. Çав шапасем ытти шапасем çумĕнче пит чипер пулнă. || За. Тайба-Т. † Утма ăçтан кăкарас? Улма-йывăç çумĕнчен. N. Манăн лаша юпа çумăнче кăкарăнса тăратьчĕ.

çумăр

çомăр (с’умы̆р, с’омы̆р), дождь. См. çăмăр. СТИК. Тен çумăр çăват-и кĕçĕр; пĕлĕтсем хура-хура туха пуçларĕç. Смотри, как бы сегодня дождь не пошел, все собираются черные тучи. N. Икĕ уйăхран (через два месяца) аслă вăйлă çумăр килчĕ. ЧС. Вара аслати авăтăрĕ (= авăтрĕ) те, шултăра çумăр ячĕ, кĕтӳ те кӳртĕрĕ (= кӳртрĕ). N. Çумăр çумаллипе çăвать. Дождь идет все сильнее и сильнее. Янш.-Норв. † Çумăр килет хуралса, вăрман çине шуратса. ТММ. Мана кĕтеççĕ, эпĕ тухатăп та, тарса пытанаççĕ. (Çумăр). Зап. ВНО. Çумăр юхтарса çăвать. Идет сильный дождь. Ib. Çумăр çӳпçерен тăкнă пек тăкать. Шурăм-п. Çумăр çӳпçерен янă пек çурĕ. Ib. Унччен те пулмарĕ, пĕр хĕринчен (с одного края горизонта) çумăр кăвакарса тухрĕ. Изамб. Т. Çумăр çуса иртсе кайсан, когда выпадет (или выпал) дождь. Регули 1367. Çомăр чарăнсанах, кайрĕ. Ib. 1080. Çак çомăрта порте йĕпенчĕç. Этот дождь помочил всех. Ib. 1061. Çомăртан (лапраран) каймарĕç. Не пошли, так как был дождь (была грязь). Ib. 806. Çомăр çуни лайăх мар. Ib. 412. Ыран çомăр полĕ (пожалуй будет). Ib. 410. Ĕнер-çомăрччĕ. Вчера был дождь. Сятра. Çомăр кĕрсе карă, тет, Холă кап çомăр çоат, тет. Ib. Кăнтăрлаки çомăр ниме те йорачас, тет (типсе каят), каçхи çомăр анчак калчая йорат. Ib. Ирек корак кăçкăрсан, çомăр полат, тет. Ib. Ой, чивер çомăр çоат, тӧр çомăр. N. Паян çумăр çĕре витерчĕ пулĕ (промочил небось). N. Çумăр витерчĕ мана паян (дал знать). N. Уяв вăхăтĕнче çумăршăн (чтобы выпал дождь) чӳк тăваççĕ, вăл чӳке ачасем тăваççĕ. Ст. Шаймурз. Иртнĕ çумăра юпах тьыхапа ан хăвала, теççĕ. (Послов.). Череп. Çумăр çапса çăват (хлещет). Ib. Çумăр тĕтет (льёт во всю). Ib. Çумăр çунтарат („жарит“). N. Пĕр карчăкпа пĕр старик пурăннă. Пурăнсан-пурăнсан, вăсен ача çуралнă. Вырăс йăлипе, пачăшкă хушнă тăрăх, вăсем ăна тĕне кӳртме чӳркӳве кума тупимасăрах кайнă; ялĕпе те пĕр çын тупиман, мĕшĕн тесен, кума пулас пулсан, чӳркӳве каймала: чăвашсем унта хăшĕ ĕмĕрĕпе иккĕ анчах кайнă: тĕне кĕме, вилсен. Кусене хирĕç пĕр шап-шур сухаллă пуçтаракан старик тухнă та: ăста каяттăр? тесе ыйтнă. Лешсем: ача тĕне кӳртме каятпăр та, пирĕн кума çук. Эсĕ пулмăн-ши? тенĕ. Старик хавас турĕ, ачана тĕне кӳртрĕç. Ача çитĕнет. Пĕре урамра выллянă чух, унтан пĕри: сан пуск-аçу кам? тесе ыйтнă. Лешĕ: пĕлместĕп, тенĕ. Юлташсем пурте кулса ячĕç. Ача вăтанса пӳрте кĕчĕ; амăшĕнчен: ман пуск-атти кам? тесе ыйтма тапратрĕ. Амăшĕ ăна мĕнле тĕне кӳртнине каласа кăтартнă. Вара ача ашшĕсенчен вăрттăн пуск-ашшĕне шырама кайрĕ. Çулпа утса кайнă чух, вăл пĕр хутаç çакса хирĕç пыракан старика курнă. Старик унтан: ста каян, тесе итсен, вăл: пуск-атти патне каятăп, тенĕ. Пуçтаракан: сан пуск-аçу эпĕ, ман пата пырас тетĕн пулсан, куçна хуп, тенĕ. Ача куçне хупрĕ. Уçсан, пĕр пит кетмер пӳртре тăнине курчĕ, тет. Пыск-ашшĕ ăна хунь пӳлĕмĕсене кăтартса çӳрет. Пĕр пӳлĕмре ача ала çинче такана ларнине курчĕ. Патнерех пырсан ала витĕр пăхрĕ те, халăх хĕрсе тыр вырнине курчĕ. Вăл халĕ пĕлĕт çинче пулнă. Ача тĕлĕнсех карĕ. Астумасăр такана çине пусрĕ те, таканари шу тăкăнчĕ-карĕ, ала витĕр юхса çумăр пулчĕ. Халăх хыпаланса кĕлте йăтма тапратăрĕ. Ак мĕнтен пулать çумăр. Б. Олг. Витререн (каткаран) çунă пак çурĕ çомăр. Ib. Тата вăл çомăр витрех вуртарчĕ. Кроме того, он заставил в дождь жать хлеб. N. Вăрман хыçĕнчен çомăр хăпăрать. Из-за леса идет сюда дождик. КС. Çумăр ӳккеле пуçларĕ (накрапывает), сăрат (кладку) тăвар. Артюшк. Çумăр чарăннччен, кунта кĕтсе ларар-ха! Спшрак. Эпĕр конта ларнă чох (пока мы здесь сидим), каллах çомăр çума поçланă. Сарат. Çумăрăн хӳри кăна çакланчĕ. Дождь задел только краем. Ib. Çумăр çитсе çапрĕ. Нагнал и вымочил дождь. Бюрг. Кураксем кранклата пуçласан, çумăр тухат, теççĕ. N. Çумăра яман накидкă. || В перен. смысле — о плачущем. Сред. Юм. Çумăр çăвать! (Йĕрекен çын çинчен калаççĕ). СТИК. Пĕр ушкăн çумăр çуса карĕ (т. е. он поплакал, пролил слезы. Гов. о маленьких).

çур

(с’ур), разрывать надвое, разорвать. N. Вилнĕ çыннăн кĕпине хывса илмеççĕ, çурса кăлараççĕ. Чăвашсем 26. Унтан вара çăмарта ывăтсан, вилнĕ çын кĕпине çурса кăлараççĕ; ăна ахаль хывса илмеççĕ, умăнчен çурса, сăкман пек хываççĕ. N. Эпĕ кĕпене туратран (за сук) çаклатса çуртăм. || Распороть. N. Пулла çур. Бес. чув. 11. Пĕр йывăр çыннăн хырăмне хĕçпе çурса янă. || Разбивать (голову). Абаш. Конта ӳксе, поçна çорăн! (напр., на льду). Б. Яуши. Ача хăвăртрах пуçне тата икке çурса пăрахрĕ, тет те, хуçана тăратма карĕ, тет. || Колоть, раскалывать, пилить, рвать вдодь. Тăв. 14. Унтан лăпсăркка сар чечеклĕ аккас, чаршав пек яр уçăлса, çинçе пилĕклĕ пуп хĕрне çурса кăларчĕ (вдоль). Ib. ЬI. Анаткас пуянлăх пит аван курăнать. Пурин те çурса тунă ампарай, пахчинче хăмла, пыл-хурчĕ. Кратк. расск. 9. Тепĕр кунне ирхине ирех тăнă та, вутă çурнă. Çутт. 42. Атте авăн кăмакине çурман юман вутти пăрахрĕ. || Окучивать. Альш. Унтан ăна (картофель) çумлаççĕ, çум вăхăтĕнче суха-пуçпе çураççĕ. Ямаш. Пирн паян омма çормала та-ха (соха пуçпе копаламалла). || Размывать. N. Шыв çурса каят. Баран. 243. Океансем çĕрелле çурса тăракан пайĕсене тинĕссем теççĕ. Трхбл. Ăна пытарнă тĕле шыв çурса кайнă (водою размыло его могилу). N. Вăл (он) лачака çине те кĕнĕ, шыв çурнă лакăмсене те кĕрсе тухнă. || Обдирать (зерно). N. Кĕрпе арманĕ умĕнче виç путалкка тулă çуртăм. Толст. Кĕрпе çуракан арман (круподёрка). Эпир çур. çĕршыв 23. Тата уйрăм кĕрпе çурмалли арман пур, çу çаптармалли машшин пур. || Перерезать. Эпир çур. çĕршыв 23. Сылтăм енчен улăхалла çак хире виçĕ тип çырма çурса тухаççĕ (перерезают три оврага). || Зарезать. К.-Кушки. Пирĕн сурăхсене кашкăр çурнă. Наших овец зарезал волк. Юрк. Лашине кашкăр çурса тухат. || Пробивать. Кĕвĕсем. Чăршă кĕлет алăкне витĕр çурса кĕрĕпĕр, вăйă иртсе пынă чух витĕр çурса калăпăр. || Разрушать. Вĕлле хурчĕ 27. Карас çине хăпарса пĕтĕм караса çурса (çул туса) шăтарса ерешмен картипе карса пĕтереççĕ. N. Питĕ хытă юрлаççĕ, пӳрте çурса прахас пек (того и гляди изба рухнет) — ним те пĕлмеççĕ. Альш. † Ула пилĕк качака, капан çуран йăли пур. || Бить кнутом. Хĕрлĕ урал № 10, 1921. Çынсене пушăсемпе çурса пĕр йывăçшăн тăватă пин тенкĕ илет. Ала 95. Эсир вăл ачанăнне кĕпине-йĕмне мĕншĕн хывса илнине пит лайăх пĕлетĕп, эсир ăна пыйти-шăркине пăхас тесе мар, унăнне тирне çапа-çапа çурас тесе, хывса илнĕ, тенĕ. || Распускать (почки, листья, цветы). Пазух. Хурлăхан çеçке (цвет) çурсассăн, килет çыран илемĕ. Самар. Тин çурнă çырласем. Ау 355°. † Шур Атăлăн шурă хăви çĕнĕрен çулçă çура-çке. || Разрезать (воду). N. Пулă Çавала хирĕç (против течения р. Цивиля), шыва çурса, çухăрса кайрĕ, тет. Баран. 81. Лере тата ураписемпе тинĕсе çурса пăрахут ишсе пырать. Сред. Юм. Кăçалхи тырра çĕлен те çôрса тохас çок. Нынче очень густой хлеб, так что змея не проползет. || Бить, ударить в нос (о запахе). ЧС. Ĕнĕк шăрши (запах гари) сăмсана çурать. КС. Ача сыснă-им? Пăх шăрши çурать! Орау. Такăш сысрĕ ĕнтĕ (ventris flatum emisit), шăршă çурать. || Оглашать, греметь (о звуке). Кĕвĕсем. Пахчан пĕр хĕрĕнче юрласан, сасси илтĕнет тепĕр хĕрне; пахча вăта çĕрринче юрласан, сасси çурать пахчана. Альш. Хĕрсем каччăсем янратса çурса юрласа кĕвĕ калаççĕ ялта. Ib. Хĕлĕ-çăвĕ урама тухса уншăн-куншăн пĕр-пĕринпе вăрçаççĕ, урама янратса çурса. Ib. Шăри-шари кашкăраççĕ, урам хушшине ян çураççĕ. Ст. Яха-к. Шăнкрав сасси ял çурат (гремит по деревне. Çăварни). Полтава З8. Аçа-çиçĕм сасартăк пĕлĕте çурса янтратсан, шартах сиксе çын чĕтрет. N. Вăл аллипе пĕр сулать, ĕçекене шав ырлать: ĕçет, çиет туй çынни, тĕнче çурать юрлани! Сунт. Пĕр минутран Пруккан çамрăк вăйлă сасси вăрмана çурчĕ. Çутт. 112. Пĕтĕм яла иккĕшĕ çураççĕ. || В перен. смысле. Бур. † Тантăшран лайăх пулас мар, тантăш чĕрине çурас мар. || В чувашизмах. N. Чуна сурчĕ çут тĕнче: аптăрамăп халь ĕнтĕ — тăр кăнтăрла тĕлĕнче хавас улăх варринче. Сред. Юм. Пуç-куç çурса çурет. „Ходит (или работаеть) главным, без боязни“. Ск. и пред. чув 89. Пĕтĕм ăшне-чиккине çурать хăватлă яшки (т. е. яд своим действием выворачивает желудок).

çурал

(с’урал), родиться. ГТТ. Хĕн çуралсан, амăшне йывăра килет, тет; çăмăл çуралсан, ачана йывăр килет, тет. Ib. Çăмăл çуралчĕ. Роды были легкие. Изамб. Т. Ача кутăн çуралсан, кутăн пулат, теççĕ. N. Ĕнтĕ кунтан (отсюда) таврăнсан, аннерен çĕнĕрен çуралнă пек пулăттăм. Юрк. Çăкăр епле манран аслă пултăр? Эпĕ вăтăр çулта, ăна эпĕ çуралаччен пĕçермен-тĕр? тет. Чхĕйп. Тĕттĕм çĕрти курăк, шăтса тухса, пĕр çимĕç кӳмесĕр хăрса кайнă пек, чăвашсам та ĕлĕк нумайшĕ çурала-çурала, ватăла-ватăла вилнĕ. Сунт. Ĕлĕксенче ача çуралассинчен хăраса, е пăвса, е им ĕçсе вĕлернĕ. N. Çĕнĕрен çуралса пурăнсан та, ăса кĕрсе пĕтеймĕн. || Нарождаться (о месяце). Календ. 1904. Уйăх çуралсан, тăваттăмĕш кунĕнче уяр пулсан, уйăхĕпех уяр пулать, йĕпе пулсан, уйăхĕпех йĕпе пулать. || Появляться, зарождаться. Шихаз. Çав хура вăрмана тĕнче çуралнăранпа та çын кĕрсе ура йĕрри туман. (Из наговора „пăсташ тасатни“).

çурат

, çорат, (с’урат, с’орат), родить. Г. А. Отрыв. Апай хĕрĕх çулта мана çуратнă (в возрасте 40 лет). Слакбаш. Çуратнă — тăратнă, çуламан, типĕтмен (о человеке неуклюжем, грубом, неотесанном). Буин. Виле çуратнă (родила мертвого). Ачи вилĕ пулнă. Ача пăрахнă. N. Инке ача çуратрĕ, ывăл турĕ, Митри ятлă пулчĕ. Б. Хирлепы. † Пирĕн апи пит лайăх, çупа çуса çуратать, тĕкпе шăлса тăратать. N. Матку ача çуратрĕ, ачи хĕр-ача, ячĕ Александра ятлă пулчĕ. N. Пит йывăр çуратрĕ. Ачач 2З. Сана та çак, ывăлăм, вăрмантах çуратса пăрахрăм. Ун чухне эпĕ куккусем патне çимĕке кайма тухнăччĕ. Регули 194. Хам çоратнă çĕре каям. Ib. 821. Вăл пырса мана çоратнă яла. ЧС. Эпĕ пĕчĕкçĕ чухне манăн анне ывăл-ача çуратса пачĕ. Юрк. Çул çинче, килне ларса тавăрăннă чухне, иккĕш калаçса пыраççĕ: ку начальник таврашне, калăн: этем çуратман, тесе. || Создавать, творить. С. Дув. † Çакă вăйя выляма пире анне çуратнă. Микушк. † Шурă-шурă çăмарта, тăварсăр çиме юрамасть. Чун çуратса, пӳ ӳстерсе (если родился человек и пришел в совершеннолетие), мăшăрсăр пурăнма юрамасть. К.-Кушки. Тырă-пулла çуратакан турă, назв. божества. || Родиться. Пшкрт. Эп конта çоратса. (Для чуваш др. местностей это звучит очень странно; они скажут: эп кунта çуралнă, или: эп конта çуралнă). Ib. Эс ста çоратсан (родился)? — Конта çоратсан. Ты где родился? — Я родился здесь.

çураттар

понуд. ф. от гл. çурат. С.-Устье. Павăшка килсен, карчăка ача çураттарнă (помогла родить, приняла), тет, хăва ним пĕлмесĕр выртнă, тет.

çурă

(с’уры̆), половина. См. çур. О сохр. здор. Холерпа чирленĕ çынсенчен пĕр çуррине яхăн анчах чĕрĕлеççĕ, ыттисем пурте вилеççĕ. Панклеи. Хоçи: тепĕр çол порн, вара окçа пĕтĕмпех парап, тет. Ача, пурнас мар çорри, виçĕмĕш çола виççĕр тенкĕ итет (наполовину собираясь не жить, т. е. готовый уйти). N. Чăкăт çурă чăкăт. Полтора чыгыта. N. Эпир те теçеттине выртартăмăр сала çĕрне, çынсем кунтан исе карĕç те, çирĕм пилĕк тенке калаçса кайнă; çуринче (в полдесятине) пилĕк пулат, пилĕк çурă (урапа) пулат. N. Пĕрре çурă, иккĕ çурă. Этем йăх. еп. пуç. кай. 58. Пăр питĕ майĕпе шунă: тавлăкра вăл çурă е пĕр чалăшран ытла каяйман. N. Çурри яхăн, до половины. N. Вуниккĕмĕш çурри (половина двенадцатого), тет Натта. Срв. вуниккĕмĕш 25 минут. N. Вăл чирпе çын чĕрĕллех çурри вилсе çӳрет. Çĕнтерчĕ 17. Кĕрпене те эпĕ çурри хăйăр хутăштарса патăм. Виçĕ пус 40. Хăрах çуррин çумне ыраш пуссин пĕчĕк пайне çыпăçтарса лартса, унта çур-тырри акаççĕ, тепĕр çуррин çумне хура пусăран юлнă пĕчĕк пая çыпăçтарса лартса, хура пусса хăвараççĕ. Кан. Улма кăçал пĕлтĕрхин çурри чухлĕ те тухас çук. Ib. 221. Хальхи вăхăта ĕçсене çурри-çукрах туса пĕтернĕ. Собр. † Илĕп, илĕп, тесе, илĕртрĕн те, çурри хĕр ĕмĕрне иртертĕм. Дик. леб. 40. Хĕвел ĕнтĕ çуррине яхăн шыва пытанчĕ. Якейк. Эпĕр онта конти чохлехчĕ, тата контин çорриччĕ, тата çоррин çорриччĕ. Нас было там столько, сколько здесь, да еще половина, да четверть. Ib. Пиртен çорри конта. Половина нас здесь. Ib. Эс аçун çорри те порнас çок. Ты и половина жизни отца не проживешь. Ib. Эс аçун çорри та пĕлместĕн. Ты и половины того, что знает отец, не знаешь. Ib. Эс ман çорри та пĕлместĕн. Ib. Ман çорри порнсан пырĕччĕ те, порнимăн çав. Альш. † Çичĕ ют килне кайсассăн, шыва кайма хушсассăн, çурри витре çĕклесен, начар килчĕ тийĕçĕ. Ib. † Хампа пĕрле тăрса юрлакана çурри чуна çурса парăттăм. Сборн. по мед. Çурри сĕт, çурри шыв хутăштарас пулать. Изамб. Т. Ул вара çурринчен хăпарса шăтăклă-шăтăклă пулса пиçет. Ала 56. Çурри йăвăçа сĕрсе çитсен, когда допилили до половины дерева. Шурăм-п. Калаçасса — çурри чăвашла, çурри вырăсла калаçаççĕ. Таса пĕр чĕлхепе калаçма пĕлмеççĕ. N. Карасĕ лучăрканнă та, пылĕ çурри яхăн юхса тухнă. Сот был измят, и мед из него наполовииу вытек. С. Айб. Касас пулать улма çуррине. Тайба-Т. Çурри чуна çурса парăттăм, чунран пуçне хама пурăнма халь пулсаи. Юрк. Упăшки те ăна хирĕç: мĕн парасси-мĕнĕ-çурри чунăма çурса парăттăм, тет кулса. N. † Ялан хамăр тăван тиекене çурри чунма парăттăм. Ачач 8. Темле çӳçенкелесе илетĕн. Ах çапах та, аван вăл унашкал çурри тĕлĕрсе, çурри тĕлĕрмесĕр выртнă вăхăтра.

çуртлă

имеющий (владеющий) дом и семью. Н. Карм. Эпĕ хам çуртлă пурăнатăп; пилĕк ача: виç ывăл, икĕ хĕр пур.

çурта

çорта (с’урда, с’орда), свеча. Микушк. Вилнĕ выльăх çăвĕнчен тунă çуртана çутсан, пĕтĕм выльăхсем те, этемсем те пĕртте вăранмаççĕ, тет, пĕр майлах çывăраççĕ, тет. Вил-йăли. Хывнă чухне вилнĕ çын ячĕпе алăк патне пĕрене çине пĕр çурта лартаççĕ. N. Çурта пек, тӳп-тӳрĕ тăрать, ЧП. Йыснаçăм, йыснаçăм, улпут пек, шăратса та янă çурта пек. М. Тув. † Кĕлетки çурта пек. Ст. Янсит. Çав турăш умне кайса ларт çак çуртана. Кĕвĕсем. Йыснаçăм, йыснаçăм, ыр улпут пек, турă умĕнчи сар çурта пек. Пшкрт: мэ̆ри ы̆жалда, учэ̆ толда (с’орда). В. Олг. Йӳç (дерево) çорта пакчĕ. Бюрганский. Уншăн кĕл-тума мар, турра çурта лартма. Ăна пĕтертĕрччĕ ырă турă... СПВВ. Сарă çурта пек сарă çын. Альш. † Тăванăм, тăванăм, улпут пек, халĕ çуртаран (чит. ăстанран) кăларнă çурта пек. ТММ. Çурт çуртасăр пулмаст. („Семья не без урода“). Тюрл. Çил арманĕ çурта пек тӳрĕ çунчĕ (горела). Якейк. † Çуне çорта ятăм та (сделал свечу), çут-çанталăк çутăлчĕ. Сред. Юм. Çорта айне шаккарĕç. (В день поминок к вечеру ходят по всем дворам деревни и говорят: „çорта айне“потом все, кто хочет, приходят на поминик). М. Васильев. Помилккене пыма килĕрен чĕнсе çӳремеç, ăна пĕр лашана шанкăрма çакаç те, ытланса, орам тăрăшпе: çорта айне! тесе çохăрса тохаç. N. Вăл (т. е. ача) вара: çурта айне сăра ĕçме, тесе, кăшкăрса çӳрет. Ст. Яха-к. Çынсем, хĕвел анса каç пулсассăн, харпăр хăй пĕр-ик хурăнташĕсемпеле пĕрлешсе вилнĕ çынсене хываççĕ. Вĕсем алăк патĕнчи пĕрене çумне, унăн килĕнче миçе çын вилнĕ, çавăн чухлĕ çурта лартаççĕ. Чăвашсем патне кирек хăш пӳрте кĕрсен те, паллах алăк патĕнчи пĕрени çуртапа çунса хурални. N. Çурт айне (= çурта айне) сăра ĕçме, теççĕ. (Вилнĕ çынна асăнса ялти çынсене пухнă чухне çапла кăшкăрса чĕнсе çӳрет пĕри). См. Магн. М. 170.

çута-хура

смуглый, темный. Ачач 42. Çутă-хура сăнлă ача ăна пăртак хытăрахах каларĕ çав.

çухăр

çохăр (с’уhы̆р, с’оhы̆р), визжать, кричать благим матом. Шашкар. Çухăр, шуметь (кричать, петь, читать всем вместе: мĕн çохăраттăр?). КС. Тытсассăн, çухăраççĕ (хора-курак, чана). Сред. Юм. Мăйран пăва пуçласан, хăвах çôхăрса ярăн-ха, т. е. когда понадобится, сам же попросишь. Шел. II. Пĕтĕм вăйран çухăрса макăра пуçларĕ. Кан. Çухра-çухра йĕрет. Чув. пр. о пог. 229. Шаланкă çухăрсан, если коршун кричит. Шорк. Чĕпписем амĕш çохăрнине илтсен, чопса тохнă та, питĕ хорланса макăрса йолнă. Тогаево. Кайнă чох çохрать, килнĕ чох хăсать. (Шыв кӳни). Эльбарус. Пишон вара çохра-çохра нăйăклатса кĕрсе илсе паратьчĕ. Ib. Кайран вара хамăр патăртан орам тăрăшпе питĕ хытă çохăрса уялла карĕ, тет. Çĕнтерчĕ 14. Мĕн çухăратăн? || Верещать. Синьял. Сысна çохăрсан, сивĕ пулать, теççĕ. Изамб. Т. Сысна çури çухăрат (визжит); ача çухăрат (в перен. смысле — плачет очень). Ст. Чек. Çухăраççĕ сыснасем, ачасем (вылянă чух, макăрнă чух). N. Сасратăках çак сысна çури хытă çухăрнине илтет. Кан. Сысна та картаналла çухăрса чупать. || Скрипеть. Çутт. 153. Тикĕт сĕрмесен, урапа çухăракан пулать.

çӳп

(с’ӳп), сор, мусор. См. çӳпĕ. Янюик. Чăвашсен, ача-пăча пурăнмасассăн, яланах вилсессĕн, вара ачасене урăхла ятсем параççĕ. Ачана çуратсанах, ача-карчăк (повитуха) ачана шăпăр шăтăкне çӳп çине кайса прахать, унтан вара тепри шăпăр шăтăк панчен иртсе каям пикки тăвать те, çӳп çинчен ача тупанçи пулать; вара у ачана — хĕр-и, ывăл-и — Çӳппи ятлă хураççĕ, тата арçынна Çӳприван (Çӳпри Иван) ятлă хураççĕ (при этом и его христианское имя будет Иван). Магн. М. 196. Çӳп çинче топрăм. (Гов. о родившемся ребенке). Чив. Çӳп çинчен тупнă (о ребенке). Сред. Юм. Паçăр эп çӳпе тôхса тăкрăм, паçăрхи çӳппе ерсе тôхрĕ поль сан тӳме, çӳп çине тôхса шыра. N. Вĕсем ăна çӳп вырăнне те шутламаççĕ (пренеберегают, ни во что не ставят).

çӳппи

(с’ӳппи, çӳпĕ+афф. З-го л.), первоначально — сор. || Поминовение умерших? N. Тата çӳп(п)ине шăматкун иртереççĕ. || Имя, даваемое младенцам обоего пола, если в семье дети не живут, умирают. Цив. Çӳппи — ача пурăнмасассăн ят улăштарса хураççĕ. Чутарч. Ц. Çӳппи (с’уппи), имя, которое дается детям обоего пола в семьях, где дети умирают. Сред. Юм. Çӳппи — „если род не плодится, так называют людей всякого имени“. Т. VI, 16. Йĕке-хӳрене хăçан ӳкет тăм-хаяр, çавăн чухне тин ӳктĕр (Çӳппия. Из наговора). || Прозвище мужчины. Кан. Çӳппи Хветри пек арман хуçисене кирек мĕн пулсан та тӳрлетеççĕ, тет матка.

çăвар

(с’ы̆вар), рот. N. Ĕçмесĕр тӳсмелли çук пулсан, çăвара сахăр е тăвар шывĕ ĕçмелле. Орау. Çăвартах çĕртсе антарса ярать. Ib. Тăрантăм лайăх, çăвартан курнакан та пулчи тен (наелся до-отвала). Ib. Çăвартан курначченех ĕçсе çирĕм. Я наелся и насытился до-отвала (по-горло). Ib. Çăварта юн тути калать. Во рту чувствуется вкус крови. Ib. Мур ачипчи, кӳпсе пĕтешшĕсем, кун-каçа çăварсене хупмаççĕ (макăраççĕ). Ib. Çăвар чӳхеме каяп. Ib. Эп паян çăвара пĕртте чӳхемен-ха. Ib. Ĕлĕк ваттисем, кĕçĕн çăварни иртсен: паян эпĕр çăвар анчах чӳхетпĕр, тесе ĕçетчĕç, тет. Ст. Чек. Мĕн унта — çăварна курак сысашшĕ — ăнран кайса пăхса тăран! Что ты там зазевался! Ib. Калаçакан çăварне карта тытман. (Послов.). Юрк. Ку та тыттарна черккине, мунча чулĕ çине çапнă пек, çăварне ывăта парать. Имен. Çав ĕçкĕре эп те полтăм, сăра, пыл ĕçрĕм: сохал тăрăх йохрĕ, çăвара кĕмерĕ. Скотолеч. 26. Кантăр çăвĕ ĕçтерсен те анса каймасан, ларнă япалине çăваралла кăларма тăрăшас пулать. Трхбл. Вĕсен çăварĕсем пиçчĕр халĕ. Ib. Ах турă, çăварĕ хăлха таран! N. Сирĕн аçу-апу мана питĕ лайăх ĕçтерчĕç-çитарчĕç: халь те çăварта. Сред. Юм. Çерçи çăмартине çăварта хыпса çӳрет, ай, çăварта ванса каймаччĕ (çăварта ванса кайтăрччĕ, тени пôлать). Якейк. Çăвар типсе ларч (от жары). Ib. Ман Йăван çăккăр çăвартан та татмаçть. Ib. Ма-ка эсĕр мана çăвартан та прахмастăр (говорите постоянно обо мне). Ib. Санпа калаçса çăвар пылакне ярас килмест ман. КС. Çăварпа çапса çĕмĕрĕп. ТММ. Çăварна килсе кĕрессе кĕтетнем? N. Çăварна хуп, замолчи. N. Çăвар вĕççĕн калакан халап. ЧС. Кăшкăра-кăшкăра манăн çăвар та типрĕ (высохло во рту). СПВВ. Пурте пĕр çăвара сурас пулать. (Поговорка, выражающая согласие, единодушие). Собр. Арлă-арăмăн пĕр çăварпа сурас пулать, теççĕ. Б. 1З. Халăх çăварĕ хапха, теççĕ. N. Халăх çăварне кĕрсен, пулать. О чем говорит народ, то сбудется. (Послов.). Питушк. Çăвартан тохсан, хапхаран тохать. (Послов.). Изамб. Т. Çини нумай пулмас-ха (не давно ел), çăвартан пăхсан курăнат (т. е. будто пищу видно из глотки). Сыт по-горло. N. † Çăварĕ вылят, куçĕ курат — епле матур хĕрсем пур. || Глоток. Кан. Кăсинчен (= кăсйинчен) пирусне кăларса чĕртрĕ те, пĕр-икĕ çăвар тĕтĕме пăл-л! пăл! кăларнă хыççăн урăх халапа куçрĕ. Ib. Кашни паломмия ик çăвара кӳртет. Он каждое яблоко сьедает в два приема. Якейк. Прик-виç çăвар çăккăр çыртрăм. Ib. Виç çăвар шу ĕçрĕм. N, Икĕ-виçĕ кон пĕр çăвар çăкăрсăр нăмай порăннă. Орау. Çăмартасене хытă пĕçерес, пĕрер çăвар тумалла пулччăр. БАБ. Çыннисем (собравшиеся при этом) пĕр курка сăра та ĕçмеççĕ, пĕр çăвар çимĕç те çыртмаççĕ. N. Эсĕ килтен пĕçерсе янисене пĕр çăвар та çисе пăхман. N. Виçĕ çăвар, то же, что тат. ӧч кабым. || Рот, т. е. едок, N. Килте ĕç çук, çăвар нумай, тăрантаракан никам та çук, теççĕ. || Отверстие у некоторых предметов. Ст. Чек. Кушук çăварĕ — противоположно кушук тĕпĕ. С. Тим. Кăмака çăвар умне сĕтел лартса, ун çине минтер хураççĕ. ССО. Вара патша ача ашшĕсене (отцов юношей) янă та, хăйĕн тарçисене шăтăк çăварне чул кайса купалама хушнă. N. Шăтăкăн çăварĕ хупăнса тăнă. N. Вăл шăтăк çăварне пысăк чулсем йăвантарса хурăр. N. Хутаçăн çăварĕ пысăк. Н. Сунар. Тилĕ Иван тарçа каланă: эсĕ михĕ çăварне (отверстие мешка) епле çыхрăн? Альш. Çав патаккисене пуç-чиккĕн тытса пынипе леш сĕрекийĕн çăварĕ карăнат та, унта пулăсем кĕрсе пыраççĕ. N. Пĕр тĕле чарăнчĕ, пичĕке çăварĕ аяккинелле пулчĕ. В. Ив. Кашни ама чечекин тĕпĕнче пĕчĕкçеççĕ тĕвĕ пур, тĕвĕ тăрринче çунатланса тăракан çăвар пур. || Употребляется переносно и в др, оборотах. N. Урам тăрăх чупса çӳресе çăвара мĕн килнĕ (quic quid venit in buccam), çавна калаттăр (говорили). Орау. Кам ачи-ши ку, çăварĕнче пĕр тутлă сăмах та çук (все говорит глупости). СТИК. Çаварĕнчи сăмахне те калаймаст. (Гов. про человека стесняющего, про мямлю). Ск. и пред. чув, 75. Пор вырăна пуçтарăнсан, ун çăварĕпе пуплеççĕ. Кама 19. Иллене çапла кала.. Çăварĕ çӳлте-ха унăн. Никама та парăнасшăн мар. N. Виç çул асапланса лартнă вите ахалех Ваççа çăварне кĕрсе ӳкрĕ (досталось легко Василию). КС. Пĕр çăвартан çиса пурăнаççĕ вăсам, т. е. живут очень дружно. N. Пĕр çăвартан пурăнаççĕ усем (дружно, согласно, о супругах и др.). || Горлан. (Так называют одного человека, который в праздники напивается и все время поет). Сред. Юм.

çăвар кар

разевать рот; громко говорить, петь, кричать. N. Çав тĕрлĕ хуйхăрнине шуйттан курсассăн, çăварне карса кулса çеç тăрат (смеется во всю глотку). N. Ача пит макăрсан: е-е! турран килеш, мĕн çăварна каран! тиççĕ. Капк. Ача-пăча ташша илет, сурхуришĕн çăвар карать. || Болтать, разглашать. Сред. Юм. Кам çăвара карса çӳреме хошна сана. Кто велел тебе разгласить. Изамб. Т. Акă çапла нумай хуйхă курăр та, çынтан: ĕçлемес, çавăнпа юрлă пурăнат, тесе, çăварăра карăр.

çăвăр

(сы̆вы̆р, сŏвŏр), детёныш. Пазух. З5. Виçĕ уйăхри çăвăрсенчен пуçласа çулталăка çитиччен (о поросятах). Орау. Çăвăр кăларсан, катана ан яр, турă. (Моленье). КАЯ. Хăçан та хăçан çав мулкачă миллион çăвăр амăш пулĕ (будет матерью миллиона детей), çавăн чухне çак ача уртăр. (Из наговора). ТХКА 85. Ративан сысни çăвăр пăрахрĕ вара. || Детка (пчелиная). Вĕлле хурчĕ З. Темиçе çул тăна карас кивелет. Вăл кашни çул çӳре (çăвăр) кăлармассерен, çӳре кипки юлнипе хуралса тачкалать те, хытса каять. Календ. 1906. Çав куçсенчех тата çăвăр (çурă) кăлараççĕ (выводят детку). Кн. для чт. 167. Аван ама пĕр карас куçĕ хăвармасăр, кашнине çăвăр сапать. Ib. Ама çăвăр сапма çуркуннех пуçлать. || Рой пчел. ЧП. Вуникĕ вĕлле хуртăм пур, çăвăр яманран ӳпкем пур. Ib. Вуникĕ вĕлле хуртсене çăвăр яманран ӳпкем пур. Торх. (Курм.). Пирвайхи çăвăр — первак; иккĕмĕш, виççĕмĕш (рой). N. † Çӳлĕ тусем çинче, ай, пĕр вĕлле, çӳллен çăвăр хушмантан ӳпкем пур. || Часть плуга. Янгорч. Çăвăр — ама çумăнче.

çăкăн

(с’ŏгŏн), кланяться, приседать, делать реверанс А. Турх. Юрк. Çĕнĕ-çынна çĕн-çын салми пĕçерме шыв ăсма кайнă чухне, е шыв ăсса, йăтса таврăннă чухне тĕл пулнă çыннисене: ача-и вăл, пысăк çын-и, ватă çын-и-пурĕ-пĕр, пурне те çăкăнса салам панă (реверанс тунă). Урине чăркуççи тĕлĕнчен куклетсе, пуçне пĕшкĕртсе, виç тапхăрччен тайăлса пуççапса илнĕ. Çĕнĕ-çынни çапла пуççапнине куракан çынсем ăна хирĕç: пысăк çын, аслă çын пул! тенĕ. Ib. Çăкăн, вăл санран аслă япала. Альш. Çĕнĕ-çынни нимĕнсĕрех хĕвеле хирĕç тăрса (хĕвел тухăçнелле пăхса) малтан виçĕ хутчен çăкăнат: аранçĕ-аранçĕ лапчăнса илет. N. Çăкăнать (салам ярать). Городище. Çăкăнса аннă. Подкосились ноги и упал. СТИК. Вăл чупса пынă çĕрте çăкăнчĕ-анчĕ (упал как подкошенный стебель). Шорк. Тырă çăкăннă (или: çăкнă. Хлеб в поле после сильного дождя ломается и колосья в беспорядке опускаются к земле. Чаще всего бывает в тех случаях, когда хлеб не успеют собрать во-время).

çăкăр

(сы̆гы̆р, сŏгŏр), хлеб. N. Хулăн укçи çĕр тенкĕ. Калаçнă чух вун тенкĕ çăкăр çине хумалла, теççĕ. Сред. Юм. Çăкăр кăмакана манса йолсан, килте кăшĕ те полса вилет, тет, çавăнпа она çол тăваткăлне тохса пăрахаççĕ: вара вилмес, тет. (Нар. поверье). Ib. Çăкăр хырăм хыççăн çӳремест, хырăм çăкăр хыççăн çӳрет. Ib. Ôнта çиес çăкри пор поль. Судьбой определено тамошний хлеб есть. (Гов. невестам, выходящим замуж, и солдатам). Ib. Эп санран маларах çăкăр çинĕ. (Гов. молодым, когда о чем-нибудь спорят, указывая на то, что он старше и потому опытнее и больше видел). Ib. Вăт сахал хôтсан, çăкăр начар пиçет; ăна вара: елпенсе пиçнĕ, теççĕ. Ib. Пиç, пиç çăкăр, аçу-аму çăкрине хора йытта ан кайса пар! (çапла каласа алла тытса ачасĕне çĕре антарса яраççĕ, вара çав ачасĕне çĕклекеннинчен пĕри кôшак полать, пĕри хуçи полать те, тыр вырма каян пикки туса, пăртак аяккарах кайса, корăк çинче пĕкшĕнсе çӳрет; кôшакки, çăкăр полнисĕне пырса çиесшĕн, чупса пырать (дотрагивается). Хуçи ôна хуса ярать; кôшакки порне те çисе ярсан, каллах çĕнĕрен тепĕр хут çавăн пик выляççĕ. Изамб. Т. Çăкăр хывсан, кӳрсе пар вара? — Юрĕ. N. Кăмакана сакăр çăкăр кĕрет. ФТТ. Çĕнĕ çăкăр çинĕ çĕре усал çын пырса кĕрсен, теллей çук, тет. Батыр. Салтак ăсатнă чухне ашшĕ-амăшĕ, е тăванĕсем, унăн ячĕпе асăнса турă умне çăкăр хураççĕ. Сунт. Çăкăрсем чиксе хатĕрле-ха (на дорогу), каçчен çитес. Изамб. Т. Салтака кăларса кайнă чухне ялтан пĕр аллă пичетни кайсан, е пĕр хĕр-ача, е пĕр арçын-ача юпа çине тăрса: çăкăру манса юлнă! тесе кăçкăрат. Н. Шинкусы. Сĕтел çинче пĕр пуçламан çăкăр выртатьчĕ. СТИК. Çын килсен, çынна çăкăр лартмасăр яни аван мар (не хорошо не накормить человека), теççĕ. Рак. † Шур перчетке хĕрсен саламĕ, наян хĕрсем сăкăрăн харамĕ? К.-Кушки. Çăкăра ан шăйăркала. Не черти по хлебу. ЧП. Шур çăкăр, белый хлеб. Аттик. Тата кашни хуран çăмне чашăкпа виçшер пашалу, пĕрер пуçламан çăкăр е читнай çу сĕрсе лартать. N. Çăкăр çĕртсе пурăн; пĕр çăмартапа пĕр çăкăр çиме хушнă. Буин. Мана çăкăр çимес тетием? Разве я не человек? Разве я такое ничтожество? N. Çăкăр сана чĕнмес вĕт, теççĕ. (Послов.). Букв. 1886. Эсĕ çăкăр çисе çĕртме анчах. N. Çав йĕркесĕр пурăнакансем, халăха çăкăр вырăнне çиекенсем, пирĕн пурнăçа пĕтереççĕ. N. Выçăхнă çынна çăкăр кăтартман пулĕ. Альш. Эсĕ çăкăрăн пĕр пĕрчине тăмастăн-вĕт! теççĕ. N. Пирĕн çимелĕх çăкăрри çук пулсан та (хотя нам и нечего есть), куланай партармасăр патша тарçисем хăварман. || В перен. знач. Альш. † Эп каймăттăм çав Чĕмпĕре, çăкăрăм çавăнта туртат (то же, что тат. Risiq tarta). Ст. Шаймурз. † Сирĕнех те çийĕрте пустав халат, çил тавăртăр сылтăм аркине; эсир чĕннипе пырас çук, турă çавăртăр атте-анне çăкăрне.

çăл

(сы̆л, с’ŏл), дергать, теребить. Альш. Улăм çăлнă чуне пĕчĕкĕ ача сасси илтнĕ, тет. N. Унтан вара пĕр урапа (телега) çиие курăк çăлса хучĕç те, çумккана йăтса вырттарчĕçĕ. Изамб. Т. Хăшĕ-хăшĕ пĕр кĕлте те пулсан çăлса тавăрăнат. Альш. Упи вăрман çăлат (дергает), тет, N. † Анкарти хыçне йĕтĕн акрăм, кам пырĕ-ши ăна çăлмашкăн. Календ. 1904. Çăра шăтсан, шитрен пĕрре анчах хăварас пулать, ыттисене çăла-çăла пăрахмалла. ЧС. Мана атте çӳçрен çăлса илчĕ. || Щипать. НТЧ. Çапла, пурне те чипер силлентерсе пĕтерсессĕн, хурĕ-кăвакалĕ(сене) тĕкĕсене хĕрарăмĕсем çăлаççĕ. || Подоть. || Захватывать. Пазух. Кантăр çинчи пусана та пĕрчĕн-пĕрчĕн татрăмăр; çакă ялăн хĕрсене те çăла-çăла илтĕмĕр. Б. Олг. Сăкмана çăлса тӳмелесе çӳрет. КС. Çуçĕнчен çăлса тытрăм. || Бить, дуть. Нюш-к. Пĕрре çăлмалла-ха ăна.

çăл

(с’ŏл, сы̆л), выручать, выкупать; спасать. Хорачка. Çĕмренĕ хӳхĕм-тĕк той поç çĕмренне çăлат. N. Саклата пăрахнă япалана çăлса илеççĕ. В. Олг. Ну, пичи, каяс полĕ саншăн (в солдаты), çăлас поле сана. N. Вăл чăрш (ель) ĕмĕр-ĕмĕр лартăр çав вырăнта мана çăлнăшăн. N. Ман шăллăм, тӳрех çав ача патне çăлма кĕчĕ-кайрĕ.

çăлтăр

(с’ŏлдŏр, сы̆лды̆р), звезда. Вопр. Смоленск. 1) Çичĕ çăлтăр, Большая Медведица, 2) икнĕ(?) çута çăлтăр, вращаются вокруг неподвижной (оси), З) хĕрес çăлтăр, 4) курка çăлтăр, 5) выйлă çăлтăр, 6) христос çăлтăр, 7) такана çăлтăр. СТИК. Çăлтăра чашкă пысăкăш теççĕ, уйăха йĕтем (ток) пысăкăш. Трхбл. Çăлтăр мĕн пысăккăш? — Çалтăр пирĕн пысăк ала пысаккăш вăл, тетчĕ пире анне. Ст. Чек. Çăлтăр йĕтем пек (величиною с ток). Альш. Ирпе çăлтăрсем сӳнчĕç (погасли). Ib. Кашни çыннăн пĕлĕт çинче хăйĕн пĕр çăлтăр пулать, тет: çуралнă чухне тухать, тет те, вилнĕ чухне пĕлĕт çинчен ӳкет, тет. Ib. Çăлтăрсем куçĕсене чалăртса пăрахнă (сивве). Вызвездило (к морозу). Сред. Юм. Çăлтăрсĕм куçĕсене чарса (уçса) пăрахнă (в ясную холодную ночь, когда ясно виднеются звезды). К.-Кушки. Çăлтăрсем туха пуçланă (показались). Ст. Ганьк. Çĕр тавранать — таврăн; уйăх тавăрăнать — таврăн; çăлтăр таврăнать — таврăн; кун таврăнать — таврăн. (Из наговора). N. Çăлтăр хыççăн çăлтăрсем, вĕсен шучĕ çук. Н. Лебеж. Эпир, эпир, эпирччĕ, утмăл икĕ хĕрччĕ, çутăличчен çук пултăмăр. (Çăлтăр). ГТТ. Çăлтăр аннисем, çăлтăр хăпарни, çăлтăр сӳннисем те пур. Ib. Çĕрле пулсан, уйăх-çăлтăр курнă эпĕ. N. Шывра çăлтăр ĕмĕлки корнать. Юрк. Кĕвенте çăлтăр, çутă çăлтăр, ала çăлтăр. Çич çăлтăр. Пшкрт. Кӳенте çăлтăр; ала çăлтăр. Ст. Чек. Çăлтăр сăват — куçĕсем пит те час-час пĕр енчен тепĕр енне пăхаççĕ, пуçĕ те час-час пĕр енчен тепĕр енне çавăрăнат. Сред. Юм. Пĕчик ача таса, илемлĕ пôлсан: ачи çăлтăр пик, теççĕ. Хурамал. Çăлтăр ансан, çын вилет, теççĕ. Курм. † Пирĕн куçран мĕн пăхас, çут çăлтăра корман-и? Н. Карм. † Пуçу çине çăлтăр антăр! (Пожелание смерти, проклятье). N. Эп сана çăлтăр кăтартса ярăп, или: эсĕ манăн çăлтăр курăк (иначе: вут çути кăтартăп). Я тебя так ударю, что искры из глаз посыпятся. || Метеор. МПП. Çăлтăр ӳкни. || Фамильное прозвище мужчины. Козыльяр.

çăмарта

(сы̆марда), яйцо. Собр. Чăх çара çăмарта тусан, япала çухалать, теççĕ. Орау. Пĕлтĕр çăмартана малтан Якура çитартăмăр та, чăхсем çăмарта лайăх (нуммай) турăç. Ib. Чăх çара çăмарта тусан, лайăх мар. N. Кивĕ çăмарта. N. Виç эрнерен ытла выртман çăмарта. N. Çăмарта самăр мар. Кубня. Мăн çăмарта, çутă куç. (Ламппă). Абыз. Вуникĕ ăмăрт-кайăк, ал икĕ чана, тата виçĕ çĕр утмăл пилĕк шăнкăрч пĕр çăмарта йăтса кайнă. (Çулталăкри уйăх, эрне, кун). N. Хĕре (невесту) килте, çынсем панче те непременно çăмарта шӳрпи çитереççĕ, ачалă-пăчалă пултăр тесе. Вил-йăли. Ача вилсен (лет до 5—7), тула çăмарта кăларса ывăтаççĕ. Альш. Сакайĕнче сакăр çăмарта, саккăрĕш те сарă çăмарта. Пшкрт. Иккĕччен çоратат (родится), пĕре вилет. (Çăмарта). N. Ку такăнчĕ, тет те, кун çăмарта тарчĕ, тет (яйцо выскользнуло у него из рук). М. Васильев № З, 20. Çыннăн чонĕ тохсанах: чон вырăнне çăмартана асаплантар, тесе, орама пĕр çăмарта тохса пăрахнă. Тет. Çĕнĕ-çынни минчетрен килсенех, хапха урлă çăмарта ывăтаççĕ. Нюш-к. Шыв чăххи çăмартине шыв хĕрне тăвать (несет яйца на берегу). N. Ăçта çăмарта ăрăмласа пăрахать вăл çын патне. Çавăнпа чăвашсем, хапха умĕнче çăмарта выртнине курсан, вăл çăмартана илмеççĕ. Сред. Юм. Ака пăтти пĕçерсен (акса пĕтерсен), пĕр чашăк пăтă, пĕр çăмарта ана çине варнă; ăна: тырри çăмарта пик тотă полтăр, тесе, варнă, тет. Ib. Çăмарта тăвас чăх пик коскаласа çӳрет, тесе, пит васкаса ниçта кайса кĕме аптраса çӳрекен çынна калаççĕ. Ib. Çăмарта панче çӳрет. Живет в яичниках (занимается по скупке яиц). N. Çăмарта çурăлса карĕ те, унăн питĕ çине сирпĕнсе хупласа илнĕ. Яйцо лопнуло и залепило ему все глаза. Н. Сунар. Çав çăмарта йăмăкин чĕри пулнă. Этем йăх. еп. пуç. кай. 4. Вăл: виçĕ мăн çăмартасем çинче ларса, пĕр ывăл, икĕ хĕр кăларнă та, çаксенчен вара этем йăхĕ пуçланса кайнă, тенĕ. Кан. Хăçан паран (отдашь)? — Автан çăмарта тусан (т. е. никогда).— Унччен тăхтамастăп.— На, эппин!.. Ядр. Çăварни лаши çăмарта пек (круглая как яйцо), çăмарта калики тăвас мар. СТИК. Çăмарта пек чăп-чăмаркка лаша. Маленькая, но аккуратная лошадка. Арзад. 1908, 42. Çăмарта сутнипе вуникĕ пуслăх тăвар илнĕ (она). || Арзад. 1908, 5З. Анне çăмарта Луккине улт çăмарта, Тимака ик хут ытларах сутнă. || Теsticuli (шулята). Шорк. Ăйăра, çăмарти ансан, кастараççĕ (это бывает в возрасте З—4 лет). Орау. Çăмарти анать, тетчĕ-çке, епле ăна салтака илнĕ пулать-ха. N. Акташ ачине çăмартинчен тапнă та, вилнĕ.

çăмăл

(с’ŏмŏл, сы̆мы̆л), легкий по весу, легкий для выполнения; легко. ТММ. Йăвăр тăпри çăмăл пултăр. (Пожелание покойнику). Н. Синар. Пăхма çăмăл йăтма йăвăр. Ib. Пăхма çăмăл пек, йăтма тытăнсан çĕклеме те çук. Смотреть как будто легко, а поднять (или: нести) трудно. (Вут, огонь). N. Малтан ăна, ватăскере, çынна йăтса пырасси пит йывăр пулнă, кайнăçем вара çăмăлтан çăмăл туянса пынă. Регули. Çăмăл вĕренмелле ачана илеп эп. N. Эсĕ мана пĕр çăмăл çеç ĕç туса параймăн-а! Не сделаешь ли ты для меня одного легонького дельца? Юрк. Куçăсене хуп та, ирĕксĕр ĕç. Пуçна çăмăл пулнине хăвах сисĕн. Орау. Çăмăл юрра юрлама çăмăл. Альш. Хăйне çăмăлшăн (для облегчения себе) тертленет вĕт (старается). || О пище. Эпир çур. çĕршыв 6. Ку пӳлĕмре эпир 12 сехетре çăмăл апат (легкую пищу) çиетпĕр, е чей ĕçетпĕр. || О костюме. Якейк. Паян пасара çăмăл томтирпа (в легком костюме) карăм та, кĕт сивĕ полчĕ (немного озяб). Ёрдово. Çынсем те хĕллехи ăшă тумтирсене пăрахаççĕ те, çуллахи çăмăл тумтирсем тăхăнаççĕ. || О сне. Сятра. Юрă ыйхă (тяжелый сон); çăмăл ыйхă (легкий сон). || Бойкий, ловкий, резвый, легкомысленный. Орау. Ах, çăмăл! ниçта çитсе перĕнессе пĕлместĕн (наскочишь на беду)! В. Олг. Хуаттера исе пырсассăн, корат вăл мана: çăмăлтарах салтак полат ку, ăслă ача полат, терĕ. N. Василий вăл йăвăç тăрне хăпарма майсăр çăмăлччĕ (былловок). Калашн. 27. Сăмăл çынсем ларчĕç вĕсен сулхăнне Регули. 5. Вăл чопма çăмăл. Богдашк. Пĕчĕкçĕ ача кăмрăк çисен, çăмăл пулать, теççĕ. N. Вăл этемĕн ури çăмăлли çине пăхмастĕ. Альш. Хăна çăмăллине пĕлетне, акă вырт çавăнта ăс кĕриччен. Полтава. 9. Ватă чĕре апла мар: унăн шухăш çăмăл мар, вăл васкаса парнас çук. Ск. и пред. чув. 66. Ĕлĕк çăмăлтарахскер, халĕ Утяк тăнлă çын пулса хăй хуçа пулчĕ. N. Çăмăл майрасем анчах тăрса йолнă. Бгтр. Çăмăлтарах карчăксене хăмăт тăхăнтартса. || Легко. Ск. и пред. чув. 14. Халăх çăмăл калаçать, пур çын чунĕ хĕпĕртет. || Легкомысленно. Ст. Чек. Çăмăл хытланат (необдумано, чтобы форсить). || Ветренность.

çăмăр чӳк

назв. моления. Хир-б. ЧС. Пирĕн ялсем кашни çулах, çăва кĕрсен, канлĕ (scr. кăлнă) вăхăтра çăмăр чӳк тăваççĕ. Н. Седяк. Çăмăр чӳкне çăмăр пулмасан тăваççĕ. Ялтан çу, сĕт, кĕрпе, çăкăр пуçтарса çӳреççĕ. Ял вĕçне тухса пĕçерсе чӳклеççĕ хуранĕпе лартса, унтан вара валеçеççĕ пăттине. Çисе пĕтерсен, пурте кĕпи-йĕмĕсемпех шыва кĕреççĕ. Кĕменнисене шыва тытса пăрахаççĕ. Таврăннă чух урамри çынсене те шывпа: „çăмăр чӳк шывĕ“, тесе сапаççĕ. Пăттине пĕçерсе кĕл-туса пĕтерсен, кăвакарчăн вĕçтерсе яраççĕ, Кăвакарчăн хĕвел-тухăç енеле кайсан: тырă пулать, теççĕ. „Çак чӳке ака пĕтсен тăваççĕ. Срв. описание „çерçи чӳкĕ“. Етрух. Çăмăр пулман чухне çерçи чӳкĕ тунни. Çăмăр пулман çул, чăвашсем çерçи чӳкĕ тăваççĕ. Ялта пĕр виç ватă çын пулсан, усем ялти мĕн пур çамрăк ачасене пурне те пĕр çĕре пухăнма хушаççĕ, вăл ачасене пĕр ачана хушаç килрен кăçкăрса çӳреме. Вара вăл ача кăçкăрса çӳрет кантăкран; вот епле кăçкăрать: çăмăр çуман пирки ваттисем, уçăп пиччепе Ермулла пичче, ачасене пухăнма хушрĕç; усем: çерçи чӳк тутарас ачасене, теççĕ. Вара çапла кăçкăрсан çӳлленех ялта пĕр ача та юлмасть пухуна кайманни. Унта вара пухура ваттисем калаççĕ: ачасем, епле, каплах пулсан, пĕр çăмăрсăр пирĕн тырă-пулă пулмасть, çерçи чӳк тăвас пулать, ан ӳркенĕр-ха, çине тăрăр, ĕлĕк çерçи чӳк тусан çăмăр пулаканччĕ, тырă-пулă та аван пулатьчĕ, ачасем, епле пулсан та, ан ӳркенĕр!“ Вара ачасем кăçкăраççĕ: ваттисем хушнине мĕнма ӳркенес-ха, теççĕ, вăл çăмăр пулсассăн хамăра усă пулать, эпир вара хамăр та выçă вилместĕпĕр. Ну вара ваттисем калаççĕ: эппин, ӳркенмесен, акă çапла пуçтарăр: пĕр çиччĕн-саккăрăн çерçи чĕппи пуçтарма кайăр, килĕрен пуçтарăр, камăн лупас çумĕнче, çта кĕлет çунаттисенче пулать, усен сассисем паллă: чăрăк! чăрăк! туни. Акă усене пуçтарса пурте çырма хĕрне анăр, унта усене тасатса пăтă пĕçерес пулать, тет; ыттисене çăнăх, кĕрпе, çăв, тăвар килĕрен пуçтарма яраççĕ. Çав япаласене пурне те пуçтарса пырсан, вара калех пĕр чухăн çын латĕнче пашалу пĕçереççĕ, çине çу сĕреççĕ. Пăттине çырма хĕринче пĕçереççĕ; пĕçерсе çитерсен, пур хатĕр те çитсен, вара шыв хĕрне анса çав ватă çынсемех чӳклеççĕ. Малтанхи сăмах: вутăш, çырлах, вутăш, çырлах! теççĕ, картусне е шĕлепкине хул айне хĕстерет, ачасене пурне те шывалла пăхса пуççаптарать, вара унтан çиме пуçлаççĕ çерçи чĕппи пăттине; унта çерçи чĕппи те, алă та çитмен сакара(?) йĕри-тавра лараççĕ те, хуранĕ çинченех çиеççĕ. Çисе пĕтерсен кайран, çав ватă çынни калать: çырлах, вутăш, çырлах, вутăш! тет, унтан ачисем те çавăн пекех: вутăш, çырлах, вутăш, çырлах! тесе кăçкăраççĕ, вара çав ватти калать: ĕнтĕ, ачасем, шывпа выляр шыв варĕнче, вара çумăр лайăх пулать, тет. Унтан ват çын килне тавăрнать. Ачасем витресемпе шыв ăсса пĕр-пĕрне хăваласа çӳресе пуç тăрăх шыв яраççĕ. Ачисем килне тавăрăннă чухне аран утса тавăрнаççĕ, хăйсем лачкам, кĕписенчен шыв юхса тăрать, хăйсем çапах пĕр-пĕрне шывпа сапассине пăрахмаççĕ. Юлашкинчен ял хушшинчи тултарнă урам каткисенчен ăса-ăса сапаççĕ. Урам каткисенче кăçан та кăçан шыв пĕтет, вара тин чарăнаççĕ, унтан вара килĕсене кĕрсе типĕ кĕпе-йĕм тин тăхăнаççĕ.

çăмми

(сы̆мми), детский нос. Альш. Çăмми — ача сăмси. Ib. Çăмми пирук.

çăпата

(сы̆бада, Пшкрт: сы̆βада), лапоть. КС. Порядок плетения лаптей. Çăпатана — 1) хуçаççĕ: самсине хуçаççĕ (устраивают), кĕллине хуçаççĕ; 2) тавăраççĕ; З) пуçланă пушăчсем пĕтсессĕн, вара çĕнĕрен пушăтсампа саплаççĕ. Çĕтĕк çăпатана та саплаççĕ. В. Олг. Çăпата хуçас, саплас, кĕллине таврас, тирес. Пшкрт. Çăпата сапла. Охотников. Лапти (çăпата) в девять лык много сложнее, чем обыкновенные, в семь лык. Это верх искусства своего рода, и редкие умеют их плести. Они изящнее обыкновенных, поэтому их носят большею частью парни-щеголи да девушки, и то только по праздникам. Чăвашсем 5. Ватăличчен, йӳтиччен пурăнмалла ту, çăпатине кутăн сыракан пуличчен усра. (Молитва о новорожденном). Якейк. † Пĕчĕк пуçлă çăпати, посас çĕре посимар. Шурăм-п. Хусах ача хăтана пырсассăн: вăл çăпата пĕлет-и? тесе ыйтнипе пĕрле: вăл шут (счет) пĕлет-и? теççĕ. Пазух. Çиччĕпеле хуçнă сар çăпата тăххăрпала тунинчен ирттерет. Кадыш. Эпĕ çăпата тăвакан çын анчах, çук çын, уйăрăлнă çын. Юрк. Тепĕр енчен, вĕреннийĕн усси те пулман, ахаль çăпата çĕтсе çӳренни (= çӳрени) анчах пулнă (только попусту драл, изнашивал лапти). ЧП. Вуниккĕн çăпата эп сыртăм. ТХКА 26. Ку çăпатана сĕтĕрсе çӳреме ура вăй çитмест ман. Ку çăпата ытла тарăн, кантрисем кĕске, тесе, виçĕ кун ман карчак ятлаçса çӳрерĕ манпа. Ib. Вăл çăпата тарăн, пысăкрах, кантри кĕскерех пулнăччĕ. Ib. 18. Сĕтел çине çăпата хунă, тавăрнă çăпата; пысăк çăпата; калăпне кăларман; пушăт вĕçĕсем тăраткаласах тăраççĕ, шĕшлĕ, кукăр авăрлă шĕшлĕ, çăлата кĕллине тирĕнсе тăрать. Çăпатине хуçса пĕтереймен: вăхăт пулман пуль çав. Орау. Ах, тур çырлах, хăнкăлисем çăпата пек (с лапоть). Ib. Ванюр Йăвань пĕвинче карассем çăпата пек (т. е. крупные). Ib. Паян эп пĕвере пĕр шапа куртăм — çăпата пек! Трхбл. Çăварĕ çăпата пек (большой). Ib. Çăпата çăвар, большеротый.

çăпаталла

назв. игры. Юрк., Николаев. Орау. Çăпаталла. Ку вăя вылянă чухне чăркуççи çӳлĕш шалçа çапса лартаççĕ. Çав шалçа тăррине çăпата кантри çыхса хураççĕ. Унтан шалçи çумне çăпатасем пуçтарса килсе хураççĕ. Пĕр ачана, шăпа ярса, çăпатасене хураллама тăратаççĕ. Ытти ачисем çăпатисене вăрласшăн çӳреççĕ. Хураллакан ача пĕр аллипе çăпата кантрине тытса çӳрет, тепринпе, мел килсен, çăпата вăрлакансене тытать. Çăпата вăрлакана тытсан, тытаканни вара хуралçăран тухать, хураллама вăрланă чух кам лекĕннĕ, çав юлать. Унтан ку çын та çăпатисене хытă хураллама тытăнать, вăрлакансене пит тытасшăн тăрăшать. Анчах лешсем часах пырса лекĕнмеççĕ, çăпатисене ялан леш сисмен чух анчах вăрлаççĕ. Çăпатисене вăрласа пĕтерсенех хуралаканнине ачисем хăйсен аллинчи çăпатисемпе пеме тытăнаççĕ, хуралаканни шалçа патĕнчен пăрахах тарать. Çăпатисене персе пĕтерсен, леш ачи вара пурне пуçтарса пырать. Хураллама калех çав юлать (остается опять тот же).

çăраççи

(с’ŏрасси, сы̆расси), ключ. Орау. Алăка тултан питĕрсе çăраççия каялла хаçат шăтăкĕнчен пăрахап. Пшкрт. Пĕтиç (-дис’) çăраççи; пысăк çăраççи. || Замок. Икково. Т. II. Загадки. Сӳс кĕлетĕн мунчала çăраççи. (Михĕ). Халапсем 23. Апла каласан, лешсем анпарайĕ çăраççийĕн уççине хăйсем çумне илеççĕ. Собр. † Хушрăç пире юрлама — юррăм юман сунтăхăн тĕпĕнче. Уçса илейĕттĕм-çăраççин уççи çук: уççи хура куçлисенĕн (у чернооких) аллинче. Ала З°. Кăсийинчен тупрĕ, тет, пĕр ывçă ушшĕ; тула тухрĕ, тет те, алăк çумăнче çăраççи тăнине курчĕ, тет те, ушшĕпеле уçса пăхрĕ, тет. Ст. Шаймурз. Çав вăхăтра ача хĕрарăм патшанне çăраççине чиксе илнĕ, унта венчет тумалли çĕрĕ пулнă, тет. || См. ака – пуç. || Назв. раст.

çăт

(сы̆т), подр. звуку, который получается, когда рвут один стебель растения более значительного размера. Сред. Юм. || Подр. звуку, который получается, когда разламывают сухое зерно. О земл. Тырă пĕрчи сĕтне çухатсан, ăвăс пек хытса çăт хуçăлакан пулсан, вырма вăхăт, теççĕ. || Подр. легкому удару с шлепанием. Савельев. Çăт (или: кĕт) çапсанах лĕркесе (макăрса) ярать (ача). Б. Олг. Çăт (сы̆т)! çапрĕ анчах (холян). Слегка хлеснул (кнутом). || Подр. пришлепыванию. СТИК. Ача пуçне çунă чухне амăш çăт, çăт! тутарса çăват. (Аллипĕ шыв ăсса илет те, пуçĕ çине ярса аллипе çăт-çăт тутарса çапат).

çĕмĕр

(с’ӧ̆мӧ̆р, с’э̆мэ̆р), разбить. Кан. Кайса çапса çĕмĕр çав çынăн (= çыннăн) чӳрече-кантăксене (у др. чӳречисене). Изамб. Т. Акă çăмартине çĕмĕр (т. е. скушай яичко; гов. угощающий). N. Шăлсăр карчăк шăмă кышлать. (Тылă, кантăр çĕмĕрекенни). Синерь. Кашкăр сиккер-сиккĕр, тет, ниепле те кăлараймасăр, хӳринех çĕмĕрсе, каялла пăхмасăр тарчĕ, тет. || Разрушать, ломать, раззорять. Перев. Ула-курак йăвисене çĕмĕрме карăмăр. || Обкрадывать, Синьял. Çаксен пĕр пахча пур, тет, çаксен пахчине çĕрле çĕмĕрсе каять (кто-то приходит ночью и абкрадывает), тет. Чист. Качакасем купăстасене çĕмĕрсе пĕтернĕ (потравили). N. Çар витĕр çĕмĕрсе, çав слон патне чупса пынă. || Громить, грабить. Б. Олг. Вот вара çĕмĕрме поçларĕç вăлсане, пит çĕмĕрчĕç он чохне вăлсане, пит пусăк соран (убыток) полчĕ çынсане. М. Сунч. Çак мур пирĕн таврари ялсенче пит çĕмĕрсе çӳретчĕ. Орау. Хурт çĕмĕрнĕшĕн пит пысăк çылăх пулать, тит; вăл çылăх çынна вĕлерннпе пĕрех, тит. || Указывает на силу движения. Баран. 56. Çитес çуркунне çĕнĕрен килĕр, чипертерех çĕмĕрсе çӳрĕр! тенĕ (Т. Бульба). Эльбарус. Ал-арманьпех çĕмĕрсе çитнĕ во. Хурамал. Çапла калаçнă вăхăтра упа çĕмĕрсе кĕнĕ (вломился к ним). Цив. Лаши пĕтĕм халăх ăшĕнчен çĕмерсе патша хĕрĕ умне сиксе ӳкрĕ, тет. Çутт. 81. Çуни çине ларать те, сарт айнелле çĕмĕрет (летит под гору). Юрк. Пилĕкĕсене тытса çĕмĕрсе (во всю) ташла пуçлаççĕ. Эльбарус. Тата ĕнисем ман хыçран таптама хăтланса, мĕкĕрсе, вăрмана янтратса, çĕмĕрсе пыраççĕ. Баран. 174. Халăх çĕмĕрсе кăшкăрнă (очень громко). Ib. 54. Вара Тарас поляксем витĕрех тухма шухăш тытнă. Витĕр çĕмĕрсе тухса пынă. || Промыть. Кан. Пĕвене иртнĕ çуркунне шыв çĕмĕрсе кайнăччĕ. || Изувечить. Чăв. й. пур. 19. Ялти çынсене те пурне те хĕнеспе, çĕмĕреспе хăратса пурăннă (держал в страхе). || Пороть, бить. Турх. Ача-пчана ăна çĕмĕр, тетчĕç. || Разорвать. N. Пĕр кашкăр сиксе тухрĕ, тет те, лашине (его) çĕмĕрсе тăкрĕ, тет. || Поднимать гам, горланить. Альш. † Савни анать шывалла, сассипелен çĕмĕрсе. Ск. и пред. чув. 81. Çĕнĕ кĕрӳ çумĕнче çичĕ юланут ташлать, пĕтĕм яла çĕмĕрсе, çăвар карса антăхать (горланит на всю деревню). КС. Çĕмĕрсех калаçать (громко или грозно). Юрк. Автан каçхĕне пит çĕмĕрсе авăтсан, çумăр пулат. ТХКА 103. Сĕм вăрмана упа-кашкăр, сасси çĕмĕрет. || Грохотать (о пушках). Полтава. Сăртсем тăрăх тупăсем хыт янтраса çĕмреççĕ („по холмам грохочут пушки“). || Бушевать. N. Пĕр маях çил тăвăл çĕмĕрсе тачĕ. || Употр. в чувашизмах. Сред. Юм. Паян ĕçлесе çĕмĕртĕм (сегодня много работал). Ib. Эс авăн çапса çĕмĕрен ĕнтĕ, тепле тырри çитĕ сана çапма! (Гов., с иронией, человеку, который не может хорошо молотить). N. Тем чул пуçа çĕмĕрсен те (ломать голову), аса илимарăм (илеймарăм). N. Ăша çĕмĕр, огорчать. Ачач. Тем шутсăр пысăк ĕç çинчен хытă шухăшласа пуçне хытă çĕмĕрсе утакан)... Йӳç. такăнт. 52. Çĕмĕрме тапратрĕ. || Ругать, пробирать. ТХКА 85. Выльăха курайман çынна эпĕ хытă çĕмĕреп.

çĕмĕрттер

понуд. ф. от гл. çĕмĕр. Истор. Киеве (= Кейăва) тавăрăнсанах, вăл ĕлĕк хăй пуççапса пурăннă кĕлеткесене çĕмĕрттерсе тăктарнă. В. Олг. Чăмай-ха, тет, эп сере арçури кӳрсе çĕмĕрттерем. || О сильном и быстром движении (езде, работе). N. Эпĕ ӳксе юлтăм, ыттисем çĕмĕрттерсе иртсе кайрĕç. БАБ. Çав çичĕ çул пулнă выçлăхăн юлашки çулĕнче пирĕн енне хай сепирсем çĕмĕрттерсе те çитрĕçĕ, тет. N. Патша çарĕпе пит хытă çĕмĕрттерсе пынине курсан… Кан. Çĕмĕрттерсе кăна пырса кĕрет учреждение ĕçлеме. Çутт. 144. Çавăнтах çил шăхăрса, çĕмĕрттерсе çитрĕ. Орау. Хапхине кариклаттарса уçса ячĕ те лашипе çĕмĕрттерсе анчах кĕрсе карĕ (въехал шибко). Альш. Çапла çĕмĕрттерсе çӳреççĕ вăл хăнасем. Хурамал. Нумай выртать-и, сахал выртать-и, çурçĕр вăхăтĕнче шăнкăрав сасси çĕмĕрттерсе килсе хĕр тăракан çурт патне килсе чарăнчĕ, тет. N. Виçĕ ывăлĕ вăрăçра çунса çӳреççĕ, епле туй туса çĕмĕрттерсе намăс мар уна (т. е. ей)? N. Пырсан-пырсан, çакна хирĕç (ему навстречу) туй çĕмĕрттерсе пырать, тет, Изамб. Т. Эй, эпир çĕмĕрттерни пек никам та çĕмĕрттермен пуль (пировали на свадьбе). Пир. Ял. Халь вăл (çу савăчĕ) çĕмĕрттерсех ĕçлет (работает во всю). Буин. Мĕн çĕмĕрттеретĕр? Что поделываете? Ст. Чек. Мĕн çĕмĕрттерсе çӳретĕр? Что вы тут поделываете? || О кипучей, деятельной, веселой жизни. Янтик. Ну, ача! мĕн çĕмĕрттерсе пурăнан-ха хăш чухне? (т. е. что подковываешь). N. Эсĕ мĕн çĕмĕрттерсе пурăнатăн? Мана пĕр виçĕ сăмах çырса яр. Тăв. 2З. Ну мĕн çĕмĕрттерсе пурăнатăр? Авай-и-ха, Саньук? Трхбл. Вĕсем пурăнăçа çĕмĕрттереççĕ кăна. Они живут припеваючи. Ск. и пред. чув. 4. Пурăнăçа çав карчăк çĕмĕрттеретчĕ анчах: пурччĕ унăн качака, икĕ сурăх, пĕр кушак, чалăш пӳрчĕ тăрринче тăманасем усратьчĕ, тăманасем патĕнчех тимĕр тылă ларатьчĕ. || Выругаться громко. || Proficisci, отправляться. Кан. Эсĕр хăвăр ăçталла çĕмĕрттеретĕр тата.

çĕнĕ

(с’э̆н’э̆), çĕн, новый. Юрк. Çынсем пек çĕнĕ пӳртре пурăнăпăр. Ачач 108. Çамрăк ача сасартăк темскере çĕнĕ япалана, кĕтме тытăннă. Мĕн пулать-ха вăл çĕнĕскер. Чăв.к. Эсĕ çĕнĕ кĕрĕк ан çĕлет, ăрам тăрăх утса ан çӳре. N. Ăшĕ-тулĕпех çĕнĕ. (У костюма) и верх и подкладка — новые. Кан. Сан çуртсем çунсан, укçа илетĕн, çĕнĕ тум-çурт çавăрăн. АПП. Çĕнĕ çуна, сăрлă ӳрече. N. Сăран атă çĕтĕлчĕ, çĕнĕ параççĕ пулмалла. Ст. Чек. Çĕнĕ хырăм, кив çăвар. (Говорит глава семьи, когда начинают есть новый хлеб). || Молодой. || Свежий. Шурăм-п. Уйран çĕнĕ те, тутлă çиес килет. Ib. Тырă выракансене валли така ĕнер акчах пусса, тет, аш (какан) çĕнĕ. Юрк. † Çĕнĕ çунă юрсем пит тарăн мар, чăн чăр-куççинчен кая мар. N. Çĕн улма çиме пуçларăр-и? || Вновь. Н. Карм. Унтан тата çĕнĕ чăвашла кĕнекесем те ярăсăрччĕ. N. Çĕнĕ вилекен çын, новопреставленный. N. Мункунта, çимĕкре, кĕрхи сăрара, ытти вилнĕ çынсене хывнă чухне, çĕнĕ виле çуртине ытти çуртасенчен ăрасна çутаççĕ. || Новый урожай, новый хлеб. N. Çĕнне çитсе ӳкрĕмĕр. Дожили до нового хлеба. || Новый рой. Разг. С. Мих. 23. Ку çура хуртсам çĕнĕ яркаласа-и сирĕн?

çĕнĕ кайăк

так зовут на первых порах новорожденного. Альш. Сирĕн çĕнĕ кайăк пур-им (сирĕн халĕ çуралнă ача пур-им)? Ст. Чек. Çĕнĕ кайăк, новорожденный, который еще не крещен. Ib. Пирĕн килте çĕнĕ кайăк пур: Миттюк арăмĕ паян ывăл ача çуратрĕ. Ib. Çĕнĕ кайăкăра мĕнле ят парас тетĕр? Сред. Юм. Çĕн кайăк тупнă (херарăм ача тусан калаççĕ).

çĕнĕ-çын шывĕ пуçлани

назв. обряда. Альш. Ирхине тăрсан, çĕнĕ-çынни питне-куçне çăват та, хĕрсеммипе çĕнĕ çын шывĕ пуçлама каяççĕ. Унта темĕн чухлĕ ача-пăча пухăнат: курма пыраççĕ. Вĕсем каяççĕ пусă кутне. Кĕвентипе витрисене пусă кутне хĕрсемми çĕклесе пырат. Пусă кутне çитсен, хĕрсемми витрисене лартат та, шыв аса-ăса парат витрепе. Çĕнĕ-çынни нимĕнсĕрех хĕвеле хирĕç тăрса (хĕвел тухăçнелле пăхса) малтан виçĕ хутчен çăкăнат: аранçĕ-аранçĕ лапчăнса илет. Унтан шыв тултарнă витрене виçе хутчен (виçĕ витре) тапа-тапа йăвантарса ярат — шыва тăкат. Унтан хĕрсемми тата икĕ витрине те шыв тултарат та, кĕвентисене çаклатса, ку çĕнĕ-çынна тыттарат. Çĕнĕ-çынни çĕкличчен, çав кĕвенти çине нухрат хурат. Вăл нухратне хĕрсемми илет хăйне. Вара çĕнĕ-çынни кĕвентепе шыва йăтат та, каллах хĕвел тухăçнелле тăкса виçĕ хутчен çăкăнат. Унтан вара каяççĕ килнелле. Шыв ăсма аяккарах каяççĕ, килти пусран ăсмаççĕ. Урамра ват çын пынине курсан, çĕнĕ-çын чарăнат та, çав çын еннелле пăхса, çекленĕ шывĕпех виçĕ хутчен çăкăнат. Тутине чĕркенĕ явлăкпа тытат-хуплат. Лешĕ ăна хирĕç чарăнат та: аслă çын пул, тет. Явлăкне ăна пĕркенчĕк пăрахсанах параççĕ, вăл вара килте те çĕнĕ хăнана-мĕне кайса киличчен çапла тытса çӳрет. Хапхаран кĕнĕ чух, унтан тата пӳрте кĕрсен, урай варрине тăрса, виçшер хут çăкăнат. Хуняшшĕпе хунямăшĕ, пӳрт урай варринче çăкăннă чух: аслă çын пул, аслă çын пул, тесе лараççĕ. Витрисене лартат та, хĕрсеммипе салма çакаççĕ. Хунямăшĕ пымас унта.

ача çĕри

(ача с’э̆ри), белая гниль в дереве (называется так потому, что идет на детскую присыпку). Пшкрт.

ача çĕрилĕ

(чит. ача с’э̆рилэ̆), с выгнившей серединой. Хорачка. Ача çĕрилĕ йоман (дуб с выгнившей серединой; из него хорошо делать ульи).

çĕрĕк

(с’э̆рэ̆к’, с’ӧ̆рӧ̆к’), гнилой. Сред. Юм. Йывăçăн тôлти хôппи çôмĕнчи йывçи (древесина) тĕреклĕ, варри çĕрĕк пôлсан, çĕрĕк вараллă йывăç теççĕ. || Гниль. N. Çулçă çĕрĕкĕнчен (из сгнивших листьев) пулнă тăпра. N. Мăйрăран çĕрĕк шăрши кĕрет. N. Мăйрăсенчен çĕрĕк шăрши кĕрекен пулнă. || Гнилушка. N. † Çăка çĕрĕкне чавакан (чтобы сделать улей), шурă карас пылне çав ĕçет. || Мокрота, харкотина. Пшкрт. Çĕрĕк токат (тоҕат). См. çĕтĕк. ||Хилый. Полтава. Çĕрĕк çын, хилый. || Рюма, хныкса. Ст. Чек. Çĕрĕк ача (кĕвĕçсе хăне хăй йĕрсе чарăнсан, кăшт тивсенех йĕрет; кăшт тивсенех йĕрекен ача). СПВВ. МС. Çĕрĕк каска тесе кăшт ятласанах йĕрекен ачана калаççĕ: çĕрĕк каска, мĕн йĕретĕн? теççĕ.

çĕрĕх

гнить. СТИК. Каска чыст çĕрĕхсе кайнă (совершенно сгнил). || В перен. см. СТИК. Ку ача ĕнтĕ ытла та пăсăлса карĕ, тĕртĕнме çук çĕрĕхнĕ. N. Вăл çĕрĕхсе кайнă япала ирсĕрлĕхне çунтарса ярать.

çĕр

(с’э̆р, с’ӧ̆р), земля. Юрк. Тетене салтака хырсассăн (когда забрили в солдаты), эпĕ çĕрпе таппа-тан юлтăм, нимĕн тума та пĕлместĕп. Актай. Каçар пĕвĕм, чĕрĕ çĕр аннем (мать земли), пирĕн чуна кайма инçе, çĕклеме йывăр. Юрк. Çĕр витĕр тухнă этемсем, выльăх(сем?). Сред. Юм. Пĕрмай çăмăр çăвах тăрсан, çĕр хăпарать (почва разрыхляется), теççĕ. N. Çĕр сăхать. N. Çак çĕр çинче хам ятлă ята ямастăп (не дам себя в обиду. Шишкин. † Орай шăлма тăнă та, çĕртен сӳле(л)ле ӳкрĕ те вилчĕ (жена моя. Шутка). Ала 14. Унăн тураттисем çĕртенех (до земли) пулнă тет. Ib. 62. † Пирĕн тăванăн çурт хулăм, çĕрне тая лара-çке. (Свад. п.). N. Çĕр айĕнчен тухакан вырăнта (хуралра) тăратпăр (в туннеле). N. Унта каяччен, çĕр айне кайсан луччĕ пулĕччĕ ман шукăшпа. Орау. Çавăншăн халăх ылханса: Макар ывăлĕсем çĕрех пулччăр! тесе, ылханнă, тет. Сунт. Пăрахсах кайрăм-ши сана, мĕн пĕчĕкрен сан çинче суха-пуçпе чакаланса ӳснĕ хура çĕрĕм? Орау. Çынни сăмахĕпе çĕр айнех антарса ярать (т. е. от его слов готов провалиться сквозь землю). ЧП. Çĕрĕсем çурăлчĕç, йăп тухрĕ. Истор. Вилнĕ çынсене пуçтарса, кĕл-туса çĕре чикнĕ. О сохр. здор. Çĕре чавса тунă пӳрт (землянка; далее о том же: „çĕре авăтса тунă пӳрт“). N. Ун (урхамахăн) пуçĕ пĕлĕте тивмест, ури çĕре тивмест. К.-Кушки. Йывăç мĕлки çĕр çине (на землю) ӳкнĕ. Ib. Сысна çĕр çинче выртат. Ib. Çĕр çине лар (на землю). Ib. Çĕре лар (на пол). Расск. 1З. Хуйхăра-хуйхăрах ачам патне çĕр айне кĕрсе выртăп ĕнтĕ! тесе, пĕрмай йĕнĕ вăл. Янтик. Çынна ылханнă чухне çапла калаççĕ: ешлĕ çĕре хураттăр, тикĕс çĕре тĕметтĕр (пусть образует холмик; пожелание смерти). КС. Амаль пулсан (если бы была возможность), çантах çĕре анса кайăттăм (провалился бы сквозь землю. Гов. сильно застыдившийся или опозоренный) Собр. Чи малтан, юр кайса пĕтсессĕн, çĕре е алăпа, е патакпа çапсан, турă çиленет, теççĕ. (Поверье). АПП. † Эпĕр макратпăр, кӳл тăватпăр, тăшманĕсем кĕпе çăваççĕ; кĕписем шурă кĕпе мĕн, çав кĕпепе çĕре кĕтĕр-и? Чăв. й. пур. 2З°. Çынна кӳрентерни çĕре ӳкмест. (Изречение). N. Ашшĕ-амăшне, ырă тăванĕсене хисеплеменшĕн çĕр çăттăр! (Гов. мать о дурном сыне и его жене). Янтик. † Çĕр çĕклейми пӳртсен çивиттине симĕс-кăвак-палан виттертĕм. Ib. Çĕр çôмĕнчен шуса çӳрет. (Пĕчик лôтра çынна калаççĕ). Тогач. Карчăка çавăнтах çĕр çăтса антарса ячĕ (проглотила земля), тит. Йӳç. такăнт. 40. Ах, турă, Кĕркури, çĕр çăттăрах çана! Орау. Çĕр çăтнă, турран кĕлешшĕ (брань). N. И, çĕр çăтасскер! Магн. М. 190. Çичĕ çĕр ними. Ib. Çĕр çăтни. Хурамал. Çĕр çăтманă пуçна! (Брань; заметьте конечное „ă“). Изамб. Т. Çĕр çăтманă (брань). N. Приккашчĕкĕ мишер, питĕ йĕрĕскер хăй, çынсем сисеймен вăхăтсенче, сехетĕн стрелкине кăшт анчах тĕртет, çур сехет сут тăвассине „çĕр çăтат“ те.. Н. Карм. Çĕр кулли пулман, или: çĕр кулли пултăр! (Ругань). Ib. Çĕр çăттăр! || Земля как вещество, почва. N. Çĕр каллех типсе карĕ. N. Çĕре каллех типĕтсе ячĕ (стало совсем сухо). N. Çĕр айне пусар? Ачач 8З. Пуçĕпе шăмарса анчах тăрать ав, урипе çĕр чавса сирпĕтет. Ib. Тôрра асăнса çĕр çыртре (божился). N. Ĕненместĕп, çĕр çыртам! (Также: чирĕк хĕресне пăхап!). СТИК. Çапăп та, çĕр çырттарăп! (Говорит, угрожая сильным ударом). Çапăп та, çĕр çыртăн! (То же самое). Календ. 1906. Тинĕс шывĕ пĕрмай çĕре çиет (размывает). N. Ман ура айĕнчи çĕр кăтăлса кайрĕ те (обрушилась), эпĕ шыва кая патăм (упал). || Земля как планета, tellus. СТИК. Çĕр тăватă кĕтеслĕ, таçта инçе кайсан, вăл çыран пек анса каят, тет. Çĕрĕн хĕррине халиччен никам та çитсе курман, тет; унта сĕм-тĕттĕм, хăрушă çыран таçта çити çĕрĕн тĕпне анса каят, тет. Çĕре темиçе пуçлă çĕлен тĕревлесе тытса тăрат, тет. Сред. Юм. Çĕр вăкăр çинче тăрат (теççĕ. Поверье). Т. VI, З. Çĕре ӳксе пăсăлнă йĕркене кĕл-тулалли. Н. Изамб. † Ĕнтĕ çĕр çаврăнат, çĕр çаврăнать, ман пуçăмри çаврака çĕлĕк пек. (Песня нов. происх.?). Сред. Юм. Ах тôр, ôн чĕлхине тӳсесси! Пĕр вăрçма пуçласан, çĕр çинче каламанни хăвармас пôль. N. Çĕр çинче каламан юмах хăвармарĕ (всячески изругала). || Суша. N. Валала çĕр çинелле утнă (пошла на берег, на сушу, будучи изрыгнута рыбою). Б. Яныши. Вăл (лисица) çинче шăтак тупрĕ, тет те, пулăсене пĕрерĕн-пĕрерĕн çĕрелле пăрахма тапратрĕ, тет. || Участок земли, владение. Т. VI. Ют çĕртен çĕр илсен, телей каять те, тырă пулмас, теççĕ. Бгтр. Пĕр татăк çĕр. N. Орина çĕр валеççĕр. Ытла усал çĕрех кĕмен. N. Саншĕн çĕр панче хам исе çӳрерĕм (при дележе?). Истор. Вăл та, ашшĕ пекех, хăй çĕрне ӳстересшĕн тăрăшнă. Ск. и пред. чув. 50. Кам вăрман çĕрне парать таптама ахалех сире, çĕрĕк çăпата? N. Аçу пурана çĕр валеçмесăр сутасшăн мар: çĕр ахалех каят, тет. Изамб. Т. Анчах усен вырăнне тутарсем çĕрне анчах хăварнă (нимĕн те хăварман). Кан. Хресченсен çĕр те питĕ сахал пулнă, çавăнпа начар пурăнăçпа пурăннă. ТХКА 67. Пилĕк ялăн çĕр пĕрле пулнă пирĕн ĕлĕк. Альш. Çĕлен Ивана калат: çап мана малтан, тет. Иван калат: ху çĕрĕнте малтан ху çап, тет. || Местность. Бгтр. † Шупашкар çĕрне каяс тесе, крымски çĕлĕк илсе тăхăнтăм. Çĕрпӳ çĕрне каяс тесе, сарă кĕрĕк çĕлетсе тăхăнтăм. Юрк. † Патшанăн аслă кӳлĕ (озеро) тăвăр пулĕ, пире çырнă çĕрсем тăвăр пулмĕ. || Место. Пухтел. Кунта ĕнтĕ савăт-сапа çума та, шывсем тыткалама та çĕр çук. Чаду-к. Кусем: майри пĕр çĕреле, кайрĕ, тет, а ывăлĕсем тепĕр çĕреле саланса пĕтрĕç, тет. N. Унта сана ик çĕрелле ĕçлеме май пулать-и, çук-и? N. † Ай-уй, савнă тусăм, хура куçăм, пĕр çĕре пуласси инçе мар. Яргуньк. Икĕш (оба) ик çĕрелле вăрман çĕмĕрсе анчах тарчĕç, тет. Эпир çур. çĕршыв 2З. Анчах халĕ, улахсене пит нумай çĕрте çĕтсе, анасем тунă. N. Эпĕр (я с ним) пĕр çĕртерехрех (почти в одном месте) пурăнатпăр, хошши 25 чалăш анчах. N. Пирĕн ĕнтĕ çитмен çĕрĕмĕр юлмарĕ (мы везде побывали). Çутт. 153. Тикĕчĕ, хăвах пĕлен, урапа сĕрнĕ çĕре каять (уходит на подмазывание телеги). Никит. † Сырăнас çĕре сырăнимарăм (не пришлось повязать сорбан), кайнă çĕре кайимарăм. Сунар. Вăл хăйĕн вутти патне (к дровам) çитнĕ çĕре сĕм-тĕттĕм пулнă. Когда он подьехал к своим дровам, то уже было совсем темно. Кан. Виçĕ ялăн повесткисене пĕр çĕре манса хăварнă. N. Эпир килекен çĕрте. N. Пурин валли те яшка пĕр çĕре пĕçереççĕ. N. Вăл вĕсене нумайччен вăрман тăрăх çавăрса çӳренĕ, вара кайран ĕмĕрне çын пырса кĕмен çĕре илсе пынă. Орау. Кĕпе чӳхеме кайнă çĕртен таçта çухалнă, тет. Пошла полоскать белье и куда-то пропала. N. Киле тавăрăннă чухне вĕсем хирпе тӳрем çĕртен (по ровному месту) иртсе пынă. Альш. † Тапнă çĕртен (где топнете) тар тухтăр, сикнĕ çĕртен сим тухтăр, вылянă çĕртен вăй тухтăр. (Хĕр йĕрри). Ib. Сурăх шăммисене епле те пулсан çын пыман çĕререх (где реже ходит народ) кайса тăкма тăрăш. (Ача ячĕ хуни). БАБ. Хай кунăн çак тукатмăша пытарнă çĕререхрен (близко к могиле) иртсе каймала, тет. Кан. Пур çĕртепе пĕрех шыв тăрать. Почти везде стоит вода. Урож. год. Нумай çĕре çитиччен, кунта лашине кӳртсе (= кӳртрĕмĕр); лаши кунĕ, хăй çӳрен. БАБ. Ку, тесе калат, тет, хăй: çиллентернĕ çĕр пурччĕ, эпĕ ăна хам вилмен пулсан та, туш (тоже) пĕтернĕ пулăттăм. Альш. † Уйрăм-уйрăм çуралса, пĕрле ӳссе, уйăрлмăттăм тенĕ çĕрсем пур. Кĕвĕсем. Хурăн-варта хура та чĕкеçсем пур. Ĕнтĕ çак тăвансемех, ай, килсессĕн, ĕмĕр манмăп тенĕ те çĕрсем пур. Ст. Ганьк. † Калас, калас сăмах пур, кăмăлу юлас çĕрсем пур (боюсь как-бы не обидеть?). Регули 186. Выртнă çĕрте волатăп. Ib. 188. Эп чĕннĕ çĕре килчĕ. Ib. 190. Вăл ĕçленĕ çĕртен килчĕ. Ib. 191. Соха тунă çĕртен (соха туса) килтĕм. Ib. 192. Кăнчала арланă çĕрле выртат. Ib. 195. Вăл пол тытнă çĕртен килчĕ. Ib. 252. Эп эс пĕлмен çĕре кайрăм. Я пошел в незнакомое для тебя место. Ib. 253. Пĕлмен çĕрте илтĕм. Я купил в неизвестном для меня месте. Ib. 294. Вăл пире пол çок çĕре (вырăна) исе кайрĕ. Ib. Ку томтир ĕçленĕ çĕрте лайăх. Ib. 57. Пол тытмалли çĕрте (там, где ловят рыбу) кимĕ тăрать. Ал. цв. 6. Çапла чипер аван пынă çĕртенех, сасартăк вăл хăй умĕнче вут çути йăлтăртатнине курах каять. Ib. Пĕр çулхине чут-чут сысна вилсе каяс çĕртен çĕпре шыв ĕçтертĕмĕр те, чĕрĕлнĕччĕ. ЧС. Анне те хуйхăрнă çĕртен кулса ячĕ. И мама, хотя и была печальна, улыбнулась. N. Кам хăйне, хăй нимĕн те мар çĕртенех (не имея никакого основания), такам вырăнне хурать, вăл хăйне хăй улталать. ЧП. Пĕр юрламан çĕртен юрлатăп-çке. Я не пела, а теперь пою. Регули 274. Парас мар çĕртен патăм. Я не хотел давать, но дал. ЧС. Çав лашана эпĕ пит юрататтăм, мĕшĕн тесен вăл мана пур çĕртен те (во всех отношениях) аванччĕ. Чăв. й. пур. Вăсем çиленнĕ çынна та, хăй умĕнче пит аван, унпала йăпăлтатса калаçаççĕ. Нимĕнпе те çитес çук вăсен кăмăлне, хăй çук çĕрте вара (в его отсутствии) çавăн пек çынна çултен илсе çĕре чикеççĕ (всячески поносят) çĕре. N. Çитнĕ çĕрте пĕр, везде, куда нипопадешь. || В качестве послелогов. Регули 189. Вăл киле килнĕ çĕре апат пĕçерес. К его приходу (домой) надо сварить обед (пищу). Ib. 185. Çăвăрнă çĕрте поплет. Говорит во сне. Ib. 168. Вăл сăмах попленĕ çĕре вăл килчĕ. Ib. 668. Вăл хĕвĕл аннă çĕрелле кайрĕ. Он пошёл по направлению к западу Кан. Вĕсем сăмах панă çĕрте эпĕ те пултăм. Кан. Пилĕк тенки тумланнă çĕре каять (идет на одежду). Тăхăр тенки тăраннă çĕре каять (идет на питание). Якейк. Çăрккаç Мишка эпĕр апат çинă çĕре (когда мы обедали) пыч те, атисам куçĕнчех эп ĕнер олахра ачасампа вылляни (баловала, шалила) çинчен каласа пачĕ. Çантах çĕре анса кайăтăмч, анмала полсан. Юрк. Пĕре çапла, ку чей ĕçме ларсан, кăшт хай хуçи ун патне, чей ĕçме ларнă çĕре, пырса кĕрет. N. Каç пулса килнĕ çĕререх (к вечеру) пăртак чартăмăр (кровь). N. Килне таврăнсан, татах хываççĕ, унтан ĕçсе çиеççĕ. Вĕсем киле таврăннă çĕре (ко времени их возвращения) каç пулат. Вара çавăлтенех тепĕр çĕр пуçланса каят. N. Сӳресе пĕтернĕ çĕре каç пула пуçларĕ. К концу бороньбы стало вечереть. || Употребл. в чувашизмах. О сохр. здор. Вĕсем (пчела) мĕнле ĕçленине курсан, юратас мар çĕртен юратмалла вăсене (невольно полюбишь). Ачач 11. Икĕ çулхи хĕр ачине ыталаса, çывăрас килмен çĕртенех çывăрнă пек выртать. Бур. Пĕр юрламас çĕртен юрларăм çак тăвансем кăмăлĕшĕн. N. Урмак-маки ӳкем тенĕ çĕртен тепĕр йывăçран ярса тытрĕ, теть (чуть не упал, но..). Сунт. Ĕç çук çĕртенех ĕç туса çӳреççĕ. ГТТ. Лешĕ вилес çĕртен вырăс çемйине кĕнĕ. Изамб. Т. Ывăлĕ пилĕк-ултă çавăрăннă çĕре старик акса пĕтерчĕ. Б. Яныши. Унта çитсе, вурăн хатĕрлесе, апат çинĕ çĕре тĕттĕм пулчĕ. N. Çак уйăх пĕтнĕ çĕре (к концу этого месяца), вăл тавăрнмĕ-ши? N. Кĕлĕрен тухнă çĕре (к концу службы) аран-аран пырса çитрĕмĕр. Регули 122. Вăл килес çĕре еп килте полăп. К его приходу я буду дома. Бес. чув. 6. Киле таварăннă çĕре (к его возвращению) унăн ашшĕ вилсе кайнă. || Тема, theme. ГТТ. Çырмаллисем пайтах çĕрсем пур та. || Результат, конец. N. Тата эпир хамăр ĕçе çĕрне çитерейместĕпĕр. Четыре пути. Пуринчен ытла ĕçре вăя шеллес пулмасть, пурне те çĕрне çитерес пулать.

Çĕр ашшĕ

назв. божества 1 разряда. Сред. Юм. Чăвашсем З. Çĕр ашшĕ, çĕр амăш, ачана ан сăхлан, ан ăмсан, ӳсме ирĕк пар, хăмла пек хăпарт, çулçă пек ярпайт. (Обряд „ача çурални“). Вилĕ-йăли. Алтма пырсанах, чăн малтан масар çинче çăкăрпа чăкăт хываççĕ; ак çапла каласа хываççĕ: çĕр ашшĕ, çĕр амăшĕ, çак масар пуçлăхĕ, умăрта пултăр, теççĕ.

çĕрĕн

инструментальный пад. от çĕр (Ред.; употребл. в некоторых выраж. Собр. Пĕр паттăрăн ик алли тăват çĕрĕн çапăçмасть, теççĕ. (Послов.). Яжутк. † Манпа варли виçĕ инкеч (= инкеччĕ), виç инке те виç çĕрĕн, эпĕ анчах пĕр çĕрĕн. (Солд. п.). Хора-к. † Йăванăн пĕре (т. е. пĕр арăм) анчах; пирĕн арăм вониккĕ, воник çĕрĕн олахра, яшă ача хошшинче, пăшă-пăшă сăмахра. (Свад. п.).

çĕр кансĕрĕ

(к̚анзэ̆рэ̆), назв. духа. Альш. Ача çĕре ӳксессĕн, çĕр кансĕрĕ кансĕрлет: ачана çĕр кансĕрĕ йĕртет, теççĕ. Ib. Ача-пăча вăл сак çинчен-мĕнтен çĕре ӳкет те, ăна: „çĕр кансĕрĕ“ çапăнса аптăратать, теççĕ, çавăнпа йĕрет, теççĕ, ача-пăчана (лечат отчитыванием, ухтарса).

çминар

(с’минар), семинария. Сред. Юм. Орау. Хусанти çминарта вĕренет-ха пирĕн ача.

та

(та), и, да, еt (соединительный союз). См. те, а также Оп. иссл. чув. синт. I, 243—246. Регули 1484. Мана та она пачĕç, ыттисене памарĕç. Мана та, она та пачĕç. Ф. Н. Никиф. Сум та пилĕк пус, 30 коп. (но: ик сум вунă пус, без „та“, или: ик сум вунă пус, 60 коп). Ib. Пин те çĕр тенкĕ, пин те пĕр тенкĕ. Ib. Тенкĕ çурă, 11/2 руб. Ерк. 4. Куçăм-пуçăм вут та хĕм выляса кайтăр. СТИК. Пасара карăм та.. чашкă-çпала илсе килтĕм. N. Кăшкăрса пуçтартăмăр та, киле кайма шухăш турăмăр. КС. Апла та (и так) хăтланчĕ, капла та (и этак) хăтланчĕ — пултараймарĕ. Регули 1546. Кивĕ полсан та, çĕнĕ полсан та илĕпĕр (все равно купим). Кивине (киввине) те, çĕнине (= çĕннине) те илĕпĕр. || Выражает повторение. Якейк. Пуян та пуян, терĕçĕ (все твердили, что он богат), хăйĕн виç тенкĕ окçи. Ib. Йăвана: начар та начар, терĕçĕ, халь пырса пăх-ха Йăвана мĕн манерлĕ çорт туса лартрĕ. Кушакпа автан 15. Катмар хурăнсен кăтра пуçĕсем лăстăр та лăстăр йăштăртатаççĕ. Чав. й. пур. 15. Таяпасем каланă: куртăмăр та куртăмăр, тенĕ (все, один за другим, заявляли, что видели). || Указывает на длительность действня. Букв. 1904. Çавăнтан кайран Йăвашка Энтрейĕсем аккаланă та аккаланă вара (знай себе пахалн). || Да и.. Ала 13. Эпĕ паян кунĕпе çӳресе ăвăнтăм (устала), каç та пулать, кунтах çăвăрас пулĕ манăн. Н. Карм. Нумай та калаçрăм, каçарăр мана. Толст. Хĕвел кăшт тухать те, анса та ларать (взойдет не надолго, да и закатится). || Даже. Изамб. Т. Ик-виç кун та шырарăм, лаша çинчен пĕр хыпар та илтеймерĕм. || Даже, даже и. Ст. Чек. Кушакĕ тармас та (даже и не убекает), тет. КС. Пĕр çухрăмах та çук. Нет даже и версты. Ib. Хытăраххăн та чĕнсе пăхрăм та, итлемеçт. Даже пробовал и покричать, не слушает. ТММ. Асапсăр пулла та пĕверен кăлараймастăн (с русск.). Чуратч. Ц. Эсĕ çакшăн та макăратăн-и? Уншăн пĕрте ан макăр, кил хам çумма вырт, пĕрле çывăрар. N. Аш мар, полă та памаç. СТИК. Çакна та ĕнтĕ туса хураймастăн! Даже и этого не можешь сделать. || Усиливает обобщение. Альш. Вăл шыв чăххи ытти кăвакалсем пек вĕçсех çӳремес: вăл ялан та хăмăш ăшнелле тарат. N. Манăн икĕ ывăлĕ те (или: икĕ ывăл та) салтака кайрĕç. (Но: икĕ çулĕ те Нурăса каять). Ib. Пирĕн икĕ учитĕлĕ те Хусана кайрĕç. N. Вĕсем пурте кунта. Они все здесь. N. Ун пекки кирек ăçта та пур. Такие есть всюду. || Выражает усиление и в др. случаях. N. Кил! эпĕ сана нумай шывсем çинче ларакан ытла та (очень уж) аскăн арăма сут тунине кăтартам. Ерех 3. Вăл Мускавра çамрăкранпах пĕр хапрăкаэ ĕçленĕ, ялта пĕр-икĕ çултан ытла та пурăнман. Абаш. Эс топмăн та. Ты пожалуй и не найдешь. Шăна чир. сар. 12. Хăш Йышши шăна талăкра аллă хут та ытла сысать. М. Яуши. Эсĕ мана темиçе хут та улталарăн. Бгтр. † Ку инке усал пулсан, çичĕ çулсăр та килес çук. Шел. II. 64. Миçе юрă кунта? тесен: икĕ çĕр юрă та ытла.. терĕ. N. Вăхăт нумай иртрĕ, уйăх та ытла сантан писме илменни (уже больше месяца, как я не получал от тебя писем). Кан. Ял совечĕ кăçал çу-каçа та (за все лето ни разу) Кăмакал ялĕнче халăх пухăвĕ туса иртермен. Орау. Мĕн çур сахач (= сахачĕ), сахат та ытла иртрĕ пуль ĕнт! Какие полчаса, наверное, уже больше часа прошла! Альш. Кĕтӳçĕсем ялан та (повтоянно) тутар ачисем хăйсен. Ib. Пĕр-иккĕшĕ (сăвăрсем) ялан та ту çинче çын килнине сыхласа лараççĕ. Ib. Пĕр вунă-вун-пилĕк çухрăм хутлăхĕ çӳлĕ ту килет ялан та. Ib. Малта таçта çитиччен ялан та анаталла каймалла. Баран. 122. Ватă йывăçăн варри ялан та çĕре пуçлать. Ала 5. Вăл каларĕ, тет: эпĕ мар паттăр, тесе, вăт паттăр та паттăр, халь тухнă, тет, Иван Суволов паттăр. || Усиливает отрицание. N. Пĕр конта ояр кон çок. Нет ни одного ведряного (ясного) дня. Регули 1428. Вăл пире пĕр татăк та çăккăр паман. N. Эпĕ улахран пĕр каç та юлман. || N. Вăл кӳлĕ пит çутă, çавăнпа та (поэтому то.. и) ăна Çутă-кӳлĕ тенĕ. К.-Кушки. Вăл ăна вĕлернĕ те. Он-то его и убил. || Так как. Абыз. Кликка каларĕ, тит: вăрларăм; ху каларăн та вăрлама. N. Унта çул çук, карти çумнех юр çуса тултарнă та. Там нет дороги, так как там нанесло снегу к самому забору. || Правда, что.. но (уступление). N. Çанталăкĕ сиввине сивех мар та.. Правда, что сегодня не холодно (и потому нет нужды, напр., топить печь). || Изамб. Т. Упăшки те наян та, арăмĕ тата ытларах. И муж-то ленив, но жена еще ленивее. Кратк. расск. 12. Иосиф вăл хăй кирек мĕнле пултăр та, çапах та пирĕн тăван-çке вăл. || Но, а, да (противительный союз). N. Чавса çывăх та, çыртма çук. (Послов.) СТИК. Çакна туса хумаллаччĕ те, пулмарĕ. || Хотя.. но. КС. Вуламан пулсан та (хотя и не читал), эпĕ çапах (всё-таки) пĕлетĕп. Ib. 1509. Эпĕр каламасан та, вăл пĕлĕ. Хотя мы и не скажем, но он узнает! Баран. 123. Намăс та пулсан, (хотя и стыдно сознаться, но..), пирĕн хушăра ун пек çын нумай. || Иногда при употреблении этого союза речь кажется оборванной, при чем как бы остается невысказанным какое-то воэражение или ограничение. N. Укçу пур-и ара? — Укçи пур та.. А есть ли у тебя деньги? — Деньги-то есть. N. Çаплине çапла та.. Так-то оно так.. (оно верно-то верно.,.). Якейк. Манасси манман та (забыть-то не забыл).. каласси каламан та. корасси корман та.. тарасси тарас çок та.. вăрçасси вăрçас çок та. Альш. Тарçи калат: мĕн, пачăшкă, вăрçатнам? тет. Пупĕ: вăрçасса вăрçмастăп та, ахаль калап, тенĕ. КС. Аплине апла та, ыйтмасăр та илме юрамаçть çав. Так-то так, но дело в том, что и без спросу брать не годится. || Иногда присоединяет следствие. N. Антон уксак та, хытă утимас. Регули 401. Эп çавăн чох пырса та онта, эп пĕлетĕп вăл вырăна. || Просто, прямо. Шурăм-п. Чăваш хăй куçне те ĕненмест. Унăн шухăшĕпе ку улпут ухмах та. Якейк. || С деепричастием на „сан“, „сен“ иногда соответствует русскому может быть. Якейк. Кайсан та кайăп. Может быть и пойду. Ib. Парсан та парăп. Может быть и дам. || Уж и.. N. Нумаях та тăмасть, урамăн хăрах хĕрне çаратса та тухать. В. С. Разум. КЧП. Кунта ларсассăн, каç та пулса кайĕ, манăн киле каймалла. КС. Туса хутăн та-и? Ты уж и сделал? N. Чĕнтĕм анчах, чопса та çитрĕ: ах ĕçесси килет ӳке! (вероятно, ему хочется пить). Ал. цв. 10. Çапла жалать те, хĕрлĕ чечеке татса та илет. Чуратч. Ц. Пăртак ĕçнĕ-и, ĕçмен-и, куна усал сухалĕнчен ярса та илчĕ (уж я схватил), тет. || Выражает неожиданность. М.-Чолл. Ир тăрсан, пăхать, вунă улма çук та (а десяти яблоков уж и нет), тет. || Именно. Якейк. Чĕре ыратнăран та тохтăра кайнă, ахаль кам каять-ке? (Гов. с недовольством). || Соответствует русскому „а“. N. Самай та юлашкинчен пит нумай (пĕр виçĕ пин ытла) пĕр хуçаран илсе таврăннă. Завражн. Поп патне карăм та, попĕ çок та тăта (еще). || В отрицании — даже и не, и не. Ск. и пред. чув. 50. Ан та шухăшлăр шăннă ĕç çинчен! Янтик. † Пир(ĕ)н Тимеше пырсассăн, çĕр тенкĕсĕр ан та пыр (т. е. не имея сотни рублей, чтобы уплатить за невесту). N. Çавна валлиех сăкманлăх илейĕн-е (купишь ли на кафтан); укçа сахал пулсан, ан та ил. Конст. чăв. Тинĕс хĕрне çитсен, нумаях та тăмарăмăр, пароход çине кĕрсе лартăмăр. || В выражениях удивления — ну и.. Толст. Ăслă та-çке сан пуçă, ăстарик! N. Макарăн та чăмăрĕ пысăк-çке, ача! Альш. Аван та юрлаттаратьчĕ вăл ачасене. || В песнях иногда имеет неопределенное значение. Н. Карм. † Пĕчĕк кăна лаша — турă лаша, Белебейрен йăвăр та тиярăм; ах аттеçĕм, тетĕп, ах аннеçĕмI пĕлеймерĕм — йăвăр та каларăм. || В произведениях И. Н. Юркина как индивидуальная особенность встречается в главных предложениях, которыми вводятся в диалогах собственные слова второго из собеседников. Юрк. Мĕншĕн? тет ку та, хăне апла каланăран, ăнланаймасăр.

тавар порила

назв. игры. Шарбаш Тавар порила вулляççĕ. Ĕлĕк ватрас вурăсĕсем (кошатники): тавар пор-и! тесе кăшкăрса çӳретчĕç. Пĕр ача пĕчĕкреххине çорăм çине лартать те, лешĕ аллисемпе кона муйĕнчен çавăрса тытать (обнимает шею). Çапла йăтса çӳрекине, „тавар порила вулляс“ теççĕ.

тавна

(тавна) давно (русск.). Токшик. Халăхсен вутă-улăмсем тавнах пĕтсе. Кильд. Унăн амăшĕ те тавнах вилнĕ. КС. Эпĕ пулсан, тавниях (тавнах) туса хумалла (сделал бы). Шибач. Лаша тавна пĕлет мĕн кайăк тытмаллине. Сред. Юм. Малтан карчăкпа старик ача мĕнле ӳснине лайăх астуса та пăхман, тепĕр виç-тăват контан пăхаç — ачи виç-тăват вершка тавна та ӳснĕ. Ib. Эсир тавна мунчаран тôхрăр-а? — Тохмасăр. Ко таранччин мунчара пôрнса та тăта тавна пôлĕ-и ĕнтĕ. Что вы скоро из бани? — Столько просидели, разве это скоро?

тавраш

(-аш), окружье, окруженье. N. Пĕтĕм тута-сăмса тавраш (область рта и носа) питĕ ирĕлсе карĕ-ха — тӳрленмест. Собр. Уйăх таврашĕ карталансан (если месяц в кругу), йĕпе пулать, теççĕ. Б. Яныши. Çак кĕпер таврашне, çĕртме çинче утсене çитарма ялан курăк çитĕнтереттĕмĕрччĕ. О сохр. здор. Кровате (чит. кравата) тата алăк патне, чӳрече таврашне (около окон) лартма юрамасть. || Окружность. Ск. и пред. чув. 34. Карталанса йĕри-тавра тăнă ташă вырăнĕ, вунă чалăш таврашĕ. || (Приблизительное) время. Альш Миххайла праçникĕ таврашĕнче (около Михайлова дня) юр ӳкет, ӳкнĕ çул (в иной год). || Отношение. N. Наянлăхăмпа çыру яраймасăр тăратăп, тетĕн, вăл тавраша (в этом отношенни) эпĕ хам та çавах, анчах савнă çыннăмран çыру вăл-ку илсен, кирек хăçан та хирĕç часрах çырсă яма тăрăшатăп. || Относящееся до.. Изванк. Пирĕн ялта мур таврашне пĕлекен пĕр Микул карчăк анчах. || То, что относится к известному роду предметов. Юрк. Эрех таврашне пăхса тăма хăйсене уйрăм пысăк тӳресем тытса тăрат. Кама 7. Васса (пуçне пăркаласа). Е-е-е-х! ăс тавраш санăн. Хăнаран укçа ыйтаççĕ-и? Кам вĕрентрĕ сана. Тьфу, йытă пичĕ! N. Кунта япала таврашĕ питĕ хаклă. Баран. 44. Ялта лăпах пулнă, хăйă çути тавраш нимĕн те пулман. N. Выльăхăн ăс тавраш çук, вăл ăçта каяс килнĕ, çавăнта каять. Кан. Пуш урапанах: таврашсене çĕмĕрĕ (лошадь), тесе, калла турттарса килтĕм. ППТ. Çĕрен хуллин таврашин çӳп-çапне (сор от прутьев, обломки) прахтармаççĕ (не позволяют бросать). N. Пахăр-кĕмĕл тавраш(ĕ), çурт-хуралтă тавраш(ĕ). Менча Ч. Вĕсем акана тухаччен малтан ака таврашсене, суха таврашсене, сӳре таврашсене хатĕрлеççĕ. N. Çав вăра таврашĕ мар-и (это не вор-ли какой-нибудь) мĕн пĕшкĕнсе (нагнувшись) пырать вал пирĕн хыçран? Юрк. Начальник таврашĕ вăл тĕлтен сана аса та илме пĕлмест. О сохр. здор. Улпут таврашĕнче нихçан та сăпка кураймăр эсир. Юрк. Сирĕн вара ку çулта ĕне тавраш çук-и мĕн? Разве нынче у вас коров нет? Ib. Пирĕн чăвашăй йĕрĕх таврашĕнче пукане пек япала таврашĕ çук (никаких идолов не бывает). ППТ. Масар çинче кĕлĕ таврашĕ-мĕнĕ тумаççĕ (никаких молений не совершают). Сборн. по мед. Лаша-выльăх таврашĕнчен: ут-выльăха çамрăк чухне чипер пăхас пулать, тетпĕр. Халапсем. Эпĕ халап таврашне пĕртте пĕлместĕп. Я, вообще, совсем не знаю сказок. Баран. 29. Тăван хĕрĕ пек курса, ун валли тавраш хатĕрленĕ. Ib. 162. Пуринчен ытла лаша таврашне çӳререх параççĕ (калмыки). || Принадлежности, приспособления. О сохр. здор. Çавăнпа ача кипкисене, унăн çăтарне, тата ытти таврашĕсене те тасарах тытма тăрăшăр. СПВВ. Тавраш нуммай кирлĕ. Нужно много разных вещей, приспособлений, одежды и пр. (Так понимают в Сред. Юм.). ЧП. Атте салат пачĕ те, анне тавраш пачĕ те. Ходар. Сăрине (для „тайăн сăра“) тунă чухне таврашсене пит тирпейлĕ тыткалаççĕ (наблюдают за чистотой посуды и принадлежностей, которыми пользуются при варке пива). || Одежда (в некоторых выражениях). О сохр. здор. Хамăр тавраша ялан таса тытас пулать. Болезни. Тепĕр çĕрте хĕретнĕ-кăвакартнă таврашпа çӳреççĕ. Букв. Таврашна тасарах тытса усра. Будь опрятен. Янш.-Норв. Епле унăн (девушки) таврашĕсем чечен. Ib. Пасар таврашĕ те унăн питĕ нумай (у девушки, которую думают взять замуж). Орау. Хĕрарăм таврашĕ. Сред. Юм. Хĕрарăмăн кĕпе-йĕм (белье) нăмай пôлсан: тавраш нăмай, теççĕ. Алик. † Çын таврашпе килмен, хам таврашпа хам килтĕм, атийăк та апайăн. (Из песни туй арĕм). || Наряды. Собр. Хĕрĕ (невеста), пасар çитсен, пасара кайса, таврашсем илет. Бур. † Ай-хай, хамăр тантăшсем, кĕмĕллĕ иккен таврашсем. || Приданое (добро). N. Пĕр таврашĕшĕн илни анчах пулчĕ, хăй нимĕн тĕшне те тăмаçть (про жену). Чураль-к. † Ах кинçĕм, Пăраски, час тапранса часах тух; час тапранса тухмасан, хăвăн (= хăйĕн) таврашпе тухмаçть, тет, хăвăн таврашпе тухсассăн, час тапранса тухать, тет. (Свад. п.). || Добро, имущество. Иванова. Çак пушарта нумай тавраш, пĕр хĕр-ача çуннă. Истор. Ытти хаклă йышши таврашсем те нумай парса янă. Изамб. Т. Пуяннисем таврашне (япалине) кура хаклăрах тӳлеççĕ. || Сбруя. N. Урапасем ӳпне çавăрăнса каяççĕ, таварсем пылчăк çинче таптанаççĕ, лашисем ĕрĕхсе, таврашсене таткаласа çӳреççĕ. Ёрдово. Лаша таврашсем вăлсен питĕ япăх, таврашсене пĕртте юсамаççĕ. Лашине хытă кӳлсен: тавраш ванать, теççĕ. Чураль-к. † Ачи шухă, ан тийĕр, ати тавраш шуç тавраш; çав шуç тавраш пĕтмесĕр, пирĕн шухă пĕтес çук. Актай. † Шупашкар хуçи аттим пӳр, шуç таврашсăр тухас çук. Н. Байгул. † Йăлтăр-йăлтăр йĕс тавраш, çутатмасан килĕшмест. || Органы. N. Вал кăшт çех вырăнтан сикме пултарать, хăйĕн пур таврашĕсене те пĕтернĕ, вăл сывламасть те, унăн юн тымарĕсем те çук, çăварĕ те, хырăмĕ те, пыршисем те, хыçалти шăтăкĕсем те çук. || Материал. N. Машиная шухăшласа кăлараканни çавна тума хăй таврашĕпе те çĕр тенкĕ анчах илнĕ. Ал. цв. 20. Çулçăсем, туратсем, чечексем карнă, ылттăи-кĕмĕл ука таврашпа витнĕ хăй юратнă сакă çине ларать. || Род, фамилия. Орау. Çав Кăрнин усрав ывăлĕнчен Ситемен тавраше пуçланса кайнă. Альш. Мăрса йăхĕсем каяççĕ куçса Пӳркелне. Пӳркелĕнче халĕ те пур, Мăрса тавраш, теççĕ. КАЯ. Апрам таврашĕ (пирĕн йăх ячĕ). N. Кам таврашĕ эсĕ? Ты из какого рода (или: фамилии)? N. Тăраль (трал’) тавраш (-аш). Орау. Урлав таврашĕ питĕ ĕрчĕхлĕ ăру вăл. Орау. Вăсен таврашĕнче путлĕ этем пур-им? || Нечто подобное, такое. Дик. леб. 40. Вăл ун пек тавраша унччен нихăçан та курман. N. Нумайĕшĕ çĕнĕрен законсем кăларасшăн пулчĕç. Нумайĕшĕ вăл тавраша кĕтмен, вĕсемшĕн вăл ĕç сисмен çĕртен пулчĕ. СТИК. Пирĕн вăл тавраш мĕн çук? У нас ничего подобного нет. (Возражает, почти что обидевшись, на вопрос: сирĕн им-çам пур темерĕç-и, парăрччĕ, пулсан). || Культ. ЧС. Ку киремет таврашне ан тăвăр. Не совершайте этих идольских обрядов. || Альш. Хирти Кушкă таврашĕ, çĕнĕ Мертлĕ таврашĕ акат вăл анасене: çавсен çĕрĕ, тет вăл. || Обстоятельство (грамм. термин, неолог.). || В смысле послелога. N. Атăл таврашĕнче ун пек хула нуммай. В Поволжье таких городов много. Ib. Хула (ял) таврашĕнче (около города, деревни); çăварни таврашĕнче (около масляницы). N. Пукрав таврашне те таврăнайăп-ха эпĕ. Неизвестно, вернусь ли еще я к Покрову. N. Мункун таврашнелле те тавăрнайăпăр, тем. Неизвестно, воротимся ли мы к пасхе.

такана хырăм

с большим животом; обжора. Лашм. Пĕчĕкçĕ ача, такана хырăм. См. тармаклан. N. Такана хырăм! Хырăмне такана пек сарнă. (Гов. об обжорах).

такăртат

(тагăрдат), стучать (ногами). N. Ура çинче такăртатса тăрса. Т. II. Загадки. Чашăк айĕнче чакак чакаклать. (Лаша ури такăртатни). Альш. Ку салтаксем такăртатса патша патне килеççĕ, тет. Ib. † Маттур ача, хура аяа, такăртатат ашшĕйĕн мулĕпе. Ib. Чӳлмек вырăсĕ çул çинче такăртатса ташласа çӳрет, тет.

такмак

(такмак), народные стихи. Ст. Чек. Такмак — песни (стихи на татарский лад). Альш. Чăваш ачисем хĕлле пулсан урам тăрăх такмак каласа çӳреççĕ. Тет. † Такмак кала, тиетĕр, хăр та кала пĕлместĕр. Эсир кала пуçласан, тутăра тытса тăратăр. N. Хирте такмаксем калаççĕ, ташлаççĕ. N. Хĕрсем пурте юрласа такмаксем каласа çаврăнаççĕ. (Свадьба). || Стихи, в которых осмеивают жениха „хĕр-çуммисем“. Альш. Унтан тата ача-пăча „такмак“ таврашĕ вĕренет ватăсенчен. || Речь старшего дружки (мăн-кĕрӳ) на свадьбе, в доме родителей невесты. См. Магн. М. 209, К. П. Прокоп. Брак у чув.; Н. Я. Золотов. Краткий очерк нар. поэзии чуваш.

талмăк

(талмы̆к), то же, что тамăк. КАЯ. Çак ача çинчи чир çĕр тĕпне анса кайтăр, чул хушшине, талмăк варне кайса ӳктĕр, тьфу! (Нагозор). Чхĕйп. Вăл (душа) талмака каймала пулать-и, унта ун ĕмĕр хурлăх курмала-и?

танкка

(тан’кка), плестись (пешком). Слакбаш. Эпĕ лаша килессе кĕтрĕм-кĕтрĕм те, çуранах танккаса çитрĕм киле. Сам. 61. Танккать хуллен килнелле. Хурамал. Ута пуçланă ачана калаççĕ: мĕн танккаса çӳретĕн? теççĕ. (Лайăх утаймасть, хуллен утать, хытă пусса). Ib. Танккаса чупать ача (лайăх чупаймасăр чупать). СПВВ. Танккаса пырать. Идет неровно (напр. старик. То же и в Сред. Юм.). Сунт. Ну, ан танккаса тăр. Урайне шăлса пĕтертĕн-и? Стюх. Танккаса пырат. Ходит неестественно. КС. Танккаса пырать. Ходит не сгибая коленей (отчето походка не эластична). Сред. Юм. Вăрăм çын танккаса отат. (Похоже на походку бегущего индюка). || Ходить в одиночку. Ходить попусту, без дела. Шибач. Танккаса çӳрет (пĕччен). Тюрл. Танккаса çӳрет пустойĕпелен. Ib. Пустойĕпех кайса танккаса килтĕм паякăн. Я сегодня сходил туда попусту (без пользы). Сред. Юм. Танккарĕ пĕчченех. Пошел один.

тап

(тап), пинать, толкать, дать пинка. С. Дув. † Тапăр-ярăр Сĕве пăрсене, туртăр-илĕр турă çырнине. ЧП. Тапса ярăр Атăл пăрсене. Б. Яуши. Ача, çӳçрен турта-турта, тапа-тапа, аран вăратрĕ, тет, хуçисене. Завражн. Пĕрре тапса сиктерем кона! Ib. Котăнтан тапса сиктерем! (Угроза). Ib. † Ампар алăк ма хора? Хĕветĕр тапса хоратнă. Чураль-к. † Ай пусăк пичи, алăкран аллă тапрăм, тĕнĕрен тăххăр тапрăм, лăпăрлă карчăк çите килет; çӳхеме те çиса ячĕ, такмакама та çиса ячĕ, хама та çиса ярать. Сĕт-к. Урамри каская тапса йăвантарияс çок (пинком с места не скатишь). Ib. Вăл осал йăтта тапса йăвантарса ямалла анчах (оттолкнуть ногой)! Сред. Юм. Котран тапса сиктерĕп! Пну в зад! N. † Кăмака çине вуртнă та (она легла), тараккан тапса вĕлерчĕ (мою жену). ГТТ. Тата тапса илчĕ. Пнул несколько раз. Çĕнтерчĕ 51. Тапса сиктерес килет. Янтик. † Туя начар тумашкăн, пирĕн аппа начар мар: тапсан, тăва çĕмĕрес пек. || Лягать. N. Лаши вĕсен тапаканскер (лягливая) пулнă мĕн. || Карабкаться, подниматься? ЧП. Тапма илтĕм тăваякки, çума илтĕм шурă чăлха. || Отталкиваться, приседая (во время катания на качели). Ск. и пред. чув. 31. Ярăнакан маттур хытăран хытă тапса ярăнать, çăка чĕтренет. || Бить (копытом). N. Унпа çула (на ней, в дорогу) тухсассăн, тапса-тапса вăл туртат (лошадь). Альш. † Пичче йăмăк (мдадшею сестрою брата) пуличчен, пичеври даша (пристяжная лошадь) пулас мĕн, тапса туртса çӳрес мĕн. Ой-к. Вара хай лаша тапрĕ-сикрĕ, тапрĕ-сикрĕ, тет те, вите алăкне çĕмĕрсе тухрĕ, тет те, часрах чупса, Иван патне чупса çитрĕ, тет. Н. Карм. † Çӳлĕ кăна тусем, ай, çийĕнче тапса çиет касак (исконно-чувашск. хусах), ай, лашисем. || Отдавать (о ружье). СТИК. Пăшална пере пĕлмесĕр, янаххăна çĕмĕрттерĕн! Ăна иккен хул çумне терĕнтерсе пемелле, эпĕ хулран аякка алă вĕççĕн тытса тăрап, Персе ярсан, çав тапрĕ те, чут кайса ӳкеттĕм. || Бить (о ловчей птице). Елбулак. † Тапрĕ-карĕ шурă аккăш чĕппине. Синерь. Ăмăрт-кайăк анса тапрĕ те, чул саланса кайрĕ, тет. КС. Хĕрен (ястреб) чăхха тапса вĕлернĕ (зашиб). || Бить (шерсть). ЧП. Çăм тапакан мăкшăсем. || Биться (о сердце, пульсе). N. Унăн чĕри пĕртте тапмасть, вăл ĕлĕкхи суранĕсем ыратнине туймасть. Пшкрт. Манăн чĕре хыттăн тапат (таβат). N. Тымар тапать (бьет). N. Чĕре тапать. Т. IV. Алă тымарĕ тапма чарăнсан, çын вара вилет, тĕççĕ. || Падать (о подставке скрипки). Нюш-к. Купăс кĕсри тапать. Подставка у скрипки (если ее косо подставить) падает. То же выражение и в Сред. Юм. || Удариться (т. е. направиться куда). Кан. Хламăв та, кайăкла, сивĕрен ăш енелле тапать. Сред. Юм. Тăвалла тапаççĕ = тăвалла каяççĕ. Ib. Паян тура (на горе) вăйă тохнă тем, ачапчасĕм пĕтĕмпе тăвалла тапрĕç. Ib. Паян ачапчасĕм порте анаталла тапаççĕ (= анаталла каяççĕ). N. Эпир, уна курсан, килелле тапса анчах сикрĕмĕр (ударились бежать). Янгильд. Манăн йолташ Артеми, пăрçана, хăмăлĕпе татса, ачасам сасă илтĕннĕ енелле тапса сикрĕ. Янгльд. Эпир пăртак анчах çитменччĕ, мулкачă çури тапса, сиксе тухса карĕ (выскочил резким прыжком и побежал). Собр. † Ямшăк лаши янт лаша. Ларса тухам, терĕм те, тапрăç-сикрĕç (бросились), мĕн тăвас! || Отгонять. КС. Кайăксам хурчкана тапаççĕ (гонят). Ib. Шăнкăрч йăви патне кушак пырсан, вăл кушака тапать (гонит криком и норовит ударить ее). КС. Крик мĕлле кайăк та, хурчка чĕпписем патне çывхарсан, тапать (отгоняет, старается отогнать). || Щелкать пальцем. Изамб. Т. Çанкаран тапмалла выляр! Давай играть в щелчки. Ib. Хурипе хурине, шуррипе шуррине тапаççĕ (в игре). Ib. Кам кама миçе шакă ытлашши парать, ул уна çанкаран çавăн чухлĕ тапат. || Производить давление, толкать. Эпир çур. çĕршыв З4. Пăспа тапса машшин чавсисем пăрахут урапине çавăраççĕ. Кан. Итталире тинĕс хĕрринче ларакан хими савăчĕн труписем тапса çурăлса кайнă. || Набивать. Янш.-Норв. Таврашне (приданное имущество девушки) тата икĕ çӳпçе тапса (битком) тултарнă (наполнены. В др. гов. посса). || Отбивать такт (во время игры на музыке). АПП. Вăрăм чăрăш тăрринче тапса калать хут-купăс. Аскульск. † Тапарах та сикерех, уратине хуçарах; эпир тепĕре киличчен, çĕн(ĕ) урата хурайĕç. N. Тапса пырать. || Плясать с притоптыванием. Алших. † Тумĕç, терĕç, хĕр сăри, турăмăр та тапрăмăр. || Ударять. Ст. Шаймурз. Ача çĕнĕ çыннăн сăмсине пырса тапат та, çĕнĕ çыннăн сăмси шыçса кайса кăкăрне çитет. || Кидаться (в нос). N. Ăçта ан пыр, пур çĕрте те тутлă шăршă калама çук тапать. || То же о газе в шипучих напитках. Альш. Памарски квас ĕçрĕмĕр те, сăмсаран тапат. || Хлынуть, хлестать. Ёрдово. Çырма-çĕрмесенчен шыв тапса анать. Яноре. Килнĕ чухне пăр çинче туçса ӳкрĕ те, сăмсинчен юн тапма пуçларĕ. N. Йон тапать. О сохр. здор. Ăшран юн тапать. N. Паян питĕ вăйла шу тапса анчĕ. N. Йĕркесĕрсенĕн пурлăхĕ пĕр тапхăра тапса анна шыв пек пĕтсе ларать. КС. Сăмсаран юн тапать (хлыщет кровь). Тюрл. Сăмсаран юн тапнипе аптрать. Страдает кровотечением из носа. N. Хăвăн халăхна инкек-синкексенчен, хирĕç тапса килекен хумсенчен хăтар. || Разливаться, выбивать. ТММ. Çырма тапат, река разливается, выбивает. N. Вунă кун вăрçсан, шыв тапса тухрĕ. Альш. Шуртан, лачакаран тапса, яла пĕтĕмпе шыв кĕрет. Ст. Чек. Тан тапат (пăр çине шыв тапса тухат, вара хутлă-хутлă пар шăнат). N. (Шыв) пӳлĕнсе (вар. тапса) хӳме пек пулса тăнă. || В перен. см. о толпе. N. Нумай халăх пĕрле тапса килчĕ, тетĕн.

тапкалаш

пинаться, дрыгаться. Буин. Ача (в утробе матери) йăшăлтатать, ача тапкалашать, ача çавăрăнать, теççĕ. || Стучаться. Орау. Пĕри тапкалашать вăт алăк уммĕнче. Кто-то стучится у двери.

тапак

(табак), табак. СПВВ. N. Тапак пуçа анăраттарать (одуряет, дурманит). Кан. Çав укçана вăл пĕтĕмпех тапак туртса пĕтернĕ (истратил на курево). N. Тапакнĕ пĕрер пероскă торттартăм (дал покурить). N. Хуйхăпа тапак туртма (курить) вĕрентĕм. Якейк. Вăл чĕлĕм тортмаçть, сăмсая тортмалли тапак тортать (не курит, а нюхает). Собр. Йĕкĕр çăла кĕрпе ярап. (Сăмсана тапак туртни). Моркар. Çавнан (= çавăнтан) вара салтак çич çолтанпа уçман тапак пураккине, тапак тортма та пăрахнă. Ib. Салтак есрелĕ пынă çĕре тапак пураккинчен сăмсана тапак шăршласа тăрать мĕн. Изамб. Т. Тапак хырăма тăрантмаст. Шибач. Тапак торт, нюхать табак. Альш. Кил-ха, тапак турттар! (Говорят ребенку, пощупают, потом чихнут и говорят: чху, ай-ай, тапак хăватлă!). См. аччу. || Nomen penis commune, quod cum in sermone familiari usurpatur nullius pudorem laedere solet. Русак. Тапак вĕçне çуралнă чухне касмаççĕ (чуваши-язычники). Ăна турă ытлашши паман; мĕншĕн вĕсем (татары?) ăна касаççĕ? Çавăнпа ăна эпир ĕненместпĕр (теççĕ). Орау. Тапак — у детей лет до 9—10—12. (Говорят и о взрослом; самое приличное название). Трхбл. Тапак, реnis (в др. пп. тапаккăн, тапакка; тапакки, тапаккин, тапаккипе; но тапак, tabacumт, имеет в др. фф.: тапакăн, тапака; тапакĕ, тапакне). Качал. Сак хĕрĕнче пĕр чĕрнесĕр пурне. (Ача тапакки). || Membrum parvuli. Янтик.

тапăлтат

(-дат), топтаться. М.-Чолл. Сасартăк темскер тапăлтатса пырать, çавăрнса пăхрĕ те, — кăвак кашкăр. || Барахтаться, дрягаться. Тюрл. КС. Пĕр сурăха те чĕмере ернĕ: тапăлтатса выртать (дрягается). Скотолеч 7. Чĕмерепе сула пулсан, лаша урисемпе тапăлтатать. Кан. Пĕчĕк ача пек тапăлтатса çухратăп. Сорм-Вар. Упа карчăкки ларчĕ (на лопату), тет те, Ахматяк карчăка çавăрчĕ-чикрĕ, тет, кăмакана. Карчăк тапăлтаттăр, тапăлтаттăр, тет те, вилсе карĕ, тет. || Болтать, бредить. Çĕнтерчĕ 22. Тухса каясшăн мар тапăлтатса. Кан. Виç талăк тапăлтатрăм.

тарçă

(-зы̆), работник, батрак, слуга, наемник. Чăв. й. пур. 29. Вăл малтан, унта кĕрсенех, тарçăсемпе тăркаланă. Бес. чув. 5. Пĕр тутар лавккаçă патне тарçа кĕрет (нанимается в работники). Панклеи. Мĕлескер ку çын, ик-çол вăрман пăхса çӳренĕскер? Халăх вăрманĕ пăхнă, вăрман хоралçи тарçинче çӳренĕ-и? N. Сурăхсем пурте тарçа пăхса тăраççĕ (смотрят на работника), тет. N. Юмăç вăл шуйттан тарçи пулать. || Должность работника. Кратк. расск. Вăл ача тарçăра пит тăрăшса ĕçленĕ. N. Тарçа мана тыт (найми в работники), тесе каларĕ, тет, тĕл пулнă çынни. N. Тарçăсем суккăр, ывăл хăрах куçлă. (Послов.).

тарăхтар

понуд. ф. от гл. тарăх. Кан. Кăна та мана кирлĕ таварсемех тарăхтарнă-мĕн. N. Вăл тарăхтарса пурăнсан та, ăна асла хураççĕ. Юрк. Ху ĕçнипе çемйӳне те тарăхтаратăн пулĕ. Ib. Авă çавă ача-пăчасемпе арăм пирки кăна мана тарăхтарат та, вăсем пулмасан эпĕ тен сыпса та пăхмăттăм. Пĕччен пурăнма шуть те кăна. N. Те эсĕ тата ĕлĕкхи пек мана кĕттерсе тарăхтарасшăн-и? Изамб. Т. Куçарасса нимĕн те куçарман, анчах Чĕмпĕр çулĕ тарăхтарчĕ. || Надоедать. Изамб. Т. Эс ул япалана ыйта-ыйта йăлт тарăхтартăн ĕнтĕ мана. N. Вăл ăна хăй хыççăн çӳретсе йăлт тарăхтарса пĕтерет.

тармаклан

топыриться. СТИК. Алли шыçса кайнă та, пӳрнисем тармакланса тăраççĕ. Ib. Ĕне çилли тулсан, чĕччисем тармакланса тăраççĕ. || Пимурз. Алтунисем тармакланса кайрĕç (распухли руки). || Растопыривать ноги. Чертаг. Тармакланса йăтса пырать, пĕçĕсене саркаласа янă. Сред. Юм. Пит самăр çын, çынпа пĕрле ôтса çитес тесе, тармакланса ôтать. Лашм. † Пĕчĕкçĕ ача, такана хырăм, тармакланать чӳрече умĕнче; хăй сарă хĕрпе вылясшăн, манкине те шăла пĕлмест хăй. || О разбросанных облаках. Ст. Чек. Çанталăк тармакланса тăрат, пĕлĕтлĕ тăрат.

таста

то же, что таçта. Якейк. Вăл таста та порнма полтарат. Он приживчив ко всякому месту. || Пожалуй, (что)... Панклеи. Старик, старик! кай-ха, çав ача (дочка) таста окçа топса йăвăртан йăтимасăр тавăрнимасть полĕ. Сятра. Такана хырăм, хыйă çут! теччĕ.— Аюк, чĕртместĕп. Вĕрсерсен, хырăм та çорăлса кайă таста (пожалуй), тет такана хырăмĕ.

таçти-таçти

находящиеся в разных местах; отдаленные друг от друга. Альш. Пулат тата хăш-хăш каччă: кĕвĕ пуçласа калас тесен, таçти-таçтине çавăрса кăларĕ. Ib. Таçти-таçти ачапалан таçти ача паллашать (т. е. знакомятся друг с другом дети очень отдаленных одна от другой местностей). Ib. Таçти-таçти хамăр ял енчи курăнать.

тат

(тат), рвать, срывать, отрывать. Шурăм-п. Мăйăр хăмла пек пулать, эрнере татса пĕтет (в неделю срывается). Кильд. † Çаврăнайса-çаврăнса ут çулнă чух, татса-татса пĕрлĕхен хыпмарăм (здесь „Татса-татса“ — сорвав много раз). Трень-к. Манран ку улма-йывăçĕсене (кам) ватса, олмисене татса карĕ? тесе ыйтрĕ. Арзад. 1908, 13. Пĕчĕк Иванкка пахчаран тăхăр хăяр татса кĕрсе, йăмăкне 4 хăяр, пиччĕшне З хăяр панă. Орау. Мăк пилеч (билеты на право собирания мха) илнĕ çĕртре паян халăх пĕр-пĕрне хĕснипе (в давке) пĕрин уринчи çăпатине татса юлнă (сорвали с ноги). Пир. Ял. Упăшки вăхăтра сиссе татса антарнипе вилмелле пулман. || Разорвать. Сорм-Вар. Унччен те пулмарĕ, карчăк: урлă татса хыпам-ши, тăрăх татса хыпам-ши, тесе калама тапратрĕ, тет (т. е. разорвать ли тебя вдоль или поперек?). Б. Яныши. Хорĕ (гусь): пре татам та, пре хыпам, тет. Чураль-к. Кам-та-кам шарлать, çавна чĕпĕтсе татсах илмелле. В. Олг. Торă татса кайманскер! (Сильная брань). || Порвать. Янтик. † Туртсан тимĕр татас пек. || Перервать. N. Тупă пулькки тивсе, кĕлеткин(е) варăнчен татса пăрахрĕ. Шурăм-п. Юрлакан, ĕретри çынсен аллине татса каяс тесе, вирлĕн (стремительно) чупса пырать. || N. Татса яр, ссадить (напр., кожу). || Разрушать запруду, прорвать. N. Усалсем (черти) арман пĕвине татса яраççĕ. М. Яуши. Эпĕ пĕр армана татса ярса тăратăп, тем чул пĕвелеççĕ те, чараймаççĕ. Мижула. Пĕр урамра темиçе пĕве пĕвелеççĕ, малтанхин пĕви толсан, ярать те, кайрисен пĕвисене татса каять. || В пассивном значении. Якейк. Армансам татса кайнă. Ib. Выл çинче паян пĕр арман та йолман, тит, порте татса кайнă, тит. Коракыш. Вăл каланă тăрăх утмăл лав йĕплĕ-хулă хатĕрлесе пĕвине пĕвеленĕ те, пĕви татса кайман. || Разбередить, сорвать (напр., болячку). Сборн. по мед. Хăш чухне тата кĕсенĕсене ача хăй чавса татнăран та пулать (это происходит). || Пилить, рубить. Регули 197. Вотă татнипе выртать. Дрова лежат нарубленными. Ib. 1. Вăл вотă татма каять. Мусур. † Пирĕн йысна пуласси — авăн вутти муклашки, урайне хурса татас пек. Кан. Татман юман хăмасем. || Нарезать (салму). Ядр. † Сала-кайăк тăриччен салма татса ярсассăн, пирн варлине эс юрăн. || Рвать (шерсть). N. Кунне пĕр тенкĕ паратьчĕç мана, эпĕ çăм татнă çĕрте ĕçлеттĕм. || Ощипывать. С. Алг. Кăçалхи çул ăна (кăрккана) çапнă-антарнă, тытнă-пуснă, туртнă-татнă, каснă-вакланă, пиçнĕ-хуçнă, лармалла та çимелле иккен. (Такмак). || Дергать (конопли), драть (лен). Якейк. Кантăр татмалла полать те ĕнтĕ. Ib. Кантăр татса пĕтертĕмĕр. Изамб. Т. Йĕтĕне татсан, çапса вăррине илеççĕ. N. Кантăрсам та татрăмăр, пăрçасам та çултăмăр. Сред. Юм. Кантăр татас. (Кĕркунне ана çинчен çăлассине калаççĕ). || Прерывать (сон). Орау. Ăйăх: татсан — татăлап, чăссан — чăсăлап, тесе калать, тит. Сон говорит: „Если меня перервут, я перервусь, а если растянут — растянусь“. Сред. Юм. Ыйăх татсах (лишая себя сна) ôнта кирлĕ мар япалашĕнех çӳремесен те йорĕччĕ. || Пересекать. Эпир çур. çĕршыв 15. Урамне (улицу) икĕ çĕрте урлă урамсем (переулки) татса каçаççĕ. || Переграждать. N. Манăн тĕрĕс мар çула тат. || Переходить, перебегать (дорогу). Шурăм-п. Кушак çул татсан, телей пулмасть. || Отводить, отрезать (землю). Альш. Вăл çаранне (луга) ăна вĕсем чăн лайăх тĕле суйласа татса параççĕ (в самом хорошем месте). N. Землемер (мишавай, мешевей) мĕнле татса пачĕ: пурне пĕрле-и? || Подводить, подрезывать; подкузьмить. N. Халĕ тата çак икĕ çул хушши тырă пулманни ытла та татрĕ (здорово подрезало, подвело). || Срезывать, подрезывать. Изамб. Т. Кĕпе пĕвĕ пĕтсен, пусма (ситец) татса пĕреççĕ (сборками). Ib. Ул татса пĕрнин аял хĕррине тата пусма татса пĕреççĕ (оборки). Ib. Кĕпи аркине (у чувашек) икĕ тĕлтен татса сыпаççĕ. || Покидать (надежду). N. Йывăр пирĕн иксĕмĕрĕн хуйхăмăр, юлташăм, тенĕ, çапах эсĕ ĕмĕте татса ан хуйхăр. || Разбивать (надежды). Фин. Çавăнтах: тырă пулĕ-ха ĕнтĕ, тесе, тăнă çĕртрех тăм ӳкет те, санăн пĕтĕм ĕмĕтне та(та)ть пăрахать. N. Ан кул, пит чĕрене татать. N. Ашшĕ-амăшĕ, унăн кăмăлне татас мар тесе, ăна чарса тăман, куç-çулĕпе йĕре-йĕрех хăйсен пĕртен пĕр ывăлне пилленĕ. Конст. чăв. Ку сăмахсене вĕсем мана хăратса анчах каланине эпĕ пĕлтĕм те, анчах хирĕçес мар тесе, шухăшланă шухăшăма çав тĕрлĕ татрĕç пулин те, эпĕ вăсене пĕр самах та хирĕç тавăрса каламарăм. || В дееприч. форме на „са“, „се“ иногда передается наречием: вдоволь, в изобилии. Кратк. расск. 16. Акă ĕнтĕ пĕтĕм Египет çĕрĕнче çичĕ çул тырă-пулă пит татса пулĕ (уродится в изобилии). Капк. Тырри те татсах пулмарĕ те, пĕрлешесси çинчен шарламаççĕ-ха. СПВВ. НВ. Тырă-пулă пит татса пулать (родится отлично). Аттик. Эй, Ел-кӳлли! Çĕртен те, çӳлтен те татса пар; тырă пулмасăр хăварса выçă ан вĕлерсем. (Моленье). Турх. Ĕмĕтленнĕ ĕмĕтне вĕсене татса парĕ-ши (совершенно полно, вдоволь). || Выплатить. Бес. на м. г. Ак сирĕн хошшăрта куланай татни те нумай мар, пурăнăç та çителĕхлĕ мар. || Отбыть обязательный срок. N. Эсĕ çӳресе татман. Ты не отслужил (не отбыл) своего срока (в пастухах). || Лишать. Магн. М. 115. Тырăран татăк ан тăрат, пураран ан тат. (Моленье). ЧС. Эй, ĕнем, ĕнемI Халиччен сĕтрен-çуран татманччĕ, çуллен пăрулаттăнччĕ. Ал. цв. 10. Эсĕ мана мĕн пур телейĕмрен татрăн ĕнтĕ! || Отказывать себе, лишать себя. N. Эсĕ у (= вăл) укçана хăвăнтан татса янă пуль (отказывая себе в самом нужном). Сред. Юм. Хамран татса патăм. И себе нужно было, но я ему дал. N. Хăна ху пиртен пулас ырăлăхран ан тат (сам себя). || Решать (дело). Янш.-Норв. Пĕр çураçса ĕç татсан, вĕсем туй тума анчах хатĕрленсе тăраççĕ. Н. Сунар. Эсĕ пирĕн ĕçе татса пар ĕнтĕ. Ты уж рассуди нас (т. е. рассуди наши дела). N. Ман ĕçе татса парсам. N. Сире вăтантарса калатăп, сирĕн хушшăрта тăванпа тăван хушшинчи ĕçсене татса пама пултаракан ăслă çын пĕрре те çук-и мĕн? Истор. Вечера (на вечере) ĕçе вăрçмасăр, çапăçмасăр сайра (редко) татнă (надо: ĕçе вăрçмасăр... татни сайра пулнă?). Ib. Çапăçса хăшĕ çиеле тухнă, ĕçе те çавăн майлă татнă вара (решали в его пользу). Т. IV, 64. Çав ĕçе татсан, кам юрлас килекенĕн, пурте юрлаççĕ. N. Ĕçе туса тат. Синьял. Тăваттăн сута тăраççĕ, пĕччен сут татать. (Алăк уçса тухни). N. Кам мĕн чухлĕ илсе пырассине татса хуман. N. Кĕске татса калакан сăмах, поговорка. || Окончить, завершить. Кан. Службă татса киле кайма хатĕрленекен хĕрлĕ салтак. || Мстить. Полтава 68. Виççĕмĕш мул — Мазепа хирĕç татса парасси („месть“). || Удерживать. N. Кантор окçине татса йолмарĕç. || Придавать определенность, точность, систематичность. Юрк. Чăнласах та пирĕн чăвашран нумăйĕшĕ çак сăмаха татса калаймасăр „псав“ (вм. тат. бы̆зау) анчах теççĕ. ГТТ. Пурне те (обо всем) татса, уйăрса çырмалла (определенно, систематично). N. Час-часах пур япала çинчен татса çырса пулмасть. Сред. Юм. Тем йăмахласа ларчĕ, пĕрте татса каламарĕ. Не знаю, что говорил, не высказал всего ясно. N. Тĕплĕ ыйтса пĕлмесĕр, татса каламалла мар. Нельзя сказать определенно, не разузнав основательно. N. Татса калани, решительный сказ. || Обрывать (чью-либо речь). Ал. цв. 14. Аслă хĕрĕ ашшĕ сăмахне татсах калать: хăш хĕрӳ валли эсĕ хĕрлĕ чечек илсе килтĕн, çав хĕрӳ хăтартăр сана, тет. N. † Хапха умĕнчи вĕлтĕрене çапĕçĕ те татĕçĕ; ютсем йышлăн, эпĕ пĕччен, калĕçĕ те татĕçĕ. Орау. Çынна пĕр-ик сăмах пат каласа татать. Он обрывает человека сразу, одним или двумя словами. N. Амăшĕ вĕрентем пек тăвать: анчах ачисем ăна: эсĕ ху та нимĕн те пĕлместĕн, тесе, каласа татса хураççĕ. N. Çын сăмахне татса илсе ан калаç. || Сказать резко. N. † Пуян çыннăн ывăлĕ тесе сасартăк каласа ан татăр. Н. Лебеж. † Эсир татса каласан, эпир те татса калăпăр. Кĕвĕсем. Леш кассенĕн хĕрсене каласси пур пĕр сăмах; калăпăр та татăпăр: чĕрисене çурăпăр. Богдашк. † Çав Анаткас хĕрĕсене каласси пур пĕр сăмах, калăпăр та татăпăр, чĕрисене çурăпăр. N. || Выражает усиление. Турх. Авăна татса çапат (здорово, не кое-как). N. Сăмаха татса калаçни (бойко?).

татăл

(-ды̆л), обрываться, отрываться, разрываться, обломиться. Орау. Пĕр-ик-виççĕ чиксе туртрăм та, çиппи татăлса карĕ (татăлчĕ). N. Хĕçĕ (его сабля) те татăлса карĕ, тет. N. Тăха татăлса ӳкрĕ. N. Урисем татăла пуçларĕç. || Отрываться, отстать (в перен. см.). Туперккульос 17—18. Хăшĕ çапла çирĕм çул хăйне тӳрлетекен тухтăртан татăлмасть (т. е. все лечится). N. Выçă тиллĕн куçĕсем çырла çинчен татлаймаç (все смотрят на ягоды). N. Таçтан татăлса çуралса ӳснĕ çын пекех туйăнса карĕ. Календ. 1907. Унта пурăнса салтак килне-çуртне манать, ĕçрен татăлать (отрывается от домашней работы). О сохр. здор. Çынна сиен ан тутăр, тесе, ун патĕнчен татăлма кирлĕ мар. N. Пĕтĕмпех пăсăлнă, таса пурăнăçран татăлнă (отстал). || Переломиться. N. Хора вăрман варăнче (= варринче) хорăн тенел татăлчĕ, вĕрене тенел сыпрăмăр (устроили кленовую ось). || Разрываться (в перен. смысле о сердце). Сборн. по мед. Ача чĕри татăлас пек кăшкăрать. || Прерываться. Изамб. Т. Хыт-сухаран вара Пукравччен ĕç пĕрре те татăлмасть. || Срываться. Ст. Шумат. Унччен те пулмар, Кăтăри (имя героя сказки) татăлч-анч (свалился с дуба). || Вскрываться (о реке). N. Атăл татăличчен, до вскрытия Волги. || Прерываться (о дороге весной). Слакбаш. Çул татăлнă, дорога стала непроезжей (весною). || Переводиться. Шурăм-п. Кăмака çинчен тырă хăшин татăлмасть (не переводится, т. е. все время сушится). N. Ун кил-çуртĕнчен хĕн-асап татăла пĕлмест. N. Куçран кушшу татăлмарĕ (т. е. все время плакала). Суждение. Пĕрре пĕрин патĕнче, тепре тепĕрин патĕнче икшер-виçшер кун ĕçеççĕ — çапла хĕлĕпе сăра татăлмасть. Ib. Пирĕн алăран ĕç татăлмасть. Сборн. по мед. Ун чухне вăл ялта пĕринчен пĕрне ерекен чирсем те питех татăлса пымастьчĕç (не прекращались, случались очень часто). М. Сунч. Чиркӳре вилнĕ çын татăлмасчĕ (постоянно были). СТИК. Ун патĕнчен вырăс татăла пĕлмест. У него всегда русские. || Лишаться. Завражн. Окçаран татăлса карăм. Обезденежел. Собр. Карман тĕпĕнче укçа виçĕ пус та пулсан çӳретмесессĕн, укçаран татăлать, теççĕ. Ст. Чек. Ăйхăран татăлтăм. || Оскудевать. Менча Ч. Ашран-пăшран, тырăран-пулăран татăлса тăмалла тумăсăнччĕ. (Моленье). N. Кашни килĕре пулăран татăлса тăман. || Отлучаться. N. Пирĕн чăвăш килтен татăлмасть. || Сходить (с языка, напр., брань). Йӳç. такăнт. 17. Çăварĕсенчен ирсĕр сăмах татăлмасть (не сходит с языка т. е. они все время ругаются площадной бранью). N. Вăхăтсăр мыскара айван çăварĕнчен татăла пĕлмест. || Расчитаться, расплатиться. N. Тĕрĕс татăлтăр-а? (Из письма; ставится с твор. падежом). Орау. Унпа татăлтăм ĕнт эпĕ. Унпа урăх пару-илӳ çук. N. Халь эпĕр татăлтăмăр иксĕмĕр. Теперь мы в расчете, т. е. уплатили друг другу долги сполна. Изамб. Т. Эпир санпа татăлтăмăр. Мы с тобою в расчете. N. Хăçан та пулсан таталăпăр (расквитаемся). || Быть уплачену. N. Ут окçи татăлман-ха. || Отстать (от других, в пути). N. Манпа пĕрле кайнă ачасам йăлтах вăрçа кайса пĕтрĕç, эпĕ пĕчченех татăлса йолтăм. || Быть решаему. Бес. на м. г. Тата сирĕн халăх хушшинчи кирек мĕнле ĕç те эрексĕр татăлмасть (не решается). || Надрываться (горевать). Альш. Е уйăрăлат та тухат, авлансан — каллах ашшĕ-амăшĕ татăлат (горюют). В. Буян. † Ай-хай тăванăмсем, тантăшăмсем! ан йĕрĕр маншăн татăлса („так, чтобы этот плач потряс тебя, сломил твои силы“). Батыр. Эпĕр атте-аннерен уйрăлса кайнăшăн ан йĕрсемĕр çамрăк ачасем пек татăлса. В. Тим. † Атте-анне, ан йĕр маншăн хурланса, сăпкари ачу (так!) пек татăлса. АПП. † Эпирех каятпăр уйрăлса, атте-анне юлат татăлса. || О горьком плаче. N. Вăл çапла татăлса, йĕрсе тăнă çĕрех пӳрте юлташĕ пырса кĕнĕ. N. Вĕсем пилĕк çул тĕрмере лармалла сут тунă тенине илтсен, татăла-татăла йĕре пуçланă. ЧП. Ан йĕрĕр, хĕрсем, пирĕншĕн татăлса (сильно убиваясь). Пазух. Ан йĕр, тусăм, татăлса йĕрес куну малалла (еще впереди). Ib. Тусăм, ытла та ан йĕр эс татăлса, урăх çынна каймăп, сана пырăп. ЧС. Çумкка (утопленник) ӳтне курсан, тăванĕсем пурте татăлса йĕре пуçларĕçĕ. N. Татăлса макăрас, рыдать. Ау 9°. Ибрахиме курсан, хĕр татăла-татăла йĕме тытăнчĕ. || Выбиться из сил. Трхбл. † Çӳренех те утăм çăлтăр-хушка, татăлминччĕ савни умĕнче. N. Кашкăрăн кĕте-кĕте хырăмĕ вĕçсе татăлас пек выçать. || Уговориться, условиться, договориться. Никит. Çапла йăмахласа татăлсан (когда решили так), пурте килеле саланса пĕтнĕ (они). Никит. Вара ирпе хĕрсем ял хушшинчен чăнах кайăпăр (на опахивание от мора), тесе, пуçтарăнса йăмахласа татăлчĕç. Тюрл. Кçон тапранмаллине кайса татăлас (о начале свадьбы, решить дело свадьбы). Сунт. Малтан Лисукпа калаçса татăлчĕ. Сначала договорился с Лизой. N. Эпĕр унпа хăçан ĕçлеме тытăнасси çинчен калаçса татăлтăмăр. N. Парăмсем пирки калаçса татăлнă тени тĕрĕс марри курăнчĕ.

тачлат

(-лат), издавать звук „тач“; шлепаться. КС. Чĕр аша пуртă тачлатса касать (или: лачлатса). Ib. Çемçе тăн (глина) чăмăрккине çĕре персен, тачлатать (шлепается со звуком), пĕрене çумне персен, шачлатать. КС. Хыт тăна (тŏна) персен, тачлатать; çемçе тăна персен, лачлатать. Ib. Ача сак çинчен тачлатрĕ (шлепнулся, т. е. упал).

тачă

(таζ’ы̆, таџ̌ы̆), близкий (о родне). Прим. см. ача яшки. СПВВ. Пит таччи (в смысле близкий; коротко знакомый). N. Ашшĕ-амăшне ывăлĕ-хĕрĕ пек тачă тăван урăх çук та. || Плотный. || Плотно, близко, рядом. Орау. Тачă, тач. Кан. Кĕкĕрт çунма пуçласан, алăкне тачă хупса лартмалла. Кн. для чт. 97. Вăл алăкне тачах хупса хăварман. Шорк. Тĕкме пит тачă лартнă. Баран. 80. Карапа шыв ан кĕтĕр тесе, люк теекен шăтăкĕсене тачă питĕрсе лартаççĕ. Нюш-к. Шалчасене тачă лартса тух. О сохр. здор. Урай хăмисене вĕсен хушшинче пĕр шăтăк юлмиччен тачă сарас пулать. N. Орай хăми тачах çыпăçман (сбиты неплотно). Шел. 6. Пĕр тăвансем пек тачă пĕрлешсе... || В близкой связи, дружно. N. Кирек мĕн калаçма та ирĕк пулсан, патшалăх пухăвĕпе халăх пит тачă тăрĕччĕç, пухура мĕн тунине халăх пĕлĕччĕ.

тах

(тах), барщина? Гайтанк. Икĕ ача çапăçса пĕри çĕнтерсен, çĕнтерекенни çинчен: тах илчĕ, теççĕ. Ib. Ĕлĕк вырăссем тахпа пурăннă. То же сл. и у А. Турх,. но в неизв. значении.

ташă

(тажы̆), пляска. Слеп. Ташă лайăх ташлать. Охотников. Ташă; две женщины выступают на середину избы и начинается чувашская пляска, не лишенная своеобразной грации и состоящая в том, что пляшущая тихо движется вбок по полу, вставая попеременно на пятки и на носки ступней и в то же время производя руками различные движения и описывая круги в воздухе перед грудью. Потом пляшут мужчины. Сред. Юм. Ташша кĕрсе сӳрĕм (кĕрсе питĕ ташларăм, тессине калаççĕ). Орау. Ташша ячĕ. Пустился в пляс. Пазух. Эпир ташша тăрсассăн, пĕр кĕвви те пулмĕ-халь. Ходар. Кам пирвай ташă пуçламаллине, тата кам кĕсле каламаллине суйласа хураççĕ. Шарбаш. † Турта хушши тур лаша, урапа ташши ташласа, пур ыр çына пăхтарчĕ. Ib. Ташласса пĕр ташша анчах ташланăран, карманине те пĕр пек каланăран, эпир пахчана кайрăмăр. Дик. леб. 46. Ташă ăстисене, чи илемлисеие, чĕнсе пуçтарма хушать. Якейк. Вăл кĕслине кам калать? — Петĕр хăта Микколай (т. е. Микколайĕ). Он ташшине кам ташлать? — Куçма хăта Аннийĕ. Ходар. Ташлама тăрсассăн, пĕр курка сăра параççĕ. Çав куркана ташă курки теççĕ. Ташласа пĕтерсен те, çавăн пекех ташă курки ĕçтереççĕ. (Вирĕм). ТХКА 30. Тăхтапи ташша ытла ăста мар та, ĕçе ăста. Якейк., Шорк. Ташă çемми, плясовой мотив. Капк. Ача-пăча ташша илет. Ерк. 133. Кĕçĕн кĕрӳ такмаклать, сарă хĕре пăркалать, ташламашкăн сĕтĕрет, хĕрĕ ташша илтерет. В. С. Разум. КЧП. Эсĕ те çынсем хыççăн ташша яра пар.

те

(тэ, т’э̆), и, да, еt (союз). См. та. СТИК. Çапла пĕр çул иртет, иккĕ те иртет. Прошел год, прошло и два (из рассказа). N. Мĕн çиес килнĕ, ăна çирĕмĕр (ели): улми те пур, пылĕ те пур, чăххи те пур, тепĕр чухне вара çăккăр çиме те вăхăт çукрах. Слакбаш. Ан çи те, ан ĕç. Эп ĕçместĕп те, çиместĕп те. Альш. Хĕр чухне кăна савăнни те. Только и радости то, что в девках (в девичестве, т. е. пока не вышла замуж). Зап. ВНО. † Çакă ялăн ачине инке-арăм та юрĕччĕ; пирĕн ялăн ачине пĕр сар хĕр те юрĕччĕ. Панклеи. Кошак кон патне те сиксе тохать. Хĕр кошака тапать те ярать, тапать те ярать. || Может повторяться. Альш. Пурте пур унта: пĕр килĕ хăнисем — унта Каши те пур, Мертли те, Раккасси те, Пӳркелĕ те. Регули 1489. Эп те, вăл та пыман онта. || Иногда речь бывает прервана. N. Лаши шăнарать те... лошадь сердится (и потому опасно к ней подходить). N. Хăй тивет те!.. Сама бьет (заставляет работать и пр.). || Хотя и... Регули 1483. Эп ĕнер килтĕм те сирĕн пата, эсĕр килте çок. СТИК. Пухăва каймаллаччĕ те ĕнтĕ, анти — мансăр пуçне те тăвĕç мĕн тумаллине, тенĕ. Орау. Хĕлле эсир: мана чăваш сăмахĕсене çырма ярăп, терĕр те, ямарăр. Орау. Ĕнер вăл ман пата килнĕччĕ те, эп: килте çук, теме хушрăм. Регули 82. Ман конта исе килес те, эсĕр илес çок (или: эп конта исе килсен те, эсĕр илес çок). Сред. Юм. Авăн пит çапмаллаччĕ те-ха, хôплать вит Çĕрпӳве каймалли. N. Ку юр кайсан выльăхсене килте тытматтăмăрччĕ те-ха, анчах юр хăçан кайĕ. Орау. Лаша, теме хăтланать те, уçсах калаймаçть. Хочет сказать: „лошадь“, но выговаривать ясно не может (напр., маленький ребенок). || Уже. Кан. Вăт, Кĕркурин, курăк каллех çулмалла пулчĕ те, теççĕ. Альш. Тухатпăр, япаласене вăй çитнĕ таран пуçтаратпăр та, пирĕн ял вăтаткасса çитнĕ те ĕнтĕ вут хыпса. Яргуньк. Лешĕ (он) кĕпипе хурĕ (= хыврĕ), тет: хусан, Ваньккă çитсе кĕчĕ, тет. Хурамал. Çапла каласанах, леш çын хутаççа кĕрсе те выртнă. Бгтр. Мăнкон çитрĕ те-и? Разве пасха уже наступила? || Тут же. Альш. Кайрĕ хайхи вут чупса. Пĕр килле хыпать те (огонь), тепĕрин çине сиксе те ӳкет. Коракыш. Каçпа карчăк тухнă та: ши! шăхăрнă, кĕç улттăн сиксе те тухнă. || Вот и. Кан. Индустри зайомне çырăнса илекенсем пулчĕç-и те. || Указывает на нечто непредвиденное. Юрк. Çемйисене Пăвана куçарнă вăхăтра (он) хайхи ашшĕ, Миките Микулайĕ, вилсе те каят. Шинар-п. Атте мана каларĕ: мĕн тăвасси мĕн те, пĕтетпĕр вĕт! терĕ. Отец отвечал мне (на вопрос: что делать?) Что делать то, что делать, а ведь, мы погибаем! Орау. Вăсем иккĕшĕ пĕрле пурăннă çĕртех старикки чирленĕ те, вилнĕ те (или: вилех те кайнă, или: вилсе те кайнă, или: вилнĕ-кайнă). Альш. Мишукне салтнă та, тутарĕ сиксе те тухнă. С. Айб. Улпут, хуран куклине илес тесе, аллине кăкшăма чиксе ячĕ, тет те, алли кăкшăмран каялла тухмасть те, тет. || При обобщении. N. Шывне виçĕ савăчĕпе те (во всех трех сосудах) илсе килеççĕ. Якейк. Ман виç ĕнине те сотмалла полчĕ. Кан. Хăшĕ калаççĕ: Çеçпĕл Мишши сăввисем çинчен каламаллăх та çук, унăн мĕн пурĕ те 2—3 сăвă çех, теççĕ. Полтава. Мазепа вăлсен иккĕшĕн пуçне те кастарнă. Мазепа велел им обоим отрубить головы. N. Унăн вăрăмĕ те мĕн пурĕ те çичĕ çухрăм анчах. N. Пирĕн мĕн пурĕ те (всего на всего) пĕр урам анчах. Коракыш. Кирек те мĕнле (во что бы то ни стало), Иван арăмне мана илсе пар. Во что бы то ни стало, добудь мне жену Ивана. Синерь. Хун ирĕк (твоя воля), кирек те мĕн ту. Ашшĕ-амăшне. Мана тесессĕн, кирек те ăçта кай. По мне, так иди куда хочешь. || Выражает усиление. Юрк. Пирĕн кăмăлăмăра пит те килсеччĕ (она). ТММ. Атăл çинче темĕн чухлĕ те кимĕ çӳрет те, çапах та йĕрĕ палăрмасть. (Хĕрарăмсем çинчен калаççĕ). Ала 27. Эсĕ ăçтисем (ты чья), эпĕ сана кунта халччен те курман, тенĕ, тет. N. Пĕр çирĕм хутчен те кайса килет пулĕ вăл. Янтик. Ц. Лачкасси пирĕнтен инçех те мар; васкаса, хăраса чупнине çитмелле те мар. || Соответствует русск. „а“ (в некоторых оборотах). N. Çурчĕ те, ачам!. Çурчĕ, çурчĕ. Çуртне пăх-ха! Один дом чего стоит („а дом то“...). || Юрк. Çурт туса пачĕ пулĕ? тесе ыйтат.— Пачĕ те, тет ку та. || Даже (иногда не переводится). Завражн. Онччен темĕскер те полĕ-ха! До тех пор еще невесть что случится (может случиться). N. Çапрĕ те-и ăна. Тыттарчĕ те-и вара ăна? N. Çын ĕçленипе тăранса пурăнса вĕсем ĕçлеме манса каяççĕ, кайран пĕр ĕç те ĕçлейми те пулаççĕ. О сохр. здор. Çав хĕрнĕ çан-çурăм çур тавлăкчен те сивĕнмест (от паренья в бане). Шурăм-п. Çавăн пек чăваш пĕрех çеç те марçке-ха вăл. Ведь, таких-то чуваш, смотри, не один. || В песнях имеет неопределенное значение, заменяет недостающий слог в тексте. Альш. † Икĕ те сарă ача эп ӳстертĕм, икĕ те хура куçăмсенчен пăхтарса.

те

(тэ), говорить. Панклеи. Мĕн тетĕн? Что ты говоришь? N. Мĕн терĕ? Что он сказал? Регули 466. Мĕн темеççĕ çынсам! Чего не скажут люди! (т. е. они могут сказать все, многое, их не переслушаешь). N. Ивана мăшкăлласа кулнăшăн, акă мĕн тенĕ. || Вводит прямую речь, как русское „говорить“. N. Каларĕ, тейĕн ак! Вот ты сам убедишься, что я сказал (правду). N. Вилеп, тесех тăрать. Все твердит: „умрет“. N. Эсĕ ан мантăр, тесе. Ст. Шумат. Эсĕ тăват уралă, эпĕ икĕ уралă, тет,— хăшĕ те хăшĕ валтан анĕ (кто из нас раньше сойдет)? тет. Ал. цв. 20. Эсĕ паян ешĕл йывăç пахчине пырса туратсем, чечексем, çулçăсем карнă ху юратнă хушша кĕрсе лар та, акă çапла кала: шанчăклă чурам, калаç-ха манпала, те (скажи), тет. Сред. Юм. Хай ача: эсĕ ман аппа пôлан-çке, эпĕ сан шăлну вит, тесе ячĕ (воскликнул), тет. || Весьма часто вводит предложения, соответствующие русской косвенной речи; при этом вводному предложению нередко предшествуют глаголы думания, говорения и вещания, а глагол „те“ ставится после него. Подлежащее вводного предложения часто заменяется вин. падежом, а самое построение вводного предложения нередко частично изменяется в сторону косвенной речи. Шурăм-п. Тутлă шăршă кĕрет: ăçта та пулин пыл пур, темелле (подумаешь, что...). Регули 476. Поплеççĕ: вăл килмест, тесе (или: вăл килмест, теççĕ). Гаворят, что он не придет. Ib. 1481. Эп пирĕн тесе (или: тесе те, т. е. подумал), пирĕн полмарĕç. Эп пирĕн, терĕм, пирĕнех полчĕç (оказались нашими). Ib. 471. Эп çĕмĕрнĕ, тесе, ятлать. Бранит меня, как будто я разбил. N. Санпа тавлашма тытăнĕ, тетĕн-и, эсĕ ăна? Неужели ты думаешь, что он выступит с тобою в состязание? Ал. цв. 20—21. Эсĕ мана хăвăн сассупа хăратăп, тесе, ан шиклен. Не бойся, что ты испугаешь меня своим голосом. Истор. Вырăссен çарĕ чакма чарăннă, тенине илтсен, хрантсуссем те пит савăннă. N. Эсĕ килет поль, тесе (думая, что ты идешь), алăк уçма тухрăм та, эсĕ пулмарăн? Трень-к. Эп (эпир) пурт çинчен ан антăр, тесе, посмине илчĕç. Они убрали лестницу, чтобы я (мы) не мог (не могли) слезть с крыши. N. Пире... сирĕн пата: пĕрле пурăнар, тесе, калаçса килĕшме ячĕç, пире хăвăр тусăрсемпе, юлташăрсемпе пĕрле çырса хуччăр, тесе, йăлăнма ячĕç, тенĕ. Послали нас к вам, чтобы заключить с вами союз и мир, и чтобы вы вписали нас в число соратников и друзей ваших. Регули 477. Эп паллимарăм, те. Скажи, что ты не узнал. N. Вĕсем мана: çырла ан туптăр, тесе (чтобы я не нашел ягод), кунта исе килнĕ. N. Вĕсем: эпĕ çырла тупам мар, тесе, мана кунта илсе килнĕ. (Странная конструкция, по смыслу с пред. совпадающая). N. Салам кала, тата: тав тăвать сана кĕнекешĕн, те. Передай ему поклон и скажи, что я благодарго его за книгу. N. Кашнийĕ вĕсем (каждый из них) мĕн пысăкăшĕ, мĕн аслăшĕ, вĕсене пурне те вырнаçтарса тăма мĕн чухлĕ вырăн кирлĕ? тетĕн. Регули 472. Эп: вăл, терĕм,— вăл мар, терĕ. Я сказал, что это он, а он сказал, что это не он. Н. Чукалы. Атя чултан шыв кăларар! — Якуркка калат: атя! кăлараймăп, терĕн-ем? Юрĕ кăларса пăхăпăр, чим, кăштă каяр-халь. Регули 473. Эп: кирлĕ мар полĕ, тесе. Я думал, что, вероятно, не надо. Ib. 475. Эп шокшларăм (= шухăшларăм): вăл, тесе. Я думаль что (это) он. Ib. 1447. Эп она: пĕлтĕр, тесе (чтобы он знал), йори каларăм. [Эту фразу можно понять и иначе: „я сказал ему ложно, что (это было) в прошлом годе“]. Кан. Уçсан та (окно): кантăка çĕмĕрмесĕр хупатăп, темелли çук. Нельзя быть уверенным, что затворишь его, не разбив стекла. НТЧ. Хай Елекка виçĕ кунтан: пуç ыратать, тее пуçларĕ. Кан. Çитрĕ, карчăк, пурнăç? теейсе юлтăм. Капк. Атте, мана валли кĕнеке илме сан укçа çук, тетĕн? Урмай. Лешĕ калать, тет: çичĕ куçĕ те çывăрса кайнă, терĕ, тет (у меня). Юрк. Мĕн çинчен? тесе ыйтат чăвашĕ те. Кн. для чт. 10. Усал çынна çыпçăнсан: ырă çул çинче, тесе, ан кала. N. Вĕсем сан çинчен: пусмăрлать, тесе, тата тепĕре каласан: эпир хамăра тивĕçлине тăвăпăр: санпа тинĕс çинче те, çĕр çинче те вăрçăпăр, тесе, çырса ятăмăр. Мы написали ему так... если они еще обратятся с жалобою на тебя, то мы окажем им справедливость и будем воевать против тебя на море и на суше. Якейк. Эпĕ Хосана килет, тенине илтсен, вăлсам пит савăннă. Услышав, что я (ты, он, мы, вы, они) приеду (-ешь, -ем, -ете, -ут) в Казань, они очень обрадовались. (Отметьте здесь употребление глагола З-го лица ед. ч. при подлежащем во всех лицах и числах). N. Эсĕ калан мана: сана çавраймарăм, тен. Ты говоришь, что я тебя не сумел свертеть (т. е. увлечь; замечательная косвенная речь). КС. Платон: сана кăçал килмеçт вăл, терĕ. Платон сказал, что ты в этом году не приедешь. СТИК. Эпĕ кăна, эсĕ кайтăр тесе (чтобы ты ушел или уехал), турăм. Эпĕ ку япалана, эсĕр кайтăр тесе (чтобы вы ушли или уехали), турăм. Регули 718. Вăл манран итрĕ: пичĕш килет-и? тесе (придет ли его старший брат, т, е. брат спрашивающего или брат другого человека; смысл двоякий). Якейк. Эп сан пата мĕн тума пытăм поль, тен? Как ты думаешь, зачем я к тебе приходил? N. Эсĕ, Анна, мана (про меня): карточка теме ямас у ман пата, тесе калат, тет. Про тебя, Анна, говорят, что ты говоришь, что я почему-то не посылаю тебе своей фотографической карточки. Альш. Эсĕ çывăраттăр, тесе (думая, что ты спишь), кĕмерĕм эпĕ. Сана: çывăрат, терĕç те (сказали, что ты спишь), кĕмерĕм вара эпĕ. || В З-ем л. ед., а иногда и мн. числе, употребл. в смысле русского безличного оборота: „говорят“. Альш. Пурăнсан-пурăнсан, вăл ăвăсĕсене пĕри каснă, теççĕ, хăшне-хăшне; унтан вара суккăр пулнă, тет-и, мĕн-и (говерят, что-ли)? Ib. Çилĕмсем çаклансан, ĕçерсе яма анакансем (в воду) пулнă, тет-и-мĕн те, çавсем калаççĕ, тет. Изамб. Т. Энтрипе арăмне уйăрса кăларнă, темест-и? — çапла, тет, çав. N. Ăна вилнĕ темери? Не говорили-ли, что он умер? Регули 478. Поплеççĕ: вăл килмеçт, тет? Говорят, что он не приедет. (Здесь странное соединение мн. ч. с ед.). || Называть. N. Çакна чăвашла мĕн (как) теççĕ-ха? Ăна кунтăк теççĕ. СПВВ. НН. Малтан пыракан тесе укçана калаççĕ. Çавна илесчĕ те, малтан пыраканни çук тени — çавна илесчĕ те, укçа çук тенĕ сăмах пулат (означает). || Думать, предполагать, хотеть, желать (ставится с прич. буд. вр.). N. Антон (Антун) каларĕ вара: Захар (Сахар), епле топас тетĕн утсене? терĕ. Юрк. Эпĕ ĕлĕк те авланас теместĕмччĕ, ун чухне те пĕр шуйттанĕ хĕтĕртнипе анчах авланса ямарăм-и? тет. М. Яльч. † Пĕчĕккĕ лаша, турă лаша, кăçалхи çул кӳлес теменччĕ; ай-хай пуçăм, çамрăк пуçăм, кăçал çул каяс теменччĕ. Регули 556. Ярас тетĕп. Хочу (сообщить) послать. Ib. 559. Эп каяс темĕп он чох. Я тогда откажусь (не захочу) итти (ехать). Якейк. Килес мар тесеччĕ эп паян. Я сегодня не хотел было приходить. Ib. Ăна корасах теттĕмччĕ, коримарăм. Ăна корасах тенĕччĕ, коримарăм. Ăна корапах тесеччĕ, коримарăм. Ăна корас тесех килсеччĕ, коримарăм. Ib. Эп тăвас тенĕ пек полчĕ; эп шохăшланă пак полчĕ (как я желал, так и случилось). Регули 1519. Вăл пĕтерес терĕ те, пĕтеримарĕ (пĕтерчĕ). Сред. Юм. Онпа çитмес тăта, ôна та сотас тет, мĕн ĕнтĕ. Этого не достаточно, еще и это хочет уже продать. || Решать. Якейк. Эп конта йолас терĕм уш (решил уж остаться здесь). ГТТ. Эпĕ: хама тӳрре кăларам, темерĕм çав ĕнтĕ. Я решил не защищаться. || Обещать. Регули 1482. Эс ĕнер килес терĕн те (или: терĕн), килмерĕн. Эп килес терĕм те, килтĕм. Ib. 1520. Вăл мана курас терĕ те, курчĕ. || Употребл. во многих чувашизмах. N. Мorbus тени чир тени пулать. Слово morbus означает болезнь. Альш. „Пулуштух“ тессине „палăштух“ теççĕ. Вместо „пулуштух“ они говорят „палăштух“. Чт. по пчел. № 17. Хурт йĕрки тесе эпĕ „пчеловодство“ тессине калатăп. Термином „хурт йĕрки“ я перевожу слово „пчеловодство“. ТХКА. Эпир, эсир,— теççĕ анатрисем. Сăмаха вир-ял пупленешкел эпир тессине эпĕр, эсир тессине эсĕр, тесе çырма эпĕ шутлатăп та ĕнтĕ. Я. Турх. Ывăл тессине „ул“, анне тессине „апи“ теççĕ. Юрк. Вырăсла тесен, вырăсла мар, чăвашла тесен, чăвашла мар. По-русски — не по-руски, по-чувашски — не по-чувашски, т. е. не разберешь как, не поймешь на какой лад. Шурăм-п. Чăнах та пирĕн паталла, çын тесен, çын мар, упа тесен, упа мар, лап-лап пусса утса килет. Ал. цв. 6. Пӳрт тесен, пӳрт мар, çурт тесен, çурт мар (не то изба, не то дом). Юрк. Илемлĕ темелĕх те пур. Можно сказать, что она и красива. N. Хальхи куланай (подати) куланай темелĕх те çук (т. е. очень малы). Ромс. 30. Ĕçлес тесе (усердно) ĕçлеççĕ. Якейк. Йăван тесе Йăван çынтан кулать! Даже Иван (уж нащто Иван), и тот смеется. N. Пăва тесен, Пăва та пирĕн хуларан илемлĕрех. Уж нашто (на что) Буинск, и тот красивее нашего города. Т. VII. Шухăшларĕ, шухăшларĕ, тет те: пырăм, хăшне çиессӳ килет — пылĕ те, çăвĕ те, ашĕ те, сĕчĕ те, хăйми те — мĕн тенĕ вăл пур (есть все, что хочешь), кала, терĕ, тет. Толст. Бухар патшалăхĕнче мĕн тени вăл пур (есть все, чего хочешь). Орау. Вăт пирĕн Якур, ĕçлет тесен ĕçлет! (работает так работает; уж действительно работает). N. Чухăн хресчен пурăнăçĕ тесен (если говорить о бедняцкой крестьянской жизни), пит лайăххи, матурри сахал вара: пĕрин лаши çук, тепĕрин плукĕ, сухи-сӳри çук. Байгул. Нумай пулать, тет-и, сахал пулать, тет-и (через сколько-то времени), çаксен пӳрт тăррине пĕр хуп-хура кайăк пырса ларнă, тет. Орау. Çывăрса тăранимарăм тетĕн паян! Как ты говоришь, что ты сегодня не выспался? Юрк. Ыран калăм-кун тесен (накануне) чустасем лартаççĕ. ЧС. Пĕр çула (летом), çимĕк çитесси виç кун тенĕ чух (за З дня до семика). Ст. Яха-к. Çăварни пĕр эрне тенĕ чухне (за неделю до масляницы) çынсем сăра тума пуçлаççĕ. СТИК. Мункун тесен иккĕмĕш кун, в пятницу страстной недели. Ib. Раштав тесен виççĕмĕш кун, за три дня до рождества. N. Çапла вăсем мункун пĕр эрне тенĕ чухнех (за неделю) тем пек сĕреншĕн хатĕрленсе, ăна чунтан-вартан кĕтсе тăраççĕ. Яжутк. Ах, килемей! Эпĕ килемей тесен, килемей тесе калăп, кукамай тесен, кукамай тесе калăп (тархаслани). N. Çак ыйтнă кĕнекесемшĕн укçа тесен (если потребуются деньги) укçа та ярăттăмччĕ.

тени

(тенĕ+афф. З л. „и“), употребл. в обобщающем значении, при чем обыкновенно имеют в виду резко подчеркнуть особенности целого рода. СТИК. Ача тени кăшт именекенччĕ, кăсем ăна-куна пăхмаççĕ. (Этем тени, лаша тени, ват çын тени, хĕр тени — резко подчёркивает, указывая свойство предметов). Капк. Атăл тени те-çке çав вара, сивви хăлхасенчен çăтăрт çыртат. СТИК. Ача тени пысăккисенчен именекенччĕ, кăсем пуç çине хăпарса ларĕç. Маленькие обыкновенно подчиняются большим, а эти куда тут — на голову лезут. N. Лере, пирĕн енелле, Сăр-вăрмансем хĕрнелле, ял тенисем пит нуммай. ЧП. Мертлĕ тăрăх çӳрерĕм: ырă тени пĕри çук, усал тени вĕçĕ çук. N Ял тени вăл ял пек пулаканччĕ. Ерк. Каччă тени хĕр ушкăнне вăтанмасăр çулăхать. Ала 12. Кай манăн патăмран, тарăхтарнă (надоели) мана юмăçă тени. Альш. Юмăç тени хам пулам, тет. Пазух. Лаша тени кăвак та, ай, пулинччĕ, кӳлмесĕрех кӳлĕнсе тăринччĕ. Ib. Елшел шывĕ тарăн шыв: тарăн тени (самое глубокое место) пилĕкрен. || В ирон. зн. Шорк. Манăн арăм тени (или: тенĕ пекки КС.) халь те толта тăрать-ха. (Насмешливое отношение к жене).

тенĕ

прош. прич. от гл. „те“; употребл. в некоторых. чувашизмах. ГТТ. Ĕне тенĕ сăмах, слово корова. Ib. „Канаш“ тенĕ каçет, газета „Канаш“ (точнее: известная под назв. „Канаш“). Альш. Тутар тенĕ çын кирлĕ. Тутар арăмĕ килет, тутар хĕрĕ килет: „йинки“, тĕртме-авăрлама ĕç пар, тет. Ст. Шаймурз. † Пире тенĕ сарă ача çакă ялта ӳсет вăл.

телей

(тэл’эj, т’эл’эj), счастье. N. Хĕвел аннă вăхăтра турă телей валеçет, тет, çавăнпа çывăрма хушмаççĕ; çывăрсан телейсĕр тăрса юлать, тет. Сюгал-Яуши. Ман юлташ пысăк пулă тытнă та, кăçкăрса ячĕ: ай, ман телей! терĕ. N. Телее укçа парса илме çук. N. Пирĕн телее йытă çинĕ пулĕ. Ст. Чек. † Шурă аккăш вĕçет, ай, малалла, ик çуначчи юлат, ай, каялла. Эпĕр шухăшлатпăр, ай, малалла, пирĕн телей юлат каялла. (Солд. п.). Орау. Халăхсене телей валеçсе панă чухне чăваш урине сырса юлнă, тет. Трень-к. Анчах манăн хот вĕренме телей сахал полчĕ: школ хамăр ялта çок полчĕ (не оказалось). N. Çул çинче выртакан япалая тупсассăн, хуçи тупăнсан та, ăна каялла ним укçасăр пама юрамасть, телей çухалать, теççĕ. ЧП. Çинçе пилĕк, хура куç, кам телейне курса (на чье счастье) ӳсет-ши? ЧС. Чăнахах та (и действительно), ман телее (на мое счастье) унта шыв юхса выртать. Юрк. Телейне хирĕç (к счастью) хăйсем ялĕнче ана-çарансене çĕнĕ ятсемпе уйăрсан (çĕнĕпе тусан), ачисем ята кĕрсен тин пăртак сывлăш иле пуçлат. Бюрг. Телейне хирĕç хунĕ пырат-кĕрет те: мĕн ĕçлен эсĕ, кĕрӳ? тесе ыйтат. N. Пайтах вăхăт иртсен, çак çук-çынни ватăлмалăх кунĕнче, телейне хирĕç, пуя кайрĕ, тет. N. Манăн телей пулмарĕ çавă йăвăç тăрринче. N. Ман телее темскер çисе янă. Якейк. † Вăрмана карăм — шанки çок, киле килтĕм — арăм çок, ахаль пирĕн телей çок. N. Телей çине телей. N. Телей курса пурăннă чух хĕн-хурлăх манăçа юлать (бывает забвение о несчастьи). ГТТ. Телей пĕтни. Т. VI, 21. Асăнатпăр, витĕнетпĕр ачамăрпа. Вăсен телейĕнчен те пулин, килен-каян телейĕнчен те пулсан, патăр. Çырлах! (Ака пăтти). N. Пасара карни (= кайрăн-и)? — Карăм.— Мĕн илтĕн? — Пăрçа илтĕм.— Ак телей! — Телейи-япали, кĕпер урлă каçрăм та, тăкăнчĕ-карĕ. Чебокс. Ман телейпе, на мое счастье (потом в оригинале учителем исправлено на „телее“). Истор. Хыçĕнчен ăна темĕн чухлĕн ухăсемпе пере пуçланă анчах, унăн телейне кура, пĕри те тивертеймен (не попал). N. Унтан вăл хăй те, виçĕ çул пĕр телейсĕр патшара ларсан, усал тискер вилĕмпе вилнĕ. Кн. для чт. 11. Ун телейне кура çав хутрах урампала ача пырать. Баран. 110. Çĕр ĕçлекен телейĕнчен тырра пĕтерекен кайăк-кĕшĕк çуллен темĕн чухлĕ пĕтет. Ачач. 98. Ача телейне пула, халь çинче ашшĕ ăна нимех те усал тумарĕ. || Доля, судьба. Орау. Этемĕн хăй телейĕ ĕнтĕ ун, курассине курать. N. Пирĕн телей çанашкал полчĕ поль. Видно, такова наша судьба! N. Эх, пирĕн телей икĕ вĕçĕ те шĕвĕр полĕ! N. Пирĕн телей малтан пырат, çынсем курма килеç тем чул. Турун. Эпĕ поян çынăн телейĕ, тенĕ.— Ман телей ăста? тесе ыйтнă вăл вара. Лешĕ каланă: санăн телей ял хапхи патĕнче, тенĕ. Шор-к. Авалхи çынсам каланă: телейна (= телейне) пĕл те, Москава кай, тенĕ. N. Телейне пăх та, Мускава кай, теççĕ. (Послов.). N. Мĕн тăвас тен эсĕ, хамăр телей çампек (= çавăн пек) поль. ЧП. Эпĕ ĕмĕтленетĕп малалла, телейĕм туртать каялла. Байгул. † Телейрен иртекен çутă тĕнче пиртен те юлĕ-çке çак тĕнче. (Песня на поминках). || На конце пальцев, со стороны противоположной ногтям, расходятся складки кожи, в виде как бы концентрических дуг; у некоторых эти дуги образуют как бы законченную спираль, у других этого нет. Эта спираль называется телей (счастье): у иного оно есть, у другого нет. КС. || Встреч. и во мн. ч. N. Телейсем çапла пулчĕ пуль пирĕн тĕлтен! Такова, видно, наша участь. (Из письма). Курм. Телейсам.

тем

(т’эм), чем (при сравнении). КС. Тем ку нуштана куриччен, ӳте-пĕве ют çĕр-шыва хываччен, лучше çăмăлтарах пулĕччĕ мана. Тим.-к. † Тем тăхăр тенкĕ париччен, тăхăрвун тенкĕ парас та, хамăр ялтан тухас мар (лучше взять невесту из своей же деревни). Яргуньк. † Эпĕ атин аслă ывăлĕ, тем салтака кайиччен, алăк кашти пулас мĕн (лучше бы уродиться столбом у повети). Тогач. Тем инче кайса çӳреччен, кӳр хам пăхса ярам (давай я тебе погадаю). Кильд. † Аслă ялта аллă ача, тем аллă ачана шаначчен, хамăр патра пурнтăр-и.

темĕн

(тэмэ̆н’, т’эмэ̆н’), неизвестно что, что-то. N. Вăл ăна мĕн каланă? — Темĕн каланă (или: темĕн каланă, пĕлместĕп). Альш. Анчах унăн сăмси тăрринче темĕн шурри пур: кукша (çутă) пуçлă çын пек курăнать (у утки из породы „кукша-кăвакал“). || Невесть что, бог знает что... Юрк. Тĕтĕресси темĕн мар-тăр-çке (т. е. не представляет большой трудности). N. Сĕлĕ вăрлăхĕ çитерни пĕр сехет хушшинче темĕн курмалăх пур. || Употребл. для обобщения. Альш. Унтан лерелле вара Кӳренсем-темĕнсем каяççĕ (и не знаю, какие-то еще селения). Ib. Шапа кĕписем-темĕнсем (и еще какие-то травы), шăтат хăмăш [растет (вырастает) тростник]. || Не знаю(-ем). Сред. Юм. СТИК . Темĕн, кашкăр-ши вара! Не знаю, едва-ли это волк! (Так и в Сред. Юм.). Юрк. Темĕн, курмарăмăр, теççĕ ыттисем те. Не знаем, мы не видели, говорят и остальные. Ст. Чек. Темĕн, астумастăп (с оттенком сожаления, иногда преднамеренного, в том, что сказано другим человеком). || Выражает сомнение. N. Эпĕ сывă юласси темĕн? Не знаю (сомневаюсь), останусь ли я жив. N. Çăмюн вилес пек выртат; çак кунсене ирттерейи темĕн. Шихаз. Ентĕ кун пекех пулсан малалла каясси темĕн. Едва ли при такой обстановки пойдешь дальше. || Как будто. Пазух. Улма йывăç касрăм, темĕн Атăл тăрăшне тухас пек. Ух пек çинçе пӳме ӳстертĕм, темĕн атте-аннене юрас пек. || Пожалуй. М. Васильев. Çывăр, çывăр, тĕлĕк кор, атто тарĕ, темĕн, хор. Чăв.й. пур. 25. Эсĕ, темĕн, çунтарса ярăн, тесе, элек тупса сутниксене йыхăрса пынă та, Яккăва тилкепепе юпа çумне кăкарса пит хытă хĕненĕ. ЧС. Усал сăмахсем калаçса, вăрçса çӳресен, темĕн, начар пулĕ. || Как бы не... Толст. Анчах асту, ан шавла, ан ӳсĕр, темĕн хăратса ярăпăр тата (как бы не спугнуть), терĕ. || Как ни... N. Пристăв аллинче Окунĕв сăнне (фотогр. карточку) тытса тăрса, мĕн тухакан пĕри: Окунĕв мар-и, тесе тăрать. Анчах, темĕн аппалансан та, Окунĕва тытма пултараймаççĕ-халĕ. || В отрицат. предложениях — ничто. N. Ман шухăшпа пулсан, халăх ĕçе тĕрĕс тăвас тесен, çакăнтан ытла темĕн те тума кирлĕ мар. || В чувашизмах. N. Вăрлăхĕ вăл илсе акма темĕн хаклă япала мар (не бог весть какая дорогая вещь). N. Унтан вара вăл каланă: темĕн тесен те (как бы то ни было, а...), пирĕн çĕр çаврака. Букв. 1904. Ача ăсĕ çав: темĕн йĕмелли пур вара çав чĕпĕшĕн (не стоило бы и плакать из-за этого цыпленка)! N. Йĕрин! темĕн вилмĕ халĕ, йĕрĕ-йĕрĕ те, чарăнĕ. Пусть плачет! Не больно умрет (т. е. ведь не умрет же); поплачет, поплачет, да и перестанет. N. Темĕн кунĕпех ĕçлемĕн-халĕ. Ведь не будешь же целый день работать.

тен

(тэн’, т’эн’), может быть, возможно; авось. N. Тен, вăл вăхăтра пӳртре никам та пулман. Ал. цв. 15. Мана пӳрсен, тен, эпĕ сан патна каллах та тавăрăнăп. Бес. чув. 9. Лайăх çитерсен, пырĕччĕ те, тен, анчах лайăх çитересси ăçта ĕнтĕ вăл ку çулсенче (где уж хорошо кормить на этих годах)! N. Пăртак шухăшлăса тăркаларăмăр та: тен, курмĕ-ха, тесе, пĕринчен пĕри иртерсе (взапуски), вăрманалла чупса кайрăмăр. Туперккульос 6. Малтан ленксе чирленине çын, тен, ирттерсе те яма пултарĕччĕ. Сунт. Ашшĕ ун, тен, ĕмĕр килмĕ. N. Кăна (это письмо) илсен, тен, мана валли пĕр-ик минут тупăнĕ — мана çырса ярăр часрах. Абаш. Тен, вăл сан патна кĕрĕ (зайдет). Истор. Шведсем, тен, пире темиçе хутчен çĕнтерĕç, анчах эпир вĕсене çĕнтерме хăйсенченех вĕренĕпĕр! Б. Олг. Пăрахма (уступить) полмас ман, паранкă таса (хорошая) ман. Воç леш çынне (у того человека) ил; вăл, тен, йӳнех парат полĕ, онне ил (купи). N. Тен, ăçта пĕлес (кто знает)? Пире хĕрхенсе ачасене те тупса парĕ, тенĕ. Ib. 468. Вăл килĕ, тен. СПВВ. Х. Тен, парĕç-ха. Может быть, еще дадут. С. Дув. † Çакă хăта патне килсессĕн, тен, чыс курмĕ тесе, пĕлетре? Альш. Тен, çапла лара-лара кайнă ĕнтĕ вăл тĕнчи (население этой местности разселилось все так). Ала 94°. Вăсем татах ыйтнă: тен, кунтах пулĕ пирĕн ача, тенĕ. N. Тен, парĕç, теççĕ. (В Якейк.— тетен). Истор. Паян сывă, ыран, тен, тупăка выртăпăр, тесе пурăннă. N. Суйланă çынсене, тен, тĕрлĕ майпа илĕртме, тĕрлĕ майпа хăратма тăрăшĕ. Якейк. Йăван ули, тен, çавăн чух капан тăрринче пулнă. || Пожалуй. Абаш. Тен, çомăр полать паян. Сред. Юм. Паян ôкçа ыйтма ан кай-ха эс ôн патне, килте çôк-и, тен, ô. Ты сегодня не ходи к нему за деньгами, пожалуй, его и дома нет. N. Тен палхав тухса ан кайтăр (как бы, пожалуй, не случилось бунта), тетĕп. || Вероятно. Уганд. || Часто соединяется с вопрос. частицами. Бес. чув. З. Çук, эпĕ ахаль: тен чирлемен-и-вăл, тет; пулать вăл хăш чух çапла. Якейк. Вăл килет-и тен-хе (тетен вăл килĕ-ха). Может быть он еще (энкл.) придет. N. Тен, эсир янă писме те çавăнта карн тен. ТХКА 77. Вырăсла питех пĕлменскер, çырассине хам йăнăш çыртăм-и тен. Ск. и пред. чув. 20. Хăямат енчен-и тен, вĕçет-килет текерлĕк. Абаш. Онăн окçа пор-и тен. Ib. Вăл контах-и тен. Ib. Хăйсемех исе карĕç-и тен. Орау. Каймаçть те-и-ха тен вăл паян. Он сегодня, может быть, еще и не пойдет. Трахома. Илтнĕ пулĕ-ха, е курнă та-и тен, епле хăшĕ-хăшĕ куç пирки тарăхса çӳреççĕ. ППТ. Тен, çулахи пек çĕр типĕ, кун ăша пулсан, вăсене те ытăчĕ-ç-и тен (т. е. рубахи и обувь скинули бы и бросили), анчах халĕ сиврех, те çавăнпа кăна чарăнса тăраççĕ пулас. Регули 467. Çавă вăл-и тен. Ib. 469. Эсир паян каймастăр-и тен. Ib. 470. Çавă вăл полать-и тен. Может быть, это он. Ib. 489. Вăл тури (= турĕ-и) — тен. Ib. 1390. Килет-и тен, тăхта пăрластăк (погоди немного). Чăв. к. Шур Атăлсем урлă каçнă чухне тен шур пулă тытса çирĕр-е? Пĕвĕрех çурта, çӳçĕр ука, тен пан-уммн çисе ӳсрĕр-е? С. Дув. † Пĕвĕрсем çурта, сăнăрсем улма, тен пан-улмн çисе ӳсрĕр-е? Ст. Чек. Тен эс çапла турăн-а? Букв. 1904. Çинчех тухтăр патне кайнă пулсан, чĕрĕлĕччĕ тен-и тен? || Кажется (выраж. сомненне). СТИК. Çавăнта карăн-а тен? Çавă пачи (= пачĕ-и) тен? Ib. Çавă килчи тен. Кажется он пришел. Ib. Тен çавă хĕнери? (Сочувственно говорит взрослый человек ребенку, когда тот плачет). || Соединяется с другими выражениями возможности. Юрк. Ĕнемĕре тен куç ӳкрĕ пули (= пулĕ-и) — пит начарланчĕ-çке, тет. N. Каваш паракантан та сыхланса тăр, малтан ăна мĕн кирлине пĕл, тен вăл хăйшĕн канаш тăвать пулĕ, тен вăл сан çинчен шăпа ярасшăн пулĕ. N. Тен эсир хăвăр пĕлекен улпутсем урлă мана, Хусаналла сĕтĕрме пултараймăр-ши? || Что-ли (выражает недоумение). КАЯ. Çапла çав, килемей! пирĕншĕн таштан инкек тупăнса килет-и тен: ĕнер Тумия урнă йăтă тулланă. || Не знаю. В. Олг. N. Тата чӳречесем шап-шурă шăнса ларнă вăхăтра та вăл урамра çара-уранах (босиком) çӳретчĕ. Темле çӳретчĕ тен, эпĕ шухăшлатăп та, ун тӳсĕмлех нумай пулĕ, тетĕп. Сред. Юм. Тем çăвине памас-и тен. Не знаю, почему он не лает. || Как будто? Капк. Тен, çуна сасси илтĕннĕ пек туйăнса-а кайрĕ. Кан. Тен, чĕрене касса кăлараççĕ-и? Ib. Йӳнĕ таварсем татах илсе килчĕç-и тен? В. С. Разум. КЧП. Илтĕннĕ (надо: илтĕнне?) кура (по слухам), Яппунире çĕмĕрĕлнĕ хуласем вырăнне пĕтĕмпех шыв илсе ларнă-и тен (как будто затопило водой).

тепле

(т’эпл’э), неизвестно как, каким образом. Срв. теепле, телепле, тенепле, тепленĕ. СПВВ. Тепле, теепле, тенепле. СТИК. Тепле (с эмоц. ударением на первом слоге) пырса кĕнĕ, хам та тĕлĕнеп. Как это угораздило меня притти к нему. Ib. Тепле ӳкеймерĕ: чис ĕçерĕнсех карĕ (сорвался) вĕт. (Выражает удивление). В. С. Разум. КЧП. Тепле пулать ĕнтĕ, пĕлместпĕр: те килеет, те килеймест. (Салтакран килес çынна çапла каласа кĕтеççĕ). || Как бы то ни было. N. Ун пек çын тепле те çын пулать. || Как ни... Юрк. Тепле йывăр пулсан та, ача-пăчана хутаç çакса, ыйткаласа çӳреме яман. Ib. Пирĕн çын тепле начар пурăнсан та, праçникре мĕнте ют çын пырса кĕрсен, сĕтел хушшине лартса, чипертерех силлеме тăрăшат. || Как-то. Вăл тепле йăл кулса ячĕ. || Каким-то образом. N. Тепле тирĕс хушшинче ахах пăрчи (= пĕрчи) тупăннă. Никит. Çырмара, пичкене шыв тултарнă чухне, кунăн сылтăм ури тепле вакка кайнă (попала в прорубь). || Неизвестно как. N. Ну, Никколай, халь хам çӳреп те, тепле ĕç пуçтарас, тепле ачасене тăратса каяс. || Не знаю, что будет, что случится. ТХКА 53. Пĕр начартарах кĕсре, икĕ тьыхаччĕ пирĕн. Вăрмана яркаланă та вĕсене. Тепле ĕнтĕ. Вăрласа каймасан, кашкăрсем тытмасан, юратьчĕ, тепле ĕнтĕ. Альш. Тепле (не знаю), те час килейреп-ха эпĕ, те час килеймесп унта, питĕрсе кĕр-ха эсĕ, тесе калать, тет, ку. Синерь. Тарья каларĕ, тет: сирĕн пӳртре пĕр вăрăм хĕç çакăнса тăрать, çĕтрен (= çĕртен) те маччана çитичченех, терĕ, тет. Старик каларĕ, тет: тепле епле пулсан кирлĕ хĕçĕ вăл, кин, терĕ, тет. || Как-то набравшись храбрости. Никит. Шуйттан, тĕп сакайĕнчен укçа тупса тухнă чухне, аслă ачи тепле кăмака умăнче выртакан çивĕч пурта (= пуртта) илнĕ те, шуйттана каснă. || Неизвестно почему, не знаю почему (nescio quo pacto). Юрк. Пурте (дети) ĕçлеме юратаççĕ. Ку тепле кахал пулчĕ. Изамб. Т. Апат çиме пĕлет ку, тепле ĕçлеме пĕлмест. || Пожалуй. Букв. 1886. Эпĕ çĕре ансассăн: тепле, атте витене хупса хăварĕ, тесе, лаша кӳлме те анмарăм. || Неизвестно какой. Янтик. † Хапхăрсем вырăсла — уçаймăп; кăмăлăрсем тепле — юраймăп. || Какой угодно, любой. Кн. для чт. II, 129. Вăл (горилла) хăй тепле тискер кайăка та çĕнтерме пултарать. Изамб. Т. Тепле чирпе чирлесен (те), лашана масар тавра илсе çавăрăнаççĕ.

тепрер

то же, что тепĕрер, еще по одному. N. Тепрер кĕпе пачĕç. Дали еще по одной рубашке. Орау. Тепрер ĕçер-им? Выпьем что-ли еще по одной (т. е. рюмочке). N. Тепрер стаккан ĕçер-ха. Выпьем еще по стакану. Тата тепĕрер кĕнеке илĕр. Купите еще по книге. N. Халĕ каран çолни тепрер вос полать. || Еще один. N. Вунă (десять) кĕрепенкке пулă, тата тепрер витре (по ведру, или: и еще по ведру) паранкă илтĕмĕр. N. Тепрер каç, еще одну ночь. ТХКА 75. Вăрлăх сахал, лаша вăйлă мар, ахаль пулсан, санне татах тепрер ана акмалла та, тет йысна. || Приблизительно через один, другой. N. Тепрер уйăхран. Приблизительно через месяц. N. Ну, ача, иртрĕ полас яш ĕмри, порнаймарăм савăнса пĕрер çол, тепрер çол (с годик, с другой)!

тете

(тэдэ), мой брат, родившийся до меня. Городище Б. Сан миçе тете? Сколько у тебя старших братьев? Ib. Сан тетӳсем миçен? (то же знач.). N. Санăн миçе тетӳ? N. Ун миçе тете? Сколько у него старших братьев? Янтик. † Тĕпĕр-тĕпĕр туй килет, пирн тетене вăй килет. (Свад. п.). N. Тетӳ хĕнемес-и? Пазух. † Ютсем улма кустарчĕç, ак ил, аппа, улмине. Тетӳ хăварас тесен те, ан юл, аппа, тетĕнтен. || Почетное название старших мужчин. Изамб. Т. Ваççа тете! Манапĕр пилĕк пăт ыраш парса яр-ха? Учите детей. Пысăк çынсене пурне те ача (ребенок): тете, тет. || Так называют всех старше себя. Ст. Шаймурз. † Укçа паман тетесене кĕрĕк аркинчен турт, йытă. С. Дув. † Тетесем лараççĕ кĕрекене, куркине пилĕк пус парасшăн. (Хĕр сăри юрри).

тырă

(тыры̆), хлеб в поле. N. Çĕр ĕçлесе тырă тума. Виçĕ пус. ЗЗ. Ун пек курăксем начарланнă çĕре çĕнетсе тырă аван пулакан тăваççĕ. N. Тырă сахал акаççĕ вăл енче. Тырăран (в отношении хлеба) аптăрасах каймаççĕ. Орау. Тырсам вырса пĕтерсен (после жнитва). Юрк. Тырăçем кăтăрса (отлично) пулнăччĕ. Тăв. 46. Вĕсен тыррисем те çук. N. Тырă татса пулмас. Не всегда бывает хороший урожай. N. Хăш чухне тырă татса пулмас. Якейк. Ĕлĕк тырă вырса Хорашаш праçнĕк (8 сентября) иртсен тин пĕтернĕ. Пĕр арăм Хорашаш праçнĕкĕнче çапла йорланă: „Виç ана тырра вырмашкăн, ача-пăчая хăвартăм, хамăр ĕçкĕре çӳретпĕр“. Он чохне çу та, кĕр те пит йĕпе полнă. Çăмăр нумай çунипа вырнă тырăсене кĕрконне шăн çинче торттарнă. Çораки тума Якори тĕлĕнче (2З апреля по ст. ст.) тохнă, çĕртме тума Петровски (29-го июня ст. ст.) тĕлĕнче тохнă, ыраш аки çине первайхи спас иртсен тохнă. Сборн. по мед. Ачалă арăмсем, мĕскĕнсем, тырă çинче (во время страды) ачисемпе нумай асап курса пĕтетчĕç. N. Тырă сутма иртет-и, иртмест-и? N. Петĕр тырă пĕтсен (по окончании страды) кайрĕ. N. Тырăсам лайăх пулчĕç. N. Тата тырă хамăрăн çĕнĕ тыр(р)а çитри çиме? Хватило ли у нас до нового хлеба? N. Тырă вырма пĕр тенкĕ полчĕ (жиитво стоило 1 рубль). N. Тырăсем мĕн хакра çӳреççĕ? Каковы цены на хлеб? N. Тырă акнă йолашки З8 пăт тохрĕ. После сева осталось З8 пулов. Изамб. Т. Тырă пĕрчилĕ улăм. Ib. Эпĕ хăранипе тырă тăрăх тартăм (убежал по хлебу, по загону). Ib. Тырă пит лайăх пулнă, тет. Ыраш пуссинче лашан пĕкки курăнми ыраш вăйлă пулнă, тет. Альш. Этемре Пукрава укçа нумай ĕнтĕ: тырă сутти укçи, хăяр сутти укçи. N. Çак ялсен кăçал тырă пĕрттех те çук (прямо совсем нет). N. Тырă патне çитрĕмĕр. Ере эрнерен кайса похах троппор (= пăхах тăратпăр). Чхĕйп. Каçхи сылăм ӳкмесен, тырă тĕшши выçă пулат. Юрк. „Тырă вырнă вăхăтра пулат: ывçă, кĕлте, тĕм, карта, çĕмел, сурат, майра-пуçĕ, йăран, ана, ака варри, утрат, пăрусна, ана палли, хăмăл“. || Хлебное зерно, жито. Вишн. 75. Тырра йĕпетсе ăшă çĕре хураççĕ те, вĕсене шӳтерсе шăттараççĕ; вара çавăнтан салат тăваççĕ. N. Ака тырри исе акаймарăм. Не сумел посеять яровых хлебов. N. Тырă акма кайнă чух, çул çинче тырă пĕрчĕкĕ выртнине курсан, тырă аван пулать, теççĕ. Ib. Çула, уя тырă кăлармасăр, кил-хушши е урам шăлсан, теллей пулмаст, тырă пулмаст, тетчĕç. Ib. Уя тырă кăларнă чух çул çинче ырă мар çынна е кушака, йăтта курсан, телей мар, теççĕ (тĕшмĕш). N. Тырринчен улăмĕ хаклă. (Загадка: соты и мед). ЧС. Çынсем çуннă тырăсене пуçтарса сăвăраççĕ. Регули 108. Эп онтан ут илтĕм, тырăпа çӳресшĕн (чтобы возить хлеб). || Полевые работы (хлебопашество). Альш. Тырра вĕсем ялĕ-ялĕпе пĕрле ĕçленĕ.

тыт

(тыт), держать; брать в руки. Якейк. Порçăн тоттăр йăмăкăм, пуçа çыхса каям-ши, алла тытса каям-ши? Регули 101. Вăл тытса тăчĕ вăлсене ӳкесрен (вăл тытса тăчĕ: ан ӳктер, тесе). Он держал их, чтобы они не упали. N. Онта çулла хорлăхан çырли питĕ нумай полать. Çавна вĕремсĕр татса çисан, алли ним те тытими полать, тенĕ. Ст. Шаймурз. † Пилĕке тытса ташлама çут пиçиххи пусанччĕ! Шурăм-п. Йăван салтак пăтине сулахай аллипе хуран (тамăка хурантан тунă) çумне тытса сылтăм аллинчи мулатакĕпе вăй çитнĕ таран çапрĕ. Ала 93. Ашшĕ утса пырса çӳçĕнчен ярса тытнă та, çӳлелле йăтса тăратнă; хуллен, сак çине çӳçĕнчен тытнипех, уттарса кайса лартнă. N. Вăл ăна (вăрра) аллинчен çатăртаттарса тытнă та, çавăтса пырать. Кан. Татăка аллийĕнчех тытса выртнă. N. Вăкăра пĕри мăйракаран (за рога) пăявпа тытса тăрать. || Поймать, ловить. N. Сат хуçи ман юлташсене пурне те тыта-тыта ватнă. Юрк. Çавăнтан вара ку пуçлăх тытăнат кăсене эрехпе тытма: монахсем шыв ăсма кайсан, калле килелле килнине кĕтсе тăра пуçлат. Баран. 119. Вăрманта темиçе тĕрлĕ кайăк-кĕшĕк пурăнать. Çынсем вĕсене тыта тăраççĕ. Альш. Мана Петĕр тытса ирĕксĕрлерĕ (изнасиловал). Регули 665. Эп тытнă полла исе карĕç. Ib. 440. Çӳресен, кайăкне тытинччĕ. Ib. 441. Кайăкне тытинччĕ; кайăкне полсан тата ярăтăмччĕ. Ib. 437. Эп тытăпин, мĕн тăвас санăн. Ib. Вăл кайсан кайăкне тытсанччĕ. Ib. З28. Вăл ялан онта тытакан. Ib. З27. Вăл онта пол тытакан. Ib. 237. Вăл она тытни лайăхчĕ. Ib. 230. Пол тытса килет. Пол тытса килчĕ. Ст. Шаймурз. † Курайман та çынсем питĕ нумай, тытсах çыхаймĕç-ха хĕрпеле. Ала 60. † Картишĕнче, аттеçĕм, сакăр сар ут, пĕрне ан тыт, атте те, пурне те тыт. ТХКА 49. Ытла тĕттĕм те, çапах кайса тытмалла пуль лашасене, терĕ атте. Ib. Атьăр, эппин, каяр. Шыраса тупар, тытса килес лашасене. Ib. 86. Шураç ачисем кĕтӳрен лашасем пыра-пыра тытаççĕ. || Хватать. Изамб. Т. Ачасем алăран алла тытнисем юпа пулнисен алли витĕр тухаççĕ. Тораево. Вĕсем кайран парнине пурте пырса тытнă. Альш. Авал салтака тытса (силою) панă. Ст. Чек. Аллăма ярса тытмарăм (не сделал, не было желанья, праздно?). Ib. Мана, тарçа тытнă пек: навуса тăк-ха, тет. Аллăма ярса тытмарăм. Орау. Темскер хăямач çине ларнă та, пырать... Теме те тытса кӳлĕç, тăрсан-тăрсан! Регули 700. Тытмала маррине кăтартрăм. Ib. Тытакан мар çынне кăтартрăм. || Переносно — держать (в руках). ЧП. Эпир илес хĕрсене ашшĕ-амăшĕ хытă тыттăр. || Удерживать. Кан. Сулăнса кайса ӳкме тăрсан, ăна тепĕр хăнана пынă çын ӳкесрен тытнă та... || Удержать (деньги). N. Çĕмĕрнĕ алтăршăн çитмĕл пус (20 к.) тытса юлтăм (или: тытрăм, или: катса юлтăм). Кан. Учрежденин кооператива памалли парăма тытса юлмала. || Производить расход, тратить деньги. Урож. год. Халех пин тенкĕ тытать. || Держать (в чем, что). Янтик. Урана ăшăра тытас пулать. О сохр. здор. Тир тумтир çынна пит ăшă тытать. Регули 691. Тытмалли утне кăтартрăм. || Держаться (за кого, за что), хвататься (за что). Орау. Ан юл, тыт ман аркăран. Кан. Йăвăç татăкĕнчен тытса, хумсем тăрăх 24 сехет хушши çӳрерĕм (плавала). Яндобы. Иван тус, хам çине утланса лар, хытă тыт, тесе калать, тет, кашкăрри. ТХКА 50. Атте малтан пырать, Пуртăсем пирĕн сылтăм алра. Сулахай алпа аттене эпĕ сăхман аркинчен тытса пыратăп. Шăллăм та мана çапла тытнă. N. Эсĕ манран (за меня) тыт (держись), эпĕ унтан тытăп. N. Эсĕ мĕшĕн сăмсăна тытса тăран? Юн каять. N. Килти шухăша тытсан, пĕтерес укçуна та пĕтерес килес çук. N. Манран тытатни? Камран тытан? За меня будешь держаться? За кого будешь держаться? (в собств. см.). N. Тытмаллине тытса пар малтанах. || Застигать, заставать на месте преступления. N. Вăрăпа тытнă. N. Çĕнĕ кутăрта кама эрехпе тытнă? Орау. Хĕрӳ çумăнче тыттăрним мана? Арăмупа тыттăрним мана? Ib. Эсĕ апла калама хĕрпе тыттăрним (= тытрăн-им) мана?... Ib. Эп сана, куçу шăтса юхтăр, парам ак, тытсан. Я тебе дам: пусть лопнут глаза, если поймаю. Регули 725. Эп онта кайсан, мана тытĕç. || Держать (экзамен). Курм. Ваçли! Кай Хусана иксамĕн (-н’) тытма. Ib. Е иксамĕн тытимасан (= тытаймасан), мĕн питпе киле каяс? || Городить. Кан. Шкул пахча картине 42 чалăш çĕтрен тытмалла. Юрк. Хапхипе хӳмисене те тытса çаврăнат (загораживает). N. Якур ав чее, вăл хай пайне карта тытса хучĕ. Чим-халĕ, акă эпĕ те тепĕр çул хам пая тытса хурам, теççĕ хăшĕ. Собр. † Çак ялăн укăлчине тытайăттăм шур хĕлĕхпе, уçăшăн мар, илемшĕн. Изамб. Т. Капан йĕри-тавра вĕрлĕк тытнă. Альш. Елшелĕн ун пек халăхран ыйтмасăр пыра-пыра тытнă пахчасем ăçта пăхнă унтах пур. Ib. Хăяр пахчисем нумайĕшĕ çереме туха-туха тытаççĕ те, çавăнта пахчи-пахчипе акса сыхлаççĕ. || Поражать болезнью (о покойниках). Им приносят жертву, состоящую в бросании кусков калача, меда и пр., напр., при возвращении с базара. При этом говорят: „умăнта пултăр!“ То же свойство приписывается и другим предметам. Ст. Чек. и др. Юрк. Вилнĕ çынна çимĕç таврашĕ е ĕçкĕ таврашĕ хывмасан, çав вилнĕ çын тытат пулат. НТЧ. Киремете пуççапаканнисем пĕри чирлесенех: ах! анчах кăçти киремет тытрĕ-ши куна? юмăçа кайса пăхасчĕ, теççĕ. N. Час-часах вилнĕ çын ялти çынсене кама та пулин тытса чирлеттерет. Ала 2. Апла пулсан та вилĕ тытать, вăл тытминччĕ (хорошо, если бы...), теççĕ. Магн. М. 104. Вилнĕ çын тытни. НЭ 118. Мунча вучĕ тытнă. Болезнь причинил банный огонь. Ст. Яха-к. Çук çав, кирик хăш çын та киремет тытмасăр чирлемеçт; тăвассине ăна çинченех тытса туса пăрахас пулат, юмăç мĕн тума хушнине, тесе калаççĕ вара хăйсем. Коракыш. Ати-апай, ан тытах! Çырлах! Килсе, икерчĕ, сăра çийăр-ĕçĕр. (Ваттисене хывнă чухне калаççĕ). Шинар-п. Халĕ те хăш-хăш çын е ӳслĕкпе пулсан: çав çăл тытрĕ, тесе, çăкăр татăксем кайса пăрахаççĕ, вара вĕсен ӳслĕк чарăнать пулать. Могонин. Киремет çывхăнчен пĕр йăвăç кассан, киремет çиленсе çынна тытать те, çимали-ĕçмели парсан, çураçать, теççĕ. || Покрывать (об инее). Çутт. 77. Хĕлле вара вăл шăтăксене шап-шур пас тытса лартать. || Воспитывать, ростить. N. † Ай, инкеçĕм, Алти инке! Эсĕ тытнă ывăл-хĕре эпĕ те тытса пăхам-и? (Хĕр йĕрри). N. Ăна лайăх тыт. || Воспринимать (ребенка, о повитухе, о восприемниках). ГТТ. Эпĕ унăн ачисене тытнă. Я крестный его детям. Якейк. † Ах, кортăм, хĕр кортăм, тăла варрипа тытнăскер,— ĕмĕр иртнĕн туйăнчĕ. N. Çак хăвăр тытнă ачана хăвăрăн тăван ачăра юратнă пек юратăр. || Приниматься (за дело). Ир. Сывл. З4. Тытаччен çех ĕç йывăр. Альш. Алă ĕçĕ тытат: пĕрне кĕпе çĕлет, пĕрне йĕм çĕлет; пĕринне саплат, тепринне аслатат. Якейк. † Инки сакки — шор сакки, шор шопăрсăр тытмарăм, итту инкия йоримарăм (даже, чтобы лавку мыть, надевала „шопăр“). || Пользоваться, употреблять. Нижар. † Хусан витри — шур витре, эп тытмассăн, кам тытĕ? Çав ял ачи — сар ача, эп каймассăн, кам кайтăр? N. Ку чашкăпа чĕресе вара урăх çĕре тытмаççĕ. Вĕсене ăрасна çĕрте тытаççĕ. || Задержать. Пазух. Ах хăтаçăм, хуçаçăм, виçĕ тавлăк тытакан, çичĕ тавлăк вăл тытрĕ. Истор. Эсĕ пирĕн патăртан кай ĕнтĕ, сана тек (больше) тытмастпăр, тенĕ. N. Шап çурта пек пĕвĕме ӳстертĕм, тем атте-анне тытас пек. N. Эсĕ манăн мĕн çамрăкранпах тытакан ĕмĕтĕм. || Содержать. СТИК. Кил-çурта тирпелесе, тирпей тытса тăракан хĕрарăм мар; ял тăрăх, кӳршĕ-арша яньккат. Ib. Тирпей тытса тăрас, быть распорядительным в доме по чистке и уборке. || Точить. Альш. Тимĕрçĕ пуртă, çĕçĕ тытнăшăн (= хăйранăшăн), кĕтӳçĕ „сăвапшăн“ (= ахальтен). КС. Тимĕрç лаççине кайса, пурт тытас-ха (наточить на вертящемся точиле). || Застрелить. N. Тепĕр çул кайăкçă çак мулкача тытнă (застрелил). || Прикладывать, приставлять. О сохр. здор. Сивĕ шывпа йĕпетнĕ туттăра тытсан та, вăл (укус ужа), тӳрленет. Ала 91. Икĕ аллине тути патне тытатьчĕ те, пуçне кăшт çĕрелле чнксе пĕр шарламасăр, пĕр хусканмасăр ларатьчĕ. N. Пӳрнине сăмси çумне тытнă. || Ст. Шаймурз. Çын панче кăвакал çисен, хурăвăн çуначĕнчен тытсах хур. (Послов.). || Загнать чужую скотину (напр., застав ее на озимях). Орау. См. вĕчче. || Направлять. N. Хăв ăсна хăв тыт, ман пек ан пул. || Насытить. О сохр. здор. Хăш-хăш хĕрарăмсем, яшка тутлă, тутă тытакан пултăр тесе, аша юри вăрах вĕретеççĕ. Виçĕ пус. 4. Тырă пĕрчипе хăярăн тути пĕр пек маррине, тата вĕсем пĕр пек тутă тытмаççĕ иккенне пурте пĕлеççĕ. || Кан. Инке çатма аврипе хăмсарнине хирĕç тытать. || Класть. Синерь. Марья хăранипе аллине пуç çине тытнă чух çав хĕçе тиврĕ, тет те, пурни татăлса кăрават айне кĕрсе карĕ, тет. || Обходиться, обращаться. Тайба-Т. † Йыснаçăмах çавă пур, тыта пĕлсен — ĕмĕрлĕх, тыта пĕлмесен — виç кунлăх. Ib. Илсе тытса пăхтăр-ха. Стюх. † Йыснаçăмах Иван! Тыта пĕлсен — ĕмĕрлĕх, тыта пĕлмесен — виç куна. || Брать в руки, употреблять (напр. книгу), заниматься. Юрк. Çырăва (чтение и письмо) тытас тесен те, пушă марччĕ, ялан ĕçпеле пулаттăм. В. Олг. Алă ĕç тытман эп нимĕскер те. Я не занимаюсь рукодельем. ТХКА 75. Йыснапа улмаш хам та суха-пуçĕ тытрăм. Халиччен суха-пуçĕ тытманччĕ эпĕ.— Вунулт çула çит-ха, вара сана суха-пуçĕ тыттаратăп, тетчĕ атте. Изамб. Т. Вуниккĕре чухнех суха-пуç тытнă. Вунтăваттăра авлантарнă. N. Парнисене пăхаççĕ, тет, пирри-аврисене пăхаççĕ, тет, пурте тĕлĕнеççĕ, тет, хĕрсен пирри авринчен, тытни-тунинчен N. Санюк кĕнекине питех тытмас (не очень-то берет в руки). Орау. Ман кĕнекене кам тытнă? Кто брал мою книгу? (напр., если на ней остались следы). В. С. Разум. КЧП. Ку япала алла тытмалла марскер пулнă. Этого предмета, оказывается, не следовало брать в руки. N. Тытса пĕр. || Браться. Никит. Тепĕр пынă çĕре тухатмăш карчăк каллах ал ĕçĕ тытса ларать. N. Тытнă ĕçе тăвас килмест. Торп-к. † Çакă ялăн ачисем ир тăраç те, чĕлĕм тытаç, çавăнпа хĕрсем юратмаç. Ала 92°. Вăсен кĕписене никам та тытса çăвакан пулман, вăл хăех пĕр вунпилĕк çула çитеччен пичĕшийĕн кĕпине, тата хăйĕн кĕпине никама та çутарман. СТИК. Вăл тытнă-тунă-пăрахнă. || Править, управлять. N. † Чул-хулана тытмашкăн, мĕн авалтан пухнă мул кирлĕ. N. Вăл икĕ лапка тытнă. N. Семен ватăла пуçласан, хăш чухне ывăлĕ Иван (сын его Иван) ашшĕ лапкине те тытнă. N. Тыт (ашшĕ-амăш çуртне). || Хранить, беречь. N. Укçана лайăх тыт. N. Çын çинчен сăмах ан вылят, ху ăшунта тыт. || Тратить, расходовать. N. 15 тенкине çурта тыт (на дом? на хозяйство?). || Издерживать. N. Если панă пулсан (пособие), пӳртрех тытăп. || Поддерживать. Орау. Илем тытса, тĕс кӳртсе, хитрелетсе мухтанать. || Править (напр., лошадью). Янорс. Атте мана: тыт лашуна, манран ан юл, терĕ. Ст. Чек. Ялан амăш хыççăн кăна çӳренĕ, лаша тытса курман-ха. СТИК. Лашăна тыт, держи лошадь в сторону. Сред. Юм. Юрк. † Атăл урлă эпĕ каçрăм сулăпа, суллăн пуçне тытрăм хулăпа. || Держать путь. Собр. Анчах лаша тӳрĕ тытса пырать-пырать те, çавăрнкаласа пăхать, вăл: пирĕн хуçа лайăх ларса пырать-ши, тесе, пăхать. || Иметь в наличии (о деньгах). N. Ĕмĕрте окçа тытса корманнисем халĕ виççĕр тенкĕрен кая тытмаççĕ. N. Халех перекетре пин тенкĕ тытать. Регули 647. Он пак окçа номай тытакан лайăх порнма полтарать. || Уличать? N. Эпĕ вăсене пĕрерĕн тытап. N. Аппаратне (самог. аппарат) мĕншĕн тытмастăр? || Подавать (руку). Сĕт-к. Пĕчĕкиççĕ кинĕм пор, килен-каян ал тытат. (Алăк хăлăп). || Нанимать. Изамб. Т. Ул çул кĕлтене тытса кӳртертĕм. Конст. чăв. Кукка тинĕс хĕр(р)инчех пароход çине çитечченех кимĕ тытрĕ. К.-Кушки. Эпĕ вунтăватта тытрăм. Я нанял за 14 р. Чăвашсем 27. Вара çынна (умершего) çума тытăнаççĕ, ăна хăшĕ хăй çемйипех çăват, хăшĕ тытса çутараççĕ. Чăв. й. пур. 26. Сухине тытса сухалаттарать. N. Укçа парса тытма сан укçа çитмĕ. Орау. Пĕр-ик-виç ача тытсан, туххăмах леçсе парĕç (отнесут). || Принимать (в картах). Сред. Юм. || Пришивать, нашивать, оторачивать. Сред. Юм. Кĕпе аркине шараç тытрăм. К подолу рубашки я пришила тесьму. В. Олг. Сăхмана пир тытас (положить подкладку). Собр. † Хранцус кĕпене кам юратмĕ, аркисене лайăх тытсассăн. Н. Тим. † Шур тăваткăл кĕççе кĕтессине пурçăнпала тытса çавăрнă. Ходите во свете. Нихăш халăх тытман йӳнĕ тĕрĕсем. Альш. † Сирĕн çире камсулсем пит килĕшет, те аркине тикĕс те тытнăран. N. Çухана вара темĕн-темĕн, тутар хĕрĕсеннĕ пек, хутлă-хутлă тытса пĕтернĕ: унта хĕрлĕ, кăвак, сарă, симĕс. Аркине каллах ик-виç хутлă тутарла илемлетсе тытнă. Н. Якушк. † Хăранцуски кĕпи сирĕн пулĕ, тытас арки çанни пирĕн пулĕ. ЧП. Аркине пархат тытнă. ЧП. Эпир йĕтĕн кĕпи тăхăнас çук, хул айне хăмачă тытас çук, аркине харанцуски тытас çук. || Бить (о лихорадке). N. Ах, ачана сив чир тытать, эрĕм шывĕ ĕçтерес. [Шу тытнă ăна, ахаль полас çок. Хора тăван киремеч тытнă полĕ]. || Вести (войну). N. Тата ăна вăрçă тытма, вĕсене çĕнтерме панăччĕ. || Рвать. Б. Хирлепы. † Пирĕн патра юманлăх, тăрăнчен йĕкел тататпăр, кутĕнчен тукăн аватпăр. || В чувашизмах. N. Хăна ху çӳле ан тыт (не зазнавайся). Досаево. Тепĕр кĕркунне вĕренме каяс тесе, эпĕ те шут тытрăм (надумал?). N. Паянхи кун çиме пулмасан, епле вара пĕтĕм çулталăкшăн терт тытăп? N. Хан, çавна илтсен, Александр çине тытса çурас пек çиленсе çитнĕ (обозлился как зверь; был готов его разорвать). N. Мĕн тытас-тăвас пулсан та (при всяком предприятии), ху ĕçлессӳ çинчен аса ил. N. Ах, мĕн тăвас, мĕн тытас! Янтик. † Турта тулли турă утна епле тытса кӳлĕн-ши.

тытăнкăлă

имеюший устойчивость. СТИК. Ку ача ман çуралсанах мăйсăрччĕ, мăйин пĕр тытăнки те çукчĕ, халĕ ĕнтĕ кăшт тытăнкăлăрах пула пуçларĕ. N. Тата сĕртерет, тет те, тата аранчĕ тытăнкăлă тăрат, тет (крыло укрепилось от живой воды). || Хриплый, хрипло (о голосе); заикаясь. Чума. Çын вара сасси пĕтсе тытанкăллă калаçакан пулать (заикается). N. Тытăнкăлă калаçат. Говорит заикаясь. О сохр. здор.. Тытăнкалă, хурлăхла вĕрет (бешеная собака).

тыткала

учащ. ф. от гл. тыт. Якейк. Торатсенчен тыткаласа (хватаясь за сучья), йăвăç тăрне хăпарса карĕ. Кан. Карта тăрăх тыткаласа килелле уттартăм. Я пошел домой, хватаясь за изгородь. || Держать в руках, брать в руки. Аттик. ЧС. Çак чиртен кайран тетен сулахай алли типе пуçларĕ, пĕр япала та тыткалаймасчĕ ĕнтĕ. || В уничиж. см. кое-какой ловле). В. Олг. Полă паян тыткаларăн-и? Ты сегодня наловил рыбёшки? || Щупать. N. Кĕтернене çул та памаçть, курсанах ăна унтан та кунтан тыткалама тытăнать. || Употреблять (что). ПУ. Вĕреннĕ чухне тыткалакан япаласем. N. Пирĕн пулли-качки... эпĕр час-часах тыткаламастпăр та ăна (не в частом употреблении). N. Тирĕсене (их шкуры) тумтир вырăнне тыткаланă. Çутт. 30. Асту ачусемпе пĕр пит-шăлли ан тыткала, уйрăм шăл. Вино-яд. Ачасем те эрех тыткалама ан вĕренччĕр. || Тратить, расходовать. Аттик. Исе килеç ялтан вăйăç, эрех-сăрана витри-витрипе тыткала пуçлаççĕ. (Пумелке). N. Ытти хăна (тебе самому) юлтăр тыткалама (на расход). N. Хама тыткаламалăх алра укçа пĕр 7 тенкĕ пур. N. Утă-улăмсене перекетлĕрех тыткала. Çутт. 54. Тыткаламалăх укçа пур. Виçĕ пайран пĕр пайне çеç тыткалама шут турăмăр. || Распоряжаться. N. Сан килĕнти тарçă-тĕрçĕне хăй аллипе тыткалать. Истор. Шуйскийсем ун сăмахне итлеме мар; ăна хăйне те ирĕк паман, кăмăлĕсене епле килнĕ, çапла тыткаланă. || Править (лошадьми). НАК. Хĕр ялне пырса кĕнĕ чух, ут тыткалакансенчен пуçне пурте кӳме умне тухса тăраççĕ. Богдашк. † Çил çунатлă ута тыткалама кайăк чĕрелĕ ача кирлĕ ăна. Торп-к. Эсĕ ытла çамрăк, лаша тыткаламалăх çук. || Держать (в строгости или наоборот). N. Намăса пĕлмен ачуна эсĕ хытă хуралла, çемçе тыткаланă тĕле пулса усала ан тытăнтăр вăл. Кан. Пăртак тыткаласчĕ ку Керлие. Букв. 1906. Чим-ха, эпĕ сана, асаннӳне каласа парам, вăл сана лайăх тыткалаканччĕ-ха. Кратк. расск. З0. Вĕрентекен те хытă тыткаланă ăна, ашшĕпе-амăшĕ те ятланă. ЧС. Ваттисем ун пеккине: вилĕн (чит. вилнĕ) çын хăй аллипе тыткалат, теççĕ (т. е. покойники сами хватают тех, кто их оскорбил. Из статьи об утопленниках). || Делать (что). В. Олг. Ĕçленĕ чох часрах, вăр-вар çарăнкалас, тыткалас (делать дело). || Иметь дело (с чем). Юрк. † Ылттăн тăрăлă çуртсем ăшĕнче улпутпала тиек лараççĕ, ялăн шурă хутсем тыткалаççĕ. Собр. Çав укçа кайран урăх çынна тыткалама юрамаçтĕ, тет. ЧП. Ылттăн-кĕмĕл лайăх тыткалама. || Обращаться. Чхĕйп. Вара вилнĕ çын ӳтне шăтăка янă, унта та уна пытаракансам хăраса анчах тыткаланă. В. Олг. Кантăр ытла вăрăм, тыткалама шолтра.

тив

(тив), трогать. N. Эсĕ (ес) ăна ан тив. Ты его не трогай. Орау. Ай-уй, ан тивех, ӳкетĕп! Чураль-к. Ан тив, Тимоххи! Тивмен çынпа мĕн тăван? (Куршанкă). N. Эсĕ мана сивĕ алпа ан тив (ан тыт). || Касаться. ЧП. Пуçĕ маччана тивет-ĕçке. ТХКА 46. Хамăр йăмра тăррине тивес пекех, кайăк-кăвакалсем аялтанах, карти-картипе ларт! ларт! лартлатса вĕçе-вĕçе карĕç. Альш. Çав тери хытă чупса кайрĕ ĕнтĕ (бежал очень быстро), ури çĕре тивни те курăнмас. Кн. дла чт. 157. Чупа пуçласан, ури çĕре тивмен пекех туйăнать. Ст. Шаймурз. Çĕре тиви-тивми ларать-çке (дерево). Бижб. † Хапхăрсенче лăс хурăн, çĕре тиви-тивми ларат-çке. || Брать (чью-либо вещь). N. Тата çын япалине тивес пулмасть. || Об огне. М.-Яльчики. Асту, кĕпӳне вут ан тивтĕр (как бы не загорелась рубаха). Çамр. Хр. Пушарĕ, сăмакун юхтарнă чух тивнипе тухнă. || Laedere, violare, обижать, оскорблять. Кама 56. Кам кăна? Кам тиврĕ? СПВВ. Чĕрене тивет (оскорбление). || Задевать. Чăв. к. † Çичĕ ют килне кайсассăн, сăмах тивессĕн туйăнать. Бес. чув. 14—15. Магомета урăх тивменни, ытти япаласем çинчен калаçа пуçлани ăна пит кăмăллă пулнă. || Бить. N. Вăл мана тивет! Мана Иван тивет (бьет). || Попадать (о пуле и пр.). N. Сарая тупă етри (снаряд) тивсе çунтарса янă. Скотолеч. 31. Выльăхăн куçĕ тусанпа, тĕтĕмпе, япала тивсен, çӳпĕ кĕрсен, тата шăнсан, пăсăлать. N. Куçĕнчен тивсе, хăлхи патне тухнă. Юрк. Унта пытанса лараканскер, хама тиврĕ-тĕр тесе, хăранипе сиксе тухат та: мана пĕтерчĕç!... мана вĕлерчĕç! тесе, кăшкăра-кăшкăра анаталла чупа пуçлат. N. Пĕрин пуçне кайса тиврĕ вĕт. || Действовать (напр., об угаре), производить действие. Никит. Маччана чут та шаккамаççĕ, шаккасассан, сĕрĕм, шăрш тивекен пулать, теççĕ. ТХКА 6. Çанталăк уяр пулмалла — хĕвел ăшши питĕ ăшшăн тивет вара. Орау. Пĕр курка ĕçсессĕнех пуçа кайса тивет. N. Унăн сăмахĕсем вĕсенĕн чунне тиве пуçланă. || Иметь отношение к..., касаться. N. Çак каланă сăмахсем пире те тивеççĕ. || Доставаться (кому). N. Суяна текех суйнинчен усă тивес çук. Альш. Тивнĕ ку хăнасене хытах: ӳпки юлман кăсен (здорово выпили?). N. Вăл пухнă ылттăн-кĕмĕл таса çынна тивĕ. N. Ертсе çӳрекенине те тивтĕр (= ертсе çӳрекен те пайсăр ан юлтăр, ăна та эпир хывни çиттĕр). N. Кай та, ывăлусене: пĕрне ашшĕн пурлăхĕ тивмелле, тепĕрне нимĕн те тивес çук, те; вăт вара вĕсен иккĕшин те çурмаран пулĕ. Ст. Чек. Ĕрет тиввĕрĕ. Пришла очередь. О сохр. здор. Çав сивĕ (холод) пире пурне те пĕр пек тивет (зимою, т. е. все мы принуждены его переносить). Шурăм-п. Пире сăмах (брань, попреки, выговор) тивет, тесе, эпир те хăвăртрах тепĕр лапалла чӳпрăмăр (на лугах). Юрк. Вĕсенĕн вăл ачи каймалла мар, кĕçĕннине тивет (очередь итти в солдаты). || Прихидиться на долю. Юрк. Мана та мĕн-те-пулин тивет-тĕр? (вероятно, что-нибудь приходится и на мою долю). N. Аçун икĕ ятпа çурпилĕк тиврĕ. N. Вăл ана мана тивет (следует, достанется). N. Калла кайма тивет поль. N. Хурала хыпаланса кайма тиврĕ. Пришлось спешно итти на караул. N. Хуралла уйăхне икĕ рас кайма тивет. || Ударить (о запахе) N. Сохан сăмсая тивет. || Мешать. Сред. Юм. Отнаккă полсан, тивмĕччĕ. Если бы было, не мешало бы (было бы не дурно). N. Ан тив ĕнтĕ. Вĕсен ĕçĕсем те çав кăна. || Постигнуть. N. Сана çын çилли тивсе пĕтерĕ. Ала 88°. Чир-мĕн тивсессĕн, ача-пăча хуйхăрмаçть уншăн, ашшĕ-амăшĕ хуйхăрать. N. Чир тивет, вара тин хамăр тĕллĕн нимĕн тума пултарайманнине пĕлетпĕр. N. Усал ан ту, сана та усал тивмĕ. N. Ытла та йăвăр тивнĕ-мĕн сана. Тебя, оказывается, постигло тяжелое бедствие. || Приходиться (о родстве). N. Ут енчен тивекен хурăнташăмсем. Альш. Лешĕ пире унтан-кунтан хăта тивет. N. Хурăнташ тив, торту тив || Ст. Чек. Ача пăтти параççĕ ăшра тивни-мĕнĕсене, ăшра çинĕ тивнисене. || Вредить. Сунт. Уйри тырă лайăххăн пуç кăларса та ĕлкĕреймен, ăшă тивсе сарăхса кайнă. N. Тăм тивет. Алик. † Вăрăм-вăрăм тияççĕ, пур вăрăма çил тивет. (Солд. п.; смысл: на военную службу берут только лучших, отборных). || Натирать (кожу). Скотолеч. 18. Хăмăт начар пулсан, кăкăрне тивсе шыçтарать. Календ. 1906. Хăмăт е йĕнерчĕк тивсен, выльăхăн мăйĕ-çурăмĕ хăш чух шыçса каять. || Заразить. Якейк. Сăпаççипах сорăхне (овце) чир те тивсе (вилнĕшĕн). || То же, что вит, проникать. Альш. † Тутлă чĕлхене пыл тивмест (вар. витмест), тайла пуçсене хĕç тивмест. || Decere, ороrtere. || N. Уншăн вĕсене ырă сунма тивет-и?

тикенет

(т’иг’эн’эт’), назв. раст., репейник. Сред. Юм., Тюрл. СПВВ. ФВ. Тикенет е куршанак курăк; унăн вăрри пит япала çăмне (= çумне) çыпçать. Собр. † Тирĕс çинчи тикенет, тиек пулас сасси пур. || В сравнении. Сред. Юм. Мĕнле ача çак, тикенет пек (как репейник) çыпăçать те, нимпе те каймас.

тимле

curare, заботиться, стараться; энергично, упорно настойчиво делать (что). Абаш. Пахча-çимĕçе тимлет. Ib. Апат-çимĕçе тимлесе пĕçерет. СПВВ. Тимлес = тăрăшас. N. Санăн ырă кăмăлна тимлесе йăлăнатăп. N. Юратнă тăванĕн сăмахне вăл хăйĕн чĕрипе савса илсе вырăна кӳме тимлет. N. Чӳлмекçĕ те çавăн пек хăй ĕçне тимлет. Шибач. Вăл ларса та канмаç, тимлесе ĕçлет ӳрĕк-сӳрĕк (противоп: сӳрĕлсе ĕçлет, работает, тихо, плохо). Ерк. 99. Урхапала урса кайса вăрçас чух, йĕри-таври ялти çынна пухас чух, шăла ерсе хĕрĕпеле пуплесе ирттернĕ, тет, эсĕ юратăва тимлесе! N. Вĕсем хăйсене мĕн хушса янине лайăх тимлесе туса пынă. N. Сĕм-тĕттĕм çĕрте тăрăшса (в рукоп. тимлесе) чул шыраса çӳрет. N. Эсĕ мĕн чухлĕ туртăнса тăратăн, çавăн чухлĕ вăл сана тимлесе йыхăрать. N. Вăл пире хăй килне тимлесе кӳртрĕ. || Побуждать. СПВВ. АС. Тимлет — хистет. || Уговаривать, убеждать, настойчиво просить, упрашивать, побуждать. Изамб. Т. Хĕре каччă тупнă чухне тимлеççĕ (уговаривают выйти за него замуж). Ib. Апат çиме ларсан, хăнана тимлеççĕ (угощают). Альш. Чарăн тархасшăн! тесе тимлеççĕ, тет, ку ачана. Толст. Мана тĕртсе ан яр, тесе тимленĕ пекех ман çине пăхса ларать. Ib. Жилин ăна тимле пуçланă. Ib. Мĕн те пулин памĕç-ши? тесе, тимле пуçларĕ. Ерк. 47. Çамрăк хĕрне тимле-тимле ăс вĕрентрĕ Унерпи. N. Кайманнисене те кайма хистĕр (тимлĕр). Ст. Чек. Çав лашана илме тимле-ха (уговори его)! Альш. Сĕтĕре-сĕтĕре, тимле-тимле, ирĕклĕ-ирĕксĕр ĕçтереççĕ (напаивают). N. Эпĕ ăна тăванăмăрсемпе пĕрле сирĕн патăра пыма пит тимлерĕм те, (я настойчиво уговаривал его вместе со всеми родными побывать у вас), анчах вăл халĕ ниепле те пырасшăн пулмарĕ. Ст. Чек. Ăна тимле-тимлех паян ăс карĕ. Я его сегодня уговаривал, уговаривал, и даже устал. Хурамал. Çавăн хĕрне тимлес (= хушас), çав хĕре илтĕр вăл ача, теççĕ. Ib. Ун тимленипе çӳресен, шыва та кайса вилĕн. || Смотреть пристально. Чертаг. Тимлет = пит асархаса пăхать. Ib. Тимлесех пăхать. См. тилмĕр, тимĕр. || Показывать рукой. Панклеи. Хоралçа шыраса топпĕр, тет те, алипе тимлесе кашкăрсам енеле солать, тет. Кашкăрсане хăвалаттарса ярасшăн, тет (медведь).

Темĕркке

яз. имя мужч. Рекеев, Рысайк. и др. || Хр. имя мужч., Владимир. Альш., К.-Кушки. Орау. Вăл аппана кам илет? Тимĕркке те сарă ача.

тимĕрçле

назв. игры. Якейк. Тимĕрçле (играют большею частью на кормёжке). Пĕр ача çĕре ларать те, аллине нăхта, е вĕрен тытать. Çав вĕрен е нăхта вĕçĕнче тепĕр ача чопса çӳрет. Çĕрте ларакан ачине йопа теççĕ, нăхта тăрăх чопаканне тимĕрçĕ теççĕ. Тимĕрçĕ чопса çавăрннă чох, ăна пыра-пыра çорăмран хăшĕ çраççи, хăшĕ портă, хăшĕ соха-тимĕр, т. ыт. те тутарма килтĕмĕр, тесе, çапаççĕ. Тимĕрç хăйĕн патне пыракансене тытать: тытмасан, хăех çӳрет; тытсан, он вырăнне тытăннă ачи тимĕрç полать.

тин

(тин’, т’ин’), только. Кан. 7 çынна пăхсан, тик ку ĕçе юрăхлине тупрĕç. || Только что. Янтик. Тин килтĕм эпĕ. Ib. Тин килнĕ эпĕ! Только что я пришел. N. Сӳнтерме пынă çынсем тин саланса пĕтейнĕ (только что успели разойтись). N. Тин вут хутса çунтарайнă (успели истопить). Кăмаки мăрйине те хупман, тет. Череп. Эпĕ тин кăна çирĕм. Я только что поела. Тогаево. Ăна вара е кăвакал, е хор, е тин çоралнă путек пусса панă, тет. N. Сирĕн патăрта ыраш вырса пĕтн(ĕ)-и? — Тин (только что) пуçлаççĕ, тет. N. Куçĕ йосанас çок тин вăл çыннăн. Итла шотсăр осалччĕ те ахаль те хăва та (уж больно и сам-то он был негодяй). Тин эпĕ унтан хăтăлтăм ĕнтĕ. Сред. Юм. Тин сунă сĕт хăйми тăрăлмас, ô сĕт тутлăрах пôлать. Янш.-Норв. Тин çуралнă ача пек (как новорожденный). Тюрл. Тин троть. Только сейчас встает. || Не ранее, как только... N. Тăват çултан малалла тин астума пуçлаççĕ. N. Ваççа тăват çултан тин утса çӳрекен пулчĕ. N. Вăл çак сăмахсене сана калама виçĕм-кунах каларĕ, паян тин аса килчĕ. Курм. Хамăр киле çитсен, ĕнесем пăртак тăрсан тин пычĕç. N. Вара тин çиме пуçлаççĕ, тет, пăттине. || Только теперь. Янтик. † Эпирех килтĕмĕр — кил тулчĕ, çак хăтанăн кăмăл тин тулчĕ. Орау. Халь тин ĕнтĕ... Çурçĕр çитет пуль (теперь уж поздно итти). Регули 1233. Тин вăхăтра килтĕн. Тин анчах кайрĕ. Халь анчах çырса ячĕ. || Только тогда. Истор. Турккăсем тин лăпланнă. ЧС. Çапла вара вĕсем пĕр-пĕрне улталаса пĕр-пĕринчен кулма та пăрахрĕç, тет те, тинех чипер ĕçлесе пурăна пуçларĕç, тет. || Лишь потом. СЧЧ. Эпир пăртак ларăпăр-ларăпăр та, вара тин кĕрĕпĕр (а потом уж и войдем). || Теперь уже, вот теперь-то. N. Пирĕн ăна çĕнтересси пулмасть пуль халь тин. Сунч. † Пирĕн те инкен пулă кукăль, касать-касать — касаймасть. Тин кассассăн, çияс çук. N. Пирĕн те инкен пулă кукли, касать-касать, касаймасть; тин касса илсен, çияс çук. Бгтр. Ĕнтĕ тин хуса çитес çок она. Теперь уж его не догонишь. Истор. Çавăнтан кайран Шуйскисем пурте лăпах пулнă; патша вĕсене, тинех тавăра пуçланă. ЙФН. † Пуп кушакĕ юс тытат, Тени тус! Юс тытин те юрас çук, тин юрасси пулас çук, Тени тус! N. Кунта тин ĕмĕр ирттĕр пуль! Вот наверное, здесь-то конец моей жизниI N. Ĕнтĕ пурте: тинех пĕтрĕ-мĕр! тесе, шухăшланă. Шерче-к. Эпĕ: ах, пĕтрĕм ĕнтĕ тинех! тесе, хыпкаланма пуçларăм. ЧС. Анне мана: ĕнтĕ тинех пĕтетĕн! тесе, пушшех ятлаçа пуçларĕ. || Вот уже теперь. КАЯ. Кĕсем тин пĕлчĕç ĕнтĕ, тесе, эпĕ хăраса кайрăм. || Наконец-то. Хочехмат. Хайхи Йăван ярса илсе те калать: сана тин тытрăм, ямастăп. КС. Тинех вăл кил-ăшчикки лăпланчĕ. N. Лешсем каялла пăрахса кайсан, кусем пит савăннă: тинех хăтăлтăмăр пулĕ ĕнтĕ, тенĕ. Юрк. Хайхине тин епле çырма кирлине вĕрентрĕм. || Недавно. Альш. Тин пĕчĕкçĕччĕ, — хăçан çитĕнчĕ?... Авланчĕ те! Недавно был маленьким,— когда же он вырос?... уж успел и жениться!. Череп. Тин кăна, недавно. См. анчах. || Впервые. Изамб. Т. Эсĕ ăна тин куртăн-а? Ты его (такой огонь) видишь (увидал) впервые? Трхбл. Эп кунта тин кăна мар вĕт. Я ведь здесь не впервые. N. Тин кĕтĕм-ха. Я искупался впервые (сейчас). || Не иначе, как только... Кан. Кĕркурирен сут урлă тин шыраса илчĕ. || Более. Актай. Упăшки куна (ей): ĕнтĕ сана тин шанас çук (больше тебе веры нет, ты ненадежна). Алик. † Апай, çăкăр пĕçерет пуль. Пиççĕр-пиççĕр, сивĕнч пуль; тин çиясси пулмарĕ пуль. (Солд. п.). ЧС. Пăхса юлăр (посмотрите на него в последний раз), ачамсем, ĕнтĕ ăна (покойника) тин курас çук! Хастарăх 31. Тин пулас çук. Ib. З1. Тинех киввине пуç тайса тăмăп. N. Эпир пысăкланса ватăлнисем тин çыру вĕренеймĕпĕр: пирĕн вăл вăхăт иртсе кайрĕ ĕнтĕ, теççĕ. В. Олг. Тин хытмаст полĕ пашалуйĕ (больше: теперь уж не станет черстветь). ТХКА 57. Утмăлтан иртеп ĕнтĕ, халь тин ăс кĕрес çӳк пуль мана. || N. Эпĕ военнăй команда каймарăм, тин ватлăхра йăвăр терĕм.

типири

некогда, название духа (типĕ ырри?). Орау. Мĕн типири тытрĕ тата? Ах, ку ача-пчана ним туса та юраттарма çук (на этих ребят никак не угодишь)! СТИК. Çын темĕскерле хирĕçсе çитсен, сăмах майне килмесен (если кто-нибудь вздорит и не поддается уговорам): типири тытрĕ, теççĕ. СПВВ. Т. Типири çынна е урмаштарать, е темĕн чухлĕ чĕнсен те чĕнми тăвать. Çын вара тах калаçса ларнă чухне вăрçма тытăнать; вара: кăна типири тытрĕ пулас, теççĕ. || Неслух. СПВВ. ФИ. Типири — ие. Çапла чарса чарăнман, ăнман ачана калаççĕ. Ib. Çын ӳкĕтне килмен çынна, типири! теççĕ. || Брезгуша. Некстати вспыльчивый. Орау. Типири тесе, апат тиркесе çимасăр юнтаракан çынна калаççĕ. Ib. Типири — кирлĕ-кирлĕ маршăн çиленекен. || Властолюбивый. СПВВ. ТМ. Типири-усал, çынна хăйне пăхăнса пурăнма хушакан çын. || Брань. Ст. Чек. СПВВ. ЕС. Упăшки арăмне хĕне пуçласан, арăмĕ упăшкине: типири! тет. Урăх çынна та калаççĕ.

типшĕм

(типшэ̆м), худощавый. Чăв. й. пур 21. Вăл вăрăм, типшĕм, хура çын пулнă. Сред. Юм. Хăй ырхан, типшĕмскер, çапах та пит вăйлă. Чăвашсем 5. Тата ача типшĕм пулсан, ăна нишлеççĕ. Альш. Çырă куç, типшĕм куç.

типшĕн

высыхать. Рус. Хĕвел ăшшипе типшĕнет (высыхает). Якейк. Ашшамăшсăр çитĕннĕ ача пĕвери шупа шăва кĕрет, ирхи сылăмпа типшĕнет.

тирне-тăрăс

(тŏрŏс), назв. палочки для игры. Тюрл. СПВВ. ИА. Çуркунне, юр кайса пĕтсен (после того, как сойдет снег), ача-пчасем тирне-тăрăсла выляççĕ („с обоих концов обостренная палка“).

тирпейлĕ

(тирбэjлэ̆), аккуратный, любяший порядок. Приличный (во всех отношениях). Ст. Чек. Тирпейлĕ ача. || В см. наречия. Ст. Чек. Вăл хăне хăй тирпейлĕ тытат, унăн тумтирĕ тирпейлĕ. Ходар. Шатрана (оспу) вĕсем пит тирпейлĕ пăхаççĕ. Шатрапа выртакана пĕр çын анчах пăхать, унта тĕрлĕ çын пырса çавăрăнкаласа çӳремеçт (не всякий ухаживает за больным оспою). Кан. Шакирăв завхоз 134 качака тирне питĕ тирпейлĕ тиесе тухса кайнă çав урапа çинех. ТХКА 89. Эпĕ япалана тирпейлĕ тытап та, тумтире те эпĕ тасарах тумланатăп. N. Ну вара хăй пит тирпейлĕ вилчĕ. Ни вар-витти тухмарĕ; тула тухма та çын çавăтса тухман пĕре те. || Экономный. N. Вăл пит тирпейлĕ (экономен): ăнланмасан, кун пек кĕнекешĕн укçа ямĕччĕ. ГТТ. Пурте: вăл питĕ тирпейлĕ, салатмас (не расточает), теççĕ.

тишкер

(т’ишкэр), признавать, узнавать, разбирать. См. тискер. Слеп. Эп сана тишкеретĕп. Я тебя признаю (т. е. узнаю, agnosco). || Понимать; знать толк в чём. Орау. Эй-эй-эй, çав сăмаха та тишкерсе илейместĕн! Ib. Вăл Якку суту-илӳ таврашне пит тишкерет. || Немножко знать. Шорк. Эсĕ вулама (читать) пĕлетĕн-и? — Кăштах тишкеретĕп (разбираю). Ib. Эсĕ мана палларăн-и? — Кăштах тишкеретĕп те, лайăхах астуса илейместĕп. || Наблюдать. Чăв. й .пур. 37. Ăна Çимун тишкерех тăнă (наблюдал за этим). || Определять причину болезни СПВВ. НИ. Пĕр-пĕр ача-пăча чирлесен пуçне тытса, е алă тымарне (т. е. пульс) тытса, мĕнтен чирленине пĕлни. || Контролировать. Чув. календ. 1920. Вăсем (ревизионная комиссия) вăхăчĕ-вăхăчĕпе лавккари ĕçе тишкереççĕ. П. Патт. 14. Çилленнĕ çын вĕсем çине тишкерсе пăхрĕ. || Подсматривать, шпионить? N. Вăрçăра ют халăх çынне тишкерсе çӳренĕ пек, яланах усал тăвасшан сăлтăк шыраса çӳрет вăл. || Исследовать, расследовать.

ту

(ту), гора; возвышение, холм. N. Тусем çинче юр выртать. Хурамал. Ту çийĕ, ту çамки, ту пичĕ, ту арки. Чотай. † Ай ту, ай ту, ай ту çинче ал-армань; çил ту, çил ту, çил ту çинче çил-армань. Сĕт-к. Чоллă ту айккинче, на скате каменной грры. || Гора для катанья. Тойси Б. Ярăнаççĕ ту çинчен. || Верховье. Панклеи. Выртсан-выртсан, тура пĕр сасă, анатра тепĕр сасă илтет (слышит голос). Регули 1486. Ялтан тура та, анатра та кимĕсем тăраççĕ. Шемшер. † Туран анать шур парохот. || Высокая часть селения. N. Валтанхи ача хырăмра чох, эпĕр туран куçса анса лартăмăр. || Запад. Козм. Туран, с запада. Янтик. † Анатран хĕвел тухать-çке, тăва кайса ларать-çке. ПВЧ 99. Кваккăн-кваккăн пĕлт хăпарать, ту енелле солăнать. || В удвоении означает — гористый. Турх. Сиввĕн-сиввĕн çил вĕрет, çырма шыва сивĕтнĕ. [„Çырма-шыв“ означает ширину, количество; ту-ту (вырăн), гористый, лап-лап низменный]. || Верхняя часть (селения). Ачач З9. Саньккасем Тимушсем пурнакан урам тăваткалĕн ту енче, сылтăм кĕтессинче пурăнаççĕ.

ту

делать, сделать. См. тăв. Регули 1439. Паян те тăвас, те тăвас мар. ГТТ. Хăйне хай нимĕн тăваймас. КС. Эпир иксĕмĕр тем те тăвăттамăрччĕ-çке те. Еще бы, мы с тобой чего бы не сделали. Кан. Конюхне кӳлтерсе лаша çине лармасăр хăй ĕçĕпе те вăл çĕр утăм тумасть. N. Ун пек çынсем, хам тӳрĕ пулсан та: туса паман-и? пулăшман-и? теççĕ. N. Мана мухтамалла турĕç. Вишн. 72. Çав шыв çулĕ пĕр-пĕр çырмаран, е туран юхса тухĕччĕ, анчах эпир пусă алтса унăн çулне татса, шывне алтнă пусă ăшне пухăнакан тăватпăр. Кан. 3840 кублă метр туса пĕтермен япала (полуфабрикат). Регули 1049. Эп она поян турăм, вăл поян полчĕ. Чăв. й. пур. 26°. Вăл каланă: мĕн тăваççĕ манпа? тенĕ. Вишн. 68. Çапла ĕнтĕ пирĕн кунсерен хамăр ăша е сакăр, е вунă кĕрепенке шыв кӳртмелле. Апла тумасан, пирĕн ӳт туртăнса каять. N. Кĕлеткенне куçне лайăх туман. Глаза у портрета не вышли. Сред. Юм. Ырлăх туни шырлăх туниех мар-ха ô. Если добро сделал — это не то, что худо сделал. Изванк. Мĕн тăвас? Нимĕн тума та çук, хайхи Микул карчăкне (йомзе) пуççапас пулчĕ (пришлось ее просить). N. Мĕн тăва пĕлес манăн? В. С. Разум. КЧП. Ма ута каç яратăр, çухалсан мĕн тăвăр-ха вара (что будете делать)? Регули 49. Хам тумаллине сана патăм. N. Конта мĕн туса тăратăн. || Работать, делать, производить. Орау. Эпĕ аттене сакăр çул кăмака çинче вырттартăм. Кăмака çинче выртнă çĕрте: туни ман, туманни сирĕн, тетчĕ. Регули 580. Тусан порте пулать. Ib. 1258. Ашшĕ пек тумасть, япалана ялан орăх тĕслĕ тăвать. Ib. 670. Çак çын, çакне тăваканĕ вилсе; çакна тăвакан çын вилсе. Ib. 217. Сирĕн тăвакан пор. Ib. 328. Çав çын конта корăнмасть, çак япалана тăваканĕ. Ib. 829. Эп пĕлетĕп çав çынна, çак япалана тăвакан çынна эп пĕлетĕп. Ib. З2. Тумалла пулсан килĕ вăл. Ib. 52. Ĕç тумаллинчен окçа исе поли? Ib. 1503. Эп сана çĕмĕрме (çемĕрмешкĕн) туса патăм-и? Ib. 341. Кăна эп туса. Ib. 1543. Эп тусаттăмччĕ те, йорал полмарĕ. СТИК. Туса-туса, авантарах ту. Раз принялся, сделай как следует. || Альш. † Пятам-пянам килне хăна пулăр: тунă хурçă пулмин те, çăкăрĕ пур. Ib. † Кĕтнĕ хăни эпир-мĕн! пиçнĕ яшки пире-мĕн! тунă хурçи сире-мĕн! || Строить. Юрк. Пурăнма çурт туса хурат. Ib. Çĕнĕ çурт туса пама та шухăшлат. Ib. Чул çуртсем тума пĕлнĕ (умели). Ib. Ялсем, хуласем туса (aedificando). || Выращивать. Ашшĕ-амăшне. Вăл темĕн чухлĕ çĕр тара илсе тырă акса, тĕрлĕ пахча çимĕçĕсем туса пурăннă. О сохр. здор. Халĕ кирек ăçта кайсан та, купăста пит тăваççĕ. Альш. Темĕн чухлĕ хăяр туса, темĕн чухлĕ хăяр сутнă. || Выделывать. Сред. Юм. Покан орине çавăрса тунă (о точеных ножках стула). Чем люди живы. Туман тиртен пулсан та, кĕрĕк — кĕрĕкех. || Мочь, быть в состоянни. Регули 701. Тумалла çын вăл; вăл кона тумалла. Ib. 35. Тумалли çынĕ пур унта. Ib. Кона тумалли çын кайса. Ib. 689. Тăвасси çын çавă. || Трогать, задевать. N. Мĕн тăватăн эс унпа? Что ты там трогаешь? || Творить, создавать. К.-Кушки. Эпĕ вĕçен-кайăк (хут çĕлен) тăвап та, çӳлелле вĕçтерсе ярап. Я устрою птицу (бумажный змей) и пущу ее по воздуху. Юрк. Туса пĕтерсен: епле пур япалине те аван турăм-ши, тесе, шухăшласа пăхкала пуçланă. || Сшить, связать. Янш.-Норв. Кăçал хăй валли виçĕ кĕпе, арçын кĕпи виççĕ, тата хĕрлĕ йĕм иккĕ турĕ (сшила). Дик. леб 43. Вăл çипрен çиелтен тăхăнмалли вăрăм çанăлă вунпĕр кĕпе çыхса ту. || Обрабатывать, производить. В. Олг. Онăн çĕр пор: тырă туат, вутă туат. || Скосить и убрать (сено). N. Утă турăр-а? N. Утă мĕл(л)е турăн? Как ты убрал сено? Календ. Тепĕр çулне çулчĕç, тет те, темĕн чухлĕ утă турĕç, тет. || Сбивать (масло). Урмаево. Хăш куршак сĕтне чăкăт турĕ, тет, хăш куршак сĕтне услам çу турĕ. || Устраивать. К.-Кушки. Пирĕн апата кунта çимелле тумалла. Нам надо устроить так, чтобы обедать здесь. Альш. Ваттисем хăнана кайсан, килте çамрăксем уллах тăваççĕ. Юрк. Пус та туса памарĕ! И колодца не устроил (не нанял вырыть). N. Аннене аван пурăнмалла тăвăр, вăл пире ӳстерчĕ аван. N. Ука тăвăр (складчина?). Нижар. Çак хăтан ĕçкине, такçан та туман ĕçке, килсе курас терĕмĕр. || Совершать. N. Кĕл-туса çӳреççи вĕсем? — йăли анчах. || Составлять. N. Тата сире чăвашла словар тунă теççĕ. Çав словаре, тата ытти хăвăр тунă кĕнекесене мана ярсан, эпĕ уншăн калама çук савăнăттăмччĕ. || Производить. N. Унтан провăд сыпнă тĕлсене изоляци туса тухрĕç. || Варить (пиво и пр.). N. Сăра турăмăр, ака яшки тăватпăр. || Гнать (самогонку). N. Кăмăшка тунă. || Печь, приготовлять. N. Çимĕк иртсенех вырăс эрни кунĕ ирхине теçетниксем кашни килĕрен: ӳчӳк пашалăвĕ тăвăр! тесе, хăваласа çӳреççĕ. || Родить. ГТТ. Ача тăваймасăр вилекен те пур (случается, что и умирают). Буин. Ача туман арăм (чирпе пăсăлнă арăм) хурланать. Упăшки пит пăшăрханать. N. Тата йинке ача турĕ. N. Ача тума тытăннă. У нее приблизились роды. Ст. Чек. Хĕр туни, ывăл туни? || О животных: отелиться, ожеребиться и пр. Скотолеч. 28. Ĕне темĕн чухлĕ лайăх пулсан та, пĕтĕ чухне начар çитерсен, тĕреклĕ пăру тăваймĕ. Чаду-к. Сысна тăвать вуникĕ çура, сутатăп, укçипе пĕр кĕсре илетĕп, вăл кĕсре кашнă çул тьыха тăвать. НТЧ. Çакă ĕнене сĕтлĕ-çуллă ту, кашни çул пăру тумалăхне пар. (Моленье ĕне ырри). || Приносить плод. Баран. 102. Çапла (например), шĕшкĕ çулсерен чечеке ларса темиçе çулччен мăйăр туса тăрăть (приносит орехи). ПВЧ 123. Укушка умĕнчи улмаççи, улма тумасть-мĕн усси? N. Картара омлаççисем омла туса-и, туман-и? Якейк. † Ати карти пилешлĕх, пилеш туман торат çок. Ib. † Ати карти — сат карти, оммине тумаçть — мĕн осси? Шинар-п. Вăрманта çулла шĕшкĕсем мыйăр тăваççĕ, тата юмансем йĕкел тăваççĕ. В. Олг. Омла ту (о яблоке), тьыха ту, пăру ту, потяк ту и т. д. || О новом месяце. N. Çĕнĕ уйăх тунă. Нюш-к. Пирĕн уйăх туни виç кун çитрĕ, уйăх туни ик эрне ĕнтĕ, уйăх тусан çăмăр çăвмалла, теççĕ. || Coire cum fem. Буин. и др. || Совершить что-либо. Тораево. Карчăк тухнă, тет те, хăвалама (преследовать) тапратнă, тет; курчĕ, тет те, кăшкăрма тапратăрĕ, тет: турăн мана, çука юлмала турăн пĕтертĕн (погубила ты меня?) тесе кăшкăрат, тет. || Справлять, праздновать. Юрк. Атьăр халĕ паян, аслă уяв туса, пĕрер курка ĕçсе пăхар, тесе чĕнет. N. Сорхори контах турăмăр. N. Эпĕ килтех çăварни турăм. ЧС. Пирĕн таврара сĕрене мункун икĕ кун тусассăн виççĕмĕш кунĕнче, кăнтăрла иртсен, каяççĕ те, тепĕр ирччен çаплах çӳреççĕ. Абаш. Ачасене çимĕк тума (çăварни, сорхори тума) яраççĕ. || Почитать. N. Аттене атте тăвас, хунчăкама хунчăка тăвас. Лайăхрах пăхса ярас. || Приносить в жертву. N. Сан ачу йĕрĕхрен, сана вăл пĕр така тумасăр та каçарас çук, тет. || Наговорить, заговорить. Альш. Çын туса панинчен вĕрес. N. Тухатмăш тума пĕлекен çын курайман çынна час-часах пĕтерсе хурать. Май килсен е хăйне, е лашине, тата ытти япаласене те туса парат. Кан. Ну, карчăк, ан куллян! Куç турăмăр! тесе çухăрса ятăм. || Совершать обряд. N. Пирĕн ялта кашни çул чӳк тăватчĕç (совершали „чӳк“). || Уговаривать. Ала 2. Çапла туса-туса çӳреме вĕрентсе пулĕ-и, тесе, ĕмĕтленетĕп (надеюсь, но не знаю, удастся ли). || Выдвигать. Альш. Çынна мĕн тăвин — чĕлхе тăват. Главное для человека — уменье говорить. || Выставлять, выхвалять. Альш. Ялан та хăйсенне авантарах туса калаçаççĕ (выставляют с хорошей стороны). || Приставлять (к чему). Янтик. Хăлхине çтена çумне турĕ те, тем илтелерĕ. || Превратить, привести. Орау. Эпĕ ăна питне-куçне чĕп-чĕрĕ юн тăвăп.— Турăн, вилним вăл, сана чĕп-чĕр юн пуличченех хĕнеттерме, ай кăшкăрма çăварĕ çук-и? ТХКА 94. Тытса чарми лашине çапса утми турăмăр. Регули 1056. Шорăран хора полчĕ, пусăкран пĕчĕккĕ турăм. Ала 12. Эпĕ сана хĕпĕртемĕлле тăвăп, а лешне, асту, хурланмалла тăвăп. || Повернуть (к чему). Емелкке-Т. Хăлхăна ман енне туса тăр. Стой ко мне ухом. Ib. Питне ман енне ту. Повернись лицом ко мне. Ib. Çурăмна ман енне ту. Çĕнтерчĕ. Çурăмне кантăк патнелле туса сĕтел хушшине чăлха çыхма кĕрсе ларать. ТХКА 49. Ачасем, ак çапла. Кашкăрсем тапăнсан, виçсĕмĕр те пĕрле, çурăма, ĕнсене пĕр-пĕрин енелле туса тăмалла. Кашкăрсем пире хыçалтан, ĕнсерен ярса илсе туламалла ан пултăр. || Уложить. N. Пырсассăн, пурттине е кусарне юхакан шыв çине çивĕччине çырма пуçнелле туса пăрахаççĕ. || Наладить, устроить. N. Вĕсене куçнă чух пулăшас пулать, вĕсем хăйсем вăйĕпе анчах пурăнăç тăваймĕç! Кан. Мĕнле те пулин пирĕн пата та кино уйăхра пĕрре çитсе тăракан тăвасчĕ. || Изменить что-либо. N. Килнисене кӳрт, нимĕн те тума памăпăр вĕсене, тенĕ. || Решить, принять решение, присудить. В. С. Разум. КЧП. Шемекке (Шемяка) чула курать те: укçа пулĕ, тесе, хĕпĕртет. Çавăнпа Шемекке чухăн енелле тăвать, утне чухăна парать, хӳри ӳссе çитиччен; курпуна кĕпер çинчен чухăн çине сикмелле тăвать. К.-Кушки. Хулана кайма турĕç. Решили итти в город. Альш. Канаш туса хатĕрленеççĕ. Юрк. Пама тумаççĕ. Не решаются выдать (замуж). Ib. Апла пулсан, сирĕн сăмахра итлесе, унта кĕме (поступить) тăвам. Ib. Ĕлĕк тепĕрне илесшĕнччĕ; вăл пымарĕ, тепĕр çынна качча кайма тунă иккен, эпĕ ăна пĕлмесеттĕм. N. Вĕсемпе вăрçма туман. С ними не решили сразиться. Орау. Эпир паян пурсăмăр та киле кайма турăмăр. Якейк. Паянтан малашне ун пек калаçмалла мар турăмăр. Демид. Кăсем кунта ларма тумаççĕ: кунта пысăк шыв, ачасем шыва кайса пĕтĕç, теççĕ. Юрк. Унтан ĕлĕктерех тепĕрне çураçма тусаттăм, вăл тата ĕлĕк хăй савнине сăмах пĕтернĕ пирки пыма тумарĕ. Ала З. Çавна каласан, хĕрне кăлармалла тунă, тет. N. Çавăншăн вĕсем ăна пухăва хăйне чĕнтерме тунă. N. Кӳртме турĕç. N. Ăна сут пилĕк тенкĕ штрав турĕ. || Предназначать. N. Мĕншĕн çак куна курмалла тунă-ши? || Наживать (имущество, деньги). Орау. Эпĕ турăм, вăсам та манран ан юлччăр, çавăн пекех туччăр. Юрк. Каскалама кайса çӳресе укçа тăват. Б. Олг. Пасара антарнă япалая сотас полат, окçа туас полат. Ст. Ганьк. † Ик сар-кайăк эпĕ тытрăм, ик-çĕр манит тумашкăн. Юрк. Ку, пĕр çав ĕçе пĕлсен, ыттисем кĕрешме хăранине курсан, çынсем умĕнче; эпĕ кĕрешетĕп, тет те, 25 тенкĕ, лаша сутса тунă укçине, çĕре кăларса пăрахат. Ib. Çав пуçтарса тунă укçасенчен... N. Хăш чухне юрлă арăмĕн юлашки тенкисене саклата хурать те, пуян валли эрех илме укçа туса каять. || Сделать наклад. N. Хусана килсе хама таккулăхах пилĕк тенкĕ туса каяп (израсходовал без пользы). || Относить к чему. ГТТ. Кунтисем çинчен çырнă çырăвăмра эпĕ кунтисене вир-ялсенчен пайтах уйрăм халăх туса çыртăм. || Капк. А мĕн тăватпăр мĕншĕн хупнипе? А зачем вам знать, почему она закрыта. Регули 53. Он каймалипе мĕн тăвас пирĕн. || С подражательными словами — издавать, производить. Альш. † Чĕнтерлĕ те кĕперсем чăлт та тумасть, йĕс таканлă утсем каçмасан. N. † Виç кĕпер те хут кĕпер, епир каçса килнĕ чух, кăптăр-каптăр тăва юлчĕ.|| С предшествующей частицей „пек“ — делать вид, притворяться. N. Çул çинче тилĕ вилнĕ пек туса выртать, тет. Бес. чув. 2. Лаша унта кăшт çăмăлтарах пулмĕ-ши, тесе, çул аяккинелле туртса пăхам пек турĕ. Юрк. Вĕсенĕн килĕ-çурчĕсене хăне сутнă туса хут çыртаратчĕ. Альш. Юратат ăна (его) вăл, сăмах шанат, пĕрлĕ ĕçнĕ-çинĕ те тăват унпа. N. Азов хулине иртсе кайнă пек туса (притворившись), тӳрем çĕрелле пынă. Юрк. Вăл каллех, тусĕ хăйĕнчен кулат пулĕ тесе шухăшласа: эй, пире юрат-çке, тет, хăйĕнчен хăй ирĕксĕр кулăш пек туса. || Быть принятым. N. Сат картинчи сарă омлине ме татмала тунă-ши (принято срывать)? || Употребл. в соедин. с причастием наст.-прош. времени: ӳкекен ту, ыратакан ту. || Употребл. в чувашизмах. Альш. Вăл епле пурăннине те, калаçнине те итлесе тусах ларман çав эпир. Янтик. † Чатăр картăм улăха, типтĕр, терĕм, хĕвелте, типмерĕ те тумарĕ. ЧС. Вăл вилес-тусан, епле пурăнăпăр-ши, тенĕ амăшĕ чирлĕ чух. N. Ку хирте тырра лайăх ӳстерекен çемçе тăпрана юхтарса кайнă анасем çаралса юлчĕç.— Мĕн тăвассу пур, теççĕ, тыррăна çапах акас пулать. N. Тунăлăху-мĕнӳ!.. Ты ничего не можешь делать (не способен). ГТТ. Куçарас-тăвас тĕлĕшрен ниçтах та юрăхсăрах тунă-хунă мана (нашли меня плохим переводчиком). П. И. Орл. Çапла... Çакăн чул-ха пĕлни-туни (пока узнал только это). Альш. Сĕтел çитти сарăлмас та, тумас та, тет. Торп-к. † Ытармалла мар сана, тытрăм-турăм тотине. || Выращивать. Эпир çур. çĕршыв 14. Эсир çимĕç пахчинче мĕн лартса тăватăр. N. Акса ту, лартса ту. || Ачач. 83. Пилĕкне явса тунă пиçиххи çыхнă.

туй

той (туj, тоj), свадьба, свадебный церемониал, свадебный пир. Н. Седяк. Чăвашсем туйсене çимĕкре тăваççĕ. Туй тăвас умĕн çураçнă хĕрпе каччă венчете кĕреççĕ. Венчет тăваççĕ çимĕкрен маларах. Унтан вара хăтапа хăта туйсене кăçан лартассине шухăшлаççĕ. Обыкновенно каччă ашшĕ хĕр ашшĕ патне килет канаша (на совет). Çак канаша „пăлчал“ теççĕ. Арçын туйне, хĕр туйне кăçан лартассине шухăшлаççĕ. Хĕр ашшĕ каччă ашшĕне ăсатнă чух, çураçнă хĕр вĕсене парне парать те, ӳксе пуççапать, лешсем хăй кинне пахиллеççĕ. Пуççапнă чух, çураçнă хĕр вĕсен урисене тытса пуççапать. Парнисем кĕпепе сурпан пулаççĕ, çак парне панă кĕпе-сурпанпа пӳртри çынсем тутисене шăламçи пулаççĕ. Хăта пăлчал илсе таврăнать килне. Ib. Туй лартни çыннисем пухăнсан (когда соберутся участники свадьбы), пурте турă умне çурта çутса кĕл-тăваççĕ. Унтан вара авланакан ача (жених) ашшĕнчен пуççапса пиллĕх ыйтать. Ача ашшĕпе амăшĕ пиллеççĕ. Туй çыннисем вара кĕлете туй лартма каяççĕ пурте. Туя кĕлетре пуçлаççĕ, унта та сăра, эрех, яшка-çăкăр пулать. Кĕлетре туй пуçĕ туй çыннисене пахиллет те, мăн-кĕрӳпе пур туй çынни юрла пуçлаççĕ; шăпăрçă шăпăр калать. Кĕлетре виçĕ пар ташлаççĕ, тата нумай урăх юрăсем юрлаççĕ, унтан вара пӳрте кĕрсе туй тăваççĕ. Туй кӳртес текен çын пырса туй пуçне илсе каять хăй патне, туй çыннисем кайран тин каяççĕ урăх килле. Пĕр килĕрен тепĕр килле куçнă чухне, туй пуçĕ хуçа сĕтел çинчен çăкăрпа чăкăт улăштарса илет: вăл çур çăкăр хурса пĕтĕм çăкăр илет; чăкăтне те çапла тăвать. Туй пуçĕ çăкăр тултарма такмак çакса çӳрет, такмак тулсан хуçа килне кайса пушатать. Ялти хурăнташсем патне çӳресе пĕтерсен, хăти патне каяççĕ лаша утланса, ялта çӳренĕ чух та утланса çӳреççĕ. Хăти патне 20—30 çын каяççĕ. Хăта хапхине укçа парса уçтараççĕ, укçасăр уçмаççĕ. Теперь хĕр (невесты) хурăнташĕсем арçын туйне хăйсем патне илсе каяççĕ. Хĕр ашшĕ арçын туйне ăсатать хăй патĕнчен. Арçын туйĕ тухса кайсан, хĕр туйĕ хатĕрленет кайма пĕтĕмпе. Хĕр япалине тиеççĕ, арчине, тумтирĕсене, пурне те тиеççĕ. Арча çине хĕр шăллĕсем ларса каяççĕ. Хĕре леçме нумайăн каяççĕ: 25, 24, 26 çын. Хĕр туйĕ хăта патне пырсан, арçын туйĕ тухать те, хĕр куми тавра виç хут çаврăнать, виççĕмĕш хут çаврăнсан кĕрӳ каччи хĕр кӳмине нухайккипе пит хытă çапать, вара арçын туй кĕрет килне. Хĕр туйне кӳртеччен хӳме витĕр пăшал переççĕ. Чир-чĕр кайтăр, усал кайтăр, теççĕ, вара хĕр туйне хăта кил хапхи уçса кӳртеççĕ. Хĕр кӳми пӳрт умне пырса чарăнать, хĕрĕ кӳме ăшĕнче урисемпе хытă ларкăча тапса ларать. Туй курма пынă хĕрсенчен пĕрне кӳмере тапса ларакан çураçнă хĕрĕн урине ĕçерме хушаççĕ. Çавна вĕçерсен, хĕр кӳме ăшĕнчен тухать те, урисене туртакан хĕре çĕрĕ е укçа парать. Хĕр пичĕшĕ хĕре урапа çинчен çĕклесе антарать, кĕру-каччă хĕрпе, хăй арăмпе, ытакласа пӳрте кĕрсе каяççĕ. Пӳртре упăшки турăш патĕнчи сĕтеле каять, хĕрĕ тĕпелти сĕтеле каять. Пӳртре пăртак туй тăваççĕ те, япаласем кӳртме кĕлете каяççĕ. Хĕр япалисем çинче унăн шăллĕсем лараççĕ. Вĕсене, кĕрӳ-каччи (йыçнăшĕ) укçа парса япаласем çинчен антарать, унсăрăн вĕсем анмаççĕ. Хĕр япалисене хĕр инкĕшĕ хатĕрлесе тăрать, кĕрӳ-каччи кӳртет кĕлете. Кӳртсе пĕтерсен, арăмĕпе иккĕшĕ те кĕреççĕ, унччен унта яшка-çăкăр хатĕрленĕ пулать. Кĕлетрен кăларсан çĕнĕ-çынна яшка пĕçерттереççĕ, шыва яраççĕ. Çаксене туса пĕтерсен, туй пĕтет. Хĕр кӳме килекенсем анчах туй туса çӳреççĕ. Хĕр кӳме килекенсене ăсатсан, туй тăнчă пĕтет. N. Арçын туйĕ, свадебная церемония, совершающаяся с жениховой стороны; хĕр туйĕ — то же с невестиной стороны. Ильмово. Çав пӳртре арçын туйĕпе хĕр туйĕ пĕрлех пулать. Изамб. Т. Хĕр туйĕпе арçын туйĕ пĕр кун пуçланат. СПВВ. ПВ. Туй тенĕ çĕре тукмак йăваланать, праçник тенĕ çĕре выртан каска хускалнă, тет. (Послов.). Собр. † Туйăн ывăлĕ тункати, хĕр парса та хĕр илмест. Ст. Шаймурз. Çитсен, туя кĕреççĕ (на свадебный пир). N. † Туйра кашта авначчен парне кӳртсе çак-и-ха? Альш. Вĕсем тухса кайтарасшăн мар, тет: ил çураçса туйпа, тет. N. Ыран Иван туй пуçтарат, тет. (Такмак). N. Той патне кĕр, зайти на свадьбу. N. Той варĕнче йăлт-ялт, йăлт-ялт сиксе çӳрет (пляшет). НАК. Туй тесе ывăл авлантарнă чухнехине калаççĕ, шыльăк тесе хĕр панă чухнехине калаççĕ. N. Пит вăйлă туй тăваççĕ. N. Ыран туй тумалла тенĕ чухне лашине сĕлĕ çима пӳлмене кĕртсе янă, тет. Альш. Ача-пăча туя курма каймасăр: туя тукмак йăваннă, тесе калаççĕ, теççĕ. Курм. † Туин, туин, туй анать, пирĕн Ваçли туянать, пирĕн хăнча туянас. Ст. Чек. Кĕрӳ хăй туйĕнче ташласан, арăмне йывăр килет, тет. Ав Шаппук хăй туйĕнче ташларĕ, тет те, арăме çулталăкченех вилчĕ, тесе, сăмах кăларчĕç. Тĕрĕссипе акă мĕнле пулнă. Куртьтян хăй туйăнче акăшсем патĕнче ташлама тытăннă та, акăшĕ пырса: Куртьтян, эй арăмна вĕлересшĕн-и? ан ташла, тĕсе сĕтĕрсе карĕ, тет. Альш. † Туйăм, туйăм, туй иккен, туй илемĕ çак иккен. N. Кун пек туйсенĕн ăрасхучĕ пĕр çирĕм пилĕк тенкĕрен нумаях ытла пулмасть. N. Вăлă туй туса памари? Ерк. 149. Ахăрттарать яш-кĕрĕм, пуçĕнче туй сĕрĕм. N. Туй хускалать. Начинается свадьба. || Свадебный поезд. Орл. II, 248. Пысăк ялтан пĕчĕк яла туй килет. (Кăвар кăларни). Ала 85. Туй тавăрăнсассăн, темĕн чухлĕ халăх пухăннă, ял-йышсем пухăннă, пурте ĕçсе-çине, савăннă. Ib. 82. Унта ана ĕçтерчĕç, çитерчĕç, тет, унта туй кĕмелле турĕç, тет. Сред. Юм. Туй хапха айне çитсен, кĕрӳ кĕпи çĕлемеççĕ она. (Говорят, если за что-нибудь примутся поздно). Изамб. Т. Танлисна (= Таниле йысна) кинĕ патне Арланкассинчен туй килет, темест-и? Ала 81°. Ваттисем ĕçрĕç, тет, çирĕç, тет, хăççан туйпа килессине каласа хучĕç, тет. Тим-к. Пичĕш панче туй ӳкĕ, шăлнĕ панче çĕр выртĕ. (Пичĕшĕ — кăмаки, шăлнĕ-вучаххи). || М. Сунч. Масар çине çитсессĕн, пытарнă вырăна хĕрессене ватса вут чĕртеççĕ те, йĕри-тавра ларса хыва пуçлаççĕ. Хывнă чухне çапла каласа хываççĕ: пил ту, (ят) ачам, сана асăнса килтĕмĕр, пурăр та пил тăвăр. Ватти-вĕтти, пурăр та (ят) туйне пырăр, пымасăр пĕри те ан юлăр. (Çиччĕш). Чăв. 31. Атя туя! Так зовут покойника на поминки. Ib. Ахаль ташламасăр, юрламасăр тăрсан (на поминках), вилнĕ çынсем ирĕк илеççĕ, тет; вăлсем ташлаççĕ, юрлаççĕ, тет; çав кама пумилкке тăвакан çынна хĕнеççĕ, тет: санăн туйă çапла-и? Ни юрлакан çук, ни ташлакан çук, тесе. Çавăнтан пĕртте ахаль тăмасăр ташлаççĕ, юрлаççĕ. || Празднество. СПВВ. ФН. Ака туйĕ — тырпул праçникĕ. См. ака туй. || В перен. знач. Туперккульос З2. Чăваш çынни театтăра та юратать, анчах ăна вăл туй е камит тет. Альш. Вăл (коновал) кунталла киле-киле каят: ĕçне тăват та, ĕçсе, ӳсĕрĕлсе туй туса каят. || „Собачья свадьба“. Курм. Йытă туйĕ. Орау. Йытă таçта çухалчĕ-ха, туя кайнă курнать. || Узел. Шигали. Чĕр туй, живой узел; вил туй, мертвый узел.

туй-çуй

свадебный церемониал. См. туй-суй. СТИК. Ача-пăчасем алхасса иртĕнсе, çуйăхса кайсан: туй-çуй тăваççĕ, теççĕ. Икково. Той-çой, свадебная суматоха. Завражн. Той-çой таврашĕнче.

тукмак

токмак (тукмак, токмак), колотушка. Янш.-Норв. Лапка айĕнче йĕпе тукмак. (Загадка: реnis). Ст. Чек. Алли тукмак пек шыçса кайнă. Ск. и пред. чув. 8. Симĕс тукмак аллинче. В. Олг. Атьăр тоя, атьăр тоя ватти-яшшипе, атьăр, арăмсам, ачи порĕ ачине илĕр, ачи çокĕ токмак илĕр. N. Йĕкĕрешсем тукмак пак ӳсеççĕ, тет Кулине. Пазух. Раккассисем туй халăхĕ — пăрахăç сăвай тукмакĕ. Якейк. 1) Вот токмакки, колотушка для забивания клина или топора; 2) чăмăр тôкмак — пир токмакки, тата кĕпесене, типсен, çапмалли токмак. VS. Юрк. Хĕрлĕ хĕвелпе типĕтĕпĕр, çăка тукмакĕпе çапăпăр (платок). || Валек для белья. Якейк. Кĕпе çума карăм та, хорăн токмак çорăлчĕ, хорăн кĕвенте хуçăлчĕ. СПВВ. МС. Тукмак — кĕпесем çапмалли, вутă çурмалли; тукмак — кашкăр: кашкăр тесен, кашăк пек çăмăлланать, теççĕ, тукмак тесен, тукмак пек йăвăрланать, теççĕ. || Язык колокола. КС. Чан токмакĕ, язык колокола. Т. II. Загадки. Чан токмакки, язык? || Гири у часов. Шибач. Часси токмакĕ, гирька. || Палка, которой бьют в барабан. Сорм-Вар. † Мучи кăркки шур кăркка, çапрăмăр та пăрахрăмăр, параппан тукмак турăмăр. || Нагайка. Бел. Гора. Ача кăмăлне килмесен’ вуниккĕпе явнă тукмакпа çурăм çинче вылятĕ (невесте). || Бедро, ляжка (птиц). Ау 188°. Автанăнне тукмакне касса илтĕм те, çисе ятăм. Орау. Чăх тукмакки. Ib. Чăххăн е алтанăн урисене, ашлă пулсан: ачана тукмакне парас, теççĕ. Сунт. Ĕлĕк чух унпала иксĕмĕр ĕçкĕ ĕçсе, алтан тукмакки çисе, итес уйăрса тавлашса пĕтнĕ. Сред. Юм. Алтан токмакки, верхняя часть ноги петуха. Бел. Гора. Астăвăр-ха йыснана, хур тукмакне сĕтĕрет. КС. Тукмак-пĕçернĕ кайăк пĕççине калаççĕ (ачана тукмакне парас, тиççĕ). N. Асатте пусрĕ ват лаша, мана пачĕ тукмакне. || Волк. Орау. Тукмак тесе кашкăра, йăвăрланса выльăха ан тытайтăр тесе, калаççĕ. Тогаево. Ялта токмаксем хăш çынăнне тыйха тытнă, хăшшăнне пру, хăшшăнне ĕне тытнă. N. Сорăх ывханĕ (= ылханĕ) токмака çитмест. (Послов.). Орбаш. Тукмак-кашкăр. || Тупой (о человеке). Юрк. Арăмĕ ухмах пулинччĕ, ачи тукмак пулинччĕ. N. Тиечукĕ те, тукмакĕ, пупăн ĕçне пĕлсессĕн, хăранипе хурланса вăл хушнине тумашкăн яхăнне те итлемен. || Прозвище человека. Ск. и пред. чув. 34. Акă сирсе халăха вĕçсе ухать сирпĕнсе Тукмак Петĕр çырă ача. || Яз. имя мужч. Именд.

токмаклăх

обреченный на съедение волков. N. Тăлăх путек токмаклăх, тăлăх ача салтаклăх. Якейк. Тăлăх пытяк токмаклăх, тăлăх ача салтаклăх.

тул

тол (тул, тол), наполняться, стать полным. N. Шăтăк тулсан, çын укçине лав çине тиерĕ, тет те, шуйттан ачине кӳлсе килне чуптара пачĕ, тет. Корачка. Пыр шăтăк толсак ларчă çĕмĕрт çисе. Ала 74°. Хурана кĕмерĕ, чукуна тулмарĕ (бык). СТИК. Ĕне çилли тула килет (уже скоро будет полно, у стельной коровы). СТИК. Чĕлĕмне тивертсех туртса пĕтерейместĕн, вăл тула тăрать. Не успеешь выкурить трубку, как оно (ведро) уже полно. N. Пĕве тулнă. Пĕвене шыв тулнă. Регули 1064. Кӳлĕ шăнче çомăртан шу толчĕ. О сохр. здор. Пирĕн ăшран пĕрмаях ăшă тухса тăрсан та, ун вырăнне çĕнĕрен ăшă тулах тăрать Ib. Ача выртнă çемĕн сăпка çитти айĕнчи таса сывлăша пĕтĕмпе хăй сывласа илсе пĕтерет, ун вырăнне таса мар сывлăш тулса çитет. СТИК. Пирĕн пӳртре шыв татăк тăмаст, хамăн çемье пысăккипе, шыва нуммай та тыткалатпăр пуль те, пĕрре пĕри каят, тепре — тепĕри, çавăнпа витресенче шыв тулах тăрать. Ib. Крантлă пичĕке аван та çав (бочка с краном очень удобна), крантне кăшт пăран та, пĕр-ик-виç минутран витре тулса та тăрат. Якейк. Попа эп паян пĕр пăтакка ыраш толимирах (неполный) парса ятăм. Кан. Ун тавра шăтăк кăшт тулми лайăх тăпра тултараççĕ. N. Хам шывра выртнă чухне çăвара шыв кĕрсе тулнă та, хырăм йăлт тулса кайнă. || Разливаться (о реке). Орау. Атăл пĕлтĕрхи чул тулнă, тит, ĕнтĕ. N. Кăçал шыв питĕ тулмари? N. Тулса кай (о реке). N. Атăл шывĕ толнă. || Прибывать (о воде). СТИК. Çырмари шыв кашни кун тулса пырат (каждый день прибывает). Ib. Çырмари шыв тула пырат (каждый день прибывает). Ib. Çырмари шыв тула пырат ĕнтĕ (скоро совершенно наполнится). Ib. Çырмари шыв тулах пырат (мĕн тулнăçем тулат, все прибывает). N. Атăлта шыв тула пырат (все прибывает). N. Çырмара шыв тулнă. Орау. Тата тулать-ши ку кӳлле шыв? Еще будет ли прибыль воды? Регули 424. Шу толах пырать. || Наливаться (о зерне). Сĕт-к. Ыраш тĕшши толса çитнĕ. N. Пăрçи тула пуçласассăн. || В перен. знач. N. Уй варĕнчи олмоççи, çӳлчи сарлать — уй толать, уй илемне вăл кӳрет. || Распуститься (о листьях). Ст. Ганьк. Шыв хĕрринче хурама, çулçи тулса çитсессĕн, тăкăнат аслă шыв çине || О луне. N. Уйăх тулса пырать (или: çитĕнет). N. Тулса çитнĕ уйăх, полнолуние. || Наливаться кровью. N. Мĕкĕрленсе ларнипе пуçа юн тулать. N. Тулса ларчĕ (кровь в рубахе). || Быть выплаченным сполна. N. Окçи толнă таран илĕр. Н. Якушк. † Ырă хăтаçăм (ятне кала), тулчи сана хĕр хулăм, тулмари сана хĕр хулăм. Хĕр хулăмĕ тулман пулсассăн, тата парăпăр, хăтаçăм. || Исполниться. N. Шăп виç эрне тулса çитсессĕн, асатте вилсе кайрĕ. Изамб. Т. Ашшĕ вилни акă пилĕк çул çăварнире тулат. N. Унтан вара, вăхăт тулсан, вăл хăйĕн ывăлне янă. || Испытывать полное удовлетворение, быть удовлетворенным. N. Çăкăр çине пăхсанах, мĕн пур кăмăлăм тулса ларат. ЧП. Килес хăна килчĕ, кăмăлăм тулчĕ. Ib. Савнă тусăр инçе кайиччен, курса юлсам куçăр туличчен. Ст. Шайнурз. † Сирĕн патра эпир килсессĕн, тулаяттăр сирĕн кăмăлсем. || Испытывать обиду, горечь и т. д. N. Ăшăм-чиккĕм тулса çитет. N. Ăш-чик толса охрĕ те, темĕн чол макăрса пĕтрĕм. N. Хурлăх куран салтакăн ăшĕ тулса çитет. N. Сирĕн пурăнăçăра аса илетĕп те, пĕтĕм ăш тулса çитет, куç-çул куçа хупласа илет. Сред. Юм. Ăшăм-чиккĕм толчĕ. Накипело в душе. N. Е ӳсĕрпе ăш тулса çитет те, çынна тем каласа пĕтерен. || Употребл. в качестве вспомогательного глагола. Изванк. Кашни урапана пĕрер икшер лаша кӳлсен, йăвăр пулат, унчух вилнĕ çынсем ларса тулаççĕ, тет. (Поминки). Кан. Куç ыратса-а-а кайрĕ те, хĕп-хĕрлĕ юн анса тулнĕ. N. Вăл çурта часах халăх пит нумай пырса тулнă. N. Çав вăхăтрах таçтан çумăр пĕлĕтсем тухса тулнă.

тул

поверхность, наружная сторона, внешняя сторона. ЙФН. † Ай аки, Плаки, Исментĕр карти тулĕ, Чул-хула туллин туйăнчи. (Свад. п.). Сред. Юм. Пос толĕпе çавăрнса кĕтĕм. Чтобы не итти деревней, обошел ее. Етрух. Çапла вара пус тулĕпе алтса çавăрăнаççĕ. Альш. † Ĕнтĕ тăванăмсем-чунăмсем, кĕрекĕрсем тулĕнчен сим юхать. Ib. † Тăвансем пыра пуçласан, тултан тула эп чăмăп [я буду все приближаться к наружной стороне (к поверхности воды?), т. е. не буду скрываться]. Якейк. † Ай ати, ай апи, толтан парса яратни, шалтан парса яратни. (Поет сестра невесты). ПНЧ 112. Çакă ялăн хĕрĕсен шĕвĕр сăмси толалла. N. Тулалла авăнчăк, шалалла авăычăк. (Кĕленче-курпун куçлăх, выпуклые очки). N. Тулалла-и, шалалла-и. || Пространство вне жилища. Шурăм-п. Кунашкал çĕре юрататăп, толтай кĕрес те килмест. Трехбл. Утне пăхан çулта выртман, çынна пăхан тулта выртман. (Послов.). Изамб. Т. Тулта каç пула пуçланă (стало вечереть). Орау. Тула пăхăр-ха, шăнтман-и кĕçĕр? Кĕвĕсем. Тулаях та тухрăм: эп тул куртăм, улмаях та чăпар та ут куртăм. ГТТ. Тулалла тухса кĕр. Выйди (на некоторое время) на волю, т. е. на воздух (напр., чтобы освежиться). Панклеи. Вăл тола карĕ те, онта ларса йолчĕ. Якейк. Эп тулта выртап. Я сплю на дворе. Ib. Эп тула выртап. Я лягу на дворе. Юрк. Эсĕ тула тухса кайсан, Митук вăрттăн çумарккана çыртарчĕ. Ib. Икерчине çулама тултан услам çăвĕ, арпус пеккине, çавракине, пысăккине, йăтса кĕчĕ (внесла). Дик. леб. 35. Йывăç тымарĕсем тулала туха-туха кайнă. || Рассвет, заря. Хурамал. † Ирхине тăтăм тулпалан (рано). Синерь. Тул çутăлса киле пуçларĕ, тет. Сĕт-к. † Тол çутăлса киле пуçласан, хĕрсем йорлаççĕ; тол çутăлса тол килет, тол колачи çас килет. Янорс. Ку кĕпер урлă каçсан, пĕр ту патне çитрĕмĕр, кунта тул çутăлса килчĕ. N. † Автан автать, тул çутлать, ал илер те уйрăлар. Моштауши. Нăмаях калаçса лармарăмĕр, тол çутăлса та карĕ. Б. Яуши. Тул такçанах çутăлнă, тет. N. Тул çутăлас енне кайсан, каллах килне кайса выртать. СТИК. Кĕлтене тул çутăласпарах тухса карăмăр. На возку снопов выехали еще до рассвета. N. Эпир вăрманта шăтаксем чавса лараттăмăр. Тул çутăлнă-çутăлманах австрисем пире тупăпа яра пуçларĕç. Ск. и пред. чув. 99. Тул çутăлас патнелле (около рассвета) тухать сарă яш ача. N. Тул çутăласпа эпир тăтăмăр. Юрк. Тул çутăлнăпа. Якейк. Эп йомах ярсах тол çутăлтартăм. До самого рассвета все я рассказывал сказки. Ib. Эпĕр калаçса ларсах тол çутăлтартамăр. Мы разговаривали вплоть до рассвета. || Погода. Чист. Аранçĕ тул çемçетесшĕн витнă. Пухтел. Тул ăшă пек-и? — Çук, ăшă мар тул. Ib. Тул ăшăта пуçларĕ; тул сивĕте пуçларĕ. || Верх, т. е. внешняя сторона платья. N. Ăшĕ-тулĕпе. || Корка (напр., пирога; противоположно ăш, начинка). Собр. Урпа пашалу тутлă тул, сăра салачĕ урпа тырри. N. † Сыснаш (= сысна аш = кокли тувас теттĕм, толне толăран тувас теттĕм (хотела). Якейк. Пирĕн хăта пит лайăх, толĕ çортри полсан та, ăшĕ тăпăрч полмалла (т. е. на вид невзрачный, но душою хорош). || Корка (переплет) книги. N. Эпĕ çĕр кĕнекене хыт тол туса хотăм (переплед). Н. Якушк. Хам вулакан кĕнекене симĕс тулĕпе туллаттартăм. (Солд. п.). || Обертка, покрышка книги. Сятра. Кĕнекее тол тытрăм (обернул). || В знач. послелогов: за... вне... СПВВ. Хапха тулне тухса пăхнă. Юрк. Хапрăк ял тулĕнче (за селением), шыв урлă. Регули 837. Кил карти толĕнче йолчĕ. || Больше. N. Çитермен е ватă выльăха епле вăйран тула ĕçлеттерен?

тула тух

отправлять естественные надобности. N. Ку тула тухма ларать, тет те, лешĕ кунăн лашине утланса каять, тет. Абыз. Тула тухса кĕрем-хе (до ветру). ЧС. Вăл вилес уммĕн: тула тухас, терĕ. Б. Олг. Тола тохса килем (для испражнения, вежливо). N. Тула тухса кĕрем-ха (за нуждой). Альш. Ача-пăча ăна-кăна пĕлмĕ, тухĕ те, тула тухма ларĕ. N. Тола тухас кисе карĕ.

тулли

толли (туλλиы, тоλλиы), полный, наполненный до краев. Шинар-п. Сасартăк манăн атте кил-хушшинчен чупса кĕчĕ те, пӳртри тулли витрене йăтса туха пуçларĕ. N. Çавăнпа вĕсен çурчĕ те тулли курка пекчĕ. Янш.-Норв. Стел çине пĕр тулли витре сăра лартаççĕ. Собр. † Тулли хуран çаксассăн, нумай çиет тииĕççĕ. N. Шкулсем рурте, хурт вĕлли пек, тулли тăраççĕ. Кратк. расск. 15. Пĕр хăмăл çичĕ тулли тутă пуçах кăларнă пек. СТИК. Ку хĕрарăм тулли çӳрет (çак хĕрарăм тулнă, беременная). N. Кĕрӳсем тумланнă вăхăтра пӳртре кĕтсе лараççĕ, тулли япаласемпе, ĕçкĕпе (scr. ĕçтепе). N. Сĕтел çине тулли япаласем лартаççĕ. Юрк. Мĕн ĕçпе çакланасси-мĕнĕ, леш тĕнчере пурăннă чухне çынсене эрех ĕçтернĕ вăхăтра, кирек хăçан та эрехе шеллесе черккене нихçан та туллиех тултармастăмччĕ. Авă çавăншăн çакланмарăм-и, тесе калат, тет, хăй. Регули 1290. Толлиах толтартăм, толлиах виçсе пачĕ. Орау. Манăн çăварта туллиях шывччĕ, эпĕ нимĕн те калаçаймарăм. Янтик. Пӳлĕмĕнче кĕнеке тулли хăйĕн. N. Халăх хурал пӳрчĕ туллиех. ЧС. Çав кил-хуçийĕн авăн картинче тулли ăвăс ларат. || Полно. Якейк. † Орам толли сăран атă, ман сăран атă йолас çок, тăван ати йолмалла. (Солд. п.). N. Кĕлет тулли çĕр улми выртать, сакай тулли çĕр улми. БАБ. Пӳрт тулли ача, урай тулли путек, сакă тулли тӳшек. (Моленье „Чӳклеме“). Альш. Аннен ачаш чунĕ эп, çӳпçи тĕпĕнчи пирĕ эп, аслă пӳртĕн тулли эп. ЧС. Çулçа çăвар тулли тултара-тултара çие пуçларĕ, тет хайхискер. Сред. Юм. Ăсĕм патне пӳрт толли çын пырса толнă. У них полная изба народу. Ib. Çырма толли йывăç лартса тохна. По всему оврагу насажены деревья. Собр. † Пурçăн туттăр пуç тулли, пирĕн тăвансем куç тулли. Б. Олг. † Торта та толли тор лаши, тортин те тортмин хунь çинче, хорама пĕкĕ хоçăлмĕччĕ; ыраш хăмăл çуттипе киле пер çитрĕмĕр; çичĕ çохрăм вăрманне аран пер тохса çитрĕмĕр — атан атрĕ. Якейк. † Торта та толли хора лаша, айăм та толли хора çона, çонам та толли хора хĕр. Кубня. † Хура варлă тутăр, ешĕл çӳçе, çыхсан-çыхмасан та, пуç тулли. Савнă тантăш хура куç, курсан-курмасан та, куç тулли. N. † Аттепе анне кӳме толли, вырăсла пиçхи пилĕк толли, француз тотри мăй толли. ПВЧ. 126. Çийăм тулли пуставăм, квак пĕлт пулса шуçтăр-и? Абыз. † Симĕс пиçихи пилĕк тулли, пирĕн йăмăксам куç тулли. Ерк. 54. Пурçăн вĕçлĕ алшăли, икĕ сурпан пек ик енчен — парне çакрĕç пӳ тулли ула лаша çилхинчен. Бгтр. Куçăм тулли пичем пур, куçăм хыçне тăрсă юлчĕ. Ау 393°. † Эпир кайса пыратпăр, курса юлăр куç тулли. N. ЧП. Ăйхăм килет пуç тулли. || Нагруженный (воз). ЧС. Тулли лав (полная подвода) тĕл пулсассăн. N. Теччĕ çулĕпе пире хирĕç тулли лав пырат. По тетюшской дороге едет нам навстречу нагруженный воз. || Груз, нагруженный воз. Курм. Толлипа каяççĕ. Якейк. Толлипа пыр (нагруженным возом, пошăпа — без поклажи). || Налитые бабки. N. Туллисемпе выляс, играть в бабки налитыми.

тунсăх

тонсăх (тунзы̆х, тонзы̆х), состояние скуки, употр. чаще в ф. дат. п. в нар. смысле: в охоту. Зап. ВНО. ЧП. Инçе çĕрте пĕр тăванăм пур, калаçаттăмччĕ пĕрре тунçăха. Микушк. † Пӳртĕр çумĕнчен çул иртет, тунсăх мар-тăр шăнкăрав сассинчен. Час-час килетĕп, час каймастăп, тунсăх мар-тăр эсир пиртен. N. † Пӳртĕрсем çул хĕрринче, тунсăх мар-тăр шăнкăрав сассинчен; ир те килеп, тăван, каç та килеп, тунсăх мар-тăр эсир ман сасран. СПВВ. Инçе çĕрте пĕр тăванăм пур, калаçаттăмччĕ пĕрре тунсăха. Хурамал. Çуртăрсемех çӳлĕ, урамăрсем аслă, тунсăх мар пулĕ шăнкăрав сассисем; иртсех те килеп, каç та килеп, тунсăх мар пулĕ, тăвансем, эп сире. N. Вăл кĕнекесем пире пит тунсăх, çавăнпа эпĕ вĕсене тем пек ĕмĕтленсе тăратăп. N. Хура çăккăр мана тунсăх (я долго не ел его с наслаждением). Орау. Вĕсем, нумайранпа аш çименскерсем, тунсăха путенесене пит нумай çинĕ. Сред. Юм. Тонсăха пĕр апат йорать ô. Изредка ладно и это кушанье. Альш. Тунсаха юрат. Сред. Юм. Тонсăха пĕрер апат тинкĕле те йорать. || Скука, тоска. N. Килĕшĕн хытă тунсăха ернĕ. Очень соскучился по дому. || Скучно. N. Пурăнма тунсăх, теме пуçларĕ, ача килтисемшĕн тунсăхлать, курăнать.

тунсăхла

(тунзы̆хла), скучать, соскучиться, тосковать, стосковаться. Хурамал. Тунсăхлатăп = курасшăн пулатăп, ыйтатăп. N. Аш çиме тунсăхласа, вĕсене (пăчăрсене) пит нумай çинĕ. N. Пит тунсăхланине кура, ăна уллаха чĕнтĕмĕр. N. Эпĕ, пурăнсан-пурăнсан, тунсăхларăм. Ст. Чек. Тетĕшне тунсăхланă; хура çăккăра тунсăхларăм (выражает чувство человека, которое испытывает он, быв долгое время лишен чего-либо и потом получив этот предмет). Альш. Çемьене тунсăхларăм, соскучился по семье. Турх. Сарă ача сарăхать, хура хĕршĕн тунсăхлать. Сред. Юм. Килтисĕне корманни нăмай полать те, тонсăхларăм ĕнтĕ, киле каяс килет. Конст. чăв. Хăйсем питĕ тунсăхланă — эпĕ чăвашла шăкăлтатса калаçнинчен нимĕн ыйтма пĕлмесĕр пĕтĕмпе тĕлĕнсе, савăнса итлесе ларчĕç. Суждение. Ачана пĕччен пурăнма кансĕр пулнă, вăл тунсăхла пуçланă. Питушк. Ах, тонсăхларăм çантан (соскучился), тет. N. Тем тĕрлĕ тунсăхларăмăр. N. Нумайранпа пĕр-пĕрне курмасăр тунсăхларăмăр. См. Paas. 173. СПВВ. МС. Эпĕ тунсăхларăм пӳртре ларса (стосковался).

туп

топ, находить. Регули 1008. Виç кил картинче шыраса топимарăм, тăваттăшăнче топрăм. Ib. 300. Топиччен каймăпăр киле. N. Çтан тупнă эсĕр ку çĕлĕке? Çтан тупрăр эсĕр ку çĕлĕке? N. Она тописан, лайăх полĕччĕ те... Якейк. Онсăр пуçне ку выртма орăх вырăн топиман (не нашел где лечь)? Ib. Онсăр пуçне эс тăхăнма орăх япала топимарăн-и (не нашел что надеть)? Собр. Вăл çĕрĕ мĕн каланине те тупса килсе панă. Сред. Юм. Иккĕн пынă чохне пĕри ӳке парсан, онтан колса: окçа топрăн-а-мĕн? тес вырăнне, тӳрех: топрăн-а-мĕн? тет. Ib. Пире хăйшĕн лава кайма килсе каланă, топрăмăр ĕç вара эпир пориншĕн те лава çӳресен. Янтик. Ах, ун тертне! Мăшкăлать чысти! Ман умран тупайчĕ хăй, кайран хăй умне кайса тăчĕ (нашел на моей лехе, быстро сорвал и ушел на свою леху). Ib. Пыр ярăнсассăн, сăра тупать, теççĕ. Турх. Хăнаху ылхан тупатăн. СТИК. Ун тĕлĕнчен тупăнать. (Гов. про маленьких, если они, отличаясь шалостью, упадут, вывихнут руку, разобьют нос и т. под.). Ст. Шаймурз. Чикрĕм — кăлартăм, чикрĕм — кăлартăм, шурă пуçлă ача тупрăм. (Уйран уçлакан услам çу кăларни). || Карсун. † Ан ӳпкелĕр, тăвансем, эп килнĕшĕн, хăвăр та çапла пырăр хăнана. Тупмăпăр-ши сирĕн сăйăра, тăмăпăр-ши сирĕн умăрта. Ст. Шаймурз. † Ай-хай тантăш пысăк, тантăш пысăк, епле тупаям-ши кăмăлне. || Сосватать. Синерь. Çав тарçа хай Ивана кĕтекен хĕре тупса пама тапратрĕç, тет. || Зарабатывать. Икково. Окçа топа тăрать. Он то-и-дело зарабатывает деньги. М. Сунч. Ун чухне юмăçсем пит нуммай тупрĕç-тĕр. N. Кăçал эпĕ каскаласа вăтăр тенкĕ тупрăм. Регули 1063. Вăл хăва лашисенчен (лашисемпе) окçа номай топрĕ. || СТИК. Ак тупрăм! Ку мана сутса ярĕ. (Ответ отца на наивяое лепетание мальчика: эпĕ, атте, сана, пасара кайсан, сутса ярăп ак, эс мана хĕнетĕнI). || Забеременеть. Шурăм-п. Хунямăш: кин ютран тупрĕ кăна (забеременела от чужого), терĕ. Арăмĕ ача çуратнă, ют çынпа тупнă. || Добегаться, доходиться. КС. Чупрĕ-чупрĕ те, тупрĕ (добегался до худого). Ib. Çӳрерĕ-çӳрерĕ те, тупрĕ. || Родить. ГТТ. Çав вăхăтра аптăраса, çав вăхăтра тин (ача) тупрăм (тупрĕ, турĕ, çуратрĕ). Юрк. Упăшка салтака кайсан 7 уйăхран ача тупрăм. N. Аттеçĕм, аннеçĕм, ĕрехмет пире тупнăшăн (= çуратнăшăн. КС.). N. Ача тупасси хăшпĕр хĕрарăма питĕ хĕн. N. Вăл ачисене пит йывăр тупать (пит çăмăл тупать). || Получить удар(-ы), побои. Ск. и пред. Чув. 48. Хăй те лайăхах тупса кайрĕ пулмалла. || Юмансар. Хăйне валли туп-а-а çӳрет. Он себе всегда беду найдет. N. Лешĕ топнă корнать ĕнтĕ (налетел на что-то недоброе). || Придумать, изображать. Истор. Шӳт тума юратнă, час-часах хăйĕн юлташĕсене мĕн те пулин тупса каласа култарна. N. Çĕнĕрен пĕлĕмлĕх тупса кăлармалла. N. Пĕр япала пулсан (или: пулнă пулсан), сăмаха тупма йăвăр вара (забудется вследствие того, что стал думать о другом). || Разгадать. Орау. Е паçăр ватă каланă сăмахсене тупас пулать (разгадать слова, сказанные стариком). || Стянуть. Курм. || Заразиться, N. Иртĕхсе çие-çие тăм-хаяр чир те тупăн.

туп

топ, подр. топоту ног. Б. Олг. Яш ача ташлат, орине уткалат, он чухне, яш чохне топ, топ, топ ташлат. Пазух. Туп-туп чупса çӳренĕ чух (когда я бегала), тăп-тăп тытса савнă чух, ытараймарăн, аттеçĕм, халĕ епле ытарăн-ши? || Подр. стуку. Чураль-к. Çӳлте шăкăлти-макăлчи, аялта топ-топ. (Сӳс тӳни). || Сразу. Бгтр. Лаша топах тăчĕ. Туплаттар, топать. КС. Туплаттарса килет (громко топает по земле при ходьбе).

тупăлча

(тубы̆л’ζ’а), найдёныш, внебрачный ребенок. Ст. Чек. СПВВ. Тупăлча = ашшĕсĕр çуралнă ача-пăча.

тупăш

(тубы̆ш), топăш (тобы̆ш), божиться, клясться. Сред. Юм. Иккĕш пĕрне пĕри хошса топăшса пĕтрĕç. Всячески божились, сваливая вину один на другого. Бгтр. Вăл каллях тупăшма тапратрĕ, тет: мана çакăнта ларнă чухнех начарлат (сделай худым), тесе калать, тет. || Спорить. N. Кам малтан çитĕ, тесе, тупăшаççĕ. N. Эпир унпа пĕр кĕренке мыйăрла тупăшрăмăр. В. Олг. Топăшса эреке ĕçни (на спор). КС. Ваттисем тупăшса тавлашма хушмаççĕ. Капк. Хветĕр ятлă ача, пĕр атăçăпа тупăшса, 2 кĕренке пыл çисе янă. || Соревноваться. Шурăм-п. Тырă выракансем тупашса вырнă пек выраççĕ. N. Вар хушшине çитсен тупăшса çырла пуçтарма тытăнтăмăр. N. Пĕтĕм тĕнчипех халĕ кун пек ероплансене тем тĕрлĕ улăштарса тăваççĕ, тата кунĕн-çĕрĕн тупăшса вĕçеççĕ.

тур çырни

суженый. N. † Савни ачи сар ача, тор çырмасăр пырас çок. (Хĕр йĕри). Сред. Юм. Пирĕн патăрти чăвашсем ĕлĕк: çоралсаннах, çын мĕнле порăнмаллине торă çырса хорать, тенĕ; он мĕнле хуйăх полмаллине, кама качча илмеллине, мĕн чол ача полассине — порне те çырса хорать, тет; кирак мĕн япала тăваймасан: тор çырманнине кăçта тăвăпăр ĕнтĕ, тенĕ.

турт

, торт, (турт, торт), тянуть, притягивать. Сунт. Ермолайĕв алăка хăлăпĕнчен туртарах çĕклерĕ те, алкум алăкĕ часах уçăлса карĕ. Панклеи. Вăрă-хорахсем çавăрнса пырса алăка тортса пăхаççĕ — алăк уçăлмасть. Якейк. Вĕрен, килкепе явса пĕтерсен, она, якалтăр тесе, пăтаран çаклатса, пĕре пĕр вĕçĕнчен, тепре тепĕр вĕçĕнчен тортаççĕ. N. Хапхана турт-турт — уçăлмасть. || Тянуть (о трубе). N. Кăмака темĕшĕн туртмас. Орау. Темĕскер туртми пулчĕ (не тянет в трубу что-то; гов. о самоваре). || В перен. заач. N. Улпутсемпе савăт-хапрăк хуçисем хăйсем майлă туртаççĕ. N. Вăл ăçта туртнă, унталла каять. Кăмăлĕ туртнă хыççăн каймасть. ЧП. Эпĕ кунтан кайсассăн, шухăшăм атте килне туртат-çке. Пазух. Патшаях та çурчĕ — чул хула, чул хула та пулсан, чун туртмасть. Юрк. Ирĕксĕр тенĕ пек çыннăн кăмăлĕ ырра туртнă енне çаврăна пуçлат (где лучше, туда). НИП. Юн туртать (из-за убийства происходит вражда). || Тянуть к чему-либо. N. Хытă çĕрте çывăрма вĕреннĕ те, çавăнтах туртать. || Дергать. Ст. Чек. Лашана çиленсе тилхепе те туртман. М.-Чолл. Аллине тăсрĕ те, йĕвенне туртрĕ. Якейк. Кĕсле каланă чох вăл хĕлĕхсене аллисампа тортать (музыкант). Орау. Кантăрисене туртса салтмалла çыхаççĕ. Собр. Тĕкме витĕр йыт туртать. (Кĕнчеле арлани). Сред. Юм. Тортса салтмалла çыхăр. N. Атăсене аран сĕтĕретпĕр; туртса тухмас, пĕтĕм тăм анчах. Б. Яныши. Кăвакалĕ: тортас-çакас лакартакран, терĕ, тет. Тораево. Пурис пичин пурни куккăр. (Кантăра туртнă пăта). || Выдергивать, вытаскивать. Альш. Капан тăррине курак-чакаксем туртса пĕтерчĕç. N. Айĕнчен-çийĕнчен туртса, утмăл купа капанĕ тунă, тет. Изамб. Т. Хăшĕ-хăшĕ капан патне кайса çăварпа улăм пĕрчи туртаççĕ. || Одернуть. Якейк. Сан ӳт корнать, кĕпуне торт (одерни). Ib. Ача, кот хыç тортса яр-ха (одерни мне рубаху сзади). || Драть (за волосы). Тайба. Т. † Хĕр, савнине каяймасач, çӳçне туртса йĕрет улăхра. || Ударить, вытянуть. Кан. Чăпăрккапа çурăм урлă туртрăм. Сикрĕ те (лошадь), туртана амантрĕ. Исаково (Цив. р.). Ах, Ивана ашшĕ пушăпа туртрĕ. Норус. Пере (= пĕре) лашине туртса çапрĕ, тет, унтан лаши вĕçнĕ пек карĕ, тет. Альш. Ураран пĕр-иккĕ туртас (вытянуть кнутом). КС. Пушăпа çурăм тăрăх туртрĕ. || Дергать (о боли). В. Олг. Шăл тортать, болит зуб. (у КС — моментальная боль). N. Шăл тымарĕ туртсан, ыратать, шăл туни шыçса каять. Б. Олг. Хол тăрăх тем чирĕ тортса кайрĕ, тет, витрех ыратса карĕ хола тăрăх. Ib. Чăрпоç кокрашкине шăнăр тортса лартрĕ. Якейк. Соранлă алла çыхса лартрăм та, питĕ хытă тортать (дергает). Альш. Хăлхана туртса ыраттарат (боль). Синьял. Пуç туртса кайсан: кам мана çиет ĕнтĕ, теççĕ. || Втягивать. О сохр. здор. Сăмсана чей курки çине пĕр чĕптĕм тăвар ярса ирĕлтернĕ ăшă шыв туртас пулать. Шурăм-п. Сăмса-юхи (сопливый) манкине шалалла туртнă. N. Мана йытă тени чăтмалла мар хур, тутупала каланине сăмсупала турт. || Перетянуть. БАБ. Тенĕр ирччен юрĕ туртса кайсан, тепĕр çул тырă начар пулат, текенсем те пур хушăран. || Обтягивать. N. Тимĕр торт (обтянуть); тол торт. || Затягивать. Шорк. Чӳлĕк тортса пар-ха. || Подвинуть. Сĕт-к. Стеле кĕт торт. Юрк. Çав сĕтелне лартаççĕ маларах туртса, ун йĕри-тавра çаврăна пуçлаççĕ. || Везти, тащить. ПВЧ 104. Мăн çул çинчи тусанне хура тур лаша туртас çук (не увезти). Кан. Лаша туртса çитерсен, пĕтĕмпех тиетпĕр. М. Етмени. Тортаканĕ ларса пыраканне йоратмаçть. Везущий не любит везомого. Никит. Пĕр сухине туртрĕç те, уя сухалама карĕç (девки). || Пить. КС. Сăра ĕçтернĕ чухне: турт, тесе сĕнеççĕ. Ib. Качча кайнă хĕр амăшĕсем патне сăрапа пырсан, пичкине пӳрте йăтса кӳртиччен, сăрине анинчен çĕр виттĕр ĕçеççĕ, ăна: çĕрпе туртас, тиççĕ. Ск. и пред. чув. 19. Шыва ланкартаттарса тутисемпе туртаççĕ. || Впитывать, втягивать. Якейк. Хот чернила тортса илет. Орау. Губкă шыва хăй ăшне туртса илет. Губка впитывает в себя воду. Ib. Тип хăмăш шыва хăй ăшне туртса(ĕмсе) илет; пирĕн енчи чăвашсем çавăнпа чӳрече çинчи шыва ĕмтерсе илме пĕрер ывăçăн-пĕрер ывăçăн çыхса ал-лапки тăршшĕ татаççĕ, вĕсене чӳрече çине лартаççĕ. Хора-к. Выртан каска шыв тортать. || Курить. Изамб. Т. Çынтан туртса вĕренсе каяççĕ ăна. N. Ачалла чĕлĕм туртмалла мар. Не нужно курить с детских лет. Орау. Чĕлĕмне туртса ярчĕ (закурил). N. Тортнăпа тортман пĕрех. || Нюхать табак. N. Сăмсана тортать (нюхать). N. Тапак тортат (нюхаю). || Манить. Альш. Çĕлĕкпе туртрĕ (манил). КС. Мана пĕр çын çĕлĕккипе туртса чĕнчĕ (манил). || Выносить, вытаскивать. Орау. Хĕрарăм килтен юта япала туртсан, пурнăç каялла (или: кутăн) каять, тит. || Натаскивать, подтаскивать. Ала 107. Шăши та хăйне валли шăтăкне мырă тортать, тиççĕ. Ib. 98. Часрах нӳхрепсем ту та, нӳхрепсемшне тырруна торт. Богдашк. † Туртасси пур пĕр кĕлет, туртăпăр та татăпăр. Ядр. † Алтăр тулли аш туртрăм, вăртах пычĕ, чӳлĕк туртрĕ. N. † Янавар укçи турпас мар, туртмассейрен çу юхмаçт. Б. Олг. Кайсассăн (на свадьбу), ачасам она хĕре ташлама тортаччĕ. Юрк. Ют çынсем ăна сиссе, манахсем пуçлăхне вăрттăн систернĕ: сирĕн монахсем çапла-çапла çăл шывĕ вырăнне витресемпе эрех туртаççĕ, тенĕ. || Весить. Г. А. Отрыв. Пĕр 12—13 кĕренкке йăвăрăшĕ туртнă пуль. || Пилить. Сятра. Ме тортмастăн (или: татмастăн)? Что не пилишь? Панклеи. Эпĕ çиттĕрм те, йоман тăрне хăпарса, пăр тората кăчăкăпа тортма тапраттăрм. || Грести. N. Тырă туртмалли кĕреçе (на мельнице), пĕтернĕ чухне унпа тырă туртаççĕ. Якейк. Орапа е çона çине утă е олăм тяса (= тиесе) лартсан, вăл тăкăнса ан пытăр тесе, çакăнса тăракан ута креплепе тортаççĕ, татаççĕ. || Черкать, подчеркнвать, зачеркивать, проводить линию, прочерчивать. N. Турта-турта хурасран хăрарăм. Я боялся, что он перечеркает. N. Çырнă сăмахсене айĕнчен турт (подчеркни). || Затягивать, запрягать. Карсун. Эп чупрăм та антăм килелле, и туртса та кӳлтĕм торă утма. Янтик. Хура турă утсене туртса кӳлме юрĕ-ши? Турта тулли тур лаша, туртса култĕм туртана. || Заволакивать. Якейк. Ир уярччĕ, халь пĕтĕмпех пĕлĕт тортса илч. Н. Уз. Çанталăк улăшăнчĕ, пĕлĕт туртрĕ. Собр. † Уйăхсам тĕлне пĕлĕт туртсан, пире асăнмасăр ан тăрăр. || Обшивать, вшивать, вплести, обтягивать. Янтик. Белая Гора. † Саратăв енчĕк тулне пурçăн туртрăмăр, ăшне кĕмĕл хыврăмăр. Альш. † Тулĕсене пурçăн туртăр-а (у енчĕк’а). Собр. Касански хĕрĕсен пурни пурçин турта-çке, ури пире тапа-çке. Лашм. Пĕчĕкçиççĕ çăмха — сар çип çăмхи, ан çухатăр — пиçиххи туртăпăр. К.-Кушки. Туртнă пиçиххи (на пальцах плести шнурки; так делают „йĕм кантри“). || Облепить. Чхĕйп. Тата çăпата кантринчен кăшт пĕчĕкрех пĕр вунă хăлач çип пĕтĕрнĕ те, уна ăвăспа туртса, çурта пек çунакан тунă (делали). || Спать крепко. Икково. Апат çисан, ну ыйха тортатпăр (нумай çăвăратпăр). || Затянуть песню. Ир. Сывл. 6. Ян-ян кĕвве паянах туртса ярар çĕнетсе. Ib. П. Туртрĕç-ячĕç çĕн юрра (затянулн новую песню). Ib. 26. Хăйĕн çемçе чĕлхипе туртса ярать юррине. || Волочить, подтаскивать. || Отводить. Тим. Чĕлхерен йăнăш тухсассăн, айăпа туртас ан пулăр.

турткала

учащ. ф. от гл. турт. N. Манăн пата аслă пичче пычĕ те, мана турткала пуçларĕ. Янш.-Норв. Çуни патне çитсен: атя, аппа, пӳрте, тесе турткаларĕ, тет. Орау. Унталла та кунталла турткалаççĕ хăна (о человеке, занятом многими делами). Юрк. Лаши мĕскĕн, вăйран сулăннăскер, нимĕн тума пĕлмесĕр турта хушшинче çав турткаласа тăрат. N. Пĕтĕм çан-çурăмра шăнăр туртнă пек (темскер) турткалать (дергает что-то по всему телу). || Покуривать. N. Сакайăн-мĕнĕн турткаласа ан çӳрĕр (не курите). || Тормошить. Микушк. Турткаласан-турткаласан, ача çапах вăратать вĕсене. N. Ну! кашкăра турткалама тытăннă. Арçури. Торткаламасть тохатмăш. || Одергивать (рубаху).

турткалан

дергаться. КС. Вĕренленĕ лаша вĕренне татасшăн турткаланать. ЧП. Куккасен тур лаши, хăмăт-йĕвенне ытараймасăр, турткаланать турта хушшинче. Кан. Юлашкинчен вара сута параççĕ те, унта турткаланса çӳреççĕ. || Упрямиться. ПВЧ 118. Атте лаши тор лаши, тортин-тортмин хорми пор: торткаланни килĕшет. Никит. Ĕç, Сеппер, ĕç! тет, ан турткалан, пирен мĕн ĕçменни пур. N. Пиртен хăшĕ: эпир каймаллах тухман, теççĕ; тата хашĕ: килте ĕç пĕтерейменни пурччĕ, тесе турткаланса тăраççĕ. Кан. Анчах пустуй, тулăксăр тăкак пулать, тесе, Михалкка хĕсĕнкелесе турткаланать. || Капризничать. Сборн. по мед. Ача турткалансан, йĕрсен, вăл выçăран анчах турткаланни пулмасть. || Жеманиться. Никит. † Ыраш вырма тăрсассăн: çурла касмас, теминччĕ; тулă вырма тăрсассăн, турткаланса тăминччĕ (çĕнĕ çын); урпа вырма тăрсассăн: хăлчăк тирет, теминччĕ. Байгул. Турткаланма мĕн лайăх? Туллă кĕрĕк пит лайăх.|| Колебаться. N. Торткаланса тăрать (тек). Колеблется, не решается.

тус ту

подружиться. Тим. † Тимĕрçенĕн ачи сарă ача, савса тус тăвасси пулмарĕ. N. † Куштан хĕрне тус турăм: кайĕ тесе, чунăм çук, пырса илме мулăм çук. Альш. Ку юлашки çĕр (вечером 16 июня) тус тунисен калаçмаллисем нумай. Ib. Çитет çăварни, çитет мункун. Мункунта каччăпа хĕр тулта, урамра, тус туса хăвараççĕ вара вĕсем, çула пĕр-пĕринпе выляма. Çитет ĕçрен пушаннă канлĕ вăхăт: каччăпа хĕр вылят вара. Вăл çавăнпа вылят, вăл кунпа вылят, тет каччăпа хĕр пĕр-пĕрин çинчен. Туслашса çитеççĕ. Çитеççĕ уллахсем, пулат Пукрав, Касански, Миххайла, Микула. Каччă çӳрет савнă хĕрĕ патне. Çапла пĕр-ик çул пек вылят-вылят та, илет-ярат хай хĕре вăрласа. ПВЧ 107. Ял хĕрĕпе тус турăм та, качча каясран чунăм çук. Янш.-Норв. Ахаль те хĕр тенĕскер, пĕр-пĕр арăма тус тусан, хăй тусĕпеле амăшĕ пекех пурăнать: мĕн пĕлменнине унтан ыйтать, унпала яланах пĕрле выртса-тăрса пурăнать. Микушк. Ялти сарă ачана тус турăм (подружился с красавцем-парнем), савăна-савăна калаçма. Кĕвĕсем. Сарă хĕре тус турăм, çак вăйăра выляма.

тута

тота (туда, тода), губы. Орау. Унăн тути пăрăннă халĕ (т. е. сердится. Насмешка). N. Кулнă чухне тути путать. Когда он(а) смеется; у него(нее) появляются ямки на щеках. Якейк. Хайхи шуйттанăн хĕпĕртенипе тоти хопăнма та пĕлмеçт, сиккелесе анчах çӳрет. N. Тута кучченеç çиессе кĕçтет. Юрк. Хĕрсем уява тухсассăн, арăмсенĕн тути усăнат; хĕрсем урамран (уявран) кĕрсессĕн, арăмсенĕн тути тӳрленет. Альш. Тияккăнĕ калат: тута мана та пĕр уçмине навус турĕ çав, тет. Ib. Тутине чĕркенĕ явлăкпа тытат-хуплат. Ст. Чек. Тута кĕçсен, вăтанаççĕ. Ib. Шăлна туту витеймес. Ты вечно смеешься. Ib. Чĕлхĕне туту витеймес. Не можешь не сплетничать. Шурăм-п. Йăтнă чухне кулаççĕ, пуплеççĕ: тута хупăнса тăмасть. В. Олг. Тота оçăлат серĕн. Вы решаетесь сказать. Альш. † Хĕр чуп-туса пăхманччĕ: тути тутлă, тиеççĕ. Орау. Кунĕпе ача ик тутине ĕмсе çӳрет, тем пур унта. Ала 106°. † Тытрăм-турăм тотине, тотине, çамăрăк чона вăй килет, вăй килет. Б. Хирлепы. † Урлă-пирлĕ çул каять, хĕрлĕ питлĕ хĕр килет, тытрăм-турăм тутине. Сред. Юм. Тутана тăсса çӳрет тесе çиленсе çӳрекен çынна калаççĕ. КС. Тутана пăсарттар. ГТТ. Тутине усрĕ. Тюрл. Тутине епле, сысна тути пек тăснă. СТИК. Тутине пăрса çӳрет. Губы кусает (сердится). Юрк. Ку çулта кăна мар, хĕр паракансенĕн тахçан авалтан тутисем сиснĕ. Альш. Çарансене çулса пĕтерсен, малта кĕтӳ çӳрет вара Елшелин. Кĕркуннеччен тута пусма (ткнуться мордой) вырăн юлмас. || Отверстие. Хорачка: пєчкӓ тоδиы, отверстие. Якейк. Ченĕк тоти, чăм тоти.

тута-çăвар

, рот и губы, ротовая область. N. Ача тути-çăварне çуласа ларать. ТХКА 13. Ман ача пичĕ-куçĕ, тути-çăварĕ хам арăм пит-куçĕ пек пит кăмăллă, ăшă кăмăллă. N. Çавăн орине, тоти-çăварне кĕсен тапса тохать.

туттăрла

, тоттăрла, назв. игры. Питушк. Çĕн-Кипек. Туттăрла вылянă чухне ачасем пурте алран ал тытса, карталанса тăраççĕ. Унтан çав картан пĕр пуçĕнчи пĕр ачи аллине е йăмра çулчи, е ытти йăвăçăн çулчисене тытса тăрать те: туттăр, туттăр! тесе кăçкăрма тапратать. Çав вăхăтра тепĕр пуçĕнчи икĕ ача, картнйĕн икĕ енĕпе çавăн патне чупса пыраççĕ. Хăш ачи малтан чупса çитсе çав çулчисене тытать, çав вара каяллах вĕсене хăй аллине исе кăçкăрма тапратать. Леш пуçĕнчен каяллах иккĕн чупса пыраççĕ. Çапла вара вăйине пăрахичченех выляççĕ.

тух

, тох, выходить, выезжать. N. Краснов алкумĕнчен тухнă, тет; мĕнпе çывăрнă, çавăнпа анчах тухнă, тет, пĕр япала та кăларман, тет. N. Уçланка тухрамăр. В. С. Разум. КЧП. Эпĕ пĕр пашалу илтĕм те тухрăм. Я взял одну лепешку и вышел (но: илсе тухрăм — вынес). Кан. Аçтăрхантан юлашки прахут октябĕрĕн 14—15-мĕш числинче тухмалла. N. Ачасем, ăрамра шыв тухсанах, тула тухаççĕ те, каçчен те пӳрте кĕресшĕн мар. СТИК. Ыран ута тухмалла çынсем çависене туптаççĕ. Люди, которые должны завтра выйти косить сено, заправляют косы. ПТТ. Ваттисем ахаль каламан пулĕ çав: çын тухиччен туха пĕлмест, тухсан кĕре пĕлмес, тесе. Токшик. Тула тухасран тухас килет. Истор. Ольгă çыннисем тухакана пĕр вĕлерсе тăнă. N. Çула тухсан тин мана калаçма ирĕк пулчĕ. Шел. 101. Тухман чун, сӳнмен вут, тенĕ пек, халĕ эп. N. Тух тула, сыс пӳрте. (Шутка). Яжутк. Тухĕç халĕ утсампа, çуха тарне кăларапăр. В. С. Разум. † Пусма умĕнчи вĕрене тухмассерен вĕрентет; ăна пĕлнĕ пулсассăн, тата саккăр лартăттăмччĕ. N. Вăл унта тухнă та, сасси тухнă таран: мĕн тăватăр эсир кунта? тесе питĕ хытă кăшкăрчĕ. Изамб. Т. Акă çул ялтан тухать, çавăнпа тӳрех каймалла. Çутт. 62. Хăйăр тухакан вырăн. N. Эсир ман ăшран та тохмастăр. Чув. пр. о пог. 275. Çĕлен-калта хĕвеле ăшăнма пит нумай тухнă пулсан, çăмăр час пулать. Если очень много змей и ящериц выходит греться на солнце, скоро будет дождь. Янтик. Çуркунне тула тухнăçеммĕн тухас килет (кунсем пит ăшăран). Ib. Тухман çын, человек ни разу не выезжавший в период какого-нибудь времени; говорят, если он выедет, то обязательно будет буран или дождь. N. Тухман çын утсем патне тухсан, çумăр пулать. Сред. Алг. Эпир ялтан тухас çук, ăс кĕмесĕр ан илĕр. || Т. VI. Вилнĕ çын куçне уçса выртсан, çуртран тата тухасса, теççĕ. || N. Пасара тырă тухми пулчĕ (тухма чарăнчĕ, привоз прекратился). || Выходить по счету, оказываться в должном количестве. N. Кĕлте тухмарĕ. Толст. Апат çиес умĕн амăшĕ çливисене суса пăхнă та, пĕр çырли тухман. N. Ну вăкăрри те (и бык-то...) питĕ мăнтăр пулнă, тет. Ашĕ хĕрĕх пăт тухрĕ, тет, çăвĕ вăтăр пăт тухрĕ, тет. N. Вара мĕн пур пухнине пурне те çапнă та, унăн çĕр пăта яхăн урпа тухнă (оказалось, вышло). N. Пĕр пилĕк-олтă пăт тохатьчĕ полĕ. || Причитаться. N. Халĕ кăштă укçа пур-ха, Праскура ĕкесем хуса кайнипе 1 т. 50 п. тухать. Вишн. 59. Эсир: ĕçленĕ чух пиртен нумай япаласем тухаççĕ те, çавăнта эпир туртăнатпăр, тенине илтнĕччĕ. || Расходоваться. N. Вара санан уччитлĕри шалу тухмас пулĕ. || Вылетать. ПВЧ 120. Атте килĕ, ай, сала пак, сала-кайăк, ай, тухас çук. || Выплывать. Орау. Çурхи шыв тулăх пулмарĕ кăçал, çавăнпа шывсем ăшăххипе сулăсем Атăла тухиман. || Вытекать. ПВЧ 95. Юман касрăм, ай, пыл тухрĕ, çăка касрăм, ай, çу тухрĕ. Альш. Шăнкăр-шăнкăр шыв юхат, шăнкăртăм хирĕнче çăл тухат. || Истекать (о сроке). N. Çав ката (вăрман татăк) патĕнчи çĕрĕн пĕлтĕр, 1916 ç. срукĕ тухрĕ. || Впадать (о реке). N. Онкă çавала тохать. Онга впадает в р. Цивиль. Альш. Вăл кĕтесре Сĕвене Кăнла шывĕ юхса кĕрет. Кăнла шывĕ пысăк шывах мар. Шывĕ тухнă çĕртех, лапра, ялĕ ларат: Кăнла теççĕ. N. Вăл шыв Сăрра тухат. || Обнаруживаться, распространяться. Панклеи. Нумай та порнмарăмăр, пĕр икĕ эрнерен хай кам вăрлани тоххĕр (обнаружилось). || Образоваться. Ст. Шаймурз. † Хурамаран пĕкĕ аврăм, хĕвелпеле хушăк тухминччĕ. || Восходить (о солнце). Янтик. Эй, хĕвел, хĕвел! Юлашки кун сана пăхса юлатăп. Ĕнтĕ, эпĕ кайсан, эсĕ мансар пуçнех туха-туха (или: тухса) анса тăр. || Уродиться. N. Вăрлăхĕ те тухас çук. Чув. пр. о пог. 468. Çулла тĕтре пулах тăрсан, кăрăç нумай тухать. Если летом часто бывал туман, грибов уродится много. || Всходить (о хлебах). N. Калчасем тĕ ешĕл тухрĕçĕ. N. Тырăсам мĕле туххăрç? || О колосе. N. Ырашсем тата поç тохса тикĕсленчи вара? || Выйти замуж (украдкой). Юрк. Куç умĕнче сарă каччă, тухăп кайăп, мĕн тăвăн? Альш. Тимĕрсел чăвашне качча тухса (т. е. вăрттăн) килет, тет. || Выигрываться. N. Патша хĕрпе окçалла выляса окçа тохмарĕ — çилентĕм, тет Йăван. || Проходить. О земл. Çапла акнă хыççăн вăрлăх витĕнтĕр тесе, çийĕнчен сӳрепе анчах тухаççĕ. || Проходить (в дверь). || Приниматься. N. Çамрăкла ĕçрен юлакан ватăлла (ĕçе) тухать, тет. (Послов.). || Случаться (о пожаре). Шинар-п. Çавăн пек эпĕ астăвасса пирĕя ялта тăватă хут тухрĕ (пожар). N. Çа вăхăтра лапах манăн пиçмо тоххăрĕ. || Выгорать (о деле). Кан. Ну мĕнле? теççĕ пашелсем.— Мĕн мĕнли, ĕç тухмарĕ. N. Ăна тилмĕрсе мĕн тухасси пур. N. Эпĕ шухăшланипе ĕç тухмас ĕнтĕ. || Орау. Вăрман кăçан тухать сирĕн? Когда получите разрешение возить. Альш. Сирĕн кăçал вăрман тухат-и? Удастся вам нынче выхлопотать лес? || Скинуться. Панклеи. Попляканă çĕртех çак арçурин хĕреç тохнă-ӳкнĕ. || Выгружаться. Тайба. Т. † Атăлтан арпус тухат-ĕçке, тулса тухнă уйăх пек. || Выйти из употребления. N. † Порçăн тотăр полăтăм, эп хĕр поçĕнчен тохмăтăм. N. Пирĕн... юрамисĕре тухрĕç, улăштараççĕ çак хушăра. N. Арман тухрĕ, ун вырăнне пĕр çӳпĕ-çапă кăна тăрса юлчĕ. || Появляться. N. Вăл (корь) ачана анчах тухать. N. Çула ача чирĕ тухрĕ, тухтăра шыраса Ишеке çитрĕмĕр, Покровскине те çитрĕмĕр, хулана та çитрĕмĕр. || Проходить (о болезни). Нюш-к. Чир çыпăçнă чухне купи-капанĕпе килет, тухнă чухне йĕп çăрти витĕр тухать, теççĕ. Шурăм-п. Чир тухса кайрĕ. || Окончить. Иваново. Эпĕр хамăр ялтан тухсан, манăн двухклассный школа каяс килетчĕ. || Кончиться, заканчиваться, оканчиваться. Изамб. Т. Час-часах хĕлле, раштав типпи тухсан, ĕçкĕ ĕçеççĕ. Альш. Çĕнĕ-кассăн вĕçĕнче çӳлти эрет тухнă çĕрте. Ст. Письмерь, Ставр. Кăнтăрлахи кĕлĕ мункун кунĕ хĕвел тухас умĕн тухать. Альш. Хăят кунĕ (16 июня) каçпа тин хай кĕвĕ каласси чарăнат: уяв тухат вара. Ib. Михайла эрни тухсан, тепĕр эрне хушшинче. Ст. Яха-к. Çăварни тухса кайнă чухне çынсем пурте çăварния ăсатса яраççĕ. Бюрг. Мункун эрни тухсан ытларикун. Календ. 1904. Вара çăварни тухиччен эрнипех сĕт, çу, çăмарта, пулă анчах çиеççĕ. N. Эпĕ санăн çыруна илтĕм мункуя эрни тухнă кун. || Настаиваться (о чае). Альш. Чейĕ тухаймарĕ-ха. Чай еще не настоялся. || Проходить, проезжать по более узкому месту, напр., по лесной дороге, по улице, по засеянному полю и пр. Трень-к. Пирĕн Чăкăртан киле таврăннă чух пĕр вĕтĕ вăрман витĕр тухмалла. Разум. Пĕр çĕрте çĕнĕ çул (дорога) икĕ халăх çĕрĕнчен пĕрин витĕр тухса каймалла полнă (должна была). Богдашк. † Урамăрсем вăрăм, тухма çук. N. Эпĕ пĕр чăрăш тĕлĕнчеччĕ те, чăрăш витĕр тохса тивĕрĕ мана. || Прибыть, приехать. Сред. Юм. Кăш прахутпа тохрăн? На котором пароходе приехал? || Быть изобретенным. Шурăм-п. Пăрахутсем тухсан (были изобретены) та, çавăн пекех пулчĕ. || Подниматься. N. Мăрьесенчен паян кунĕпе тĕтĕм тухать? || Достаться. Бгтр. † Ой тутри, хĕр тутри, тутри хĕрĕн пулсассăн та, укçи хамра тухнăскер. N. Халăх çине тухрĕç (анасем). Ала 6. Шăпа ячĕç, тет: çав çĕлен урлă каçма кама тухать, тесе. Изамб. Т. Эпир, аван çаран тухнисем, пăсма памарăмăр (не позволили переделять). N. Сана та ним те тухас çук. || Явиться. Синъял. † Турă çырни тухаччен атте патĕнче пурăнтăмăр. || Появляться (об облаках, зверях и пр.). Кн. для чт. I, 15. Каçхине çумăр пĕлĕчĕсем тухнă та, çумăр çăва пуçланă. Синерь. Мĕн пирĕн палумия тухрĕ (что это такое появилось, что ест наши яблоки), тесе калать, тет, ывăлĕсене. || Скипеть. Орау. Вуник минут анчах юлчĕ, сăмаварне лартмастăп та ĕнтĕ, унччен тухаймасть вăл. || Вернуться. Орау. Хам укçа та тухмарĕ. Ib. Пушмака кĕркунне тенкĕ те вунă пус панăччĕ. Хакĕ тухрĕ-ши унтанпа? || Набираться для продажи. N. Сĕлĕ тохмас сотмалăх. Орау. Ку шăмата пĕр пилĕкçĕр хăяр тухĕ-ши? — Мĕн пилĕкçĕрĕ, пĕр икĕçĕр тухĕ. Наберется ли к субботе 500 огурцов? — Где пятьсот, ладно если наберется двести. || Спориться (о деле). Юрк. Ĕçĕ (у него) кĕсем урлă та тухмаст (не выходит, т. е. они ему ни в чем не помогли). Ib. Вĕсенчен кăна ыйтнипе нимĕн те тухманниие курсан, ку татах урах май шыра пуçлат. || В. С. Разум. КЧП. Пьесси те вĕсен кулăшлăрахскер, çавăнпа лайăх тухрĕ. || Чхĕйп. Тата тупăк тунă чух тухнă турпаса пурне те пуçтарса илнĕ те... (собирали). || Стать, сделаться (кем либо). Шорк. Олпута тохнă, попа тохнă. N. Асла тух, мухтава тух. Сред. Юм. Учитĕле тухнă. Доучился до учителя и служит учителем. Рукоп. календ. Прокоп. Начара тух, вĕте тух, вака тух. N. Эмелçĕ хăй пĕлĕвĕ тăрăх асла тухать. N. Санăн варлă çынну, санăн тусу тăшмана тухсассăн, сана вилес пек хуйха ӳкермест-и? N. Вĕсем типсе пĕтсе кайнă хăравçа тухнă, ялан айăплă çын пек тăраççĕ. N. Эсĕ мĕнле чина тухан? || Превращаться, обращаться. N. Аскăнланса çӳрекен çын çемйине тĕрлĕ усалтан сыхлас вырăнне хăй тăшмана тухать. N. Навуса тухнă, обратилось в навоз (о железе). || СРОВ. 11. Ухмаха тухнă-и-мĕн ку çын? Она сошла с ума? || Увольняться, оставить службу. N. Вăл вырăнтан тухатех, теççĕ. N. Халĕ эпĕ вырăнтан тухрăм, ĕçлеме юрамаçть. || N. Пĕр министр ĕçĕпе айăпа тухнă пулсан, вăл айăп ытти министрсем çине те ӳкет. || Потерять образ. N. Ну тулĕк эс этемлĕхрен тухрăн, саншăн кулянап. Микушк. † Çын хурланă пуçăма эс хурласан (обракует, обидит), тухать çамрăк пуç çынлăхран („теряет всякое достоинство и выходит из числа людей“). || Дожить. || Быть в обращении (о деньгах). К.-Кушки. Ку укçа тухнăранпа çичĕ патша улăшăннă. С тех пор, как эти деньги были в обращении, сменилось семь царей. || Ослушаться, перечить. N. Эпĕ хушнинчен ан тухăр. СЧЧ. Çемьесем кирек хăççан та аслин сăмахĕнчен тухни çук. N. Эпĕ каланă сăмахран ан тух. N. Вĕсем сăмахĕнчен тухас мар. || Происходить, образоваться. N. Çак вĕрӳçĕ сăмах тухнă вĕр тенĕ сăмахран. || Вылезать, выпадать. Орау. Пакшан пырши тухнă, тет, хăй çапах тепĕр турат çине сиксе ларасшăн, тет. Чураль-к. Çӳçрен ярса тытсассăн, çӳç тухмасăр ямаççĕ (парни). N. Ăйхинчен вăраничченех ăна пĕтĕм ăшĕ-чикки тухса ӳкнĕ пек туйăннă. Орау. Темскер мăккăли шалтан мăкăрлса тухать (выходит изнутри тела наружу). || Встречать. Сунт. Лисука илме тухакан пулман. || N. Эпĕ кăçал тыр вырма тухаймарăм, икĕ эрне питĕ йывăр выртрăм (лежала, хворала). || Собраться. Альш. N. Вăл хайĕн начар çара-çунине, начар кĕсрине кӳлнĕ те, кайма тухнă. N. Эсĕ каймаллах тухнă-и? Ты совсем собрался? || Приводить. ТХКА 51. Çак çул хамăр яла тухать пулас. Çак çулпа киле каяр. || Начинаться. Ачач 4. Нимĕç вăрçи тухиччен пĕр çирĕм çул малтан. || Употребляется в качестве вспомогательного глагола. Альш. Чăнах та ачи уйăрăлса тухат, е тухса качча каят. N. Ишсе тух, переплыви. Юрк. Тăрахтире кĕрсе лайăх яшкасем çисе тухат. О сохр. здор. Çапла вара пĕр чирпе хăш чухне ялĕпех чирлесе тухаççĕ. Артюшк. Вăл ту патне пынă та, лумпа çĕмĕрсе тухнă (пробил насквозь). Баран. 237. Çанталăк лайăх тăнă чух, çак çула ик-виç кун хушшинче ишсе тухаççĕ (проплывают). N. Кунта мĕн çырнине каласа тух. Произнеси (по порядку все те числа, которые здесь обозначены цифрами). N. Пухăва тухсан-тусан, хайхине пуянсем хутлăхне сĕтел хушшине кĕрсе ларма вырăн та пара пуçларĕç, тет. Орау. Пасар майĕпе кĕрсе тухсан-тусан тем пулĕ-ши: те парĕ, те памĕ ĕнтĕ ку вир-ял (деньги). N. Унта çапăçса кам мухтава тухин, ĕç халăхĕ мухтава тухать. Якейк. Кăк кăларнă чох, чакалтасан-чакалтасан, калаççĕ: халь кăк тоха пырать та-ха (корень при корчевании начал выходить). СТИК. Эп унпа кăшт калаçасшăнччĕ, темле тĕпелелле пăрăнтăм та, кайран пăхап — вăл туха кайнă. Микушк. Эпир пуснă вырăна тивлет пусса тухтăр-и? (Из свад. такмак’а). Изамб. Т. Эпĕ кĕмен! Вĕсем хăйсем вăрласа тухрĕçĕ. Кив-Ял. Емелкке кукăр туя илсе йыхăрса тухрĕ пухăва. Альш. Тепĕр тĕслĕ халăх: тутар, мăкшă, вырăс, хăйне ушкăн лара-лара тухнит (расселились). В. С. Разум. КЧП. Иртсе кайнă чух пирĕн пата кĕрсе тух. N. Пĕçерсе тухаççĕ. ТХКА 5. Аттерен уйăрлса тухнăччĕ. Янтик. Тăваткăл минтер, хăмаç пит, сарса тухăр сак тулли; çак Тимешĕн хĕрĕсене курса тухăр (е: юлăр) куç тулли. ЧС. Вара чӳклекен ăстарик пӳртри çынсене пурне те пĕрер курка сăра ĕçтерсе тухрĕ. (Ача ячĕ хуни). Ильмово. Вырăна çитсен, ăрам пек тăрса тухаççĕ те, такмаксем, сăвăсем калаççĕ. Юрк. Малтан çуна пуçланă çурт çунса пĕтиччен аллă-утмăл килле пĕтерсе те пăрахат (тухат). Истор. Пилĕк сахат хушшинче вĕсен мĕн пур карапне пĕтерсе тухнă. || Так гонят собаку. N. Тох, мар-тох (на собаку кричат). Тюрл. Тох! Пошла вон, цыма, тубо! (отгоняют собаку).

тухса çӳре

похаживать, ходить, разьезжать. Кан. Кӳршĕсем патне, хăнана тухса çӳрен-и вара? — Ăçтан ара халь ĕç çинче çын патне çӳрен? çук, çӳремен... Сĕт-к. Хир молкачи вăл çĕрле анчах тохса çӳрет. Сунт. Çак ача пирки ниçта та тухса çӳреместĕп те (никуда не хожу)... Кан. Ялсене ямшăк лашисемпе тухса çӳрет. Разьезжает по деревням на ямских лошадях. Орау. Тула туха-туха çӳрерĕм, те çавăн чухне çухалчĕ.

тӳ

подр. дудению. Б. Олг. Ача пошă пичкешне анине тотине тĕкет вылянă чох: тӳ-ту-тӳ-тӳ! тесе парат. Ib. Проххот килет, тет, сасси илтĕнет, тет: тӳ-тӳ-тӳт, тӳ-тӳ-тӳ-тӳт! сасси илтĕнет, тет.

тӳмме курăкĕ

назв. раст., lencantlemum Tourn. Vulgare L. Нивяник обыкновенный. Рак. Тӳмме курăк. Ĕлĕкхи çынсем ача-пăча туман арăмсене çав курăка ĕçтернĕ, тет.

тӳн-тӳнле

(тӳн’дӳн’л’э), назв. игры в жмурки. Назв. происходит от того, что тот, кто начинает ловить, предварительно стучит кулаком в дверь. Второе Чурашево. Сред. Юм. Тӳн-тӳнле выляни. Пĕр ача, шапкине антарса лартса, ыттисĕне хуса çӳрет; ыттисĕм ăна сисмен хутран çапаççĕ, хупласа çӳрекенни хăшне те пулсан ярса тытсан, вара вăл хупласа çӳрет. Ib. Тӳн-тӳнле выляс; пӳртре ачасĕм вылякан вăйă. Пĕр ачи куçне тутăрпа çыхать, ăна вара юлташĕсĕм вăрттăн пыра-пыра тĕртеççĕ. Куçне хуплани хăшне те пулсан çав ачасĕнчен ярса тытсан, вара çав ача куç хупласа çӳрет.

тӳпелеш

(тӳбэл’эш), драться, сражаться, биться. Нюш-к. Çуркунне ирхине чăхпа чăх тӳпелешсессĕн хаяр çын килет, теççĕ. Календ. 1904. Виç-тăват ача пăтавккасемпе чупса пычĕç, тет те, лаша пăхне тӳпелеше-тӳпелеше шăлса пуçтарчĕç, тет. N. Туйри этем, куракан тĕлĕнет те тилмĕрет, вăтанакан, хăракан тӳпелешсе сирĕлет. Т. Н. Загадки. Пĕр каска урлă икĕ автан тӳпелешет. (Икĕ куç). N. Тӳпелешсе пĕтмен-и вăл? Юрк. Вăсем çапăçнине ыттисем те курсан, часах тӳпелешнĕ çĕре чупса пыраççĕ те, кăсене чара пуçлаççĕ. Малтан чарма тытăннийĕн пуçне сăптăрса шăтарса пăрахнине курсан, ыттисем ăна шеллесе, часах хăйсем ялĕнчи лекĕр (доктор) патне тӳрлетме илсе каяççĕ. Чăв. й. пур. 9. Пĕр вăхăтра урамра Петтепе Енечĕм тӳпелешнĕ.

тӳпе

доля, пай, часть. N. Уйăрăлсассăн, çак япалана сана тӳпе тăвас полать. N. Хам тӳпене илес ман. НАК. Эпир ăна сирĕн тӳпене те патăмăр. N. Вутă 4-шар чалăш турăмăр тӳпе пуçне. N. Тепĕр телянккă пор та, он çине те ерес, тит, тӳпипех. N. Халь киле каякансене виç тӳперен пĕр тупине тӳлеттереççĕ. Кан. Ывăл пултăр килĕнчен ача тӳпи, тата хăй тӳпи çурт шыраса халăх сутне парать (подает). Регули 1035. Тăват тӳперен ик тӳпи мана тиврĕ. В. Олг. Виç тӳперен çол, из третьей части косить. N. Çумри телей ертнипе ют ялта та пур тӳпе. СПВВ. Тӳпе = пай: çын тӳпине кĕреймен халь вăл. Изванк. Çав чĕрессенчен: пĕр чĕрессине упăшки валли, тепĕрне арăмĕ валли, виççĕмĕшне ача-пăча тупи теççĕ. Панклеи. Уйăракан пĕтĕм ачана (всех ребят) ик тӳпене уйăрать. Кан. Тивĕш ялĕнче вăрмана валеçнĕ хыççăн пĕр тӳпе ытлашши пулнă. N. Она атей сотнă чох каларĕ: пĕр ят тӳпи сана, терĕ. N. Пирĕн çаран е вăрман уйăрнă чух вунă ятпа пĕр тӳпе тăваççĕ. || Раз. N. Мантан икĕ тӳпе лайăх. Лучше меня два раза. || То, что причитается. N. Тата пособи укçи мĕн пурĕ виçĕ уйăх тӳпи 14 т. 70 п. и илтĕм. || Колос? Хурамал. Тӳпе тутлăхне туса пар. || Околоток, часть деревни. Сред. Юм. Пĕр тӳпе, çынни = пĕр кас çынни (живут не вдали). Тюрл. Пирĕн ялта олтă тӳпе; анат картиш тупи, йăлăм тӳпи и т. д. (деление деревни для удобства решения мирских дел). Янтик. Ялсенче халăхпа уйăрмалла япаласене малтан тӳпене уйраççĕ. Тӳпе тесе пĕр-ик уйăрнă кил ушкăнне калаççĕ: пĕр тӳпере аллă кил пулсан, вара ытти тӳпесенче те 50 кил. Хăш чухне халăх эреххи пулать, ун чух вара кашни тӳпене икшер четвĕрт-и, виçшер-и уйраççĕ те, кашни тӳпери çынсем пĕрле пухăнса ĕçеççĕ.

тӳр

тӧр (тӳр’, тӧр), прямой. См. тӳрĕ. Пшкрт. Тӧр, прямой. Сĕт-к. Пĕр йӳн карта сӳтмелле, кĕлте куртме тӳр çол полма. || Прямо, прямиком. Кан. Апла ярсан, тӳртерех те пулать. Орау. Эпĕ çулпа каймарăм, Вăрнаралла тӳр ӳкрĕм (пошел прямо). N. Юмăçĕ вара шыраса пăхма (гадать) пуçлать: çак ача хĕрлĕ çыр киреметĕнчен, кайринчен е аслă ырăран (вĕсен аслă ырă тени пуринчен аслă киремет); аслă ырăран, тесен, юмăçĕ, тӳр суллансан: çук, ку сирĕн ача аслă ырăранах (т. е. захворал). Сред. Юм. Тӳр каласан, тăванне йораман (соотв. русской посл. „правда глаза режет“). || Правда. N. Тӳрне калас полать. || Состоящий в любовных отношениях, милый. Янбулат. † Çак ен орам пит тӳрĕ, орам тӳришĕн каçман, тӳр хĕрсемшĕн каçинă. Синъял. Иванпала тӳр хĕрне лаççа хупса хăвартăмăр. Байгул. † Тӳр хĕр патне çыру ятăм, çыру ятăм çитмерĕ. Шемшер. Тӳр хĕрĕпе тӳр ачи, хирĕç полсан, ытарими поплеççĕ.

тӳр пилĕк

букв.— прямая поясница, переносно — ленивый; леность. Ёково. Тӳр-пилĕк çын = наян. Орау. Ача, хута (хут вĕренме) ярсан, тӳрпилĕке вĕренет вăл (приучается к лени), тетчĕç ĕлĕк теттĕм çынсем.

тӳрĕ

(тӳрэ̆), прямой. ТХКА 59. Тата сирĕн тăрăхри ялсем тӳрĕ пушăтсене касса пĕтереççĕ. Апла çăка ӳсеймест, пӳртлĕх, кĕлетлĕх пĕренесем пулмаççĕ. || Честный, правдивый. N. † Тӳрĕ хĕре каччă сават. N. Анчах тӳрĕ, ăслă çынна, халăхшăн тăрăшакан çынсене суйлас пулать. N. † Тӳрĕ çын тӳрере: тӳрĕ пулса пулмарĕ, тӳрене кĕрсе пулмарĕ. Эпĕ тӳрĕ çинчен мана ылхансан та çитмĕ-ха. || Правый. || Прямо. Ст. Чек. Изамб. Т. Хĕрлĕ çырсене Елчĕке ярмаккана кайма çĕнĕ Ейпеçрен тӳрĕ. N. † Çӳл-ту çинчен çул анать, хапхийĕ тӳрĕ уçăлать. || Спокойно. В. С. Разум. КЧП. Вăл (аптраса) сценă çинче кулчĕ те, тӳрĕ тăмарĕ. || Мирно, дружно, согласно. Н. Байгул. Вĕсем арăмĕпе пит тӳрĕ пурăнайман. N. Ятне каламасан, тӳрĕ пурăнаймасть, теççĕ. Истор. Ашшĕ вилсен, вĕсем нумай тӳрĕ пурăнайман, час вăрçса пĕрне пĕри вĕлере пуçланă. N. Пирĕнпе тӳрĕ тарăр! Янш.-Норв. † Икĕ касă хĕрĕ тӳрĕ пулсан, выляма лайăх, теççĕ. Сенг. Эпир унпа пит тӳрĕ пурăнаттăмăр. Юрк. † Арлă-арăм тӳрĕ пурăнсан, ĕмĕр иртни сисĕнмес. || Состоящий в любовных отношениях. N. † Ман тӳррине илекен хĕне кайтăр хĕрĕх çул. N. † Каяйрасчĕ çав вăя, пирĕн тӳри çук унта. Шурăм-п. Çĕнĕрен тӳрри пур, теççĕ, çĕнĕрен тӳрри пур, теççĕ. N. † Ай-хай ача ĕлĕкхи тӳрри (ятне) пур, хапхи умне тăрса юлчĕ. (Свад. п.). Шемшер. † Шор шарăх порччĕ ман, çӳçи çокран çыхмарăм; ялта тӳрри порччĕ ман, мăн çын пĕлесрен порăнмарăм. Ib. † Ялта тӳрри порччĕ ман, кориман тăшман сивĕтрĕ. Никит. Марье тӳрри, друг, любовник Марии. N. † Сар ача çăмма ларсассăн: унпа тӳрĕ, ан тийĕр. N. † Эпир савнă туспа тӳрĕччĕ, тăшман пычĕ-сивĕтрĕ. N. Укçинепе тӳрĕ ача тӳртĕн тăрса макрать, тет. || Честно. Собр. Тӳрĕ пурăннине ним те çитмĕ, теççĕ. (Послов.). || Откроенно, прямодушно. Янш.-Норв. Упта вара лешĕ тӳрех калать, суеçтерме юрамасть. Собр. Тӳрĕ калан тăванне юраман, тет. (Послов.). || Без дела. В. С. Разум. КЧП. Тӳрĕ çӳреме анчах-ĕçке, ĕçлеме пĕре те пултараймасть. || Прямизна. Шурăм-п. Хĕвел тӳрре карĕ. || Правда, истина, прямота. N. Усал çынсем ăна тӳрре вĕрентнĕшĕн кӳраймасăр вĕлерттернĕ. N. Эпĕ сана тӳррине каласа парам. N. Кĕвĕсем. Калăрсамăр, тăвансем, чăн тӳрриие: сирĕн чунăр кама та пит савать? N. † Çын хурласан та, эс ан хурлан, пĕр тусăм хăй курĕ тӳррине. || Цель. N. Тӳрĕ кӳреймерĕ. Не попал в цель. || Назв. злого духа. Т. VI. Ехвер Иванин, Утан çитăрăн тур хаяр тӳрри... Сехтийĕн тӳрри... Михеле хурт лартнă çĕрти тӳрĕ. См. йĕрĕх. Ст. Чек. Ăш чирĕ тӳрĕрен. Микушк. Тӳрĕ, дух; чирлĕ çынна çав тӳрĕ лекмен-и? Тяберд. Тӳрĕ — усал. Т. VI. Учук тунă çĕрти тӳрри. См. кĕл-илен. Ст. Чек. Кĕсен-çăпанпа асаплан(тар)акан тӳрре. || Исцеление? Панклеи. Кăрмăша тӳрре каятăп. Опан котне колта-полта тунă (говорит медведь, у которого лисица исцарапала зад. Сказка № 9).

тӳрре кӳр

обьяснять, толковать правильно. Расск. Çав çамрăк ача пире тĕлĕксене пит тӳрре кӳрсе каласа парсаччĕ. Тӳрре кăлар, оправдать.

тӳрккес

упрямый, ,,противящийся всему общему“. Завражн. Пит тӳрккес этем (ача). Синъ­ял-Покр. Тӳрккес, упрямый. N. Тӳрккес — отвечает коротко, не желая разговаривать. Икково. Вăл пит тӳрккес. Он человек, не стесняющийся в выражениях (жарит напрямки, „на прямые денежки“). Сам. 13. Вĕсен осса кайнă тӳрккес тарçисем çапа-çапа хуçнă пур шанчак вăйне. Чертаг. Тӳрккес — кĕввипала ĕçлесе çӳрет (в свое время, не торопится), çынпа калаçмаçть. Якейк. Тӳрккес тесе калаçма пĕлмен çынна калаççĕ (не умеет поддерживать разговор в обществе; туповатый, невеселый). Шорк. Тӳрккес.

тăван

(ты̆ван), родной (брат, сестра и пр.); родственник вообще. ПВЧ 101. Тăван тоти — пыл тути (йот çын тути — йон тути. Вомбу­-к). N. † Çӳлĕ кĕлет умĕнче шăнтăм, тăван, кĕрĕкне пар. Автан авăтать, тул çутăлать, каяп, савни, аллăна пар. Пазух. Эп килмĕттĕм, тăван, ай, çак киле, анчах пĕрле ӳснĕ те тантăшсем. Изамб. Т. Тăван çичĕ ютран усал тенине илтмен-им? Алешк. † Шурă тăван кăвак куçлă пултăр, куçран куçа пăхсан йăл култăр. Толст. Вăрманта икĕ пĕр тăван пур. Бреняш. учит. Ама-çурин валĕ валеçнĕ чух ютран тăваншăн алли кĕске, хăйĕнчен тăваншăн алли вăрăм. N. Ютă тăвантан хытă çыртать. (Послов.). Бел. Гора. Эпир сана, Маруçинка, тăвантан йăхăрăпăр. Собр. † Уçрăм-пăхрăм алкине, тăватă тăвансем лараççĕ. Ib. † Эпир килетпĕр çак килле, тăвантан тăвана шыраса. ПВЧ. † Эс таçтаччĕ, тăван, эп таçтаччĕ, явăçтарчĕ телей пĕр çĕре. Хора-к. Тăван тăвар тути калать. Юрк. Чӳнтертен тăван Иван çуралнă. Унтан тăван виçĕ ывăл пулнă. В. С. Разум. КЧП. Эх, тăванăм, эсĕ те çав ĕçе тунă пулмалла. Юрк. † Кайăк хурсем пыраççĕ картипе, кукăртан кукăра шыраса; эпир те килетпĕр çак киле, тăвантан тăвана шыраса. Ib. Ютран тăван, чужой человек; хамăртан тăван, свой человек. Ib. † Хамăртан тăван килсен, кукку çунатне сарса ярат. Ib. Çĕрккĕ тăван çĕр çулта, паян тăван пин çулта; çуллĕн вĕçен, çĕрĕн кусан, кутăн шăван, уранăн утан — пурсăмăр та çак хăта патне сăра ĕçме туя килтĕмĕр. (Такмак). Ст. Шаймурз. Эпир тăхăррăн пĕр тăван-тăр, теççĕ. Ib. † Эпирех те килтĕмĕр çак киле, тăванăн тăвана шыраса. Ib. Кăсене илме килнĕ кĕçĕн тăванĕ пилĕк тĕле пиллĕк сурат. Алешк.-Сапл. † Аппа, шăл урайне тасарах, пăхсан шур кĕленчен курăнтăр; тăван тусан, ту юлташна матурне, куçран куçа пăхсан йăл култăр. Сред. Юм. Тăван атте-анне, родные отец и мать. Ib. Тăван пиччĕш, родной старший брат. Якейк. † Йот çын тăвань (чужие) пырсассăн, яшка çупа пĕçереç; хамăр тăван пырсассăн, сив çупала пĕçереç. N. Вĕсем пĕр тăван, они сестры. N. Сысман пăх кута çыпçăнмасть; хăвăнтан тăван мар ача пĕрле пурăнмасть. (Послов.). Городище Б. Санпа пĕр тăвансем миçе? Сколько у тебя братьев и сестер? ЧС. Эпир хам тăванпа, Хветĕрпе, асаттене пĕрте юратмастпăрччĕ. БАБ. Ытти тăвансем пек çулталăк çурăра утакан пулас вырăнне, çичĕ çултан тин утакан пултăм. Юрк. Вăл халĕ сирĕн тăванăр мар, сирĕнпе те, пирĕнпĕ тĕ чăвашла калаçмаст. N. Атте хапхи тăпсине шăтрĕ-тухрĕ пĕр хурăн; çав хурăна кăçалхи çул касмасан: ĕмĕр ларĕ, тетĕр пуль; пирĕн атте-анне тăван хĕрне паянхи кун памасан: ĕмĕр ларĕ, терĕр пуль. (Хĕр йĕри). ЙФН. Пурçăн туттăр айĕ çине ылтăн кукку килсе ларчĕ. Хамран тăван килчĕ те, саркаланса авăттăрĕ; ютран тăван килчĕ те, пăчăрăна-пăчăрăна авăтрĕ. ЧП. Пирĕн аттен тăван хĕрĕ. КС. Юратнă тăванăм! Мĕншĕн эсĕ мана кăçал питĕ тунсăхлаттартăн? Эпĕ санăн çыруна кăçал хĕлĕпех чунтан кĕтрĕм. (Письмо к брату). Альш. † Эсĕ чĕнтĕн, тăванăм, эп чĕнмерĕм, çиленсе мар, тăванăм, вăтанса. Ib. Ĕнтĕ пĕр тăванăмăрсем, çунатăмсем, килĕре те килсессĕн, чысăр пур. N. † Тăван курки тăваткăл. || Рожденный. N. Ай-ай, куккук, чăпар куккук! Хамăртан тăван килсессĕн, мăйне пăрса лараят; ютран тăван килсессĕн, мăйне тăсса авăтать. ЧС. Ялан сутăн илнисем вилетчĕç, килте тăванĕсем вилместчĕç (лошади). СТИК. Ун ачи хăнтен тăван мар вĕт. Его сын не родной. Собр. Пирĕн аттерен тăван хĕрĕ. Ib. † Çӳлте вылят хурт амĕш, хăйĕнчен тăван çӳрисене уйрасшăн мар-и у? Ай пиччеçĕм, пичче, хăвăнтан тăван хĕруна епле уйăрса ярăн-ши? МД. Тăван атте, тăван аппа. N. Вĕсем икĕшĕ (медведь и попадья) пурăннă, тет, упаран тăван ача пулнă (у нее), тет. (Из сказки). Юрк. † Савнă тăванăм, хура куç, асăнат-ши, асăнмаст-ши асне килнĕ вăхăтра.

тăварлă

соленый. N. Хăш чухне вăл 18 çулхи ача, пат пĕчченскер, аптăранипе тăварлă куççулĕ те юхтаркаланă. Шурăм-п. Пĕтерсен, амăшĕ çăл кутне тăварлă шыв сапма хушнă (для умилостивления божества колодца). Вомбу-к. Тăварлă хăяр.

тăватă

(ты̆вады̆), четыре. Употр. как определение. Виçĕ. пус. 10. Çав тăватă уйрăм япаласем ак çаксем: азот, фосфăр, кали, кальци. N. Утă полмарĕ кăçал, тăватă орапа анчах полчĕ. N. Тăватă пус, четыре копейки. N. Ку ача тăватă кĕтеслĕ çанталăка сарăлтăр. (Ача çурални).

тăваттăшĕ

четверо из них. || Четвертый, четырехлетний. N. Тăваттăшĕнчи ача — 1) четырехлетний ребенок. 2) четвертый ребенок.

-тăк

частица, соответствующая русскому так. Якейк. Ак ача-тăк ача! Вот молодец! Ib. Ак лаша-тăк лаша! Вот лошадь так лошадь! || Если. Чотай. † Атя, хонь старик, с(ă)ра ĕçме, полштох эреке чиксе пыр, окçу çок-тăк арăмна сот. Якейк. † Полас, полас, поласах; полас мар-тăк, порнас мар, çак ял хĕрпе калаçас мар. Сунт. Ну, Якур, каяс-тăк каяр. Йӳç. такăнт. 5. Каяс-тăк каяс, кĕтеççĕ пулĕ. Альш. Пĕр-ик хăлаç алтса антăн-тăк, шыв тухат вара.

тăлă вăрламалла

или тăлăлла, назв. игры. Якейк. Тăлă вăрламалла (на кормёжке). Ачасам чăрпуççисене тăратса, чăрпуççи çине чаппансам витсе, чаппансене ӳкесрен шăлпа çыртса, аллисене чăрпуççи айне туса карталанса лараççĕ. Карташне пĕр ача (йопа) кĕрсе ларать. Йĕри-тавра чаппан çыртса ларакан ачасенчен пĕри валтанах хатьăрласа хонă тăлăпа варĕнче ларакан ачая (йопая) çапать те, тăллине е хăй чаппан айне тăвать, е тепĕр ачая парать. Йопа тăлă шырама пуçлать. Тăллине кам айĕнчен топать, çав йопа полать; вăл тăла шыранă хошăра тепри ăна çапса та илет. Çав вăхăтра тăлли чăрпуççи айĕнчех çӳрет. СТИК. Тăлăлла, особая игра. Играют на кормежках. Садятся кругом 6—7 человек, одного ставят на середину. Ноги покрывают кафтанамн, колени поднимают, и это пустое место между коленями и землею служит тайной передачей веревки. Человек, стоящий в середине, должен найти эту веревку. В чьих руках он найдет, тот становится на середину, но только до этого ему здорово достается.

тăлăх

(ты̆лы̆х), сирота. N. Пĕр пӳрт тăлăх юлчĕ ĕнтĕ усен, инке хăй пĕр тĕреклĕ мар. Б. Олг. Эп аттирен йолтăм тăлăх, атти-апия астумастăп, пичепе иккĕн тăлăх çитĕнсе мочи панче. Орау. Вăл тăлăх. Он сирота. Т. Григорьева. Тăлăхăн хырăмĕ пысăк, теççĕ. (Послов.). N. Тăлăхăн алли вăрăм, теççĕ (т. е. все его считают виновным. (Послов.). N. † Аслă улăх витĕр эп çӳрерĕм, пĕр çул ӳснĕ хулла хуçмарăм; хура халăх витер эп çӳрерĕм, тăлăх ача çӳçне туртмарăм. || Сиротство. N. Халĕ ĕнтĕ тăлăхран çитĕннĕ çын сăпаççипе калать: тав-та-пуç ăна пире тасатса, пыйтă-шăркана пăхса янăшăн, тет. N. Анчах пирĕн те ача-пăчана çапла тăлăха прахса хăварас марччĕ. || Сиротливый. N. Тăлăх чунăмсем. N. Эпир тăлăх пурăнăçа хирĕç. || Орау. Тăлăх пушăт начар, урлă пушăт тума юрас çук.

тăлăх посни

назв. болезни. Орау. Ача-пча, тăлăха юлсан, ӳсеймаçть те, пĕчĕккех пулать, ашшĕ-амăш пысăк пулсан та вара: ăна тăлăх пуснă, çампа пĕчĕккĕ, тиççĕ. Изванк. Тухса каяччен (т. е. хоронить), хамăр ачасене анне урлă (через мертвую) каçарчĕç; каçармасан: тăлăх пусать, çавăнпа тăлăх ачасем лутра пулаççĕ, теççĕ. Вил-йăли. Вилнĕ çынна çĕклесе тухиччен малтан унăн çамрăк ачисем тăлăха юлаççĕ пулсан, тăлăх ан пусартăр тесе, вилнĕ çын урлă каçараççĕ.

тăмпай

(ты̆мбаj), глупый, тупой (человек); дубина (брань). Кан. Тăмпай бӳрократсем. Рак. Ача-пăчана: е-е, тăмпай, ăна пĕлместĕн, теççĕ. Альш. Çавна та тăваймарăн-ам, тăмпай (чурбан)! Мĕн ĕçлеме кăна çуралнă-ши эс. СПВВ. ГЕ. Тăмпай — хыттăн çилленсе каланн. || Яз. имя мужч. Рекеев. Буинск. Тăмпай отец Чапăрлă, Кушкă, Чакăлтăм, Саркамăш и Чураппан — основателей деревень.

тăн

(ты̆н), ум; память; сознание. Изамб. Т. Панклеи. Йăван: ман çав хватярта чĕлĕм пор, çав чĕлĕмсĕр ман тăн кăримасть (не возбуждается ум), тет. Якейк. Вăсампа хăтланса ман тăн çĕтрĕ. У меня с ним голова скружилась. N. Поçăма тăн кĕрсессĕн, хорăн хоппи пек пĕрĕнтĕм. N. Манăн вăлсампа тăн çĕтнĕ ĕнтĕ. КС. Вăл ача-пăчана манăн тăн çĕттĕрĕ ĕнтĕ (замаялся). N. Çапла пурăннипе ăçтан тăн кĕрĕ вĕсене. Где им стать понимающими при такой жизни. Кама З. Тăн тухрĕ санпала, явăл. Календ. 1907. Ц.-приходский школăсем, вĕрентсе уçăлтарас вырăнне, ачасене тăнтан яратьчĕç. Ала 96. Тата сыснасемпе сысна йăвинче выртса пурăнтăм, нимĕн тăнĕ те пулмарĕ. Ала 98°. Каран чĕлĕм чĕртсе тортрăм, тит те, çăпата олăштарса сыртăм, тит, çантах тăн çавăрнса килчĕ, тит. Тăн çохалса кайсан, ялан çăпата олăштарса сырас полать, тит. Тораево. Иван тĕттĕм çĕрте (во мраке), выртрĕ-выртрĕ, тет те, тăн кĕрчĕ, тет, ăна (пришел в себя). Якейк. Яланах тăнпа калаçмаçть вăл (иногда порет вздор). N. Толчок ăрамĕнче пĕр Кĕркури ятлă, тăнран ӳксе выртакан çын выртнă. N. Ним тăн та çук, çырнă çĕртех улăшса каяп. Янтик. Ман тăн çук, пулмас манран вĕренсе. Якейк. Ма эс вăл сăвва халь пĕлместĕн? Пасăр лайăх калаттăнччĕ-çке? — Тăн саланса кар, аса килмест. Йӳç. такăнт. 50. Манăн ăçтан пурне те ырă туса çитерес? Унта-кунта чупкаласах тăн тухать. || Дух. Хурамал. Пит япшар, тăнне çавраймасăр калаçать.

тăнкăркка

(ты̆ҥгы̆ркка), крепкий; глупый. Ст. Чек. Ку ача тăнкăрккарах (глупый). Ib. Тăнкăркка тунă вĕт ача. Ib. Ку урапа тăнкăркка.

тăп-тăп

подр. стуку копыт. N. † Тăп-тăп тăвать халĕ çак турă ут, сарăлнă-тăр çавăн чĕрнисем (стук копыт, мягкий, на месте, а не на ходу). Альш. † Тăп-тăп кăна тăп-тăп турă ут: сарăлнă-тăр унăн чĕрнисем. Чураль-к. † Тап-тăп тăпиçăм, тăпи ура хуçăкçăм, пиçен-таçан курăкçăм, курăк çине пусимăп. (Пыл хурчĕ). || Удобно. N. Халĕ кĕнекесене тыткалама тăп-тăп, вĕсем нумай чăрмантармаççĕ. Ун чухне уйрăм-уйрăм тир татăкĕсем çине çырнă, хальхи пек хут çине пуçтарса ӳкерме пĕлмен. || Нежно, осторожно, бережно. Сборн. по мед. Ача вилĕ пек çуралсассăн, ăна кăкăрĕ çине, хырăмĕ çине сивĕ шыв пĕрĕхсе, е алăпа тăп-тăп пускаласа чĕртеççĕ. Букв. 1904. Лашисене пырса аллипе тăп-тăп савса ачашласа каланă. Альш. † Тăп-тăп тытса савнă чух (когда ты меня ласкал, бережно держа в руках), ытараймарăн, аттеçĕм. (Хĕр йĕрри). Ib. † Чупса-чупса çӳренĕ чух, тăп-тăп тытса çӳренĕ чух, тăп-тăп тытса савнă чух, ытарасла марччĕ, аттеçĕм: халĕ епле ытарăн-ши? (Хĕр йĕрри). Сред. Юм. Ашшĕ ачине тăп-тăп савать (тихий удар руками). || Крепко. N. Пĕр йĕрке кирпĕч сарлакарах хурса тухса, ун çине пĕрене хурас пулать, вăл вара кирпĕчсене тăп-тăп тытса тăрать. || Аккуратно; бережно. Сред. Юм. Ута хол айĕнче пит тăп-тăп тытса кайрĕ (собрал хорошо и не сорил). Ачач 49. Хăйне таса та, тăп-тăп тытнăшăн ытараймасть ăна. Кан. Шур çип кĕпи çĕлетрĕм, клетке тăп-тăп тăмашкăн. N. Окçа-тенке тăп-тăпрах тытса осрăр. Деньги держите поаккуратнее. Слеп. Тыткалама тăп-тăпрах тăп-тăп япала (çĕмĕрĕлмест). Çутт. 19. Анне кĕлтисем тăп-тăп, пурте пĕр пек, илемлĕ. N. Апла-капла — саррине, уна-куна — хурине, тăп-тăп яшă пĕвлине. НИП. Тăп-тăп çын, аккуратный. N. Пурăнăçа тăп-тăп тытаççĕ. КС. Вĕсем тăп-тăп пурăнаççĕ (без лишних расходов и пр.). N. Тăп-тăп пурăнма тăрăшăр. Ачач 90. Елĕк ялан шухăшлăрах, тăп-тăпрах çӳрекен ача халь хăйне валли сасартăк урăх çул суйласа илет. || Аккуратный, опрятный, стройный. Пазух. Çак ялăн хĕрĕсем, тем чул тăп-тăп пулсан та, Тăрăн хĕрне çитес çук. Тюрл. Тăп-тăп = пĕчĕкĕрех. Ib. Тăп-тăп-тыткалама лайăх.

тăпăр-тăпăр

аккуратный, круглый, полный. СПВВ. МА. Ку пăру такой тăпăр-тăпăр-ха. Сред. Юм. Ко лаша пит тăпăр-тăпăр. (Пĕчик мăнтăр лашана тăпăр-тăпăр, теççĕ). Ib. Ко лашан копарчисĕм пит тăпăр-тăпăр. (Гов. о маленькой лошади, если она тучна). Бугульм. † Тăпăр-тăпăр тул кĕлти — пирĕн ача кĕлетки. || Аккуратно. Сред. Юм. Тăпăр-тăпăр çых. (Чипер тирпейлесе йохкаланмалла мар çых тессине калаççĕ). Ib. Килне-çôртне пит тăпăр-тăпăр пуçтарса лартнă.

тăр-пĕччен

совершенно один. Якейк. Шорк. Пасартан пирĕн ялсем пурте кайса пĕтнĕ, эпĕ тăр-пĕчченех тăрса юлнă. Кильд. Ача вара тăр-пĕчченех тăрса юлнă. Собр. Ача çуратсан, ăна тĕне кӳртсе, уйри тăр-пĕччен ларакан йăвăç патне илсе каяççĕ, унта хăйсем урăх ят хураççĕ, урăх ят хумасан, ача пурăнмаст, теççĕ. Ир. Сывл. З7. Тăрса юлан тăр-пĕччен.

тăр

(ты̆р, тŏр), вставать; стоять. N. Икĕ ура çине тăрса ӳкерттер. Çутт. 70. Икĕ ура тăрне тăрса йĕри-тавра пăхкалать. N. Хăвăр аппусампа портăпа тăрса вăрçнă. N. Чĕнмесĕр тăрать-тăрать те, мĕн те пулсан каласа хурать (вдруг скажет о том, что уже было). Могонин. Çавăн пек йĕрĕх те çынна тытать; йĕрĕх тĕлне тăрсан, е таптасан, е сурсан, вăл вара çав çынна кĕсен-çăпан чирĕпе асаплантарать. Чуратч. Ц. Вăл хапха патне тăчĕ те, каçчен те ниçта та каймарĕ, çантах тăчĕ. Якейк. Ĕçлен, мана кориччен, чăмăртанса выртнăччĕ; мана корсан, тăрса шăтăкне тарса кĕч. || Вставать с постели. N. Пуринчен иртерех тăратăп. Мы встаем с постели раньше всех. N. Вăл халь те çывăрса тăман. Орау. Эсир тăнă-и? Эсир тăтăр-и? Вы встали? Ib. Эсĕ тăнă иккен. Ты, оказывается, встал. Ib. Эс тăним? Разве ты встал уже? Оринино. Çывăрса тăрчĕ, кайса тăрчĕ. Орау. Хăна тăн(ă)-и? Встал ли гость? Регули З57. Эп килнĕ чох вăлсам порте тăнăччĕ. || Стоять (напр., о войске). N. Кайра тăратпăр. Мы стоим в тылу. || Задерживаться; воздерживаться. Шибач. † Лайăх арăм илес терĕм, хак хаклă. Хак хаклăшăн тăрмастăм(ччĕ), яшкĕрĕмрен хăрарăм. Б. Олг. Виç тенкĕшĕн ан тăр. Не спорь из-за трех рублей, не стой, не задерживай. Кореньков. Трапхим пуçĕ ĕçленĕ саплăкшăнах пит тăман (произн. тăмон), толькă онăн сăкмонĕ пиншак майлă чут полман. Яргейк. † Чемей çулĕ лакăмлă, çул усалтан тăрмастпăр, хĕр лайăхшăн тăрмастпăр; Чемей хĕрĕ пур çинче эпир арăмсăр пурăнас çук. N. Килте хĕрсем: питĕ мар-и(?) мĕн çамрăк, тесе, тармасчĕ полмала. || Стоять за кого (за что), заступаться, защищать. КС. Сутра маншăн пит хытă тăчĕ (заступался, защищал). || Происходить. N. Халĕ конта вăрçă выйлах тăрмаç. N. Вăрçă халĕ вуйлах тăрмаст. || Находиться где-либо; находиться в известном состоянии. N. Пĕр эрнерен ачанăн акăшĕ хăмăшлăха кайса пăхат та, шăмăсем çапла тăнинех курат. N. Унта кăкшăмпа (в кувшине) шыв ларнă (или: тăнă). N. Эпĕр вăрçăра ик уйăх тăтăмăр. Альш. Çуркунне шыв тăрат, çула та типмес (в болоте). Бес. чув. 14. Халĕ вăл вырăнта пĕр лачака анчах тăрать. N. Вăрçи-вăрçми тăратпăр. N. Вăл унта яланах пĕр пек, пĕр чарăнмасăр тăрать (холера). Календ. 1906. Унта ир пулнă чухне пирĕн çĕрле тăрать. О сохр. здор. Вара шыв тăми пулса курăксем çĕрмен те, тин сивĕ чир пĕтнĕ. Бугульм. † Хранцусски тутăр виç панулми, эрне тăчĕ арчара. Н. Карм. † Сĕтел çинче тăракан, ай, хăпарту, пăрирен мар-ĕçке, тулăран. Регули 20. Ĕçлемесĕр виç кон тăрать çак кĕпе. || Висеть (о кнуте). || Храниться. N. Клетре тырсем мĕле тăраççĕ? О сохр. здор. Кĕççе (войлок) таса тăтăр тесе, ăна пиртен çĕленĕ пит тăхăнтарас пулать. || Сидеть (об одежде, белье). Якейк. Ман кĕпе лайăх тăрать-и, пăх-ха. || Служить, находиться, состоять в должности. Альш. Вĕсем пĕр çул кăна тăнă. Бес. чув. 4. Малтан вăрман улпучĕ патĕнче виçĕ çул тăрса ирттернĕ. N. Хăшĕ халĕ вĕрентекен пулса тăраççĕ, хăшĕ тата урăх ĕçре тăраççĕ. N. Чиркӳ старастинче тăрасси темĕнех мар. || Быть в ожидании чего-либо. Тюрл. Пирĕн атте аппăшин хĕрне çураçнăччĕ те, туй тăвасшăн тăратьчĕç. || Держаться (в памяти). N. † Ах аттеçĕм, аннеçĕм, нуммай чĕркĕр çинче вылятрăр, халь те тăрат чĕре варринче. || Находиться в чем. ЧП. Мĕн пур кил ун пуçĕнче тăрат. N. Çав кӳкĕрт шăршипе пӳрт ăш-чиккинчи пĕрене çурăксенче тăракан чирсем пĕтеççĕ. || Стоить. N. Унта кайма тенкĕ тăрать. N. Вĕсен пĕр тумтирĕ те хăшшĕн пирĕн çурт хакне тăракан пур. N. Сирĕнпе пĕр сехет курса калаçни пĕр ĕмĕре тăратьчĕ. N. Эсĕ çăкăрăн пĕр пĕрчине тăмастăн, вĕт, теççĕ. N. Укçа пĕр тенки пĕр пуса тăман вăхăт килĕ. N. Пĕр-икĕ сăмах çырсан та, çĕр сăмаха тăрать. N. Ку япала нимĕне те тăмас (ничего не стоит). N. Мĕн чухлĕ тăрат? Перев. Мансăр пуçне эсир ниме те тăмастăр. Регули 104. Çав кĕпе ĕçлесси те пĕр сом тăрать. Ib. 133. Çав кĕпе ĕçлеме пĕр сом тăрать. Хурамал. Кунта этем ячĕ мĕн пурĕ иккĕ, а эсир виççĕн, виçĕ этем те манăн пĕр чурама тăмаç, тет. Чĕр. чун. яп. й.-к. пур. 11. Анчах шыраса вăхăт ирттерме тăрать-и? — Тăмасть. N. Эсир пурсăр та нимĕне тăмастăр. Чинер. Манăн 25 тенкĕ укçа 25 пуса та тамарĕ пулас (не оценили посылки). N. Мана кĕнеке вуласси те мĕн тăрать (= паха). Юрк. Старасти те ăна хирĕç, аллипе умĕнчи çуртисем çине тăсса кăтартса: кăсем акă икшер пус тăраççĕ, кăсем виçшер пус, кăсем пилĕкшер пус, аккусем тата, шултăрараххисем, вуншар пус тăраççĕ, тесе каласа парат. N. Хамăр ăслă, ыттисенчен кая пулмасан, çын мăшкăланни мĕне тăрать вăл? N. Нумаях та пулмаст, вăл 50 миллион кивсен илчĕ. Анчах вăл укçа нимĕн те тăмаст: 2З кĕпĕрне çыннине выçă вилесрен хăтарас тесен, темиçе миллион тенкĕ кирлĕ. ТХКА 48. Пирĕн лаши виççĕ, хăлхи улттă, хӳри виççĕ, виç лаша чунĕ пулин те, пĕр лайăх лашана тăмаççĕ вĕсем, тесе пуплетчĕ пирĕн атте. || Стоять в цене. Кан. Тыр-пул, апат-çимĕç хаксем çапла тăчĕç. || Стоять твердо, настаивать. N. Вăл туртма пăрахас тесен те, час пăрахаймасть. Хăй сăмахĕ çине тăракан çын анчах пăрахма пултарать. N. Эппин сăмахăр çине тăма тăрăшăр (держите слово). || Стоять (о погоде. Здесь „тăр“ иногда не переводится). N. Кун сивĕ тăрат. День холодный. N. Кунсем пĕр май сивĕ тăраççĕ. N. Çанталăк мĕнле тăрат? Какова погода? Якейк. Ай, халь авăн илме çанталăк уяр тăрать (ясная погода). Букв. 1908. Çанталăк ăшă тăнă. Толст. Çĕр çинче çанталăк пур тĕлте те пĕр пек тăмасть (не везде одинаковая погода). || Продолжаться. Панклеи. Тĕтре тăрчĕ (продолжался) тăватă кун. Кан. Çĕр чĕтрени 30 çекунлă тăнине пĕлетпĕр. Ib. Выставккă сентябĕрĕн 29-мĕшĕнче уçăлса октябĕрĕн 1-мĕшĕччен тăрать. Толст. Вăл вырăнта çу виçĕ уйăх анчах пулать, ытти вăхăтра пĕр маях хĕл тăрать. || Держаться на чем. Орау. Пӳрт çийĕ юпасам çинче тăрать те, пит начар, кĕç-вĕç ӳкес пек туйăнать. Крыша держится на столбах плохо. || Удержаться. Бгтр. Пылчăкĕ тăмарĕ, тет те, шыв киле çитиччен пĕтĕмпех юхса тухрĕ, тет. Грязь не удержалась (в решете), и вся вода вытекла. ЙФН. † Ырă çурт çинче юр выртмасть, пирĕн пуç çинче çӳç тăмасть. (Салтак юрри). N. Хăвăнта тăман сăмах çынта тăмасть. (Послов.). Якейк. Эпĕр туйя кайнă чох хĕр аллинче çĕрĕ тăмаçть (т. е. на время отдают парням ехать на свадьбу). || Приниматься, начинать. Скотолеч. 17. Анчах пĕрре сĕрме тăрсанах, пĕтĕм лашана сĕрме юрамасть (нельзя в один прием, сразу протирать всю лошадь). N. Килте хут пĕлекен те çук; писме çыртарма тăрсан та, виçĕ-тăватă киле çитес пулать. N. Письмо çырма тăрсан та, темиçе начальник чĕнеççĕ (зовут, т. е. не дают покоя): Гурянăв та Гурянăв, тесе. N. Çам пек çырма лараччин, çырмали питĕ нăмай пекчĕ, çырма тăрсан.. пурне те манса пĕтрăм. Ачач 25. Кунĕ уяр, ăшă. Хĕвел пăхать Тумла юхма тăрасшăн. Ib. 53. Алăкран кĕнĕ чух такăнма тăчĕ. N. Çисен, пуçах пуçтарма тăнă вăл. || Собираться. Толст. Çуртана сӳнтерес тесе тăраттăм ĕнтĕ, сасартăках темĕскер çыртнине сисех кайрăм. Б. Олг. Эп онтан кайма тăртăм, вăл каларĕ: çарăн-çарăн, паратăп, паратăп, ик кĕренке вонçиччех, тет. Турх. Вĕлерме тăнă вăхăтра... Чăв. й. пур. 9. Хăй çынна япала парса пулăшса тăрсан та, çапах çынсене нимĕнпе те кӳрентермен. || Пытаться (сделать что-либо), намереваться.N. Пурăнма йывăр пирки çак хĕрача темиçе хутчен те çакăнма, çăла сиксе вилме тăнă. Пир. Ял. Çакăнса вилме тăнă. Ст. Шаймурз. Катма тăтăм, шăл витмерĕ (орехи). В. Олг. Салтакне касса пăрахма тăрчĕç: чăсатăн, тесе. Кан. Хăйĕн малтанхи арăмĕ патне револьвĕрпе пырса кĕрсе, арăмĕнчен япаласем илсе тухма тăнă. || Задерживаться. N. Анчах нуммаях ан тăр, часрах тупса кил вăлсене! — Юрĕ, нуммай тăратмăп, тупса килĕп эпĕ. ЧП. Нуммай тăмăпăр, час кайăпăр. Юрк. Нуммай та тăмаст, калле çаврăнса тухат та: кĕтсе тăрăр, час тухĕ, тет. N. Нумай тăмастăп калах яратăп (письмо). О земл. Сӳрене пăртак тăрарах тепĕр хут тусан, эпир усă куратпăр. || Ждать, подождать, потерпеть. N. Тархасшăн пăртак тăр, чăт. N. Вăл ĕлĕкхи пекех, нимĕн те тăваймĕ тесе, тăрса пулмаст. ЧП. Çичĕ кун та ан тăр, килсе тăр. Альш. † Эрнен хушши ултă кун. Эрне ан тăр, тăванăм, пырах тăр. || Относиться к кому. N. Бюрократия тесе чиновниксене пурне те, вĕсем халăха мĕнле тăнине калаççĕ. || Считаться за кем. Капк. Хут çинче унăн хваттерĕ Сĕнтĕр-вăрринче учитĕлницăра пурнакан акăшĕ çийĕнче тăрать. || Иметь желание. О сохр. здор. Унăн ĕçлесси килмест, яланах выртасшăнах тăрать (при лихорадке). N. Нихăçан та ӳпкелешмеççĕ, çынна хирĕç усал сăмах калаçмаççĕ, никама та усал тăвасшăн тăмаççĕ. || Быть готовым. N. Парас пек тăр. Н. Седяк. Тилĕ çăхана тытрĕ, тет те, çиме тăрат, тет. || Побывать. ЧС. Эпĕ пиччесем патĕнче пăртак тăтăм-тăтăм та, ăйхă киле пуçларĕ. || Бывать, находиться. N. Çавăнпа ăсен укçисем темĕн чухлĕ çĕлесен те, алра тăмас, тет. О сохр. здор. Çĕр нӳрлĕ тăмасть (не бывает сырою, на горе). Ст. Ганьк. Çĕлен сăхсан, выльăх та, этем те шыçăнса каят, ун шыççи хытă тăрат. Ходар. Хурал пӳртĕнче хай кăнтăрла çын питех тăмаçть. || Оставаться целым, находиться в целости и сохранности. Пухтел. Çăнăх та тăмас. ЧС. Лаша умĕнчи çиме çаплах тăрат: пĕртте иксĕлмен. N. Хăйсем сывă-и, çӳреççĕ-и, выльăх-чĕрлĕхсем тĕрĕс-тĕкĕл тăраççĕ-и? || Принадлежать. Кан. Эсеккасси ялăн çĕрĕ çинче тăватă ял çинче тăракан халăх вăрманĕ пур. || Взлетать. || Следовать. N. Манăн сăмах çине тăр. || Восстать. N. Хирĕç тăр. || Жить, обитать, здравствовать. N. Вăл ман патра тăрать. Календ. 1904 Праçшкре те кӳрше кайса килетĕп те, вара кунĕпе килте тăратăп, тет. N. Нумаях та тăмăн, çуркунне пулĕ, унтан çу та çитĕ. Алешк.-Сапл. Сыва тăратна? тесе салам яр. Альш. Унтан тата: ят улăштармасан ача тăмас, тенĕ. Çавăнпа улăштарнă (прежние чуваши). Хăшĕ-хăшĕ ачи начар ӳссессĕн: ятне улăштарас, теççĕ. N. Епле шухăшпа тăратăр, мĕн шухăшлатăр, мĕн калаçаççĕ сирĕн ялта? тетĕп. Альш. Çăммисем: ĕлĕк пит аван тăраттăмăр, тет. Бес. чув. З. Сывă тăратăн-и, ачусем мĕнле пурăнаççĕ, выльăхусем мĕнле тăраççĕ, тесе ыйта пуçларĕ. Сборн. по мед. Ачасене туртса илтĕн пиртен, киле пымаççĕ, кунтах тăрасшăн. С. Айб. † Нумай пĕтет, сахал çитет, пĕрле тăнине мĕн çитет. N. Акă нумаях та тăмăпăр — салтак пулăпăр. Кан. Пĕр çынпа. Çавнашкал ĕçпе тăнăскерпе, лав çине ларса тухса вĕçтерет. N. Санран çыру илмесĕр пилĕк уйăх тăтăмăр. || Не переводится при „пек“ N. Тăвансем тăраççĕ йĕрес пек. N. Çăмăр çăвасшăн. Ун чухне çăмăр çăвас пекех тăратьчĕ (собирается дождь). || Употребляется в качестве вспомогат. глагола. N. Кайса тăратпăр, укçа çук. Мы ходили туда, но там (всё) нет денег. N. Эсĕ пирĕн пата кайкаласа тăр. N. Каймасăр-килмесĕр ан тăрăр. Захаживайте почаще. N. Пичче, ан çилен, эпир ярсах тăнă, çитмеç апла сан пата. N. Хĕветĕре эрнере пĕре курах тăрап. В. Олг. Халь çисе тăримест вăл, каймалла. ЧС. Кăнтăрлачченех киле кайса тăраймăпăр-ха, çак керемет çеремне кăшт та пулш сухалар. N. Вăл çапла каласа тăнă чухнех... СЧЧ. Ну, кусем чăнах та пăрахса тăраççĕ ĕнтĕ (совсем вот кажется готовы бросить языческие молитвы). Пĕри-пĕри чирлесенех, хай-ĕскерсем нуккă чӳк тума тапратаççĕ, чăтса кăна тăр. Трень-к. Вĕсем уя тухса тăратьчĕç те, пире кĕтетчĕç. N. Шăтăк алтса тăчĕ те, алтса çитерсен, хатĕрленĕ шăтăкне хăех кĕрсе ӳкрĕ. N. Аттеçĕм, аннеçĕм, хуран тулли аш çакса: пиçе тăтăр, терĕр пуль; хĕрĕре аякка парса: йĕре тăтăр, терĕр пулĕ. Юрк. Эпĕ килте ĕçлемесен те, кашни уйăхра эпĕ сире укçа ярса тăтăм. Истор. Ăна хирĕç янă çар чарса тăрайман, пĕр май чакса пынă. N. Ман короле çын ирĕкне тивес çук, юсах тăрсан, нихăçан та вилес çук. N. Камăн та пулса сасартăк сиен пулса тăрсан анчах хăй тума пулнă ĕçе тăваймасть. N. Ăна курасшăн çĕмĕрт йывăççи çине улăхса тăнă. N. Унччен те пулман, сут тавраш çитсе те тăнă. N. Çав вилнĕ çын ӳчĕ типсе хытса тăнă, ун пек кĕлеткене мумия теççĕ. N. Çак йĕрке тăрăх акă мĕн пулса тăнă. Юрк. Çав сăмаха илтсен, хай çыннăн вăтантарас вырăнне, ирĕксĕрех ăна мулпа пулăшас пулса тăнă. Ивановка. Шкулта эпир пынă çĕре урăх ачасем те нумай пухăнса тăнă. Сред. Юм. Нăмай шохăшласа тăрса полмас. Долго раздумывать нечего (нельзя). Изамб. Т. Салтака кайсан, килтен укçа ыйтас вырăнне, хăй ярса тăчĕ. Алших. И, Сĕве-тĕр, Сĕве-тĕр, Сĕве тăрăх хӳме-тĕр; аршăн-аршăн пĕвĕм-тĕр, ылттăн ука çӳçĕм-тĕр, кĕмĕл черкке куçăм-тăр, йăлтăраса тăрат-тăр; ай-хай чунçăм, вăйçăм, янăраса тăрат-тăр. Чăв. юм. 1919 ç. 11. Ука çӳç тыткаламалла та мар: хускаланса, ваткаланса çеç тăрать. Шăна чир. сар. 18. Çимелли япалисене пĕр маях витсе тăрать. Чураль-к. † Çинçе урама хыпар яртăм, хĕрсем тухса тăрмалла; хĕрсем тухнă, ачисем тухман, ачисем тухнă, эпир мар. Орау. Пĕр-пĕринпе тавлашса тăмастăр-и? Истор. Час-часах тата монахсем тăвас ĕçе вĕсене хушса тăриччен хăй тăва-тăва пăрахнă. N. Çынсемпе çапăçса алли-урисене амантса пăрахаççĕ. || Употребляется в чувашизмах. Букв. 1904. Савăннипе пĕртте туйман, хĕвел каçалана кайнă-тăнă. Ib. Инкек çине инкекех тата: çав вăхăтрах ун ури салтăннă-тăнă. Ib. Унтан хайхи вăрăм-туна эрешмен картине çакланать-тăрать. Альш. Пĕр-пĕр улпут тавраш виç-тăватă лашапа кӳме кӳлсе, хăнкăртаттарса иртсе каят-и, вăкăр кĕтĕвĕсем хăваласа каяççĕ-и, унта мĕн те пулсан курах-тăран: ахаль иртмес пĕртте вăхăт. Ib. Вăрманта çул такăр, тӳрем. Ниçта çырмана-мĕне анса-туса тăмалла мар пирти пек. Сред. Юм. Калах тăран-ха эс она, пăртак тăрсан каллах манса каять. Все ему сказываешь, а он немного погодя опять все забывает. N. Унăн тавлашасси, чĕлхепе çĕнтересси анчах киле тăрать. Собр. Хăни килех тăрат, кĕççи сарлах тăрат. (Пӳрт улăхтарни). N. Каç выртсатăма питĕ кансĕр: çанталăк сивĕ. Яжутк. Пирĕншĕн аттен ма макăрас, тăрас-кӳлес лаши пур. Скотолеч. 27. Тăнă çемĕн хытăрах кӳпĕнсе пырать.

тăран

то же, что тăракан, прич. наст. вр. от гл. тăр. Юрк. Хампа пĕрле тăран ача патне выляма кайрăм. Сред. Юм. Пĕр май кая-тăран çын тĕлне те пĕлмес-мĕн-çке о çын. Удивительно, что не знает, где дом такого человека, к которому часто ходит. Ib. Киле-тăран çын. Человек который часто ходит. Ib. Пĕле-тăран çынпа сăмахласан та сăмах килĕшет. Со знакомым человеком о чем-угодно можно поговорить. Ib. Кора-тăран çынах çапла олталать-çке ĕнтĕ. С человеком, с которым часто видимся, и тот обманывает. Ib. Илте-тăран япалана та манать-мĕн-çке о çын. Оказывается, человек забывает и то, что он часто слышит. Т. Григорьева. Тайăла тăран пуçа хĕç витмест, теççĕ. (Послов.).

тарса юл

оставаться, оставаться на месте. N. Шыв тулнă вăхăтра шывпа юхса килсе тăрса юлнă. Юрк. Çуеççи: Питтĕр куллинчи шыв юхса тухнă, пуллисем пурте типĕ çĕре тăрса юлнă, çавсене тиесе килме каятăп, тет те, Кирли хăй лашине хытăрах хăвала пуçлат, тет. Юрк. † Çунаçăм сулăнчĕ сулăнка, хамăр тăрса юлтăмăр сылтăма. ЙФН. † Икĕ алă тулли ултă туттăр, илес тенĕ хĕрĕн пурçăн туттăр, тăрса юлчĕ, курăнать. N. Ампар тăрса юлчĕ. Амбар (двухъэтажный) остался цел и невредим. Кан. Ун çемйи пĕр ĕне вĕçне анчах тăрса юлнă — килтисем выçлăхпа йăлтах çисе тасатнă. ПВЧ. 108. Савни лартнă ют хĕре, тăрса юлтăм алăка. Альш. Чассавни çумнерех ларакан пĕр килĕ юлат тăра (после пожара). Якейк. Эп пасара кайма тохсаччĕ; ман пушă киле тăнă-йолнă, пушă патне ирĕксĕрех каймалла полч. Орау. Кашни çул качча кайимасăр тăра-тăра юлать. N. † Сар-сар арча, сар арча, сăр çитмесĕр тăра юлчĕ. Ала 72. † Икĕ витрем симĕсчĕ, тăра юлчĕ çал патне; савнă ачам сар ача, тăра юлчĕ Ейпеçе. Шорк. Киле килме тапраннăччĕ, хупах умне пычĕ, тăрах юлчĕ, пымасть. Вышли было итти домой, подошел он к кабаку и остался, не идет. (Выражается неожиданность, недоумение по поводу факта). Шишк. Ах тантăшăм, Сантăркка, карчăк вурнех тăрса йолчĕ. Скотолеч. 17. Эмелне лайăхрах лутăркаса сĕрме кирлĕ, сахал сĕрсен çăмĕ çине тăрса юлать те, усси сахал пулать. ЧП. Лайăх ятăм тăра юлĕ ял çине. || Пропускать. Кан. Пĕр пухуран та тăрса юлар мар. || Лишиться. N. Çука юлса çак ху ларакан кĕççерен те тăрса юлăн. Юрк. Çав каçах кунăн хай ылханнă лашине кашкăр çурса тухать. Курăсăн, хай çын пĕр лашасăр тăрса юлать. Ĕç вăхăтĕнче суха çыннийĕ лашасăр тăрса юлни пит начар. N. Çорран тăрса йолтăм. Тим. † Романовски кăçатта хапсăнса, хура кăçатăсăр тăрса юлтăм. Кама 54. Пурте пĕлеççĕ, пĕлтĕр манăн лаша ӳкрĕ: алăсар тăрса юлтăм. || Запоздать. ППТ. Пирĕн ялăн çапла тăрса юлса, хăш çулне Питрав кунĕ, хăш çулне Питрав ыран тенĕ чухне тин тăваççĕ (т. е. уй чӳкĕ). N. † Тăрă шыв урлă каçнă чух тăрса юлас ан пулăр. Якейк. Паян эпĕр кĕтӳрен тăрса йолтăмăр (проспали стадо).

тăрак

привязчивый. СТИК. Ытла тăрак-çке эсĕ, пурин патне те çыпăçса çӳретĕн (привязываешься в действиях, о мужчине). || СПВВ. ЕХ. Тăрак — ухмахрах ача-пăча, вĕсем вăя тухсан, ытла ырă калаçса тăракансем патне пыраççĕ те, тĕрткелеççĕ, çапкалаççĕ.

тăран

(ты̆ран), наедаться досыта, насыщаться. Рак. Пĕр тăрансан, ача чулĕ те çиейместĕп, тесе каларĕ, тет, сĕтел хушшинчен тухсан, Микка арăмĕ. N. Пĕчĕк ача амăшин чĕччине ĕмсех тăранат. Изамб. Т. Ешке çисе те тăранмалла мар тутлă пулат. || Довольствоваться, кормиться, питаться. Изамб. Т. Акă хăш-хăш тĕлте улма пахчипех тăранса пурăнаççĕ. Сред. Юм. Çилпе тăранса порăнмас вит. Ветром не кормится ведь. || Юрк. Укçаран тăрана пĕлмерĕ. || Получать полное удовлетворенне. М. Сунч. Выляса тăран, наиграться. См. сулăн. Алших. † Çисе тăранайми çĕр-çырли курса тăранайми хамăр тăван. Юрк. Карташ шăлса тăраканни тутар, арăмĕпех пурăнат: вĕсемпе калаçса тăранаймастăп. N. Ярăнса (çӳресе, ишсе, вуласа) тăрантăр-и? Накатались ли вы? || Наглядеться (досыта). ЧП. Атте-анне пиртен тăранмасть. N. † Калаçса уйрăлми çичĕ ют, курса куç тăранми атте-анне. ЧП. Курса куç тăранми хамăр тăван. Образцы. Çуларăм пуçма, турарăм, куçăм тăранах курмарăм. N. Пирĕн тăван аякра, пĕрре курса куçăм тăранмарĕ. Ск. и пред. чув. 14. Унăн сăпатне амăшĕ пăхса тăранайман. N. Тăвантан тăван тăранни çук. || Быть довольным. N. Пуррипе тăранман çын (недовольный). || Получать жертвоприношения (о киреметях). Панклеи. Виçĕшне: Мăн киремете, Чĕне ту киремете, Поляртана пĕтĕм сорăм асăннă. Ыттисем ялăн-ялăн анчах тăранса порăннă. || Пресытиться. Изамб. Т. Эсĕ вăрçнине илтсе тăраннă ĕнтĕ (надоело). || Пропитаться, упитаться. Баран. 8. Çĕрĕ шывран тăранчĕ.

тăрат

(ты̆рат, тŏрат), заставить, позволить встать. N. Эпир чӳрече çине тăрăпăр.— Эп сире тăратăп. ТХКА 40. Атте, кĕсрене тăратса ярас тесе, пынă та, кĕсре сывламас та, тет. Ib. 42. Эпĕр те çуркунне аттепе иксĕмĕр хăла тьыхана тăрата-тăрата кантарса, майпе çавăтса, Пичаваш катине леçсе ятăмăр. || ЧС. Пӳртре тăратмаст (не позволяет мне быть в избе). || Остановить. N. Лашăна тăрат. Останови лошадь. Кан. Тпрр-ру!.. Тăрат, атте, çакăнта. Тип-çырма. Тăратăр-ха! Стойте-ка (говорят едущим на лошадях). Ала 13°. Çавă пăрахот пырса тăратсассăн, çакă ватă хуçа пăрахот çине кĕнĕ. || Держать в бездействии. N. Мĕн пур пек вăйна, ăсна ахаль ан тăрат,— телей тупма урăх май çук. || Продержать, дать существовать, N. Унăн йăхне ĕмĕр-ĕмĕрех тăратăп. || Держать. N. Тирпейлĕ арăм пӳртре çӳп-çап тăратмаçт. О сохр. здор. Çĕр ăшĕнче çĕрекен япаласене пĕртте тăратас пулмасть. Ib. Пĕр-пĕр тумтире тулта тăратсан, вăл ытти япаласем пекех сивĕнсе каять. Скотолеч. 19. Тутăрне улăштарса çыхнă чухне суранне кăшт та уçă тăратма юрамасть. Якейк. Çăмартая вĕрекен шу шăнче пилĕк минут тăратсан, пиçет. Ib. Çип çамçа хотсан, каткара вуник сахатран ытла тăратма йорамаçть. Юрк. Пиçекен ашĕсем чукунта тăратса тăраканнисем, вутпа çунса, ĕнек тути калаççĕ. N. Вăрă-хураха, пысăк арчана йывăç çине çакса, виличчен тăратнă. || Поднимать. N. Хăпартнă чох перĕн орапа тӳнсе карĕ, ăна эпĕр тăратрăмăр та, киле карăмăр. Ст. Шаймурз. Путнине кăларма хушнă, тупнине тăратма хушнă. Ib. Çӳлелле тăратат. Поднимает к верху (ногайку). N. Хайхи тарçă хулхисене тăратса, пурне те илтесчĕ тесе, шухăшласа ларнă. Халапсем. Унăн урисем çӳлелле тăратса тăраççĕ (торчат). || Будить, поднимать с постели. Пшкрт. Якейк. † Хамăр ялăн хĕрсене айне тӳшек сармалла, çине тăлăп витмелле, ачашласа тăратмалла. Качал. Хĕр тăратать-тăратать Йăвана, тăратса та тăмастĕ (не просыпается). || Ставить, поставить. Орау. Мĕшĕн лашисене пурте кунта тăратнă. Трхбл. Тăрат лашана. Поставь Лошадь. ЧС. Çавăнпа эпĕ насвуса тăратнă тĕле, ăна курма тесе, кайрăм. N. Пĕр çынсене тепĕрисем çине хирĕç тăратса вăрçтарса çӳренĕ. N. Вĕсен йĕри-тавра тĕкме тăратса çавăрăннă. Якейк. Тăратса тусан, чĕмел лайăх типет. Чĕмел тума пуçланă чох тват-пилĕк кĕлте тĕкĕштерсе тăра(та)ççĕ те, онтан çавăрса каяççĕ. Ib. Вăл чола выртарса хоман, тăратса хонă. || Назначить, поставить. N. Паян урăх санитара тăратрĕç ман вырна. || Представлять. N. Вăл çав çулнех округа хут тăратнă, 50 ача таран вĕрентмешкĕн. Кан. Хăйсем тĕллĕн кайса çĕр йышăнса килнисем çак каланă хутсенчен кайранхи икĕ хута анчах тăратмалла. || Доставлять, поставлять. Кан. Байков хаçатсене вăхăтра тăратмасть. Кильд. Ку çамрăк хуçа хĕрин (у невесты) мĕн çуккине вăл хăй тăратма пулнăю Ала 8°. Сирĕн мĕн çуккине эпĕ хам тăратăп, анчах эсир мана хăвăр хĕрĕре парăр. Якейк. Эп школа вотă тăрататăп. Я доставляю в школу дрова. Ib. Вăл пире аш тăратать. Он доставляет нам мясо. Ib. Вăл çар валли лаша тăратать. Он для армии поставляет лошадей. Янтик. Çар валли лаша тăратать вăл (поставляет лошадей для армии). Юрк. Пирĕн хура-халăхăн: çын вырăнне çын тăратас, тенĕ сăмах пур. N. Лаша вилчĕ, питĕ ан колян, çотăкăй (= всетаки) он вырне тăратрăмăр. || Задерживать. N. Çак хота (= çырăва) илсен, ан тăратăр, часрах ярăр. N. Пиçмине сирĕнтен илсен, пĕр сахат та тăратмарăм, кала ятăм часрах. N. Вăрçă выйлă пулсан, пире те нăмаях тратмаççĕ. N. Пиçмона авла (= алла) илсен, пĕр кун та ан тăрат (не медли ответом). N. Çырува ан тăрат, как çитсенех яр. || Оставлять. N. Нимĕн те таратмаççĕ (все тащут, воруют). N. Пĕр япала та таратмаст. || Поместить. Ст. Чек. Çулăха вутă тăратнă (поместили в „çулăх“). Янгильд. Çул каякан çын карĕ; анчах Микита патне аслати çитрĕ те, калать: ма тăратрăн эсĕ вăл çынна? Вăл этем мар, вăл осал, вăл мантан вăтăр çол мăшкăласа çӳрерĕ. || Построить. N. Вĕсен пӳрт-çурчĕсене салтаксем тăратнă. || Erigere (mentulam). || Употребляется в качестве вспомог. глагола. Орау. Пĕр çынна çил çӳлелле çĕклесе капан урлă каçарса тăратрĕ, тет. N. Ултă çула вbççĕмĕш ятташне пĕр кăлармасăр тăратма хупса хурать (запирает свою дочь).

тăратса ларт

поставить, посадить. Çĕнтерчĕ 47. Тăратса ларт-ха, Наçтаç! сывлăш тухмасть. || Построить, выстроить, ставить, поднимать. Орау. Çурт-йĕре питĕ лайăх тăратса лартрĕ вăл (воздвиг, построил). Сред. Юм. Пурте арран тăратса лартрăм. С трудом выстроил избу. Ib. Тăратса лартнă, подняли. Якейк. Ку ача плотнă çаклатнă полмалла: пĕр хĕлте арман тăратса лартрĕ.

тăрăх

(ты̆ры̆х, тŏрŏх), длина (полотна). Янш.-Норв. Пилĕк тăрăх шур пирĕпе виçĕ тăрăх улача пур. КС. Тăрăх, цельная холстина (пир тăрăхĕ). Слеп. Пĕр тăрăх пир (20—25 аршăн и 10 аршăн). Янтик. † Тăрăх-тăрăх шурă пир, тăрăхĕ вăрăм пулинччĕ. Чăвашсем 22. Вăл вара вĕсенчен виçшер тенкĕ укçа, пĕрер тăрăх пир илнĕ, пĕр четвĕрт эрех ĕçнĕ, тет. Султангул. † Тăрăх-тăрăх улача, касса пĕтмĕ, терĕр-им? Пĕвĕ ӳссе çитĕ те, ăсĕ кĕрсе çитĕ те, ĕмĕрне каймĕ, терĕр-им? N. Ун пуçĕнчен шухăшсем кумса пĕтернĕ тăрăха тĕрлеме пуçларĕç. Хăшĕ-ха ун чăн илемлĕ тĕрри? Ал. цв. 12. Аслă хĕрĕсем хăйсен пурçăн тăрăхĕ çине ылттăн кĕмĕлпе тĕрлекен ĕçĕсене пăрахса, ашшĕне хирĕç чупса тухаççĕ. Сред. Юм. Пир кăнтарăм; пир, тăла тĕртсе кăларсан: пĕр тăрăх тĕртсе кăлартăм, теççĕ. || Мера ниток? || Звено. N. Вăл вăкăр хапхаран кĕреймен, ăна çичĕ тăрăх хӳме сӳтсе картишне кӳртнĕ, тет. (Такмак). Тайба Б. † Ултă тăрăх хăмана утса тухса пулмарĕ. || Плаха. Орау. Виçĕ тăрăх вутă исе килтĕм (три плахи). N. Нимене çич лав карăмăр. Тăрăхине пĕтерсе килтĕмĕр, çатрака юлчĕ. Собр. † Тăрăх-тăрăх вут сыппи, ялан ĕне ури айĕнче. Орау. Тăрăх, полено трехаршинное. Ib. Пĕр тăрăх вутă парса ярăр-ха мана кивçен. || Полоса. Толст. Унтан ункăран унка пĕр вершук çитейми тимĕр тăрăх илнĕ. || Местность. КС. ЧС. Пĕрре пирĕн тăрăхра выльăх мурĕ пулчĕ. Кан. Ункă тăрăхĕнче ун пек пуян урăх çук та. N. Хамăр тăр(ă)хсам çок. Нет людей из нашей местности. || Продольный. Ст. Чек. † Пруххăртейĕн хыçĕнче тăрăх хăма çураççĕ. Собр. Уйра тăрăх пăта тăсăлса выртат. (Йăран). N. Тарăх та выртрăм, Елекка, урлă та выртрăм, Елекка, юраймарăм, Елекка. (Старинное изречение). || Употребляется в качестве послелога. Орау. Манахсам тăрăх çӳрерĕм, вырăн çук. Паян кĕпĕрне хуçи патне кайса пăхмăр-ши? Вырăнсăр юлап вĕт. Халь Пашалу тута патне кайса килем-ха. Час килеп. N. Çак çын ĕнтĕ, юмăç каланине манас мар тесе, çул тăрăхах (по всей дороге): пĕр пăт тух-и, çур пăт тух-и, пĕр пăт тух-и, çур пăт тух-и, тесе таварăнать, тет. Ал. цв. 7. Çав пусма тăрăх вăл патша çуртне кĕрет. N. Вĕсенчен хăшĕ министр патĕнче, унăн канцелярийĕсенче ĕçлеççĕ, хăшĕ пĕтĕм патшалăх тăрăх ĕçлеççĕ. Мошков. † Ула кушак, шур кушак ширшанта (шаршан та?) тăрăх (scr. торэх) кускалать; ача чнпер (çавă пур та), хĕрсен тăрăх кускалать. Регули 173. Вăл каланă тăрăх эп турăм. Ib. 1308. Порне тарăх волать. Япала тăрăх шотласа парăп. Ib. 1085. Вăл мана хĕнерĕ, эп çавăн тăрăх (çавăнпа) çилентĕм. Хăр. Паль. З2. Мăя тăрăх çăмăр шывĕ кайрĕ. Урмаево. Карчăкăн ывăлĕ сахат тăрăх мар, минут тăрăх çитĕнет, тет (рос). Туй. Хĕрĕ унта мар, хĕр туйĕ вăл вăхăтра çӳрет хурăнташсем тăрăх. Батыр. Ашшĕ тăрăх ывăлĕсем. По отцу и сыновья. (Послов.). Чăв. й. пур. 5°. Кĕнеке тăрăх хисеп турĕç (счет, вычисление). Сенг. Манран (надо мною) киле кайнă чух çул тăрăхах кулса пычĕç. Кан. Апат кĕренкке тăрăх пĕрле çитереççĕ. Ib. Ăна халăх яуррИсем тăрăх çырнă. N. Чăваш ялĕсем тăрăх çӳреме тухса кайнă. Регули 172. Вăл панă тăрăх эп те патăм. Ib. 1307. Çол тăрăх йăвăçсем тăраççĕ. Ял тăрăх çӳрет. О сохр. здор. Вăл ĕç телей тăрăх пулать. Это зависит от счастья. Вишн. 59. Апата нумай çиесси вăл вĕреннĕ тăрăх килет. N. Ĕçленĕ тăрăх (или: тунă ĕç тăрăх), сдельно. О сохр. здор. Вăл çул тăрăх, е уйăх тăрăх килет (здоровье). КС. Арăм тăрăх, из-за жены. Ib. Çав ятлаçу сан тăрăх туххăрĕ (из-за тебя). N. Эпĕ инспектор патне çырса ятăм жалованье яман тăрăхран. Чăв. й. пур. 21°. Çав Ивана, хăй пит вĕçкĕн тăрăх, çынсем хăне те мăшкăллакаланă. Шурăм-п. Юрлакан хăй савнă тăрăх — кирек хăш кĕввине те юрлама пултарать. Регули 1070. Олпут ачишĕн (ачи тăрăх) анчах конта порнатăп. Ib. 117. Эп онпа поплесе пол тытаç тăрăх. Ib. 54. Эп онпа поплесе тыр сотмалли тăрăх. N. Эсир каçет тăрăх илтнĕ пуль. О сохр. здор. Çавăнпа палакансем, камитсем курма, юрăсем, ташăсем, килти вак-тĕвек ĕçсем çынсене пит усăлă, мĕшĕн тесен кирек кам та, ĕçлекен çын, ун тăрăх канать. N. Çав тăрăх ăна вăл малтанах пĕлтернĕ паллă вырăнне хунă. N. 1903-мĕш çулта, Кирилловка хулинче выставка пулнă чух, эпĕ унта хам пĕлекен тĕрлĕ ремесла тăрăх тунă япаласене ятăм. N. Пирĕн йомахласси те пиçмо тăрăх анчах. ТХКА 98. Кĕлеткем пĕчиккĕ пулсан та, кĕлеткем тăрăх пăхтартăм. НИП. Пăрлă шыв пуç тăрăх яратчĕ. N. † Ăмăрт-кайăк вĕçет шыв тăрăх, çамрăк ĕмĕр иртет кун тăрăх. Чураль-к. Урпа ани урлă, сĕлĕ ани тăрăх. (Хура пӳрт маччи). N. Урама тăрăх. ЙФН. Атти ани çула тăрăх. ЧП. Пирĕн ани çула тăрăх. N. † Ту-ту тăрăх тупăлха, турта тума юрĕ-ши? Шыва тăрăх хурама, пĕкĕ авма юрĕ-ши? Нюш-к. Вăрмана тăрăх чукун çулĕ иртсе каять. || Б. Яныши. Йăтти ачашланса тăрăх сикет, тет. Сред. Юм. Йытă паллакан çынна корсан тăрăх чĕвенет (встает на задние лапы, передними упирается на человека). N. Унтан тăрăхах йĕтĕн çине пир хураççĕ (в гроб). ТХКА 92. Хура йытă пулсан, мана хирĕç сиксе тухатьчĕ вăл йăпăлтатса, хӳрине вылятса, хам тăрăх сикетчĕ. Сред. Юм. Пĕр пĕчик йытăпа аптăранă эпĕ паян, пĕр май хам тăрăх сикет.

тăрна нишĕ

назв. болезни. Латыш. Ача тăрна нишне кайнă.

тăсăл

(ты̆зы̆л), тянуться, вытягиваться, протягиваться. Букв. Акă ун патне выçă кашкăр тăсăлса пырать, тет. Юрк. Тăсăла-вырта çӳрекен арçын тавраш пулĕ вăл. Кан. Униççе çавăнтах урайне тăсăлса ӳкет. || Вытягиваться (о резине, пружине). См. пĕрĕн. || Выпрямиться. Аттик. Çак алăк хăлăпĕ кăçан та кăçан хăй тĕллĕн тăсăлса выртат (выпрямится), çавăн чухне тин çак ача тăсăлса вырттăр (умрет? Наговор). Ст. Чек. Пĕкĕ тăсăлса карĕ. Н. Седяк. † Сарă кăна, кăтăра çӳçĕм, тăсăлайчĕ кăçалхи хуйхăпа. Пазух. Атти лаши кăвак лаша, хӳри çилхи кăтраччĕ, хуйха сисрĕ — тăсăлчĕ. || Затягиваться (о деле). N. Кун сиктерсе вырма тухакан çыннăн ĕçĕ тăсăлса юлать. N. Хресченĕн хăй хирĕнче темĕн чухлĕ ĕç тăсăлса выртать. N. Вăрăма тăсăлчĕ. || В перен. смысле. Тюрл. Малалла нумаях тăслаймăн маннĕпе. Моим не разживешься (гов. не отдающему долг).

хавшак

(хавжак), слабый, дряблый, хрупкий. || Мягкий, слабый (о сердце). N. Хавшак чĕреллĕ этем , мягкосердечный. ТХКА 64. Карчăкăм çапла утса çӳренипе ман хавшак чĕрем ăвăс çулçи пек лăстăртатса силленет вара. N. Хавшак чĕреллĕ, нерасторопный, слабый. Н. Карм. Час макăракан çынна хавшак чĕреллĕ (çемçе кăмăллă) теççĕ. || Слишком торопливый, торопыга (беспокоится часто во вред себе). Чуратч. Ц. Старак. Хавшак ача, быстрый, скорый. Яник. Хавшак çын, торопливый человек. СПВВ. ИФ. Хавшак çын; пĕр-пĕр нуша пулсассăн, пит хыпса çунать, е пĕр-пĕр ĕç тумалла пулсан, вăл ĕçе туса пĕтереймесĕр ăшĕ выртмас, ялан куйланат. N. Хавшак, харсăр та чĕреллĕ (старательный; выходит из себя, если отстанет от людей). Сред. Юм. Хавшак çын тесе, ĕç тумалли полсан, ĕçне тăвасшĕн хыпаланакан çынна, хуйăх полсан пит куйланакан çынна калаççĕ, Ib. Хавшак çын, называют такого человека, который никак не может доделать порученное ему дело. Зап. ВНО. Хавшак çын, торопливый человек (б. Цивильск. у.). || Торопливый и боязливый (заячья натура). КС. || Робкий. Слакбаш. Тюрл. Хавшак çын, робкий. Изамб. Т. Хавшак çын, трусливый. Ск. и пред. чув. 20. Шурут çырми варринче шăмăсем çеç курăнаççĕ, хавшак çынсен чунсене хăратса çеç выртаççĕ. || Радушныйç(?). КС.

хавшаклан

ослабнуть. N. Иван хастарлă, ăслă ача пулнă, анчах унăн ăсĕ чипертерех пăхса ӳстерменрен пăсăлса хавшакланса кайнă.

хаклă

(хаклы̆), дорогой, драгоценный, ценный. N. Хаклă йышши чулсем: алмаз, яхонт, рубин, изумруд. НР. † Мăн çул урлă ку енче нимрен хаклă савни пур. За большой дорогой, на этой стороне (Волги) живет милый, который мне дороже всех || Дорого. N. Ытла хаклă ыйтатăн. Менча Ч. Илес япалăна йӳне илме парăсăнччĕ, тет; сутас япалăна хакла сутма парăсăнччĕ, тет. (Из моленья). Орау. Эпĕ санран хаклăраха (не так резко, как хакла) сутрăм (но: çук, вăл санран хакла сутрĕ). N. Çĕр сахал пулсассăн та, пурăнăç хакла юлсассăн та, сирĕн пурăнăç ăнса пырĕ. N. Çĕр ĕçпе пурăнакан çын тенĕ ята пит хакла хунă. Ал. цв. Хăйĕн таварĕсене вăл виç хут хакла сутса пырать, ют таварсене виçĕ хут йӳне илсе пырать. Сборн. по мед. Çавсемшĕн пуриншĕн те укçа нумай каять, çавăнпа ача пăхакан хăш-хăш пысăк çурт пит хакла ларать. Мижули. Какой сан патна пыма, хамăрăн ĕç халь конне хакла ларать, тенĕ. Ib. Манăн халь сансăр пуçне те ĕç нăмай, кунне хакла ларать, тенĕ. N. Хакла сут, дорого продать. N. Çавăнпа та хресченсене ку çĕршĕн тӳлес парăм ытла хакла çитнĕ. N. Ку сӳсмене хаклă патăн-и? — Хакне-мĕнне пĕлмерĕм, аллă пус патăм. N. Эсĕ маншăн нимрен те хаклă тăран. N. Кунта япала (товар) пит хаклă. N. Вăрçă панче пур япала та хаклă. || Жалко. Синерь. Сире маншăн çав арча та хаклă (жалко вам).

халсăрлан

занемогать. СЧЧ. Ача çапах та чĕрĕлеймерĕ, вăл ĕлĕкхинчен те пушшĕ халсăрланса каярĕ. N. Эсĕ халсăрланмасăр тӳсетĕн. Орау. Вăсен старикки каллех халсăрланнă (занемог), тет.

халичченхи

бывший до сего времени. Ачач 91. Тен çак çул ăраснах аван пек туйăннă ытарайми çурхи кунсем, çырмасенче халь те çав çавах вăйлăн юхса выртакан шывсен сассисем, халичченхинчен те ытларах асланса кайнă пек пулнă улăх-хирсем вылянтарса яман-ши ача кăмăлне?

халĕ

(хал’э̆), теперь, сейчас, нынче, в настоящее время. См. халех. Орау. Халĕ ăрамра типĕ. Сейчас на улицах сухо. Сунч. Хĕвелпе пиçнĕ чие пек, халĕ татса çиес çырла пек (девушка). Вишн. Халĕ мĕн калани чăнах. || Вот-вот. N. Халĕ килсе ӳкет, тесе ларатпăр. N. Вара халĕ пĕр виçĕ кон полчĕ ояр кон. СТИК. Ку капан халĕ-вара ишĕлсе анас пек ларат (вот-вот развалится). Ib. Халĕ килĕ, вара килĕ тесе кĕтсе ларап, çук. || Употребляется в качестве вставного замечания. См. ха. Оп. ис. ч. II. Ачасем çăкăршăн пулĕ халĕ. Дети, небось, хотят хлеба. Тайба. Кĕрепенки мĕн хак-ши, пур-тăр халĕ аллă пус (возможно стоит копеек пятьдесят). Чăв.-к. Çаврăнат пăхат сар ача, мана килет тиейсе, пымăп халĕ эпĕ сана (не пойду я за тебя замуж). N. † Леш аяккинче ешĕл курăк, курăп халĕ утăра (вашу лошадь) янине. Тим. Хура вăрмансенче юр тарăн, иштерĕпĕр халĕ утпалан. Тăван, эпир кунтан уйăрăлсан, хыпар пĕлĕпĕр халĕ хутпалан. Пазух. † Савнă туссем кайса, ай, пĕтеççĕ, ӳсекенсем тата пур халĕ. N. Кашкăр хăй тирне шелле пуçлать, анчах тарĕччĕ, хӳри вакăра (в проруби) шăнса кайнă та халĕ, тытса тăрать. Юрк. Нумай пулат-и халĕ, эпĕ сирĕн патра çĕр тенкĕ ятăм? Янтик. Пиреех те çырнă çын ачи лартăр халĕ çул çитиччен. || Соответствует русской частице ка. См. ха. Оп. ис. ч. II. Кус, кайса пăх-халĕ. Ступай-ка, посмотри. Юрк. Атте, пăх-халĕ, чыкан епле ташла пуçларĕ. Ib. Лашасене кӳл-халĕ. Ib. Кала-халĕ.

хамăр

мы сами, себя. N. Эпир хамăр, мы сами. ГФФ. † Эпир хамăр çавнашкал та, ăçтан ĕçкĕ онталла та. Мы и сами такие — где выпивка, туда и мы. ГФФ. † Эпир хамăр çавнашкал — сăрине тума полашмастпăр, ĕçкине ĕçме полăшатпăр. Мы и сами такие. Варить пиво не пособляем, а выпивать помогаем. НР. † Хамăр çолнă çарана паккусĕнчен паллатпăр. Скошенный нами луг по покосу узнаем. А.-п. й. 4. Мулкача хамăр çиеймерĕмĕр те. Сюгал-Яуши. Çулăмĕ тухсан, хамăр çуннă паках туйăнчĕ, эпир тата хытă макăра пуçларăмăр. Изамб. Т. Хамăртан пуçне (кроме нас) пилĕк ача пур. || Наш, свой. Хамăртан (за свой счет) çияс полсассăн, йӳç кăшман та тутлă поль. НР. † Çав хамăр ял ачисене... Парней нашей деревни... Ой-к. Вăл хамăр патшалăхра пулĕ-и, тет. N. Хамăр патăртан иртнĕ чухне каç иртетни, кăнтăрла иртетни, кăнтăрла пусан хамăр ял-йышсене куртăн-а? Альш. Вăл киле пырса кĕнĕ чух, ют ялта та, хамăр ялта та, сăра йăтса кĕрет чĕреспе. ТХКА 51. Мĕнле ку? Хамăр уй пек туйăнмасть мана,— тет атте. Ib. 70. Киле таврăннă чухне, хамăр урамра, атте пире: юрлăр, терĕ. Байгул. † Ай-хай кинçĕм хамăрăн, хамăр майлă турăмăр. Календ. 1904. Хамăрта (на нашей родине, в нашей стороне) тăвакан пахча çимĕç вăррисем. N. Эпир хамăр укçана çухатрăмăр. || Юрк. Эпир хамăра пулсан (по нашему мнению) аван пурăнатпăр пек, пăхăсăн, пирĕн килти тăвансем пурте пиртен лайăхтарах пурăнаççĕ.

ханттар

(ханттар), шалопай. См. хантар. Ст. Чек. Ханттар, взрослый, может работать, но бегает на улице, связывается с маленькими (о мужчине). Ib. Эй, ханттар, эсĕ те çын пулсан вара! (от тебя нечего ждать). Аçу авлантарас тет ĕнтĕ сана, эсĕ суха сухала та пĕлместĕн! N. Çитĕннĕ арçын ача пĕчĕк ачасемпе выляса çӳресен: е-е, ханттар, мĕн пĕчĕк ачасемпе выляса çӳретĕн, ĕçлесчĕ, теççĕ.

хапăлла

желать всем сердцем, принимать охотно. N. Киревлĕ ача-пăчашăн йышлă пулччăр тесе ан хапăлла. Кан. Кун пек çыхăну тăвассине кăмăлпа хапăллас.

хапха

(хапха), ворота. N. Хапха кутне килсе чарăнчĕç. N. Хапхана уç-ха, инке. Эпир çур. çĕршыв 15. Хапхисем хăшĕн чăвашла, хăшĕн вырăсла. Ib. 12. Хапхи таврашне шуçпа тата ăйăсемпе шăтăкласа тĕрлесе пĕтернĕ. Рак. † Питĕрпелен Мускав хушшинче хĕвел анмасăр хапха хупăнмасть. N. † Аттен хапхи чăвашла. Бижб. Халăх çăварĕ хапха теççĕ. (Пословица). Собр. Тимĕр хапха уçăлчĕ. (Тул çутăлни). Синерь. Хапхара (в воротах?) вĕрсе выртас мĕн. ТХКА 71. Пирĕн хапха картишнелле уçăлать те вăл. Альш. Хапха урлă каçса кĕтĕм. Ib. Хапхаран кĕтĕм. Ib. Хапха витĕр кĕтĕм. КВИ. Юмах юпа тăрринче, халлап хапха тăрринче. ЧП. Хапхи тулне тухса пăхнă-тăр. ТХКА 52. Чӳ речене хупрĕ, хăй хапха уçма тухрĕ. N. Çăварне карать хапха пек. Артюшк. Ку ача хапха питĕрнине çурри таран хуçса илсе вунтăхăрăшне вĕлерсе пĕтернĕ. А.-п. й. 42. Хапхине хупмасăрах хăварчĕ хăй. Вута-б. Хапха пайĕсем: ручкă, ручки; тапкăч, упорка, упирает верхнюю ручку ворот в пятной их косяк, чтобы ворота ходили на одном уровне; тăпса, осен; тăпса тĕп, подпяток; ыра, паз; юпа, столб; çӳлти тăпса, верхний осен; тăпса юпи, пятной столб, это тот столб, на котором ходят ворота; янах юпи, притворный столб, к нему притворяются ворота; хапха айĕ, подворотня, доска, которая вкладывается в отверстие ниже ворот между двумя воротными столбами; питĕрчĕк, засов; пропой, пробой; тыткăч, скоба или ручка.


а — тăпса; l и т (железные) — тимĕр тăпса; тимĕр тăпса l упирается на железную плиту t, которая называется — хапха тĕпекĕ; тимĕр тăпса т вращается внутри р, которая называется — прапуй; прапуй делается из железа, в — янах, с — ручки; е — тăпса йĕппи. Если хапха состоит только из йăвăç тăпса (старая форма), то тăпса наверху бывает длиннее, и этот длинный конец вдевается в дыру b, а нижний конец упирается непосредственно на дно б. Углубление в столбе п, куда вставляется тăпса, и дыра b вместе называется — хапха юпи ыри.

харам

бесполезный, напрасный. N. Ватă çын халавĕ харам çĕрте выртман, теççĕ. (Послов.). || Бесполезно, напрасно, зря. О сохр. здор. 52. Апла лайăх тăрантармасăр усрасан, вĕсем сĕт памаççĕ те, вĕсене усрани те харамах пулать. СПВВ. Харам пулчĕ. Шурăм-п. Манăн малтан апат çитерĕ кукаçей тенĕ шухăш харамах пулнă мĕн. N. Вĕсем вĕрентни харамах пулнă. Чăв. й. пур. 31. Сире тăрантарни те харам, сирĕншĕн çăкăр ахаль сая каят, тенĕ. Тюрл. Харам татса сая янă ку корăксене. Ib. Харам сана тăрантатăп. СПВВ. АС. Харам, харамса = ахаль кайрĕ. ТХКА. Тăкак пулмасть, асап сахал, пилĕк-çурăм аманмасть, вăхăт харам иртмест. || Легко достающийся. N. Анчах эсир харам укçана, эпир тар юхтарса тупнă укçана пĕтеретĕр. || Легкий, легко переносимый. Чăвашсем. Çисе тăрансан вара: хуйхăр харам пултăр, тесе тухса каяççĕ вара (после похорон). N. Йăвăр хуйху харам пултăр. || Дармоед. N. Сана, харама, çитеретĕп. Альш. Начар ача çăкăрăн харамĕ. || Вместительный. СТИК. Мĕн харам та... ăçтан парса çитерен! Такую махину разве накормишь. Ib. Çав харама тултарма пĕр капан кайĕ-ха (о большом животе). || Добыча. N. Пăхăрăçă шелех мар, анчах шăрçа ярăмĕ парне кӳрес тенĕ чух пулчĕ вăрă харамĕ. || Ст. Чек. Харам сиксе тухнă. У него появилась шишка (у мироеда).

хастар

(хастар), старательный, прилежный. Ст. Чек. Хастар = аван (аван вĕренет). Ib. Кирлĕ-кирлĕ мар ĕçе ĕçлеме вăл пит хастар. На пустяки он горазд. Ib. Хут вĕренме пит хастар (прилежен). Синьял. † Туя кайма тăрсассăн пирĕн пек хастар ачи çук. || Молодцеватый. Хастарлăх 38. Çамрăк чунсен хастар сасси. || Старательно, смело (?). Ир. Сывл. 12. Умри çулпала хастар утатăп. || Способность. И. С. Степ. Изамб. Т. N. Çĕр çинчи хăйăр пек пысăк ăс, ăн-пуç, хастар панă. N. Кирек кам та мĕнле хастар илнĕ, пĕр-пĕрне çавăнпа пулăшăр. || Сила, мощь. N. Хăшне чирсенчен сыватса хастар панă. || Туперккулульос 26. Çулла ача ӳтĕнче выляман, ĕçлемен, хастар курман вырăн юлмасть. || Цель, намерение, страсть (к учению и пр.). Ерофеевка. (б. Белеб. у.). N. Аллă çул ĕлĕк малтан вырăс хресченĕ улпут аллинчен тухма хастар тытнă. Ау 339. † Эпирех те кайма хастар тытсан, ылттăн-кĕмĕл парсан та чарăнас çук. Сред. Юм. Пĕр хăй хастар (намерение) тытсан, ним каласа та чарас çôк ôна. || Officium maritale. Буин. Еречĕ пур-и унăн? Хастарĕ пур-и унăн? Хăйĕнне хăй манмасть-и? теççĕ. Альш. Хастарне тытмасăр (без прилежания) нимĕскер те те пулмас. || Молодец. Хастарлăх 32. Татах та хастар малалла кайрĕ, çĕр лĕпки çине ялава лартрĕ. || Хастар, назв. поселка в Бижбулякск. р. (Башкирской АССР).

хастарлă

прилежный, усердный, старательный; способный. Изамб. Т. Ул хастарлă та, çулталăкне виç кун анчах каять. Ib. Ул хастарлă та (способный), çыру вĕреннĕ. Сред. Юм. Хастарла çын (усердный) таçта пырсан та çынтан кая йôлмас. N. Вăл çамрăк чухнех пит хастарлă ача пулнă. Альш. Пит хастарлă япала. Шел. 6. Кирек хăçан та хастарлă пулĕ. СПВВ. ЕХ. Хастарлă — пит тăрăшакан. Хастарлăх 23. Кам хастарлă — кил те кур! || Имеющий страсть (к учению и т. д.). Баран. 179. Вăл мĕн ачаранах çыру вĕренме хастарлă пулнă. Хурамал. Вăл хастарлă çын. Он способный человек. || Деятельный, энергичный. СПВВ. ИФ. Хастарлă çын — мĕн тытăннă ĕçе туса пĕтерме пултаракан çын. Ай! ай! вăл çын пит хастарлă, пĕр ĕçе те тумасăр хăвармас, теççĕ. || Бойкий. N. Чĕлхӳпе ытах хастарлă ан пул (бойким). || Хастарлăх 38. Хастарлă тĕнче.

хатĕр

(хадэ̆р), готовый, законченный, готово. N. Ленин — Сталин ĕçĕшĕн кĕрешме хатĕр пул! К борьбе за дело Ленина — Сталина будь готов! А.-п. й. 103. Сутьесем патне кай та, çак йĕке вĕçне парса çапла кала: пурте хатĕр, тĕртме стан çук, çакăнтан стан туса парăр, те. Иди к судьям, отдай им вот этот кончик и скажи: все готово, только нехватает ткацкого станка. Пускай сделают из кончика веретена станок, тогда будет в точности выполнено их приказание. Ивановка. Сутпа илме хатĕр укçасем те çукчĕ. N. Çав ĕçе хатĕр туса хурас, теççĕ. N. Пурне те тӳсме хатĕр пулнă. Выла. Пур тавраш та хатĕр пулса çитсен... (когда будет готово). N. Вăл пур ырă ĕçшĕн те хатĕр тăратчĕ. Н. Карм. Мĕн çырмалла тата сире, çырса ярăр, эпĕ пурне те итлеме хатĕр сирĕнне; хасăр сирĕншĕн асапланма та хатĕр (готов). N. Хăтасем калаççĕ: хатĕр-и эсир? N. Çавасем хатĕр мар. Мусир. † Ах, аппаçăм, йыснаçăм, хăçан пыма хатĕр пулăр-и (когда будет угодно пожаловать). Ердово. † Тоя кайма тăрсассăн пирĕн пек хатĕр ачи çок; ĕç ĕçлеме тăрсассăн пирĕн пек кахал ачи çок; ах апла мар, апла мар, ĕç ĕçлеме тăрсассăн пирĕнтен хатĕр ачи çок. ГФФ. † Ай, хатĕр, той хатĕр! Хамăр та хатĕр полмасан тойçи хатĕр полас çок. Ай, готова, свадьба готова! Если мы сами не будем готовы, то и свадьба не будет готова. || Н. Карм.† Тимĕр арчасенĕн уççийĕ çук, манăн çамрăк пуçăн хатĕри çук. || Принадлежности, инструмент. Ивановка. Лавсем çине михсем, арчасем тиесе хурса лашисене кӳлсен, пур хатĕр те çитсен, эпир пурте лавсем çине тухса лартăмăр. N. Пурте хатĕр çитсен, хĕре йĕртме кĕлете илсе каяççĕ. Сред. Юм. Сирĕн хатĕр çитнĕ-и? Вы собрались что ли? КАЯ. Чӳк тунă çĕрте кирлĕ хатĕрсене хатĕрлеме вăлсем ик ăстарика суйласа хураççĕ. Сиктер. Вара мĕн пур хатĕр çитсен, кӳршĕсене йыхăраççĕ. N. Сирĕн хатĕр çитет-и? тет. Готово ли у вас? || Продукты. N. Кашни кун курăк тымарĕсем тупса пырса хĕрарăма тăрантнă. Вăл хăй те çав хатĕрсенех çисе пурăннă. || Угощение. К. П. Прокоп. Кăçалхи çул çав вăкăра пирĕн ача туйĕ хатĕрне тытса пуснă иккен. Тайба Б. † Аната пĕве пĕверĕм хуркăвакал хатришĕн (хатĕрĕшĕн). || В соединении с глаголом ту — почитать. Хурамал. Çак çынна пур-те хатĕр тăваççĕ (почитают). Ib. Пире хатĕр тунăшăн вăл хатĕр тутăр. || Заряд (для выстрела). N. Ман тепре авăрламалăх анчах йолчĕ хатĕр (порох и пр.). || Снаряд. N. Халь вăрçă хатри (хатĕрĕ) кăлех пачĕç. || Сбруя. Ст. Шаймурз. Шап-шур çăмран кĕççе çаптартăм улма-чăпар утăн хатришĕн (хатĕрĕшĕн). || Кремень об огниво и пр. Панклеи. Чĕлĕм хатĕрне çаппĕр. || Буин. Арăм хатĕрĕ, теççĕ, упăшка йăли, теççĕ.

хып

(хып), брать в рот, хватать, схватывать. N. Çăвара чĕлĕм хыпса. N. Чĕлĕмне пĕр енне хыпнă. П. Патт. 2З. Эсир (кăвакалсем) çăварăрсемпе патака иккĕн икĕ вĕçĕнчен хыпса пырăр. Орау. Шăнкăрч çăварне темскер хыпса килчĕ. Юрк. Çăварăма пĕр пăрçа анчах хыпсаттăм, шăлсем çук пирки çăварта пăртак шӳтĕрсе çемçетсен çийĕп, тесеттĕм, вăл та пулин çăвартан тухса ӳкрĕ. Буинск. Ача ĕмеймес, хыпаймас. Çутт. 26. Аллине çăвара хыпса çӳремест. N. Амăшĕ ăна, çăварĕпе хыпса, карташне илсе тухнă. Лап-к. Шалта пĕр çăртан çăмартине хыпнă çăварне. Юрк. Шап-шурă мĕн, шурă кайăк çурисем чечек пуçне хыпса выляççĕ. О сохр. здор. Ыратнипе тапкаланать, йăнăшать, çăварне тăпра хыпа-хыпа илет. К.-Кушки. † Пĕрчĕ, пĕрчĕ юр çăвать, хыпса юлăр ачисем. Çутт. 157. Икĕ йĕп-тăррине пулă тытса хыпнă, иккĕшне шапа хыпнă. Н. Лебеж. Çисе яма кашкăр мар, хыпса çăтма упа мар. Чаду-к. Вăл килсенех пире пӳрчĕ-мĕнпех хыпса ярать. С.-Устье. Акар йăттийĕ татса хыпах çиса ячĕ (разорвала ее), тет. А.-п. й. 57. Чее тилĕ йăвана кап! анчах хыпса çăтрĕ. || Есть, кушать. КС. Значение хып зависит от кушанья и тона: или значит кушай или жри. ПТТ. Унта вара пысăккисем çăмартасене валеçсе параççĕ. Ачасем кĕлĕ-мĕн тумаççĕ, парсассăнах курак пек тӳрех хыпса яраççĕ. (Сĕрен). Б. Олг. Хыпат, тет, тăранимест, тет, кормани эс мĕн-и тет, капла çăтасшăн, тет. Сред. Юм. Хыпса яр çав татăка. Съешь этот кусок. Хăр. Паль. 12. Ăна та (çăкăр татăкне) хыпса янă. Йӳç. такăнт. Т. Ларăр хыпма, йĕпе сăмсасем. Актай. Чавсан-чавсан, ку вилнĕ çынна кăларчĕ, тет те, хыпса ячĕ, тет. || Клевать (о птице, о рыбе). Янтик. † Шĕлещен кайăк чĕппи мĕн çиет? Тулă пĕрчи хыпать, сĕт сыпать; пирĕн аппа-йысна мĕн çиет? Кулаçне хыпать, пыл сыпать. Хурамал. Пулă хыпать-и? Клюет ли рыба? Б. Олг. Ан кăчкăр, полă хыпат, кăчкăрса ан ворăр! Альш. Пĕр-пĕр хыпакан тĕлĕрех (где рыба клюет) пырса ларать те, ларать кунĕпе çавăнта турта-турта кăларса. Байгул. Шур Атăла вăлта ятăм, вăлта Ятăм, хыпмарĕ. || В перен. значении (заливать берега). Йем.-Таяпи. Çырмара шыв нумай, çыранне хыпса тăрать (как бы держит в губах, т. е. захватывает берега, и их не видно. || Хĕн-хур. Итле мана, Якку: ырантан вара хамăр патăмра Анушăн тĕсне ан курам! Мĕн хыпма илсе килтĕн эсĕ ăна? (на что, к чему). N. Мĕн тума килнĕ вăл кунта? — Хыпма килнĕ! (сдуру). ГТТ. çта хыпатăн? Куда ты торопишься? (в еде). Орау. Мĕн хыпса каям эп унта? Сятра. Мĕн хыпса ларатăн? Что ты тут торчишь?

хыпар

(хыбар, Пшкрт: хыβар), весть, известие, весточка, сообщение, уведомление. N. Килти хыпара илтессĕм килет. (Из письма). Макка 130. Хам та çырман та ĕнтĕ, сирĕн хыпара та эпĕ пĕртте пĕлместĕп. N. Эпĕ халĕ вĕсен хыпарне пĕлместĕп. Известий о них я не получал. N. Вĕсем çинчен ниçтан та хыпар тавраш, илтĕнмен. N. Çав пулнă хыпара илтсен, пурте тĕлĕнсе анчах тăнă. Ib. Арăмĕ килте çук хыпара илтсен, çавăнтах ача пек макăрса янă. Ib. Вăл ашшĕнчен арăмĕ ача çуратнă хыпара кĕтнĕ. СК. Санăн хыпара (известие от тебя) илтсен, манăн чунăм савăнать. N. Хыпар ил, получить известие. N. Вăрçă çинчен ним хыпар та пĕлмесп çырма, чарнас хыпарĕ çук. Янш.-Норв. Хамăр илес хăнасе хыпар малтан ятăмăр. N. Сирĕн хыпара (о вас) илтес килет. (Из письма). Пазух. † Хыпар ятăм ют яла, килтĕр терĕм выляма. N. Килти хыпара час пĕлес çук. || Новость. А.-п. й. 48. Мĕнле çĕнĕ хыпарсем? Какие там новости? Ib. 96. Тепĕр икĕ уйăхран, ыраш шăркана ларсан, Сахар илтет çĕн хыпар. Абыз. Кунта ним хыпар та çук-и? N. Килти хыпара пĕлсе килем, тет. N. Кунта çĕнĕ хыпар ним хыпар та çук. Ачач 54. Мĕн çĕнĕ хыпар тавраш илтĕнет-ха Раççей çĕрĕнче? тесе ыйтрĕ ак кайран кĕнĕ пĕр арçынĕ. Самар. Эпĕ сирĕн пата килтĕм ăшă хыпара, тутлă чĕлхене, сирĕн хĕр пур, пирĕн каччă пур, хăталлă пулма пулмĕ-ши? N. Хусанта хыпар епле илтĕнет? Ăшă хыпар пур-и, çук-и? (Из письма). N. Ăçтан пĕлтĕр вăл хыпара? Баран. 62. Хрантсус хыпарĕ пур çĕре те час сарăлса çитет. N. Эсĕ çавăнта кайса пăхса, пиччусенĕн хыпарне пĕлсе килччĕ. N. Хайхи ача тӳре патне хыпар пĕлме пынă, тет. Юрк. Мускавра мĕн ăшă (благоприятную, хорошую) хыпар илтĕн, мана çырса ярса пĕлтерме тăрăш. N. Мĕн хыпар? (Говорят пришедшему).

хыптăр

встреч. в соединении: ăш хыптăр, то же, что ăш хыптармăшĕ. См. хыптармăш. КАЯ. Атте: пирĕн ача-пăчасем — ăш хыптăрсем (мучители?), халăхăн пур — ăштан та пулин (хоть чем-нибудь) хĕпĕртеттерсе пурнаççĕ, тесе ятлаçса çӳрет.

хырăм

(хыры̆м), желудок. М. Тув. † Кăпшакланнă çарăкĕ кам хырăмне кĕрĕ-ши? Çакă Тени хĕрĕсем кам арăмĕ пулĕç-ши? А.-п. й. 30. Ах хырăм выçса кайрĕ! Мĕн çиес? — тесе кăшкăрса ярать. ЧС. Пирĕнсем вара, вĕсенĕн хырăмĕсем выçнă пулĕ тесе, çиме лартрĕç. Якейк. А! хырăм выçри? Ага! проголодался. N. Хырăм выçрĕ, апат çиесчĕ. Курм. Ати хырăм выççĕр, тет поль, кĕрпе шӳрпи пĕçерсе парас-и? Дик. леб 34. Вăл улма çисе хырăм выççине пусарнă. КС. Нихçан та хырăм выçса çиман пулĕ (не знал, поди, никогда голода). Изамб. Т. Чей хырăма тăрантакан япала мар-çке те. А.-п. й. 81. Хырăм выçать, мĕн çиес? — тесе кăшкăрса ярать. || Живот, брюхо. А.-п. й. 50. Кашкăра пĕрех мăйракипе пантлаттарать. Кашкăрăн хырăмĕ чутах çурăлса каймасть. И изо всей силы ткнул волка. Едва-едва не распорол живот у него. Орау. Кĕç хырăмĕ çурлас пек çӳрет (о толстом). А.-п. й. 33. Упа хырăмĕ лашт çурăлса кайрĕ. Сет-к. Хырăмпа пыршăн (буквально: из-за брюха и глотки, т. е. из-за еды и питья). Б. Ильм. Хырăм тирне (тирриие) сарасси хуçаран. Растягивание кожи брюха (материал для расстягивания — харч работнику). Скотолеч. 35. Хăлхисем, куç тавăрашĕсем, хырăмĕсем хĕрелсе каяççĕ. N. † Çĕлĕкне илме пĕшкĕнсен сăмси çĕре тивет-çке, хырăмĕ урай шăлать-çке. Баран. 23. Пĕр сысна ватă юман айĕнче тăраниччен, хырăмĕ урлă кайиччен (до отвала) икел çинĕ. А.-п. й. 39. Хырăмĕ панк пуличченех ĕçсе тултарчĕ. Орау. Якейк. Ача хырăма карĕ (стал расти живот, т. е. в рост не идет). Мыслец. Хырăм çурăлтăр! Утроба лопни. Сред. Юм. Хырăмне макăртнă, беременна. || Пузо. Оп. ис. ч. II. Акă пысăк хырăмна патакпа тĕртсе шăтарăпăр. Вот мы проткнем тебе толстое пузо палкой. Сред. Юм. Хырăмне мăкăртнă, пузо вырастил. || Внутренности. Оп. ис. ч. II. Упи вăраннă çĕрĕ тилли кашкăра çисе тăрат, тет. Упи тилĕрен: мĕн çиетĕн? — тесе ыйтрĕ, тет. Тилли: хам хырăма хам татса илсе çиетĕп, терĕ, тет. Ăна кура упи те хырăмне тата-тата çие пуçларĕ, тет те, виле кайрĕ, тет. Когда медведь проснулся, лиса ела волка. Медведь спросил у нее: „Что ты ешь?“. Лиса ответила: „Рву свои внутренности и ем их“. Смотря на нее, и медведь стал отрывать у себя внутренности и есть их, и тут же издох. || Кишки. Б. Олг. Этемĕн хырăм, кишка, выльăхăн хырăмлăх. || В перен. смысле. N. Хырăм хакне, за еду (получая вместо платы еду). Б. Яныши. Кĕркунне те çаплах эпĕ хĕç тирме хырăм ĕçлеме каяттăмччĕ. || Плод (у беременных). Чхĕйп. Вăлсам хырăм пур чух (во время беременности) мĕле килчĕ, çапла пурăннă; çавăнпа хырăм пур арăмсам мĕле пурăннине калама та пĕлес çук. N. Йывăр çын хырăмне 9 уйăх йăтса çӳрет. Орау. Унăн хырăмĕ ӳкнĕ (выкидыш в раннем периоде). N. Хырăм юлнă. Ст. Чек. Хырăмĕ урлă килтĕр. Альш. Унăн арăмĕ хырăмĕсене ялан пăрахса пырать. Ib. Пуш хырăмлă чухне, когда не было в утробе. Ib. Пĕр-ик-виç хырăм та йăтса пăхрăм ĕнтĕ эпĕ. Была 2-З раза беременна. Ib. Ку хырăмпа çăмăл ирттертĕм эпĕ, леш хырăмпа йывăр пулнăччĕ. ГТТ. Юлашки уйăх, хырăм тыттарса пăхтарас; юлашки кунсем çӳретĕп, вăхăт çитет те-ха (говорит беременная женшина). || Ст. Чек. Ан шарла ĕнтĕ, хырăм! (выражает презрение).

хырма

(хысма), пленка. О сохр. здор. Шыçни (опухоль) çинче тĕрлĕн кăвак хысма пекскерсем хытă çыпçăнса лараççĕ (у дифтеритного). || Ст. Чек. Хысма, когда с липы снимают луб, то на дереве остается жидкость, которую дети соскабливают ножом и едят, вкусом похожа на сахар. Якейк. Çăка кассан, хопне ӳкерсен, ачасем хысма çияççĕ; вăл хоп айĕнче полать (сок вместе с камбнем). Базл. Хысма, йăвăçăн хуппи çумĕнчи лăйми (сĕткенĕ). Ib. Хăвăртрах чуп хысма çиме. || Пригоревшая пленка на молоке. Ст. Чек. Илмен. Хысма — вĕретнĕ сĕт çинчи хăйма. В. Олг. Сĕт хысми, пленка на молоке. СПВВ. МС. Хуран хысми, пригорелая молочная пена. || Пригоревшая каша на дне котла, пригарок. СПВВ. КЕ. Хысма — пăтă пĕçерсен хуран тĕпне çунса пулни. Юрк. Ача-пăча пăтă хысмине çиме юратсан, качча кайнă чухне е авланнă вăхăтра хĕлле тăман, çулла çумăр пулать.

хыç

(хыс’), зад, что позади или сзади. Вопр. Смоленск. Çăмăр çунă чухне сарамат кĕпери çăмăрăн умĕнче курăнсан, çăмăр чарăнать, хыçĕнчен курăнсан, çăвать. Орау. Вĕсем пирĕн хыçра пычĕç (позади нас ехали). Ib. Темĕскер калаçса пыраççĕ.— Камсем? — Ав, пирĕн хыçран пыраканнисем. А.-п. й. 72. Чим-ха, чар лашусене. Атя-ха анса пăхар, пирĕн хыçран арçури шăхăрса килмест-и,— тет вăл ямшăкне. Ск. и пред. чув. 12. Пурттăм выртат çутăлса хыçа юлнă çул çинче. А.-п. й. 31. Качака такипе сурăх таки хыçа вут хунă пек илтерсе пыраççĕ. Баран. А. Вăранас пулать, тăрас пулать, умна-хыçна пăхас пулать. N. Çавăнта пирĕн хыçра пире хăвалаççĕ те, çавăнпа таратпăр. Пшкрт. Ман хыçăмăра. ÇМ. Чăваш арăмĕ, саншăн та хурлăх хыçа юлтăр. N. Хыçран пучĕ ( = пычĕ). Капк. Унпа уйăрăлсан, хыçран кăшкăрать. || Задняя часть. Регули 1130. Ял хыçĕпе (ял хыççĕн) иртсе кайрăм. Альш. Присаткаран пуçланса вара хыç каять тăсăлса. Хыçа кĕмелли присаткана алăк туса хăвараççĕ. ТХКА 52. Ял патне çитрĕмĕр, Итем хыçĕ. Картасем. || Задок у саней. N. Çуна хыçĕ. || ЧП. Эпир килетпĕр те каятпăр, умăртан хыç тесе ан калăр. Янш.-Норв. Кунтан эпир кайсассăн, умăртан хыçăр тесе ан калăр. || Задняя часть одежды. Регули 1128. Сăхман хыçĕ çĕтĕлнĕ. || Спина. N. † Пурçăн явлăк пуçăмра, хрансус явлăк хыçăмра. СПВВ. Умна-хыçна чипер пăхса çӳре. Наблюдай за собой. Пазух. † Атя, тăван, ăсатам, çаврăн, хыçна тӳрлетем. Альш. Тырра килĕшсен, çурăм хыçне паллă тăвать. А.-п. й. 89. Тепĕр кунне хай Сахар çумне пуртă хĕстерчĕ, хыçне çакрĕ пăчкине, хăй платникле тумланчĕ, сухалне йăлт хыртарчĕ, хуланалла уттарчĕ. || Послед. Альш. Ача хыçĕ — ача çуралсан, кайран ача хыçĕ пулать. Ib. Ĕне хыçне пăрахман-ха (послед). КС. Тюрл. Выльăх хыçĕ, послед. Нюш-к. Сурăх хыçне пăрахаймарĕ-ха. Скотолеч. 9. Хыç пăрахнă чухне (конематка) хыçне туртса татма юрамасть, вăл хăех тухса ӳкет. Ib. 28. Тавлăкчен хыçне пăрахаймасан (ĕне) выльăх лекĕрне илсе килес пулать. Ib. 28. Ĕнен хыçĕ час тухмасть. СТИК. Хыç пăрахнă (сурăх, ĕне, пăруласан). См. ача хыçĕ, хыççи. || Употребляется в качестве послеслога: за, позади, сзади, вслед за, из-за. Регули 1129. Йывăç хыçне тăчĕ. Встал за дерево. А.-п. й. 21. Çутта курса çаксем патне кашкăр пырса тăнă та, çапă купи хыçне пытанса ларнă. К.-Кушки. Кушак кайри урипе хăйĕн хăлхи хыçне хыçат. Кошка чешет задней ногой себе за ухом. А.-п. й. 56. Йăва кашкăра та хăйĕн малтанхи юрринех юрласа катартрĕ те: усăк тута кашкăр тус, эс те тытса çиеймĕн,— тесе йăлт кăна курăнчĕ. Кашкăрĕ ун хыçĕнчен хăвалама пуçларĕ. Качал. Каччисем ăштарах? — Салтака кайса пĕтнĕ.— Салтаккисам ăштарах? — Питĕрпе хула хыçĕнче. N. Алăк хыçĕнче итлесе тăрать (т. е. за затворенной дверью или за подуотворенной). КВИ. Алăк хыçĕнче анчах ура сасси илтĕнет: унта хуралçă салтак утса вăхăт ирттерет. Только слышно:— за дверями звучно-мерными шагами ходит в тишине ночной безответный часовой. ГФФ. † Анкарти хыçĕнчи (за гумнами) посуне тапун яччăр малашне. N. Эпĕ ун ĕнси хыçне (за шиворот) улма ятăм. А.-п. й. 40. Халь тилĕпе улатакка Такмак ялĕн анкарти хыçнелле шăвăнчĕç. Орау. Лере пашне хыçне кай, кĕпĕрнатăр тухиччен кайса килен, терĕ. Тухрăм та вĕçрĕм пашне хыçнелле. N. † Утильнайĕн хыçĕнче ялан утил капанĕ, ирпе каç та тухса пăхать утильнайăн вахтăрĕ. N. Пӳрт хыçĕнчен пăхрĕ (из-за угла). N. Эпĕ те сан хыçранах пахчана тухăп. НР. † Шашкă йыттăм ман та порччĕ, карĕ поль мулкач хыçĕнчен; савнă сар тос ман та порччĕ, карĕ поль сар яш хыçĕнчен. Гончая собака у меня была, да ушла, видно, за зайцем. Подружка у меня была русая, да увлеклась, видно, русым парнем. Орау. Пирĕн хыçран килекенни, или пирĕн хыçран килекен; пирĕн хыçран пыраканни (тот, который идет за нами). А.-п. й. 74. Пĕр-ик çавра юрларĕ те, хăй хыçĕнче такам юрланине илтех кайрĕ. Пропел два куплета и слышит: позади его кто-то поет. Юрк. Тиекĕ вăл мĕн каланине ун хыçĕнчен çырса пырат. N. Çынсем хыçран, за другими. Баран. 55. Кимĕ-мĕн ан хăварăр, хыçăртан хăваласси (погоня за вами) ан пултăр. КВИ. Ватă юман хыçĕнчен шуйттан татах хĕтĕртет. || Регули 1312. Вăл пичĕш хыçĕнче порăнчĕ.

хыçа прахмалла

назв. игры. Якейк. Хыçа прахмалла тесе çак вăйя калаççĕ. Ачасем алăран алă тытса карталанса тăраççĕ. Пĕри хыçа прахакан полать; вăл саламатпа ачасем тавра валтан прик-виç хут чопса çавăрнать, каран саламатне сисиччен пĕрин хыçне прахса хăварать. Тепре çавăрнса киличчен çав ача саламатне корман полсан, хыçа прахакан вăр-вар саламата илет те, саламатпа ачая çапма тапратать. Хыçа прахакан çав ачая хăй вырăнчен тохса карта тавра çавăрнса тепĕр хут хăй вырăнне пырса тăричченех çапать. Ача сиссен саламата илет те, хыçа прахакана хăй валтан тăнă вырăна çитиччен çапат. Каран хыçа прахакан хăй полать.

хыççи

послед. Якейк. Сурăхсам, ĕнесем пăранласан, вăсам хыççине прахаççĕ. См. ача хыçĕ, хыç (послед). || Светец, треножник с рассошкой для вложения горящей лучины. N. Хыççи = хăйă чикки. Хорачка. Части хыççи 1) хыççи порни, 2) хыççи тони, З) хыççи лаппи (низ).

хыççăн

после. ГТТ. Ача хыççăн (после родов) час ураланчĕ, час сӳрерĕ. Ib. Ача хыççăн асапланать. Регули 1194. Вăл çомăр хыççăн кайрĕ. Ib. 1195. Апат çинă хыççăн кортăм. Ib. 1196. Вăл кайрĕ те ик кон хыççăн кайлах килчĕ. Капк. Ун умне иртнĕ кунсем пĕрин хыççăн тепри туха-туха тараççă. И. Тукт. Чĕрене кĕрсе вырнаçнă хыççăнах уйăрчĕç-çке пире иксĕмĕре çак тĕнчери тискер этемсем… || За, вслед за. А.-п. й. 36. Трашка ачисем тăрнана пăрахаççĕ те, тилĕ хыççăн ярăнаççĕ. Ib. 45. Улăм ури ăшĕнчен çиçĕм пек сиксе тухать, мĕн пур вăйне пухса тилĕ хыççăн ыткăнать. Как молния выскочил он из соломы и помчался в погоню за лисой. Ib. 35. Çав вăхăтра эпĕ тухса тарăп та, вĕсем сана пăрахса ман хыççăн чупĕç,— тет. N. Анчах пĕри ун хыççăн чупса кĕрсе, ăна персе суранлантарнă. А.-п. й. 31. Пĕррех сикрĕ качака таки çак йăвăç тăррине, ун хыççăн сурăх таки те ыткăнчĕ. || Следом, следом за. А.-п. й. 76. Ваçлей вутă çĕклесе кĕчĕ, ун хыççăн арăмĕ те кĕчĕ. Василий вошел с дровами в избу, следом вошла и жена. Ib. 76. Ваçлей хыççăнах арăмĕ тула вутă çĕклеме тухрĕ. Следом за Василием вышла и жена его. || Б. Олг. Хыççăн (каччи килне килекен хĕр ратнисене калаççĕ). Пшкрт. Хыççăн арăмсам (едущие за невестой) хĕр хыççăн каяччă (к жениху). Собр. Хĕр хыççăн юрри. Альш. Хĕр тухнă хыççăн пыракан пур.

хыççăн кай

подражать; повиноваться. Хĕн-хур. Вăл хăй Ануша пит юратнă, анчах арăмне чарайман: хăй те час-час арăмĕ хыççăн кайнă. Ашшĕ-амăшне. Чуна савăнтаракан çемçе сăмахсем хыççăн кайса хур пултăм. Ст. Чек. Упăшки хыççăн кайса. Ib. Ача-пăча хыççăн кайса: ĕçе ача-пăча шухăшĕпе туса, ача-пăчана мĕн кирлĕ ăна парсан. Синьял. Çын сăмах хыççăн ан кайăр, çын сăмах пуçа çаврать, тет.

хытанкă

то же, что хытанка. СТИК. Ку ача ман темле хытанкă пулчĕ: пĕрте ӳсмест.

хисепсĕр

без счета много. Юрк. Изамб. Т. Çывăрма та памаççĕ, хисепсĕр ача-пăча (много их). || Без времени. Изамб. Т. Хисепсĕр тырă вырма каймаççĕ (без времени). || Без почета. N. Кăвак хут укçа пичетсĕр, пирĕн атте хĕрĕ хисепсĕр. || Бесчестие. N. Тепĕр кун çав усал Иринана хăй патне чĕнсе илсе: асаплантарăп, хисепсĕре кăларăп, тесе хăратма тытăннă.

ху

хо, межд. удивления, соответствующее русскому ах. N. Ача (парень) тăрать те: хо! эп пит нумай çурнă-çке, тет (спал) Орбаш. Пичĕш калать: хо, нумай çывăрнă (ах, как я долго спал). Ib. Чĕрĕлчĕ те (ожил) калать: ху, нумай çывăрнă, тет. Якейк. Ху! эсĕр конта тосан кăларнă. Ах, как вы здесь напылили. || Соответствует русскому фу. Сред. Юм. Ху, тем шăрши килет! Изамб. Т. Ху! ывăнтăм! Панклеи. Хо, этем шăрши кĕрет. (Из сказки). Альш. Ху, кунта этем шăрши килет. Ау 99°. Хай араслан килет, тет, çын çисе, пӳрте кĕрет, тет те, калат ку: ху, çын шăрши, тет. N. Çавсам каланă: ху, этем уль-хĕр шăрши кĕрет, тенĕ.

хуйхат

хойхат, спугнуть, пугать, шугать, производя какой-либо шум. Хурамал. Пĕчĕк ача чăх чĕпписене хуйхатса çӳрет. Изамб. Т. Кураксене хуйхатрăмăр (напугали). Б. Олг. Çак шăнасене хойхатсар ( = хойхатса яр). Ib. Çав утсане хойхатсар. Альш. † Аслăк çинчи сар-кайăк, çын хуйхатман пулсассăн, вĕçес кайăк марччĕ вăл. Толст. Тискер кайăксене нихăçан та çын хуйхатса курман (там). Орау. Хуйхати = хăвала, шугать. Петрунка (Тюменск. окр.). † Пӳрт пуçĕнчи квакарчен, çил хуйхатман пулсассăн, сивĕнес кайăк марччĕ вăл.

хуйхă

хойхă (хуjhы̆, хоjhы̆), горе, печаль. ГФФ. † Эпĕр ĕлĕк сарăччĕ, вăрăмччĕ, кăçалхи (1891 ç.) йăвăр хойхăпа посăнтăмăр. В молодости мы были высокими и красивыми, но тяжелое горе этого года (1891 г.) принизило нас. Изванк. † Хула хушшинче хуйхă çӳрет, эпир хуйхăрас хуйхă мар-ши. (Солд. пес.). Ск. и пред. чув. 33. Виле çинчи хуйхă. Нюш-к. Пиçмен çăкăрăн хуйхи виç кунлăх, тырпул хуйхи çулталăк, ача-пăча хуйхи ĕмĕрлĕх. КВИ. Шăнтать ĕнтĕ кунсерен, çитрĕ ĕнтĕ кĕркунне. Вĕçен кайăк сассинчен хуйхă кĕрет чĕрене. Тогач. Старик, çавна илтсен, хуйха ерсе кайрĕ, тет. Арçури. Йыт урипе çӳриччен лаша кӳлсе ларас та, ним хуйхă та курмасăр. Ерех 23. Хуйхăпа пĕрре ĕçем-ха. N. Вара ытарайми ывăлĕ Константин вилнĕ хуйхăпа Иван ĕçнине асăрхаман та. N. Чир вырăнне вăй кĕрет, хуйхă вырăнне вăй кĕмест. (Поговорка). Е. Орлова. Хуйха ӳкрĕ. Расстроился. Сет-к. Вăл хуйха тӳннĕ. Он впал в горе. || Бедствие, несчастье. Пшкрт. N. Мана кăçал хуйхă та хуйхă пулчĕ. || Тоска. Ст. Шаймурз. Унăн чĕринче хĕр хуйхи (тоска по девушке). || Забота, беспокойство, хлопоты. Ала 24°. Халĕ ĕнтĕ хуйхă пĕтрĕ, текех хăвалас-тăвас хуйхи çук тенĕ, тет. Ib. 69°. Юрламасăр ĕçин и мĕн усă, çак тăвансем килнĕ — çав хуйхă. Собр. Çынна ĕç типĕтмест. хуйхă типĕтет. Не работа сушит человека, а забота. (Послов.). С. Тим. Çӳлĕ тусем çинче çуртăм пур, вуник вĕлле хуртăм пур, çăвăр яманран хуйхăм пур. ЧП. Вуникĕ кушак пур çинче хуран çăвас хуйхи çук. N. Унтан арамĕ: сан хуйхă, ман ĕç, тесе калат, тет.

хулли

(хул’л’и), невыясн. сл. Альш. Хулли = ача хулли.

хум

хом, волна, вал. N. Тинĕс хумĕ çапса ӳкернĕ пек, хытă юстарнă вĕсене. N. Хум çапса киме шыв кӳрте пуçланă. Орау. Шыв хĕрĕнче ларса хумпа килсе ӳкессе кĕтет ку çын укçана. N. Пиçсе çитнĕ вăхăтра ыраш тинĕсри хум пек хумханса выртать. N. Халь тинĕс хĕрĕнче тăратпăр, тинĕс мĕле хом ярнине пăхса. Шурăм-п. Шыври çĕлен хум ярса, хыттăн ишсе тухрĕ, тет. КВИ. Чӳхенеççĕ хумсем, çил улать, шăтăр-шатăр юпа авăнать... Играют волны, ветер свищет, и мачта гнется и скрипит... Ib. Тинĕс хумне çапмарăм, çăлтăрсене тивмерĕм, эпĕ ача сыхларăм, ун сăпкине сиктертĕм. Изамб. Т. Çырмара хум хумхана пуçланă. N. Хумсем çыр хĕрне тухаççĕ. Волны набегают на берег. N. Ăна хумсем çыран хĕрринелле кăларса çапнă. Альш. Кăвакарчăн шыв ĕçет, çуначĕпе хум çапать. Макушк. Пурçăн çунатлă шур хурчăка ик çунатне çапать те хум ярать. УМ. Çĕршыв тăрăх савăнăç хумĕ кĕрлет çĕклесе çынсене. || В удвоении — волнуюшийся. Сорм-Вар. Хум-хум кĕпер, хум кĕпер, хумханмасăр каçмарăм; çӳл-çӳл кĕпер, çӳл кĕпер, çӳçенмесĕр каçмарăм.

хумхан

хомхан, волноваться. качаться. Ала 21. Улпут пынă çĕре карап шыв çинче хумханса çеç ларнă, тет. N. Инçе мар, çынсем çӳлелле ывтăнса каввисем курăнать. Çĕр хумханса тăрать чисти шыв пик. Çынсем тупă сассипе ăнтан карĕç. В. Олг. Йӳç ( = йăвăç) тăрри хомханать. А.-п. й. 65. Ма парăп эпĕ ана хамăн йĕкелĕмсене,— тет юманĕ хумханса. N. Çилпе хумханса ларакан хумăш. БАБ. Хăмăш çилпе епле хумханать, çавăн пек хумханĕ. N. Çурти çунать хумханса. N. Юпа пуçĕ çине çутнă çурти сывлăшпа хумханса еррипе çуна пуçласассăн... N. Ан хумхансем, тăрри, ан суллансам, çил ăçталла вĕрнĕ, пуçĕ унта. Сĕт-к. Хăмăшлăхра хăмăш хомханнă, хомханнине сисмерĕм. Чураль-к. Хурăн тăрри хумханĕ, хура халăх пуçтарĕ. (Урай шăлни). Хора-к. Кайăкĕ тăрса кайсассăн, холли йолать хомханса. Янтик. Эй хуп кĕпер, хуп кĕпер, хумханмасăр каçрăмăр. Кĕвĕсем. Çӳлĕ тусем çинче курнитса, унăн чӳречисем шăвăçнитса: çиллĕ-тăвăллă кун хумханать, хĕрлĕ хĕвеллĕ кун ялтăрать. Альш. Çӳл ту çинче горница, чӳречисем ешел кĕленче, çиллĕ кун хумханать, хĕвеллĕ кун ялтăрать. Çутт. 154. Йĕри-тавра тĕтĕм-сĕрĕм хупласа илнĕ, вĕри сывлăш хумханса çеç тăрать. Янш.-Норв. † Аслă улăхра куккук авăтать, хура вăрман çине янратать, хура вăрман çине янратнипе ялти ватă-вĕтĕ савăнать, ялти ватă-вĕтĕ савăннипе сăпкари ача хумханать (качается). || Колыхаться. ГФФ. -† Куккук алтать, поçне охлать те, хорăн тăрри хомханать те, симĕс çулчи тăкăнать те. Кукушка кукует, кивает головою — макушка березы колышется, и падают зеленые листья.. ГФФ. † Орам хошшинчи йăмрийĕ, кайăксем тăрса кайсассăн, йомри йолать хомханса. Когда с ветлы, растущей на улице, улетят птички, тогда она так и заколышется. || Грациозно двигаться; веселиться, радоваться. С. Тим. Пуян кинĕ пулайăттăм, кĕреке умне тăрăттăм, кĕреке илемне кӳрĕттĕм, хурăнташсем умĕнче хумханайса çӳрĕттĕм. Рак. Çинçе пĕвĕм, хура куçăм, хумханĕ-çке çичĕ ютăн киллĕнче. Сред. Юм. Хура вăрман ăшĕнче çамрăк хурăк хумханать; хура хăлăх хушшинче çамрăк пĕвĕм хумханать. N. Айхай çинçе пӳçĕм, айван чунçăм, хумханать-çке ырă çын умĕнче. С. Дув. Тарăн çырма пуçĕнче хăмăш чипер хумханать, вăйçи маттур каласан, тавтăш чипер хумханать. Альш. Мĕшĕн савăнас мар, юрлас мар? Тăванăмсем тăраççĕ хумханса. Ib. Эп юрламасан, кам юрламалла: тавансем тăраççĕ умра хумханса. Н. Лебеж. † Выльăр-кулăр, терĕ вăл; вылянатпăр тьыха пек, хумханатпăр хăмăш пек. Бюрг. † Тăванлă çынсем хумханĕç, пирĕн пек тăлăх туратсем хурланĕç. Тайба-Т. Тăвансем пурри хумханать, тăван çукки хурланат. Юрк. Хурăнташлă çын хумханать, хурăнташ çукки хурланать. Пазух. † Туй варринчи туй ачи уçă сассипе ян ярать, ют çыншăн мар хумханать, хăйĕн варлă хĕрĕшĕн. Юрк. Сатра шăпчăк ян ярат. Вăл сирĕн пек юрламас, тепĕр шăпчăка чĕнмелле те, хытăран хытă юрлат вăл; туй варринчи туй ачи уçă сасси ян ярат, ют çыншăн мар хумханат, хăйĕн варлă арăмĕшĕн. Сред. Юм. Посра тырпôл полсассăн, ялти халăх хôмханать (веселится, движется). Альш. Хурăнташлă çынсем хумханмĕç, хурăнташсăр çынсем хурланмĕç. || Слегка горевать, беспокоиться, волноваться. Синерь. † Çакă çынăн хăнисем киле каясшăн хумханаç. N. Хăмла çырли хумханать, пирĕн хумханасси пĕтес çук. Ск. и пред. чув. 26. Юлан утпа хĕр каять, йĕрсе юрлать хумханса. N. † Амăшĕнчен хĕрне уйăрсассăн, ашшĕ-амăшĕ юлчĕ хурланса, ăратни-ăрăвĕ юлчĕ хумханса.

хуп

хоп, частица, образ. форму превосходной степени от прилаг. хура. N. Хуп-хура, очень черный, пречерный, совершенно черный. Якейк. Хоп-хора лаша. Лошадь вороной масти. Ib. Вăрманта паян темле хоп-хора çырла топрăм, çималли мар поль тесе татмарăм. Бгтр. Хăйĕн тоти хоп-хора çонса кайнă, тет. Яргуньк. Карчăк киле çитсен йĕвенне силер, тет те, хайхи ача (жеребчик) чупса пычĕ, тет те, выртса йăванса хуп-хура ача пулчĕ, тет. Капк. Арçури сăнĕ хуп-хура. || Тьма тьмущая. Ала 55°. Çул çинче хуп-хура халăх (тьма тьмущая) ман хыçран чупаççĕ. || Очень много. Хурлăхан хуп-хура ларать.

хур

хор, класть, ставить, положить, поставить, строить. Ст. Чек. Кĕнекене минтер айне хутăм. Я положил книгу под подушку. А.-п. й. 4. Асаттепе иккĕн çĕклесе хума тăратпăр — хураймастпăр. Ib. П. Ваçлей нушана епле лектернине, ăçта хунине, епле çавăнтан вара пурнăçĕ малалла кайнине хунĕне тĕпĕ-йĕрĕпе каласа пачĕ. Василий рассказал тестю обо всем подробно: как он поймал нужду, куда положил, и как с того времени жизнь у него пошла хорошая. Ib. 71. Илсе хурас ăна кӳме çине, тет вăл ямшăкне. Ib. 71. Вилнĕ кашкăра кӳме çине илсе хураççĕ те малалла вĕçтереççĕ. Ib. 54. Йăви хăвăртрах сивĕнтĕр тесе, чӳрече çине пырса хучĕ. Ib. 94. Шурă халат тăхăнса, тухтăр пекех тумланса, сарă чăматан йăтса, тĕрлĕ кĕленче хурса, ĕне хӳрине чиксе, хуллен утать хулана. Ib. 77. Каçхине Ваçлей лаша кӳлчĕ те, нушана тытса хупнă арчана урапа çине хурса, вăрмана тухса кайрĕ. Вечером Василий заложил телегу, поставил сундук, взял железную лопату и отправился в лес для похорон нужды. Ib. 68. Çăнăхпа пĕрле вăл Пӳрнескене те илсе кĕчĕ, тет те, çăнăхне аламасăрах кăвас хурса лартрĕ, тет. КВИ. Анчах шăлнĕ укçине хăйĕн айне хурса ларнă. ГФФ. † Кăвак сăхман илемсĕр сак çинче хорса каснăран. Серый кафтан некрасив потому, что его кроили на лавке. Регули 854. Ман тырă (тыр) питĕ нумай, ташта хома вырăн топас. Н. Седяк. Вăя пуçланă чух шăпа тытса çăпатасене хурала хураççĕ (кладут под охрану). N. Кĕлте çыхнă чухне çурлана хулпуççи çине хураççĕ. ЧП. Атьăр тутăр кумар-и, варрине хура хурар-и? Янтик. Есир япалусене çакăнта хурайрăр. Ib. Килсен кала вĕсене, япалисене çакăнта хурайччăр. Ib. Эс, Хветĕр, çурлуна çакăнта хурайăр, никам та илес çук ăна. N. Урăх çĕрелле кайса хуман-и? Не положила-ли куда-нибудь в другое место? А.-п. й. 66. Пĕр карчăк кăмака умĕнчи кашта çине типĕтме вутă хунă, тет. Ib. 106. Çавăнта сарайне кайса хур, теççĕ хуçисем. Якейк. Тепĕр рет хорса каяс. Надо начать класть новый ряд (напр. кннг). N. Тăхлаччи пиçнĕ хура пĕр-пĕр савăтпа сĕтел çине пырса хурать. N. Эсĕ лашăна юпа çумне хур, ху тăрăх сак çине лар. N. † Айăм, айăм темесен ая минтер хумĕçĕ. НР. † Çырма орлă каçă хотăм. Мостки устроил через речку. Султангул. † Эсĕ леш енче, тăван та, эп ку енче, кил иксĕмĕр хурар та ай каçмине. Хуратсăн хур каçмине ай çӳçерен, пусмассерен вăль-вăль та ай авăнтăр. Н. Карм. Каçмăрсене хурсан çирĕкрен хурăр, каçмассерен каçмăр авăнтăр. || Прикладывать, приложить. N. Вăл хăлхине ĕçчена çумне хунă та итлет. Он приложил ухо к стене и слушает. О земл. Кĕнеке тăрăх мĕн пĕлнине ĕçе хума тăрăшаççĕ. N. Çитмĕл çула çитрĕм, çын çине алă хурса курман. || Ударить. Альш. Çакă çĕлен Ивана пырса хучĕ, тет (ударил). || Класть больного в больницу. Кан. Кусене эпĕ хамăр Пеловолшск пульнитсине хутăм. Сборн. по мед. Дифтеритпа чирленĕ çынна часрах больницăна хумалла, е ун патне доктора чĕнсе килмелле. || Привернуть (оглобли). Торп-к. Старик вăрмантан килсе торта хочĕ, тет (привернул). N. Кĕркури турта касса тухса хурать те, урапи çине хăпарса ларса, татах малтанхи юррах юрлать. || Пришить. N. Кĕрĕк çине хур. Пришить к шубе (о воротнике). ТХКА. 71. Çăварнире лаша ĕрĕхсе çурна кĕрĕкĕн çаннине çĕнĕ тир татăкĕпе анне пит лайăх сапланăччĕ, йăллисене çĕнĕрен хунăччĕ. || Заплатать. N. Йĕм çине тăхăрвун пилĕк саплак хунă пулнă. || Натягивать (о струнах). Якейк. Кĕслея çĕнĕ хĕлĕхсем хочĕç (натянули). || Набираться. Урож. год. Нӳрĕпе хăват хурса çитĕнеççĕ хумханса (травы). N. Самана лăпкă тăрсан, эпĕ хăват хурăттăм. || Ставить (самовар). Янтик. Кĕпер пенчи сăрлă юпа ут кăкарни пирĕн у ( = вăл), сăмавар хурса сахăр катни шур явлăкли пирĕн у. || Поставить (охрану). N. Халĕ (1906 ç.) вырăнĕ-вырăнĕпе хурал хунă, е салтаксем тăраççĕ, е казаксем çӳреççĕ. || Ставить в банк (в игре в карты). Орау. Малтан пĕрер тенкĕ хурса вылярĕç. Унтан икшер тенкĕ хура пуçларĕç. || Закладывать, заложить. Альш. 15 тенкĕ парса ятăм та, тăлăпне хăварчĕ хурса. Юрк. Хупаха хур. Заложить в кабаке (вещь). Ib. Хупаха хурса эрех ĕçеççĕ. || Начислять. N. Ун чухне банк укçана пит пысăк процента хурса пама пуçланă. || Творить (ставить) тесто, замесить. Юрк. Кăвас хур. N. Кӳптĕрме хур. Сред. Юм. Колаç хорса лартрăм. (Колаç пĕçерме чоста хорса лартсан çапла калаççĕ). Хурамал. Сăрана хатĕрлесен тепĕр кун ирхине икерчĕ хураççĕ те, каç икерчине пĕçереççĕ. || Назначать на место, на должность. Пухтел. N. Сана каллех ĕлĕкхи вырăна хурĕç. Альш. Унта вĕсем хăйсен хутлăхне пĕр хĕрне касначчея хураççĕ. Истор. Аслă княçа иккĕшинчен пĕрне хурасшăн пулнă. N. Пирĕн ялта шкул уçнă, унта çав Волкăва хăйне тиректăра хунă. Чăв. й. пур. 26. Сана куланай пухма хуратпăр. Ib. 26°. Сана куланай пухма хурасшăн, тенĕ. || Определить, установить. N. Вĕсем пĕтĕм халăх çырăва вĕрентĕр тесе çĕнĕ йĕрке хунă. Орау. Атăсене икĕ мăшăрне те кайса парас: хăшне тӳрлетет, вара пĕр мăшăрне хăй илсе тӳрлетнĕшĕн укçа хури (хурĕ-и)? N. Вут тупăнмарĕ, ыттине ĕçе хунă. || Решать. N. Йышăнмасан укçа пама пăрахăç тума хунă. || Накинуть. П. Патт. 13. Темĕскерле çын кĕрĕкне хулпуççи çине хурса тухрĕ. || Прикрытый. И. Тукт. Кайсан-кайсан, Ульянасене пĕр чăптапа витсе хунă лав тĕл пулчĕ. || Приказать, велеть. N. Çаврăнма хуратна, анма хуратна юланут çинчен? (Такмак). || Подать в суд. Чăв. й. пур. 210. Эпĕ каçармастăп, манăн ача вилет, эпĕ сута хуратăп, тенĕ. СПВВ. Сута хучĕç. || Чув. пр. о пог. 278. Хĕлле юр сакăн-сакăн пусма пек картлашкаллă пит нумай хурсан, çулла тырă-пулă пит лайăх пулать. Если зимою очень много насядет снегу ступеньками, как у лесенки, летом хлеб будет очень хороший. || Уродиться, родиться в кого. Юрк. Такам шуйттана эсĕ хунă! Ib. Митукăн амăшĕ те шарт тĕлĕнет: „Ачу масарĕ ку Митук, кама шуйттана хучĕ-ши? Пирĕн йăхра никам та ун пекки çукчĕ-çке“. N. Вăл амăшне те, пиччĕшне те хуман, пит çемçе çын пулнă. Регули 923. Пĕтĕмпех хама хунă. ÇМ. вăт. || Значит, надо полагать (?). Рукоп. календ. 1908. Шикланаççĕ хур.|| Почитать, ставить во что. N. Илтмĕтĕм сирĕн сăмахăра, чунăм чухлĕ хуратăп кăмăлăра. ÇМ. Этем чунне — выльăх чунĕ вырăнне ан хурăр. N. Эсĕ ман сумаха сумах вырне хумарăн. N. Пирĕн ватăсене чыса хураççĕ. Дик. леб. Çакна хăнăрсене чысламалли тĕслĕрен ĕçме-çиме вырăнне хурса выльăр. N. Кăмăл хурса, хĕрхенсе ман айăпа каçарсам. || Составить, сложить. N. Микула геройсене мухтаса юрламалли çĕнĕ юрă хучĕ. || Сравнивать. N. Петĕр çын чĕрине çăлкуçĕ майлă хурат.|| Зачесть. N. Эсир мана ку ĕçшĕн айăпа ан хурăр, тенĕ. N. Мана винавата хуран. N. Çавна та ĕнтĕ айăпа хуратна? || Давать (имя). Яжутк. Пирĕн ялта пĕтĕмпех (все) Шăнкрин ятлă, ахаль пуп çавнашкал хунă. || Девать. Хĕн-хур. Ачасене ăçта хурас! Вĕсене те пăрахас-и-мĕн? Толст. Çиллĕме ăçта хурам-ши? Юрк. Ай-хай, арăмçăм, сарă арăм, çта хурĕç-ши манăн чунăма? Чем люди живы. Кала эсĕ, укçăна ăçта хутăн? тет Матрӳне. Альш. Килĕнче хăйĕн пурлăхне ниçта хура пĕлмен. Ib. Сирĕн пек лайăх çынсем умĕнче ырă сăмахăма ăçта хурам-ши? Ал. цв. Каялла çаврăнса пăхать те, ниçта алă хума та вырăн çук. || Наливать. N. Сăра хур, наливать. || Пить. КС. Сăра ĕçтернĕ чухне: хур, хур, тесе сĕнеççĕ. || Оценивать. N. Хамăрне 50 тенке хутăмăр. Орау. Сурăха пĕр тенкĕ хучĕç. Оценили овцу в рубль. || N. Эсир канаш тăватăр пулсан, эпир ăна пĕтерĕпĕр; эсир пĕр-пĕр сăмах хурсан, вăл сирĕн пулмасăр юлĕ. N. Хампала иксĕмĕр хушăмăра эпĕ сăмах хуратăп. || Быть принятым. П.-Пинер. Пасара кайсан çын вали кулаç илме хуман. N. Уяра хирĕç юпăнчă илме хунă. N. Ывăла шаннă — хуран çеккĕлинчен тытма хунă тет, хĕре шаннă — алăк хăлăпĕнчен тытма хунă тет. || Потратить. Календ. 1907. Çĕре тухăçлăрах тăвас тесен, ăна ĕçлеме вай нумайтарах хурас пулат. || Пожертвовать. N. Вĕсем халăха ирĕке кăларасшăн хăйсен пуçĕсене хучĕç. || Развести (огонь). НР. † Уй варрине вут хуртăм. Среди поля я огонь развела. А.-п. й. 21. Такасем, пĕр-пĕринпе тĕкĕшессине шанса, шăнасран çапă пуçтарса вут хунă. || В чувашизмах. ЧС. Вăл (лошадь) е хирте е картăшĕнче ирĕк çӳренĕ чухне, ун патне тытас тесе ют çын ан пыра хур (и не думай подходить), хăна пĕр систермесĕр шартлаттарса тапса яратчĕ. N. Эпир çав ӳсĕр пекех пулас мар, хамăр ăса çухатсах хурас мар. Халапсем 27. Тархасшăн ан кая хур (не уходи), эсĕ пире тĕрмере çĕртсе пĕтеретĕн. Юрк. Ан кая хур. Не вздумай пойти! Чем люди живы. Çимун Михала ĕçне пырса пăхнă та, шартах сикнĕ: Михала улпут таварĕнчен вилнĕ çын пушмакки çĕленĕ хунă. Конст. чав. Инке каллех: ан ухмахланса çӳре хур эсĕ, ачам, апла, терĕ. См. Магн. М. 263. || В качестве вспомогательного глагола. Оп. ис. ч. II. Виçтерсе хур, эп пырăп. Вели взвесить, я приду (и возьму). Ib. Вăл çаран çине кĕре ан хур — пĕтрĕн вара. Не вздумай пойти на эти луга — погибнешь. ГФФ. † Мана савнă сар ача шотласа хонă ылтăн пек. Мой размиленький красавчик — ровно считанное золото. Оп. ис. ч. II. Лашине витине хупса хурат. Ставит дошадь в конюшню. Ib. Çил тухиччен акса хурас. Надо (заранее) отсеяться, пока нет ветра. Ib. Тĕтĕрсе пĕтерсен, шăналăка карчĕ те хучĕ. Окурив, она задернула полог. А.-п. й. 53. Кашкăр йăпăр-япăр тĕпсакайне анса кайрĕ. Йытти сакай алăкне шăнкăрт хупса хучĕ те, пас кăларса вĕрме тытăнчĕ. Когда волк забрался туда, собака захлопнула крышку, а потом принялась лаять. Ib. 90. Мĕн пур йăвăç купинче мачча кашти курăнмасть. Тупса хурсан кашталăх, тытăнăп тин ĕçлеме. Ib. 91. Çав вăхăтра Сахарĕ çыхать хурать улпута. Ib. 82. Хайхисем килĕшрĕç те, сумккăпа кив капансене улăштарса та хучĕç. Альш. Унтан (она) кукша качакине илет те, хăй качакине çыхса хурат, тет. N. Çапла вара илемлĕ чĕлхене пăсса хураççĕ. Чăв. й. пур. 33°. Ивана хăне ĕçтерсе ӳсĕртнĕ те, пылне вăрттăн илсе хурса сута-сута янă. N. Ухмах çынна ан хирĕçтере хур, вăл тем те туса хума пултарать. Янш.-Норв. Çапла вĕсем вара çураçса хураççĕ те, туй тума япаласем хатĕрлесе хураççĕ. Регули 958. Ĕнер туса хорас мĕн сирĕн. N. Сухи пуçпе сӳрине сухаласа пĕтернĕ ана çинчен тепĕр ана çине кайса хучĕ. Халапсем 15. Хай упанăн икĕ хăлхинчен ярса тытса часах урапине кӳлсе те хурать. N. Агаша йĕре-йĕре Корней пичĕ çине таса тумтир витсе хунă. N. Палач вĕрене хăвăрт туртса илнĕ те юпа çумне çыхса хунă. N. Çитсен (по прибытии) мĕн тăвассине вăл малтанах вĕрентсе хунă. Истор. Ывăлĕсене вăл хăй сывă чухнех пĕрер хула парса хунă. Шăна чир. сар. 19. Шăнасене пистерттерет, нумайĕшĕ тата вырăнтах шăнасене вĕлерсе хурать. N. Пĕр кулак çапла каларĕ, тет: „Пире пĕтĕмпех пĕтерсе хурасшăн“, терĕ, тет. N. Ӳсечен (?) çăнăх исе хурайтăн-а? N. Авал пĕр пысăк пуçлăхран ыйтнă, тет: „ Эсĕ тĕрмене лартакан çынсем хушшинче пит лайăх çынсем те пур-тăр-çке? — тесе. Пуçлăх пăртак шухăшларĕ, тет те, каласа хучĕ, тет. N. Тепĕр çын тата. „Чăн пирĕн çарансем питĕ начар, анчах вăл выльăх çӳренĕрен мар, çулсем çапла килчĕç“, тесе хучĕ. N. „Çапла вăл, Микулай, çапла; Ваçлей пурне те пĕлет вăл“, тесе хучĕ Ерхип. Кн. для чт. 65. Хăйне ниçта кайса хума пĕлмен. N. Каç пулсан пулла кайăпăр тесе ăман чакалтаса хутăмăр. Имен. Ашшĕ ăна хирĕç илме тохать. Алăк оçса хочĕ. Хора-Çирма. Эсир уншăн ятласах хумăр, тесе шутларăм. Думаю (думал), что вы меня не будете за это слишком бранить. (Из письма). Орау. Йăтăнса анса пусса хурĕ (придавит). N. Алтса хур (вырыть). ЧС. Çапла тетен (у брата) сулахай алли типе пуçласан хай этем: „Акă ку керемет çеремĕ хай Михелене мĕн туса хунă, тетчĕ (т. е. что сделал ему киреметь за распахивание киреметевой земли). N. Иле хăйне ырăлăх тунăшăн Якку çапла туса хунă. КВИ. Пиччĕш хăйĕн шăлнĕне чиксе хучĕ укçашăн. N. Хула хапхине хупса хунă. N. Вĕсене епле пĕтерсе хунине (как истребили) илтсеттĕмĕр эпир. N. Чӳрече çумне хĕрлĕ вĕрен çыхса хур.

хур

хор, обида. Собр. † Вăрмантан вăрмана çӳрерĕмĕр, яштак хулă суйласа. Тытам касам тенĕ чух хуралăç пырса хур турĕ. || Поношение, хула; позор, унижение. N. Çын хурри, людское поношение. Шел. II. 60. Е киле кайса кĕрсе ĕмĕр çын хурри пулса пурăнмалла. Ib. 61. Вĕреннĕ ача чухăн çын ачи пулсан та, чухăн çын хĕрне илсен те хур пулмасть. Юрк. Пирĕн пек çамрăк ачасем пĕр нуша курмасăр хур пулмĕ. Пĕр нуша курнă пулсассăн тăхăр тăшман хурĕ вăл пулмĕ. Никит. Çынсем пурте мантан мăшкăласа кулаççĕ, эсĕ ан мăшкăлах, Макçăм хурри ан тăвах. Альш. † Çĕнĕ кассен хĕрĕсем каччă хурри пулайрĕ. N. † Ухă пек пĕвве ӳстертĕм, çичĕ ют хурри пулайрĕ. N. Манăн çапах çын хурри пулас марччĕ-ха. N. Сана хурлакансенĕн хурри мана тиврĕ. || Жертва. Баран. 123. Тутлă ашне кура, вĕсем (птицы) пăшал хурри пулаççĕ. || Несчастье, беда. Бес. чув. 15. Вăл шухăш, çунман пулсан тахăçанах вырăва (ĕçе) килмелле те, анчах çунни ăна хур турĕ. Альш. Ăна каллах Каша таврашĕ пит хур тăвать, çапла иртес тенĕ çынна нимĕнпе иртме памас, иртме тытăнсан вăл та чуптарать, хыçран пырсан ытла хуллен хăвалать лашине. || Страдания. Ст. Чек. Асăнмасан хур туса пĕтерĕп, тенĕ. || Несчастный (Р). Тайба-Т. Кĕмĕлех те çĕрĕ çырулă куç, хур пулмĕ-ши хур (неснастный?) çын аллинче. || Обидно. Ашшĕ-амăшне. Вăл апла сана хур та-ĕçке. Епле апла тăван хĕре пĕр япаласăрах хăварас пулать?

хурлан

хорлан, противоположно савăн; печалиться, грустить, горевать, расстраиваться, тревожиться. N. Вăл çын вилнине илтсен, эпĕ питĕ хурлантăм (опечалился). А.-п. й. II. Ман пӳртре кăмака çине тахăшĕ улăхса выртнă та, ниепле те кăлармала мар. Тилĕ те, кашкăр та, упа та кăла-раймарĕç,— хурланса калать, тет, кайăкĕ. ГФФ. † Эпир контан кайсассăн, хоçи йолать хорланса. Когда отсюда мы уедем, хозяину станет грустно. НР. † Манран савни уйăрлать, манăн чунăм хурланать. От меня милый уходит, на душе у меня тяжело. Шарбаш. Сĕм вăрманта ват юман, хумханмалăх хулли çук, хурланмалăх атти (отец) çук. N. Эпĕ те аттенĕн сывлăшсăр ӳтне курсассăн питĕ хурланса макăра пуçларăм. N. Ку пиçмона илсен, кăмăл пит хорланчĕ. N. Чон хорланса килчĕ. N. Эпир кунта çӳретпĕр ерленсе-хурланса. ЧП. Ай-хай ача Петĕр пур, арăм çукран хурланать. Чураль-к. Кайăк каять кушланса, хăви юлать хурланса. Сĕт-к. Анатри чăвашшань йоррисане йорласа ктартрăм та, Пльоккасань амăш хорланса макăрч. Юрк. Хурăнташ ăру хурлăхан пек, эпĕ хурланса çӳремерĕм, çапах салтак туса ячĕç. С. Дув. † Аттерен-аннерен уяралатпăр, чунсем хурланмасăр мĕн тутăр. (Солд. п.). КВИ. Асапланма, хурланма вăл çамрăк чун çĕр çине йăтса пынă аллинче. Он душу младую в об’ятиях нес для мира печали и слез. Бюрг. Ыттах хурланас мар, шухланас мар, пире çынсем калĕç шух тесе. || Обижаться, огорчаться. Е. Орлова. Эпĕ она окçа памарăм та, вăл хорланчĕ. N. Чун хурланчĕ. Обидно стало. Буинск. Аслă çулсем хĕрн те ай хумăшлăх, хумханаç-çке ямшăкăн пушипе, ай-хай çинçе пӳйçĕм, çамрăк пуççăм, хурланаç-çке çичĕ ют сăмахпе. НР. † Апай каларĕ йăвăр сăмах, кули чунăм хурланмасть. Мать сказала мне горькое слово, как мне не огорчиться.

хурлантар

заставить печалиться, горевать, вызывать грустное настроение, обижать, огорчать, опечаливать, расстраивать. КС. Нюш-к. Вăл (он) вĕсем пик марччĕ, çын чунне кулса хурлантармастчĕ. N. Çапла çырса ма ман чуна хурлантаран? N. Айван ача-пăча ашшĕне хурлантарать. N. Çил вĕсене, сирĕн сухалаканăрăн вăйĕ çук, тесе хурлантарать. Юрк. Атте мана пит хурлантарчĕ. ГФФ. † Порнеллĕ те перчаткă тăхнас мар, хоçасен чонне хорлантарас мар. Уж не будем надевать перчаток, чтобы не огорчить этим купцов. ГФФ. † Мăшăр та шăнкрав çакас мар, ямшăксен чонне хорлантарас мар. Не надо вешать пары колокольчиков, чтобы не огорчить этим ямщиков.

хурлă

печальный. Полтава. Хурлă чуна пусарса. Чăв.-к Хура вăрман хухине хурлă татат пĕр ача.

хурлăх

хорлăх, горе, печаль. ГФФ. † Саркаланма сар кĕрĕк, поçтарса çыхма симĕс пиççи; ят çĕклеме яштак пӳ, хорлăх корма çамрăк поç. (Авалхи юрă). Шуба желтой дубки на то, чтобы разгуливать вольготно, зеленый кушак на то, чтобы опрятно им подпоясаться. Моему стройному стану достались людские покоры, моей молодой голове — печаль и горе. (Из старой песни). Сам. 18. Ак халь урăх: иртрĕ хурлăх. ЧП. Ан хур, тăванçăм, пуçна хурлăха. || Обида, поношение, хула. N. Çын мăшкăлĕ, халăх хурлăхĕ пултăм. || Беда, несчастье, бедствие. N. Сунар. Ак тамаша, эпĕ сана çав тĕрлĕ пысăк хурлăхран (от беды) хăтартăм та, эсĕ мана çиесшĕн тата, тенĕ. Ib. Вăл ача пит ăслă пулнă, пĕчĕклех хурлăхне пĕтерме шухăшланă. Тяптяево. Курпун (конек - горбунок) каланă, тет: „Ан ил ăна (его, т. е. перо), илсен уншăн пит нумай хурлăх курăн“, тенĕ, тет. Баран. 15. Хурлăх кунсем килсе çитсен кама ӳксе пуççапрăн? Вир-ял. Ай аттеçĕм-аннеçĕм, мĕн хурлăхшĕн çуратнă-ши. Никит. † Алкум вĕçĕнче сăрлă юпа, мĕн хурлăхшĕн сăрланнă-ши. Ай аттесем-аннесем, мĕн хурлăхшĕн çуратнă-ши. (Солд. п.). Кан. Ачам-пăчамсемпе хурлăха ан хăвар. N. Хурлăх ятне çуралнă ывăлăр. Юрк. Çын хурлăхне тух (попасть в чужое бедственное положение. КС.). N. Тепĕр çул вăрçсан, питĕ хурлăх пулатĕ. || Гнет, страдание. ÇМ. Çут тĕнчере йăвăр хурлăх кам ытларах тӳснĕ? Ib. Ачаранпах хурлăх чулĕ мăйĕ çине çакнă. N. Кив мăшкăлран, хурлăхран ирĕклĕхе тухрăмăр. Я. У. Вăл çамрăк ĕмĕр пачĕ мана та халăха, çĕре çапçа антарчĕ, пытарчĕ хурлăха. || Мученье. Панклеи. Ĕлĕкреннех есрелĕ килменнипе хорлăх корса порнатпăр эпĕр, теççĕ. || Болезнь. Панклеи. Патша хĕр çичĕ çол хорлăх корса порнать, тем чол ăста чĕртме хăтланса, тем чол амал пĕтереççĕ те, çавах ним осă та полимасть. || Несчастный. С. Дув. † Хурлăханран хура çырла çок, пирĕн пек хурлăхлă çын та çук. || Трудно. КС. Вăл пӳлĕмре пит çырма хурлăх. Ib. Ĕçлеме хурлăх пулнă. N. Кунтан ĕçĕрнесси питĕ хурлăх. Хир-б. Çамрăкла тăна кĕмесен, ватăлçан тăна кĕме питĕ хурлăх. || Тяжело. Бес. чув. Ăна ку япала ытла йывăр пулнă. Ытла шел! Ытла та хурлăх, тенĕ Микулай хăй ăшĕнче.

хур пул

осрамиться; оказаться несчастным, униженным судьбой. Бур. Хурăн ӳссе пысăк пулать, сарă ача ӳсе-ӳсе пысăк пулать, савнине илеймесĕр хур пулать. СЧУШ. † Хураях та лаша, хура пĕкĕ, хур пулмĕ-ши ямшăк аллинче. Рак. † Ĕнтĕ йăвăç ӳсе-ӳсе пысăк пулат, çулçине тăкаймаст — хур пулат. С. Дув. † Вăрман ӳсет, ӳсет, пысăк пулат, çулçине ярамасть — хур пулать. Сарă хĕр ӳсет, ӳсет, пысăк пулать, савнине каяймасть — хур пулать. Юрк. Çынна култарăн, темĕн курса тăрăн, хур пулăн, ан кĕреш! ЧП. Пире илен хур пулмĕ. ЧП. Ăрăскаллă пуçăм хур пулмĕ. || Подвергаться плачевной участи. ТХКА 113. Çак çăпата сапласах çак шыв хĕрринче хур пулас марччĕ пирĕн. Как бы нам не подвергнуться плачеввой участи, валандаясь на берегу с починкой лаптей. || Впасть в несчастье. Юрк. † Салтака кайрĕ, хур пулчĕ. Пазух. † Урам варри вар пулчĕ, пире саван хур пулчĕ. || Погибнуть. Ст. Чек.

хура

хора, черный. См. йĕпкĕн-хура, хуп. N. Мамăк тушек сарса, чаршав карса, кăчăк туртса юлчĕ хура куç. N. Хура куçлă хĕр, черноглазая девица. КВИ. Хура куçлă хĕр инçе, хăйĕн хитре пӳртĕнче. Черноокая далеко в пышном тереме своем. N. Хура çилхеллĕ лаша, черногривый конь. ГФФ. † Пирĕн поç çинче хора калпак. У нас на голове черная шапка. Якейк. † Пуçăм толли хора калпак, пуçа тăхăнса çӳремесĕр хора халăхран уйăрлтăм. ГФФ. † Татьян сăхмань хора сăхман, Иван тĕлне çитсессĕн арки вăр-вăр туса пырать, Иван тохтăр, тет, корнать. Полы Татьянина черного кафтана, как дойдет она (Татьяна) до Иванова дома, начинают раздуваться, как бы говорят: выходи, Иван! ГФФ. † Хора тăлăппе мохтанать. Хвастается (своим) тулупом черной дубки. ГФФ. † Пирĕн алăра хора алстой ( = алсатуль). У нас на руках черные голицы. ГФФ. † Пирĕн орара хора кĕççат. У нас на ногах черные валенки. Сет-к. † Хора çăккăр çийиччен шор колачах çиер-хе. Шишкин. † Эсир ăма пит хора? — Хора çăкăр çинĕрен. Сĕт-к. † Авоç килет ман тантăш кăвак лашине выльятса, хора çонине янтратса. Т. Григорьева. Хура ĕне сĕчĕ тутла, теççĕ. А.-п. й. 70. Тухать, тет, пуян арамĕ хура ĕнине сумашкăн. N. Хура халăхпа, хĕрĕ-хĕрарăмĕпе, ачи-пăчипе, çак хура вăкăрпа асăнатпăр, тав тăватпăр сана, учук турри. А.-п. й. 5. Ĕлĕк пĕр карчăкпа старикĕн пĕр пысăк хура кушак пулнă. Оп. ис. ч. II. † Хура сăсар йĕрне йĕрлес мар, атте-анне ятне ярас мар. Не надо (мне) искать по следу черную куницу, не надо (мне) позорить имени отца-матери ГФФ. † Хора йос çи тирĕнчен те ялккас калпак çĕлетрĕм. Из шкурки черного горностая сшила шапочку. N. Саманисем йывăр, чунăм айван, авкаланап хура пăлан пек, тесе юрлатчĕç авал. Оп. ис. ч. II. † Хура чĕкеç ларнă çирĕк çине, ик çунатне янă ирĕке: юратнă тăванăм килнĕ чухне, ярам-и кăмăлăма ирĕке? Опустилася на ольху ласточка черненька, распустила свои оба крылышка вольненько; как приехал мой родимый, развернуться что ли? Дать свободу ретивому, дать сердечку воли? В. С. Разум. КЧП. † Хура-хура кушакăн çăнĕ ( = çăмĕ) йăл-йăл курнатĕ. Чаду-к. Çав вăхăтра Иван хура туя илнĕ те çĕлен патшине çапнă. Бигильд. † Хусан варринче хура юпа, мĕн ырлăхпе (для какой пользы) лартнă-ши? Бюрг. † Çамкасене çырнă хура çыру, сĕтпе çуса ярсах пулмасть-çке. Ск. и пред. чув. 73. Кĕтӳ хыççăн урампа хура тусан хăпарать. N. Мăн çол çинчи хора тосанне хора-тор лаши хоскатрĕ. Орау. Пĕтĕм яла хура пĕлĕт хупласа илчĕ. Ск. и пред. чув. 69. Икĕ куçĕ хуп-хура, икĕ хура шăрçа пек. И. Тукт. † Хура шăрçа хушшине те йĕпкĕн мерчен ан тирĕр. НР. † Пахчи, пахчи, çĕмĕрт пахчи, çĕмĕрт çисе ӳсрĕмĕр, эх, ӳсрĕмĕр,— çампа хура пултăмăр. Сады, сады, черемуховые сады! Питаясь черемухой выросли мы, потому, видно, черными мы стали. Регули 716. Çав хорараххи çирĕпрех. Альш. † Хура Атăл урлă каçмарăм, Шурă тинĕс шывне ĕçмерĕм.|| Темный. ГФФ. † Хора та вăрман варĕнче çутă та кулли пор, теççĕ. Среди темного леса, говорят, есть светлое озеро || Вороной. См. йĕпкĕн-хура, хуп. ГФФ. † Йăван лаши хора лаша... Ивана вороная лошадь... НР. † Хура лаша çилхине йĕс турапа турарăм. Вороного коня гриву медным гребнем расчесала я. ГФФ. † Веçа килет пирĕн йысна хора лашине сиктерсе. Вот едет наш зятек. Его вороная лошадь весется вскачь. А.-п. й. 71. Кӳмине виç пар маттур хура ут кӳлнĕ, тет. Пазух. † Хура кăна лаша, катра çилке, килĕшет хура çул çийĕнче. Юрк. Хура лаша вăрлакан шĕшкĕ айĕнче тăракан, пуйăн хĕрне вăрлакан пĕр пус укçасăр хăтăлакан. Кума-к. Тухсассăн (вылезши оттуда), хура лаша çуни çине вотă нумай тиерĕм, тет || Нечто черное, чернота. Артюшк. Ача калат: ав лере пĕр хура курăнат (что-то черное виднеется). Собр. Ирхине тăтăм та тула тухрăм, тулта хура-хура курăнать, хура мар-çке, хуралтă. || Çиç. çиçрĕ кĕм. 75. Вăхăт та ĕнтĕ хура кĕре сулăнчĕ. N. Пирĕн хура кĕртенех çимелли пулман, выçă тарăхнă. О сохр. здор. П. Эпир сивĕрен хăраса хура кĕрпех кĕрĕк тăхăнса çӳресен, нихçан та çара уран çӳресе курмасан, вара чăнах та хамăра хамăр ачашлаттарса яратпăр. || Виçĕ пус. 6. Пусса акмасăр хура хăварса кантараççĕ. С. И. Иванов. Хурана шуратса хăварсан, чипер шăтса тикĕсленме пар, тикĕсленсе çитсен шăркана чипер лайăх ларма пар. (Из моленья). N. Ман анасене хура вырттарса ан хăварăр. || Редко. Бес. о земл. Пĕр тĕлте йывă, тепĕр тĕлте хура (сайра) ан пултăрччĕ тесе чухлас пулать. || Черное место. Альш. Ниçта пĕр хура курăнмас. Нигде не видно черного места (где бы не выросла трава). Каша. Хура вăрманта хура çук, хура сăрху лашусене кӳлсе пыр. || Бесснежный (дорога). К.-Кушки. Хура çул, бесснежная дорога. N. Утсем ырхан пулчĕç, çулсем хура пулчĕç: çитеймерĕмĕр вăхăта. Чăв. й. пур. 10. Хура çĕрте унăн лаши туртайман (весною). Бес. чув. 1. Ялсенче тĕл-тĕл хура курăна пуçларĕ, кĕперсем, тусем ытларах та хуралса карĕç. || Поздний (об осени). СТИК. Хура кĕркунне, поздняя осень (октябрь и начало ноября). N. Хура кĕркуннеччен, до поздней осени. Хăр. Паль. З. Акă пирĕн Пальля мăнкунтан хура кĕркуннеччен чавса шыççипе тата çăпанпа асапланать. || Глухой (о ночи). Якейк. Сăпаççипă атия: хора çĕрле çӳреме хора лаша исе пач. Собр. Хусантан илтĕм хура лаша хура çĕрле çӳремешкĕн. Якейк. Пирĕн мочийăн хора лаши хора çĕрле (в глухую ночь) тăрсассăн йĕвенсĕрех тыттарать. N. Ялта та хура çĕрте сасă-чĕвĕ пулмĕччĕ. N. Пирĕн пиччен хура лаши хура çĕрлерен кĕçенет. Сред. Юм. Хôра çĕртенех (в конце или середине осени) пĕррĕ кайса корнăччĕ те, çавăнтанпа такки кайман-ха. || Черная кайма. Альш. Атьăр тутăр кумар-и, варрине хура хурар-и? || Чернила. ЧП. Хурапала çырнă хутсем çинче аттепе анне ячĕ пур. Ib. Тăвансем патне хурапала салам çырса яма юрарĕ. N. Хот çине хора пĕр кĕрсен каймасть. || Грязный. Ст. Чек. Хура арăм-çке ку, кĕпине те çума пĕлмес (грязная). N. Хора кĕпе, грязная рубаха. Цив. Пурте тухаççĕ: ачисем те, ашшĕ-амăшĕ те, пурте хура кĕпи-йĕмĕпех пыраççĕ. С. Тим. Хура ура сырмарăм (не обулась в грязные онучи), урам урлă каçмарăм (не перешла). Кама 59. Питна-куçна çу малтан, хăвăнтан хура тар юхать. Ачана варалан! Бес. чув. 5. Унта вăл малтан хурарах таварсем: кăраççын, тикĕт сутнă. Юрк. Алă-шăллине хурине патăн-çке, çук-и çавăнта тасараххи. || Грязь. Шурăм-п. Юрпа çăвăнсан çич çул кайман хура каять. Тогач. Пĕве çитрĕм, çира хура каймарĕ. (Кăмака çамки). Трхбл. Шурă кĕпе час хуралат, хĕрли çапах хурине çĕклет (т. е. не так скоро марается). || В переносном значении. КС. Ят пăсăлнă çыннăн халăх çинче хура витмест (не имеет влияния на народ). Ib. Унăн ашшĕ-амăш пуян та, хурине витерет, тетчĕç авал чух. Орау. Хура витмест. Его слова не имеют веса (при брани), так как он себя замазал чем-то дурным. М. Ăнтавăш. Унăн нимĕн хури те çук. Он — беззащитное, безответное существо. Собр. Хурапа шурра паллакан пулăр. Будете разбираться в вещах. || Черный = некрасивый. ГФФ. † Сăнăм хора, ăсăм кĕске... Сам я черный (некрасивый), ума немного... || Черномазый. ГФФ. † Çампа хора полнă эпир. Потому (видно) я уродился (таким) черномазым. || Смуглый. Сред. Юм. Хôра хĕр = смуглолицая девица. Актай. † Ай ухман Степан, суйламасăр хĕр илчĕ, сарри-хури тиркемер. СПВВ. ПВ. Хурарах-су сăнлăскер. Юрк. Атте ывăлĕ сарă ывăл, ыталаса вĕл çывăрат. Анненĕн ывăлĕ хура ывăл, кунне виççĕ хĕнемесĕр кун каçмас. Шел. II. 16. Хут çийĕнче анчах тăрса юлĕ... хура тĕссĕм... салху мĕлкеçĕм. N. † Айта, тантăш, киле кас, сана сарри кĕтет поль, мана хори кĕтет поль. (Свад. п.). N. † Сарри сăмавар лартнă поль, хори хоран çакнă поль, çмарта пĕçерсе хонă поль. (Свад. п.). Н. Лебеж. Ялтан яла эпĕ çӳрерĕм хуньăм хура хĕрĕ ӳсиччен; тыт куркăна, хуньăм, лар вырăнна, тайлайса тăрăп умăнта. Собр. Хуннĕм пачĕ хура хĕрне хура çĕртен чупмашкăн. || Чужой, чужак. Кильд. Çичĕ ют хура чăвашсем атте килне пухăннă. Хура выражает чужое, не близкое тебе. N. Хура çын ĕçне пурне те пĕлсе çитерейместĕп. || Большой. Самар. Хура вăрман айĕ такăр пулсан хăтăлаймĕ тилĕ пур пулсан. Когда в большом лесу станет гладко, лисице, если она будет, не уйти целой. Тайба-Т. † Хура вăрман хĕррине капкăн хутăм юртса пыран хĕрлĕ тилĕшĕн. || Много, Сред. Юм. Хôра вăрман пик нăмай (очень много). Турх. Эп çуралнă шывçĕрте хура-хура вăрман пур. Ала 55°. Çул çинче хуп-хура халăх (тьма тьмущая) ман хыçран чупаççĕ. || Резкий (о ветре). N. † Вăш-вăш вĕрет хура çил, мăкăнь çеçкине çавă тăкать. N. Вăш-вăш вĕрен хура çил, тăвăр ăрамсене типĕтет. || Горький (о слезах). Янш.-Норв. Пусмисем умăнче кĕтсе те килмесен, хура куççулĕсем тухнă пулĕ. Ала 99. Хура куçшульпе макăрать. Горько плачет. Якейк. † Ирех тăтăм ирĕксĕр, хура кушшульпе пит çурăм. (Солд. п.). || Мрачный (о думах). Полтава 40. Кетмăн хура шухăшне хĕр юратни тартас çук. || Сильный (о заморозках в мае). ЧП. Сатри улма чечекне хура тăм ӳксе пĕтерчĕ. || Г. А. Отрыв. † Эпĕ савнипе уйăрлнă кун пĕлĕтлĕ кун пулайрĕ, хура çăмăр çăвайрĕ. N. Хурăн тăрри хумханать, хура çăмăр кĕтет пуль. N. Сирĕн пӳрт çине тренче витнĕ, хура çумăр çуса хуратнă, çавăнпа тимĕрĕн курăнать вăл. Чăв.-к. Çĕр çĕклейми пӳртсем ларттартăм, хура çумăр килчĕ хуратрĕ, хура чусли тесе ыйтаççĕ. || Злой (враг). Юрк. Урама тухма халăм çук: курăна тăрат хура тăшман. У меня нет возможности выйти на улицу: (как не посмотришь, все) злой враг стоит перед моими глазами. Ст. Шаймурз. † Ĕнтĕех те çинçе пӳçĕм авкаланать хура çын аллинче. Янш.-Норв. † Хура çăварлă халăхсем, евчĕ килне кĕменни атте килне сырса илнĕ. (Хĕр йĕрри). Чăв.-к. Кив Улхаш чăваш — хура чăваш, мана илме килнĕ пулĕ. (Хĕр йĕрри). Бур. Кĕмĕлех те çĕрĕ ахах куç, хур пулминччĕ хура çын аллинче. || Горный берег (?). N. Эсир вутă йăлăмра туни, хурара туса-и? || Назв. болезни (о глазах). Кан. Хура карнă куç кастарнă хыççăн куракан пулнă. || Назв. растения. В. Олг. Хура, былинка, чернобыль (?). Шибач. Хура = сухая полынь. Бур. † Çил вĕрмесĕр хурасем хумхансан, тупăлха-тăр тетĕп эп ăна. Альш. † Çил вĕрмесĕр хура (т. е. хытхура = хура эрĕм) тапрансан, тупăлха-тăр тетĕп эп ăна. Тайба Т. † Çил вĕрмесĕр хура (мăян е эрĕм) ай тапранат, тупăлха-тăр тетĕп эп ăна. N. Хура = хăвра.

хуру

возражение. N. Кунта, ача, пĕрте хуру витмест.

хурт-кăткă

муравей. N. Ача-пăча ăçта кирлĕ унта хурт-кăткă пек явăçать.

хорчкалла

назв. игры. Выльлякансенчен пусăк, çивĕч ачи хор кайĕк амăш полать. Он хыçне кĕпе аркинчен тытса онтан пĕчĕкреххи тăрать; иккĕмĕшин хыçне онтан пĕчĕкреххи тăрать; çапла мĕн ача пĕтичченех тăрса каяççĕ; вĕсене чĕпписам теççĕ. Пĕри хорăчка полать. Хорăчка хоркайĕк чĕпписене тытасшăн çавăрнать, амăш тыттармасть. Хорăч-ка хыçалти чĕппине анчах тытма полтарать. Хорчка хоркайĕк чĕпписене тытса пĕтерсен амăшне кăçкăраççĕ. Якейк.

хорхан

(хорhан), черная смородина. Ирч-к. N. † Хора вăрман варĕнче хорхан татать пĕр ача. Шемшер. † Хорхан шывпе шыва кӳртнĕ...

хусах

хосах (хузах, хозах), холостяк, холостой. Хвалынск. Çамрăк-çамрăк хусахсем утсем хатĕрлеççĕ. Илебар. † Çак уллахра мĕн йĕрри пур, ют хусахăн йĕрри пур. Бугульм. Самарпа Сакмар хушшинче куян выртать парĕпе; хусахсем тытмарĕç хурласа (т, е. считая негодными, плохою дичью), пурсуйсем тытрĕç мухтаса. Шибач. Хосах, аланман ача. Тогаево. Вара авланнă çынсем çывăрма выртаççĕ, хосахсем, хĕрсем пыçтарăнса тортмалла копăспа йорласа тепĕр çĕрте çăлакансем патне корма каяççĕ. Юрк. Эпĕ çул хĕррине тухрăм та, мана хирĕç хусах пырать. „Эсĕ мана пыратна?“ — тет. N. Лучше хусах пуçăн ĕмĕр ирттĕр, тетчĕç авал. || Парень. ЧП. Пирĕн ял витĕр хусах çулĕ. Синьял. Çак ял виттĕр Хусан çулĕ, Хусан çулĕ мар, хусах çулĕ. Юрк. Пирĕн пӳрт çумĕ хусах çулĕ, хусах çулĕ мар, уллах çулĕ, çĕрĕн-кунĕн айăх çук. Шел. 104. Ак пирĕн хыçран ик хусах килет. Панклеи. N. Такмакран икĕ хосах сиксе тохаççĕ те, Кокшана пуçран шакка пуçлаççĕ. Тогаево. Вара амĕш вилсен хосах ачи сывалнă, тет. Ib. Çавăн пек пĕр ялта пĕр арăмăн хосах ачи чирленĕ, тет. Сред. Юм. Хôсах ачапча, парни. || Вдовец, вдова. Сред. Юм. Хôсах арçын, вдовец или совсем неженатый старик. N. Хусаххăн пурнакан, вдовец. N. Хусах арăм, вдова. Сред. Юм. Хôсах матка, вдова. Якейк. Хосах арăм тесе опăшки вилнĕ хĕрарăма калаççĕ. Ib. Арçынна та арăмĕ вилнĕ пулсан, хосах теççĕ. N. Ача-пăчаллă хусах арăмсене пулăшса тăмалла. Анчах хăш-хăш ялти çынсем çавăн пек хусахсене пулăшса, пăхса пурăнас вырăнне пушшех хĕссе аптăратса пурăннă. Сред. Юм. Хôсаххăн порнать, живет вдовцом или вдовою. N. Эпĕ хусахăн пурнаймăп ĕмĕрех. || Птица без самки или самца. Орл. Хусах хур (не имеющий гусыни) пек çӳрет (как в воду опущенный, печальный). Юрк. Эпĕ халĕ те пулин, хусах хур пек, пĕр пĕчченçи пĕркеленсе пурăнатăп, авланман. || Пухтел. Хусах хур = чĕпĕ кăларман хур. Чертаг. Хусах хур, чĕппи вилсе пĕтсен. Б. Хирлепы. † Пĕччен юрă юрласан (если спеть), хусах тăрна сасси пек.

хут

хот, бумага. N. Эпир пӳрт ăшчиккине хут çыпăçтартăмăр. ТХКА 4. Эпĕ профессăр мар, ăслăлăха нумай вĕренмен, пăртак шурă хут çине хуратса çыркалама, алă пусма çеç пĕлетĕп. Артюшк. Хăй хут пек, йĕп чиксе кĕмес, туп. (Вăл пулĕ келенче). Собр. Хусан çинче хут вылять, Хусан илемне çав кӳрет. N. Хăят чиркĕвĕ хут çинче. ГФФ. † Кĕтмел аври хот полчĕ те, манăн савни йот полчĕ. Брусничиая трава стала бумагой, моя милая стала чужой. || Письмо. N. Пичче вилнĕ хот килчĕ. N. Икĕ хот хяль ола-хыçлах кисе (пришли). N. Эсир хот ма питĕ сахал çыртăр? N. Тата нумай çырмалли, тулĕк хут çине кĕмест. N. Эпĕ сан хута пĕр маях алла илтĕм. N. Халĕ хăвăн хоту çинче те килчĕ атрĕсу. N. Ман упăшка хут яман-ши? N. Эпĕ пыракансенчен хотсам парса ярсаччĕ. N. Пирĕн пата хот ямасăр ан тăр. Якейк. Çак хота хирĕç эп хот ярас темесп. Я не хочу ответить на это письмо. Ib. Эп он хотне уçса воларăм та, кальлях çыпăçтарса лартрăм. Н. Сунар. Ун патне хут ӳкерсе яр. N. Çак хотран йолап сив чирпе. || Деловая бумага, документ. N. Пĕр-пĕр ĕç хучĕ çырнă чухне. Турх. Чавкасем саккун хучĕпе виçĕ çерçие чĕннĕ, тет. (Авалхи юмахран). Юрк. Пĕр ерне яхăн çапла ют хулара пĕр хутсăр-мĕнсĕр граф Игнатьев ячĕпе пурăнсан, хайхисем хăйсен хулине тавăрнаççĕ. Çĕнтерчĕ 46. Комсомол яччейккипе пионер отречĕн клупĕ тесе çырнă хут çапнă. || Грамота. N. Эпĕ сире çырăва (хута) вĕренесси çинчен каласа кăтартас тетĕп. ЧС. Эпĕ хут вĕрене пуçласан, кирĕметрен хăрави ахалех пулнине кăшт туя пуçларăм. Байг. Кушкăра хут вĕренсе килсен, эпĕ пĕрмай кĕнеке вулаттăм. N. Хута вĕрен. N. Хута вĕрент. Трень-к. Эпĕ ача чухне хĕлле хут вĕренме çӳреттĕм. ТХКА 14. Хут вĕреннĕ çын. Абыз. Çитĕнтернĕ, хут вĕрентнĕ. Курм. Авал чăвашсене хут вĕренме питĕ йăвăрччĕ. Сред. Юм. Хôт патне ятăмăр. Послали учиться. N. Ачасам хот патне карĕç-и? Б. Янгильд. Эпир хĕлле хут патне кайнă чух ялан мулкачă йĕрлеттĕмĕр. Сред. Юм. Эс хота пĕлет-не? Знаешь ли ты грамоту? Якейк. Тияк мари полччăр-и, хот воласа ларччăр-и, шор пĕремĕк çиччĕр-и. N. Хусан тиекĕ мĕн ĕçлет? Çыру çырать те хут çапать. || Бумажный. Чăв. й. п. ЗЗ. Вăл укçасем пурте хут пулнă иккен. А.-п. й. 99. Унтан улпут кăсйинчен пĕр кирпĕç пек хут укçа кăларса илсе шутларĕ.

хутланчăк

сгиб. Бгтр. Пĕчĕкçĕ ачанăн пĕççи çинчи хутланчăксем (карчĕсем) икĕ пĕççи çинче те мăшăрлă пулсан, ача вилмест теççĕ, пĕр пĕççи çинче хăрах пулсан, вилет теççĕ.

хутăштар

хотăштар, понуд. ф. от гл. хутăш, смешивать. Вишн. 64. 4–5 уйăхри ача пулсан, ăна шывпа сĕт пĕр пек илсе хутăштарса парас пулать. Юрк. Унччен ĕлĕк ялан çапла чăвашсене уйăраймасăр ытти çынсенĕн ячĕсемпе хутăштарса çӳретнĕ. N. Пĕр çĕре хутăштарма. || Присоединить. N. Хусан тутарĕсен патшалăхне вырăс патши Иван Грозный 1552-мĕш çулта çĕнтернĕ те, ăна вырăс патшалăхĕ çумне хутăштарнă. N. Çапла пумилкке туса вилнĕ çынна ытти вилнĕ çынсемпе хутăштарса яраççĕ. || Добавлять. Торх. Хутăштартăм = ĕнер начар хурта вăйлатрăм (добавил, подсиливал). Вишн. 68. Эпир тата çимелли япаласенчен купаста яшки, пăрçа яшки, салма, пăтă, тата ытти апат пĕçернĕ чухне те шыв нумай хутăштаратпăр. Скотолеч. 12. Тата сĕлĕ çине пĕр кашăк ĕнĕс вăрри тепĕр кашăк серный цвет хутăштарас пулать. || Путать. Шурăм-п. 22. Икĕ ăрасна сăмахсене пĕрле хутăштармăпăр. || Примешивать. || Взять в сотрудники, в сообщество. || Вывести. Шихаз. Çын çине хутăштар (ача-пăчасене), вывести в люди. || Тасовать (карты).

хуш

хош, велеть, повелевать, приказывать. А.-п. й. 89. Унтан хăйĕн тарçине çапла хушрĕ хăтăрса. Ib. 81. Хушрĕ улпут тарçине пĕр лашине тăварса хăвалама çав çынна. Ib. 71. Хай хуçа кашкăр тĕлне çитет те, ямшăкне лашасене чарма хушать. Ib. 90. Тарçă тухать урама, кĕме хушать Сахара. Чăв. й. пур. 7°. Вăл хушмасăр çырман. Он писал не по личному усмотрению, а по приказанию. Юрк. Мана ĕнтĕ çын килсе хушас, вĕрентекен тетем çук. Ib. Мĕншĕн тухса каймастăн? Кай! Эпĕ сана киле кайма хушрăм, чармастăп, кай! — тет. Шорк. Эпĕ она вăрмана вотă патне кайма хошрăм. Я велел ему ехать в лес за дровами. N. Сирĕн унта ĕçе хушса тăраканни кам? (распорядитель). СЧЧ. Вăя (отец) вара çемьесене (нашей семье) пĕрне те чӳк тума хушми пулчĕ (стал не велеть). || Поручать, наказывать (что-нибудь сделать): Тораево. Пурне те ĕç хушса пĕтерчĕ тет (надавал поручений, работы). N. Çынна хушас ĕçе хам тăваттăм. Чубаево. Çавăнпа эпĕ аттепе анне мана ĕç тума хушмассерен, эпĕ çапла калаттăм: эсир мана хут вĕренме ярсан, эпĕ тума хушнă ĕçсене хавасланса тăвăттăм, теттĕм. N. Эпĕ сире йăвăр ĕç хушам. А.-п. й. 38. Сана йăвăр ĕçех хушмастăп. || Просить, приглашать, предлагать. N. Аннене яшка пĕçерме хушрăм. Альш. Пĕрре пупсем çӳреççĕ те, кусем патне кĕреççĕ, тет. Ку ача пупсене ларма хушат, тет. N. Тăвансене хушма та аптăранă ĕнтĕ (эпĕ). || Советовать. А.-п. й. 103. Чухăн сутьесем патне каять те, хĕрĕ хушнă пек калать. Бедняк отправился к судьям и сделал так, как советовала дочь. Ib. 104. Чухăн каять те, хĕрĕ хушнă пек калать. Бедняк пошел к судьям и поступил по совету дочери. N. Пирĕн Иван авланас тет. Эсĕ мĕн хушатăн? || Назначать. Орау. Ăна кĕçĕр хурала хушрĕç (в караул назначили). || Роить. Альш. Çӳлĕ тусем çинче çуртсем пур, вуникĕ те вĕлле хуртсем пур. Çуллен çур хушмантан ӳпкем пур. || Прибавлять. Собр. Тухсам, тухсам, Ухаххи, çур çула çитсессĕн çунат хушса вĕçтерес. Кан. Ĕне начар, ӳт хушмасть. N. Иккĕшĕ те чăрсăрланса вăй хушаççĕ пĕрмай. Микушк. Шав-шав вăрман, шав вăрман, мĕшĕн шавлать çав вăрман? Турат çумне турат хушасшĕн. Ib. Шав-шав халăх, шав халăх, мĕшĕн шавлать çав халăх? Чун çумне чун хушасшĕн (старается поддерживать свой род). Лашм. Кĕр каять те çур килет (хура чĕкеç), шур курница çумне çурт хушать; эпир кĕр каяс çук, çур килес çук, атте-анне çуртне хушас çук. Бес. чув. 23. Христоса ĕненекенсем ăна хăйсем шухăшласа кăларса Евангелиене хушса çырнă тенине те илтнĕ эпĕ. || Преувеличивать. Орау. Чăннине калаçать тесе ĕненмелли çук ăна, вăл пĕр сăмах çумне çĕр сăмах хушса калаçать. КС. Хошса кала, преувеличивать, прибавлять. || Приписывать. Янтик. Лаша вăррине, Иван, сана хушаççĕ. Кражу лошади, Иван, приписывают тебе. Сред. Юм. Мана вăрланă тесе хôшаççĕ, еп-ха патне те пыман. N. Çынна хаяр сăмах каласа, усал ят хушса (приписывая неблагопристойное деяние какое-либо), е шуйттан тесе кӳрентермерĕн-и? N. Хăшĕ тата хăйсене пĕр-пĕр ушкăн çумне хушса, кама тĕл пулнă ăна ятласа çӳреççĕ. || Ревновать. N. Арăмне çын çомне хошать. N. Ехрем арăмне Ваçук çумне хушать. || Позволять. Юрк. Ачасене эрех ĕçме хушмаççĕ. Шел. II. 67. Хăй патĕнчех выртма хушрĕ. Пустил на ночлег к себе. || Произносить, сказать. С. Айб. Савнă тусăм пырать çулпала, çитсе сăмах хушса пулмарĕ. N. Сăмах хушайми пулнă. См. турткалаш. Сред. Юм. Эп онпа пĕр сăмах та хошман. Я с ним ни слова не говорвл. N. Патша мĕн ыйтсан та, вăл аран-аран, ирĕксĕр пĕрер сăмах хушса пынă (произносил, говорил). N. Куçма пуçне суллакаласа ăна тепĕр хут сăмах çумне сăмах хушса каласа парать. Юрк. Старикки çапла сăмах хушсан, ку часрах кушиле çине улăхса та ларат. НР. † Чун савнине курасчĕ, хушаясчĕ виç сăмах. Милого увидать бы, сказать бы ему три словечка. А.-п. й. 6З. Утах малалла. Эпĕ пули-пулми япала мар, сан пеккисемпе сăмах та хушмастăп,— тет йăмри мухтанса. || Примешивать. О сохр. зд. Çав çусене вара пăрçа, çăнăх, купăста пеккисем çине хушаççĕ. || Сложить (в арифметике). N. Кам виçĕ пус хошакан пор? N. Хушса, катса, хутласа, уйăрса (валеçсе), тата шăрçапа шутлама, тĕрлĕ сатачсем тума вĕрентнĕ. || Заменить. N. Пӳрте пĕрене хуш. || Прививать. Чув. календ. 1910. Çĕр çул ĕлĕкрех Европара чечче хушма тытăннă та, çав чиртен çынсене хăтара пуçланă. || Дозволить. Альш. Вунă çула çитсессĕн, пире ĕçе хушнă-тăр, вуник çула çитсессĕн, вăйя-кулла хушнă-тăр. Трхбл. Вуник çула çитсессĕн пире вăйя хушнă-тăр. Хурамал. Кунтан малашне чӳк тума мана турă ан хуштăр.

хушлама

назв. обряда. N. Ташлами хыçĕнчен хушламине тăваççĕ. Хушламине тунă чухне пĕтĕм çын алăка уçаççĕ те мал енелле пăхса тăраççĕ те кĕлтума тытăнаççĕ. Унăн кĕлли ак çапла пулать: Эй, турă, асăнатăп витĕнетĕп тутлă чĕлхемпе, тайлăк пуçăмпа пуççапатăп. Карта тулли выльăх-чĕрлĕх, пĕтĕм çурт тулли ача-пăча пар, турă. Хир-хир тулли тырă-пулă лайăх пултăр. Анкарти тулли тырă кӳртме пар, турă. Пĕтĕм çĕр çинчи тырă-пулă лайăх пултăр. Ку кĕлтуни Хусланăн кĕлли. (Из моленья).

хӳм

пазуха. Сохрон-й. Курм. Акай, тет, хӳмĕнти чăкăтна пар, тет. Алик. † Пирĕн килеми пит кунĕ, хӳмрен ушшĕ кăлармасть. Яргуньк. Çимĕç-кукăлли хӳмĕнче. Якейк. Пĕр хӳм тăп-толли толтарса килчĕ. Нарвал полную пазуху. || Слеп. Ача хӳмре пор-ха; хӳмĕнче пор-ха (беременна).

хӳре чикки

репица. СТИК. Сред. Юм. Хӳре чикки, хӳре пуçланнă çĕрти. Орау. Хӳре чикки ыратать, тем пулч. Ib. Лаша хыçкаланса хӳри чиккине пĕтĕмпе çаратса янă. Календ. 1904. Лашасен çилхи тĕпне, хӳри чиккине тăварлă йӳçĕпе виçтăват хут çусан, вĕсем хыçаланма пăрахаççĕ. Изамб. Т. Выльăхăн хӳре чикки пулать (хвост — позвонки его и мясо). || Карамыш. Хӳре чикки татмалла. Тебя надо наказать, исправить. Сред. Юм. Пĕчик ача кам хыçĕнчен те пôлса пĕрмай çӳресен, хӳре чикки эс, теççĕ.

хӳт

хӳтĕ, защита, прикрытие, А.-п. й. 61. Вăл йĕри-тавра пăхкаласа хӳтĕ вырăн шыранă. Изамб. Т. Çил хӳттинче арман авăрмасть. Ib. Эпир çил тивесрен хӳтĕ турăмăр. Образцы 43. † Кăвакал мамăк кӳл çинче, çил тухсан, хӳтте пухăнать. Кан. Пулăшкомăн тăлăх туратсене хăйĕн хуттине илмелле. Турх. Кайăк сасăран хăраса сиксе тăрса пăхкалать, ним те çукран çаврăнса каллех хӳтте вырнаçать. N. Сарай хӳттинче, улăм çинче. Календ. 1911. Вĕллесене пуçтарса хӳтĕ çĕре лартмалла. Сред. Юм. Çав çôрт пошартан йывăç хӳттипе çиç йолчĕ. N. Аллă çын аллипе, хĕрĕх çын хӳттипе. Нюш-к. У аллă çын аллипе = хĕрĕх çын хӳттипе пурăнать, теççĕ. Апла калани — йăвăр ĕçе хăй тумасть, çын çине нумай шанать пулсан та аван пурăнать — тени пулать. Сред. Юм. Ман хӳтĕпе çиç çӳрет. Благодаря мне только ходит (как бы под тенью). N. Хăш чухне ачасем таçтан та пулин тухса тараççĕ, е спичăк тупса çитермери пек вут хурас тесе пĕр-пĕр çĕре сарайне, е хӳтĕрех, çын курман çĕре кайса вут хураççĕ. Хăр. Паль. 4. Кунта тултинчен хӳтĕрех пулнă. Ашшĕ-амăшне. Сăмюнĕ Кĕркурие хĕрхенсе: „Вăрман урлă кайма авантарах пулмĕ-и пире? — тесе ыйтнă,— унта хӳтĕрех“. В. Олг. Ача выртать хӳел питĕнче, хӳтĕ туас, ачая хӳел пĕçертет; мĕнпе те полин картласа хӳтĕ туат. Пшкрт. Çилтен хӳтĕ вырăна кĕрсе тартăм.

хăвала

гнать, пригнать, гнаться, преследовать. КВИ. Çӳрет тукмак (волк) кăнтăрла, çӳрет тукмак çĕрĕпе, пырса кĕрет ялалла, çын хăвалать йыттипе. С. Айб. Шур кăвакал чĕппи кӳлĕ урлă, х(ă)валаса каçасчĕ кӳл урлă. А.-п. й. 3. Хăвалама тытăнтăмăр. Ib. 39. Пуян Сахар кайăка хăваларĕ-хăваларĕ те, нимĕнсĕрех килне тавăрăнса кайрĕ. Ib. 31. Тытăнчĕç хайхисене ĕсĕрлентерсе хăваламашкăн. Ib. 31. Эх хăвалаççĕ, эх хăвалаççĕ, хыçалтан тусан кăна мăкăрланать. Ib. 34. Пуçланă хăвалама. Хăваласан-хăваласан, аякрах та мар пыракан тилĕ вăшт! анчах чăмать пĕр шăтăка. Ib. 36. Трашка ачисем, икĕ кайăка хăваласа, пĕр кайăк-сăрах килне таврăннă. Ib. 25. Темĕн-темĕн калать вăл, ăçтан хăваласа кăларăн ăна? — тесе калать тет вăл. Ib. 97. Хушрĕ улпут тарçине пĕр лашине тăварса хавалама çав çынна. Ib. 84. Иванĕ аран-аран сумккине хăваласа кĕртрĕ салтакĕсене. Никит. Çав хура пусăрах Сеппер кĕтӳç те, вăрăм чăпăркка тăсса, кĕтӳ хăваласа çӳрет. Иванова. Вара вĕсем мана хăвала пуçларĕç. N. Çил хăваласа çӳрет. Аттиково. Пĕр кĕркунне авăн çапнă вăхăтра, манăн пичче, уя лаша (лошадей) хăвалама кайсан, (т. е. ловить их, пригнать домой) пуç ыратать, тесе килчĕ. ЧС. Чирлĕ çын пулсан, чирне хăваласа кăларатпăр. Г. А. Отрыв. Кантур çурчĕ тума (Ассакассине) халăха пĕрене кӳме хăваланă (погнали). Орау. Эп килелле хăвалап (ухожу). N. Хăвала! Валяй! (т. е. иди). N. Вăл çын хыçĕнчен хытă чупса хăвала пуçланă (погнался). Утăм. Унта йыт çури тухса ман хыççăн хăваларĕ (преследовал меня).— Мана та унта йытă хăваларĕ. N. Ыттисем унăн сăмахне итлерĕç, тет те, тавай хайхи çынна хăвалама. Шинар-п. Унта ăна полицейскисем палланă та, хăвала пуçланă. N. Вăл çулпа пынă чухне ăна хирĕç икĕ кайăка çӳрекен çынсем кашкăр хăваласа пыраççĕ мĕн. || Охотиться. Хурамал. † Хура пусă такăр пулсан, кил хăвалар тилĕ юр çусан. || Шугать. Орау. Лашан хăй çине ларакан шăна-пăвансене хăвалама хӳре пур. ХЬ. Хăвала = хуйхат, шугать. Ib. Такăш хăваласа кайнă тийăн, ăрамра пĕр çын та çук. С.-Устье. Çак охотник çӳресен-çӳресен пĕр кайăк хăваласа ячĕ тет. || Собирать. Николаев. Вăйă хăвалама пĕр çын юлмичченех çак йĕркепе пырать. Чаду-к. Унта вăл упа курнă. Яла килнĕ те, халăх хăвала пуçланă. Çынсем вăрмана карĕç те, упана пирĕн яла хăваласа килчĕç. Сиктер. Каяс кун пĕр кун малтан теçетниксем пĕтĕм яла килĕрен пĕрер пашалу пĕçерме кĕлĕ тума каяссине пĕлтерсе хăвалаççĕ. || О землед. Чĕри юн хăвалать. || Юрк. Тытăнат урам тăрăх икĕ енĕпе те хăваласа пыма (пожар). || СТИК. Тьыха та çав ача пекех амăшнех хăвалат (= амăшне хурат). || Альш. Çулла ĕç çинчех вĕсене ашшĕ-амăшĕсем: пукрава илсе кайăпăр тесе, йăпата-йăпата ача пăхтараç, ăна-кăна ĕçлеттерĕç. Çавна халĕ хăвалаççĕ вĕсем: хăшне çĕнĕ çĕлĕк илмелле, хăшне çĕнĕ явлăк илмелле, хăшне атă, хăшне пушмак туянмалла. Учите детей. Кирек мĕнле çын та çамрăкранпа ашшĕ-амăшĕ килĕнче мĕне курса ӳсет, çавна юратать, çавна хăвалать.

хăвăл сухан

хăвăл сохан, лук-сенница, стрельчатый лук. Якейк. Хăвăл сохан вăл пусăк тĕмĕсемпе çитĕнет, хăш чох пĕр тĕмми ача калпак пушшĕ полать. Вăл вăрăран шăтать, çав вăрăран акнă хăвăл сохан виç çолтан арасланса каять те, она вара пĕчĕккĕн-пĕчĕккĕн орăх çĕре куçарса лартаççĕ. Сред. Юм. Хăвăл сухан, кĕркунне лартса хăваракан сухан.

хăлаçлан

широко размахивать руками. Альш. Мĕн хăлаçланатăн (размахиваешь широко руками). Сред. Юм. Мĕн хăлаçланан эс, икĕ аллине тăснă та иртсе çӳреме те памас. ТХКА 91. Ваçли шăпăрне калама чарăнать те, кӳме çине тăрать те, автан пек аллисемпе хăлаçланса, киккирик-киккирик... А.-п. й. З6. Тăрна та хăлаçланса вĕçсе кайнă. Ыраш 12. Хăлаçланать шнейкă. N. Хăлаçланса пыр. N. Илнĕ чух хăлаçланса ан ил, панă чух хĕссе ан пар. Çĕнтерчĕ 34. Тăрса ларасшăн аллисемпе хăлаçланать, çăлкаланать. || Замахиваться. ТХКА 104. Тикăра пуртăпа касасшăн хăлаçланать, касма май килмест. || Тянуться. Сред. Юм. Пĕчик ача амăш ярки çине ларасшĕн амăшне корсан ик аллипе те хăлаçланать (аллисене сарса).

хăлттик

подр. прыжкам. Шорк. Ача хăлттик-хăлттик сиккелесе пырать.

хăлха

(хы̆лhа), ухо. А.-п. й. 16. Пĕрре кашкăр йытă вĕрнине илтет те, хăлхисене чанк тăратса ăна çапла калать... Ib. 42. Тилĕ хăлхисенчен ыйтать: эсĕр мĕнле килтĕр? — тет. Ib. 57. Ватăлса çитрĕм те, ман хăлха илтеймест. Ib. 70. Пӳрнеске хăпăл-хапăл чуста ăшĕнчен чаваланса тухать те, ĕне хăлхи ăшне кĕрсе ларать. Ib. 71. Пӳрнеске кашкăр хăлхинчен тухса шухăшлама тытăнать. N. Урлă хăлха, не лежащие, а оттопыренные уши. N. Каçрака хăлха, уши, торчащие вверх (кайăк хăлхи пек). N. Чее хăлхаллă япала, чуткий. N. Унăн хăлхи хытăрах, глуховат или плохо восприимчивый. N. Унăн хăлхи шăхăрсах каймасть, плохо слышит. N. Унтан ку виç кĕрепенкеллĕ чукмар илет, тет те, утланса ларать, тет те, хăлха урлă çапать, тет. N. Хăлхине çĕр çумне çыпăçтарса итленĕ. N. Хăлха анчах илтми пулнăччĕ те, халь уçăлчĕ. N. Хăлхăрсем йӳçмерĕç пулсан, итлĕр. N. Хăлхана йӳçĕхтерекенсем, çӳç-пуçа виреллĕ тăратаканскерсем. К.-Кушки. Хăлху енĕпе ман енелле çаврăнса тăр. Ск. и пред. чув. 22. Юманкка хăй хуйхине калать ăна хăлхинчен, мĕскерле тумаллине ыйтать пĕтĕм чĕринчен. Бгтр. Илтменнине хăлхунтан ыйт теççĕ тепĕр хут ыйтакан çынна. Янтик. Лаша шыв ĕçнĕ чух хăлхисене сиктеркелет, çавна хăлхисене вылятать теççĕ. Орау. Паян кунĕпе хăлхара шăнкăрав сасси илтĕннĕ пек янăраса çӳрет. Альш. Хăшĕ-хăшĕ тата ача çуралсанах, пурăнтăр тесе, сулахай хăлхине шăтараççĕ, тет. Хăлхана шăтарсан, тăхăнтараççĕ пурçăн: пурçăн шыçтармасть тет. Ib. Ун умĕнче пурне те ан калаç, унăн хăлхи шăхăрать ĕнтĕ (он слышит и понимает, о ребенке). Собр. Кушак хăлха урлă пит çусан, хăна килет тет. С. Тим. Аллăнти шаль тутăру шел пулсан, икĕ хăлхаран тытса чуптуса яр. N. Хăлхаран кала. Говорить на ухо. Хурамал. Хăлха ăшĕ кĕçĕтсен, йĕпе пулать теççĕ. ТХКА 69. Тата халь ман пуç ыратать, хăлха кашласа çӳрет. Ст. Чек. Кунĕн-çĕрĕн янăратат. Илтессĕм килмерĕ, хăлхана çĕртет. N. Урампа пырат сутакан, вăл пулайчĕ улма сутакан; сутаймасăр вунăтăват улми çĕрейчĕ. Кăçалхи çул манăн пурăнни — çын сăмахĕпе хăлха çĕрейчĕ. (Хĕр йĕри). Ала 13. Унăн куçĕ хупăннă пулсан та, унăн хăлхисем çăвăрман. || Перепонки ушные. Альш. Ачи хытă кăшкăрса хăлхана çуратчĕ. || Наушники. К.-Кушки. Малаххай хăлхисем, наушники малахая. || В. Олг. Хӳел хăлха ярчĕ, сивĕ полат. Вокруг солнца появились круги (столбы), к холоду. || Перо (верхний угол) лемеха. См. ака, там же хăлха (вып. 1).

хăма çурни

опилки. Янтик. Айта, ача, хăма çурнине купăста йăранĕ çине кайса сапар (посыплем гряды опилками).

Кăçĕн Хăмăркка

назв. селения в Кр.-Четайск. р. Пир. ял. Кĕçĕн Хăмăркка ялĕнчи Павăл ятлă ача.

хăнтăр йӳççи

хăнтăр йӳççĕш, назв. лекарства. О сохр. здор. Ӳслĕк тата пӳртре авантарах тарласа, кăкăра ăшă яшка çăвĕпе сĕрсен, тутлă тымар, е хăнтăр йӳççине (солодковый сок и корень) ĕмсен пĕтет. Альш. Çамрăк ача кăвапи ыратнипе йăнăшсан, унăн çине хăнтăр йӳççĕш çыхаççĕ (особое лекарство, похоже на смолу, черное, горькое).

йӳçĕ хăнтăр йӳççĕш

назв. лекарства. Альш. Ку лекартсă çилĕм пек: хуп-хура, сап-сарă. Ача-пăчана чĕкрене ерсен кăкăр сĕчĕпе ирсе ĕçтереççĕ, каккине хытарать, теççĕ.

хăнтрамак

назв. болезни. N. Хăнтрамак = хăнтăр амак. N. Хăнтрамак пулнă пуль ăна теççĕ, ăш ыратсан. Ăна вара çапла çĕмĕреççĕ: чирлĕ çынăн аллисене кăккăрĕ çине хĕреслĕ хураççĕ те, тепĕр çын ăна хăйĕн сылтăм алли çурăм çумне лапатка тĕлне хурса сулахай аллипе аллисенчен тытса çĕклет. Çапла çĕклесе çурăм шăмми шатăртатсан, хăнтрамак çĕмĕрĕлчĕ теççĕ. Янтик. Асанне, мана хăнтрамак пулнă пуль, хырăм ыратать! Асламăшĕ пырать те, аллисене кăкăр çине хурать, ачана хăй мăйĕчен çакăнтарать. Вара ача пилĕкĕ шатăртатсассăн, асламăш каялла пăхса сурать те ачине ярать.

хăп

(хы̆п, хŏп), отстать, отойти, отпасть, отделиться. Кĕвĕсем. Ĕнтĕ ут пыраймас, ут пыраймас, йĕс таканĕ хăпнă та пусаймас. N. Пысăк тĕме, вăл тĕмене улăп çăпати тĕпĕнчен хăпса юлнă теççĕ. ЧП. Хуйри хăпса ӳксессĕн (у вяза). Цив. Çӳлĕ ту çинчи çӳрен ут, тахан хăпнă утаймасть. Янтик. Пушмак кĕлли хăпнине атă кĕлли мĕн тăвас? О сохр. здор. Тата хăш-хăш çынсем чечеклĕ ачана кĕсенсем хăпса пĕтмесĕр çумаççĕ. Ib. Пирĕн тир пит хĕрнĕ, тарланă пулсан, е вĕри шывпа йĕпетсен, вара унтан тин кирĕк хăпса тухать. Юрк. Унччен те пулмаст, хай чăваш арăмĕ, алăк янаххи çумĕнчен хăпса кайса, кĕсле калаканни умне пырса тăрат те, лайăхах кĕсле калама пултараймантан, унăн аллинчи кĕслине: кӳр-халĕ хам каласа кăтартам, тесе илет, тытăнат хăй кĕсле калама. Ашшĕ-амăшне. Эпĕ ĕмĕр санпала пĕрле пурăнтăм, халĕ санăн пуçна ниçта чикме вырăн çук чухне епле сантан хăпăп вара? Демид. Лешĕ хăваласа ярать кăна, хăпах эппин (ну ладно, отстань), тесе. Орау. Хăни-вĕрлисем аран-аран хăпрĕç (убрались). Ib. Ан хăвалăр-ха, апат çисанах хăпăпăр. КС. Аран-аран хăпрĕ. Насилу ушел (о навязчивом госте). Халапсем. Апла каласан, ку карчăк пӳрт чӳречи умĕнчен хăпса каять. N. Карчăк Еккĕмрен хăпас çук. || Оторваться. N. Манăн пĕвĕм çумĕнчен хулпуççийĕм хăпса ӳктĕр. Тюрл. Атă кĕли хăпса ӳкрĕ. Шурăм-п. Унтан хăпма та пĕлмеççĕ. Не могут от него оторваться (от приятедя своего). Ачач 49. Вĕренекен ача алăк çумĕнчен хăпса малалла пĕр утăм ярса пуссассăн тин... || Ускользнуть. N. Кунтан хăпасси кăна. Только бы ускользнуть отсюда. || Отвязаться. Сред. Юм. Такçан та хăпса каяс çок. Ст. Ганьк. † Ах, аттеçĕм, аннеçĕм, кăçалхи çул памасан, ĕмĕр хăпмĕ, терĕр пуль. || Расставаться. Кильд. Çичĕ ют хушшине эпĕ пымăттăм, савнă ырă тусăмран хăпмăттăм. || Подняться массой, чтобы сделать что-нибудь. КС. Халăх хăпса тухнă. Народ вышел массой (напр. из деревни). Орау. Акă ĕнтĕ, мурсем, каллех хăпса килчĕç (пришли во множестве, привалили). Изамб. Т. Исампальсем ана туса валеçме çаран çине каçсан, пĕтĕм Исеккел хăпса (гурьбою) тухрĕ. Юрк. Ку шуйтансем ăçтан хăпса килеççĕ-ши? N. Пăр пек хăпаççĕ, Толпами уходят. КС. Паян пасара халăх хôппăрĕ, çул та палăрмасть пыраççĕ (много народу двинулось на базар). || Сунт. Çуртырри çĕр çумĕнчен хăпаймасăр кукша пуçлă çын çӳç пĕрчийĕсем пекех вĕлтĕртетсе ларнă. || Употр. в сочетании со словом сехре (сехĕр). См. сехре хăппи (вып. ХI).

хăра

бояться, пугаться, страшиться. Якейк. А! хăрарăн-и? Ага! испугался? ГФФ. † Çак çырма орлă каçмăттăм та, çĕлентенех хăратăп. Эп çĕлентен хăрамастăп та, Петĕртенех хăратăп. Не перешел бы я через этот овраг, да боюсь змеи. Собственно, змеи-то я не боюсь, а боюсь Петра. ГФФ. † Хора калпакран хăраса ăсторовă тумасăр ан иртĕр. Не пугайтесь черной шапки, не проходите мимо, не поздоровавшись. А.-п. й. 7. Кушакран хăраса упи йăваç тăрне улăхса ларнă. Ib. 19. Никам килесрен те хăрамасть пăшаллă этем. Ib. 24. Кăмака çине тахăшĕ улăхса выртнă та, пӳрте кĕме хăратăп, тесе калать, тет, кайăкĕ. Ib. 41. Юрĕ, тилĕ тус, хăрасах килет пулсан, атя хам хыççăн,— тет ула-такка. Ib. 42. Эсир мĕнле килтĕр: хăраса-и хăрамасăр-и? — тет. N. Вăт ухмахсем, кăшт шăхăрсанах хăраса ӳкеççĕ (сильно пугаются). А.-п. й. 59. Санран хам та хăратăп та, ачам пушшех хăраса кайĕ,— тет пукани. Ib. 90. Юрĕ. Ĕçрен хăрамăп. N. Мулкачи курсан хăраса кайса тарса кĕчĕ вăрмана. N. Çуннине çисен упаран хăрамасть, тет. Хора-к. Хăрама вĕреннĕ йытă виç кон малтан вĕрнĕ, тет. Регули 834. Вăл çавăнпа хăрарĕ, тĕттĕм полнăран. Ib. З. Эп хăратăп калама. Ib. 684. Хăрамалли вăрман çок конта. Ib. 685. Хăрамалли çын çок конта пирĕн. Ib. 705. Вăл çынтан хăрамăлла. Ib. 1404. Вăл питĕ хытă хăраса чĕтĕресе тăчĕ. N. Манăн халăхран хăрамалăх çук мĕн, тесе шухăшла пуçланă. N. Çапла вăл хăрамасăр-тумасăр пурăннă. Юрк. Килте хăраса-туса ан тăрăр. Ала 94°. Хайхи арăм тата ыйтнă вĕсенчен: „Апла хăрассăр пур, мĕншĕн тата ачăр çинчен кĕпине-йĕмне те хывса илтĕр“,— тенĕ. Сбор. по мед. Унтан хăрасах та хăрамалла çав. Шурăм-п. Мĕскĕн Иванĕ çĕрĕк шалт хăраса пĕтнĕ. СПВВ. Хăрас-тăвас пулсан. Кан. Малтан лашапа каçма та хăрамаллаччĕ. Прежде и ездить (по мосту) было опасно. Ib. Халĕ каçса çӳреме хăрамалли çук. Ib. Хам тытса усрама хăрарах патăм-çке. Ib. Пĕр çынсем çеç вĕсен пӳрчĕ ларнă вырăнтан хăра-хăра иртеççĕ. N. Чун пит хăратчĕ, тет, ТХКА 113. Йысна, эс ишме пĕлен, сан хăрас çук. Ib. 114. Атăл, Çавал, Кĕтне, Сĕве шывĕ пулсан, шыва кĕме хăрас çук. N. Хăраса тăманçи пулĕ ву. Курм. Хăра-хăрах эпĕ хут вĕренме карăм. Ачач 22. Пысăклансан мĕн пулĕ... Аçунтанах хăрамăпăр ун чух. Ib. 109. Ун майăн вара Санккапала тепĕр хĕрача та вилес пек хăраса янă. Шорк. Вал мана тем те пĕр каласа пĕтерчĕ те тухса карĕ, эпĕ хăра юлтăм, нимĕн тума та пĕлместĕп. Насказал он всякой всячины и ушел, я же пришел в ужас и ничего не могу предпринять, ничего не успел спросить (недоумение, растерянность по поводу неожиданности). Оп. ис. ч. II. Вăл, çынсем килеççĕ тенине илтсессĕн, хăра юлнă. Когда он услыхал о том, что идут люди, на него нашел страх. N. † Çак поçнелле ухаплă, эпир ухапран хăрас çук. Собр. † Туратлă йăвăç касас, терĕм, иртессинчен хăрарăм. Капк. Мĕнле ача пулать вăл, хăрама пĕлмест.

хăра

страх, боязнь, испуг. Ачач 107. Ăвăс çинче ларакан ача çавăнтах хăрана ерет. Чĕтреме тытăнать. Ib. 44. Тимуш та сасартăк хăрана ерчĕ.

хăрах

(хы̆рах, хŏрах), один из двух. N. Шывне ĕçтернĕ чухне çĕнçын кăмака умне кайса тăрать те, çав шыва ĕçтерсе пĕтеричченех çĕнçынни кăмака умĕнче хăрах чăркуççи çинче ларать. КВИ. Этем укçа хутаçне хăрах алăпа йăтнă. А.-п. й. 54. Карчăкĕ кĕлетрен пĕр хăрах ывăç çăнăх илсе кĕчĕ те, сĕтпе-çупа çăрса, старикне валли пĕр пĕчĕк йăва пĕçерчĕ. Ib. 96. Ав, куратна, çулпала хăрах турта, пар лаша пырать тусан тустарса. Янтик. Якур хăрах уран (на одной ножке) сиксе тухрĕ ку çур пилĕк тăрăшне. Сред. Ют. Хăрах айккăн ôрам, односторонка. Говорят, если на одной стороне улицы нет домов. Якейк. Хăрах витрине çырмаялла йăвантарса ятăм та, вăл чăнкăр-чанкăр туса йăванса анчĕ. N. Хăрах хул хушшине çĕлĕк хĕстерсе. N. Хăрах алăкне кăларса кайнă. N. Çав вăхăтра пĕр майра картлă кĕвентепе, хăрах аллине пуртă тытса, çав вакка шыв ăсма пынă. Регули 926. Хăрах атă анчах топрăм. Букв. 1886. Атте мана çапла çыхса хунăшăн çиленнĕ. „Вĕтсе хăварам, унта пыриччен хăрах çăпата кантри явсан та, хăна усă пулĕ“,— терĕ. КС. Хăрах çăмарталлă ăйăр, нутрец, нутряк (одно яйцо спрятано в животе). СТИК. Хăрах чĕчĕллĕ ĕнене сумалла мар-и? Шурăм-п. Хăрах туналлă шăрăшлă хура (арăмути), Чăв.-к. Акка кăш тьыхаран хăрах хĕрнерех кайса тăнăччĕ. || Нечетный. N. Кучченеçсене те хăрах илсе пыраççĕ, пĕр йăвачă анчах нумай илсе пыраççĕ, ăна ача нумай пултăр тесе нумай илсе пыраççĕ. || Единица. Арзад. 1908, 36. Хăрах 9 пĕр 5 миçе пулать? Ib. 1908, 36. Икĕ тăххăртан икĕ мăшăр та хăрах кăларсан миçе пулать? || Одно ведро из пары. N. † Мăшăрпа шыва антăм та, хăрахпа ăсса хăпартăм — çурри тесе ан калăр. || Счет ниток (количество). Чутеево. Пĕр сум хăрах.

хăс

(хы̆с), изрыгать. Пшкрт. Ала 14. Пулли (рыба) вара çӳресессĕн-çӳресессĕн, ăна пĕр çыр хĕрине хăсса пăрахса хăварнă, тет. N. Кайран, пăртак тăрсан, хăсрăм. N. Паçăр манăн кăмăл пăтранчĕ те, эпĕ хăсса кăлартăм. О сохр. здор. Ун пек чирпе асапланакан ача пĕр ӳсĕрме тăрсан, кайран яланах хăсса ярать. Т. VI. 60. Унта вара тӳсекенни тӳсет, тӳсейменни тухса хăсса ярат.

хăтсăр

некрасивый, неопрятный, неприличный, безобразный, жадный. В. Олг. Хăтсăр пӳрт. Неладная изба. Колыб п. 5. Вăйлă пулчĕç, пуçсăр пулчĕç хăтсăр халăхсем. Хуласем, ялсем пĕтерчĕç вăйлă тупписем. Якейк. Ача-пăча пусăк чĕлĕ çăккăр йăтсан, апат çинă чохне чашка хăйнь умне исе ларсан, ашшамĕш калать: и-и хăтсăр ача-пăча, чипер хăтланăр эсĕр. N. Çын ăлăкĕ анине тăрса итлени хăтсăр (йĕркесĕр) япала. || Несчастный. Ведущий себя нехорошо. || Не идущий впрок. Слакбаш. Хăтсăр пулчĕ. Не пошло впрок. || В качестве усилительного слова. Зап. ВНО. Хăтсăр, очень, весьма, чересчур. Ib. Вăл хăтсăр нумай çиет. Ib. Хăтсăр лайăх, очень хорошо. N. Анчах ун ĕç хăтсăр нумай: хăйĕн те вĕренмелле, тата хуçа ачисене те вĕрентмелле.

хăта

(хы̆да, хŏда), сват. ГФФ. † Ан ан, кĕрӳ, ут çинчен, хăти хирĕç тохмасăр. Не слезай, жених, с коня, пока сват не выйдет встречать. Юрк. Хăта = каччă ашшĕ (свадебн. терм.), если отца нет, то ытти пысăк тăванĕсем. Ib. Хăта = хĕр ашшĕ (свадебн. терм.), если отца нет, то ытти пысăк тăванĕсем. НАК. Хăта тесе ача ашшĕне те, хĕр ашшĕне те (отца жениха, также и отца невесты) калаççĕ. N. Хăтасене кайнă (вм. хăтасем патне кайнă). Б. Олг. Кĕçĕн кĕрӳ йорлат: сăпаççипă хăтине ырă сăра парнăшăн, сăпаççипă тăхлачине ырă апат-çимĕçшĕн. Ib. Мăн кĕрӳ арăм йорлат: сăпаççипă тăхлачине, сăпаççипă хăтине ырă хĕрне çитĕнтернĕшĕн. Ала 82°. Çитрĕ, тет, туй çĕмĕрлсе хăта килне. Хăта килĕнче туя пăхаççĕ, тет, тем пек, ĕçтереççĕ-çитереççĕ, тет. НАК. Çапла сăра ĕçкелесе ларнă чух икĕ хăта (хĕр ашшĕпе ача ашшĕ) калаçма тапратаççĕ хăйсен ĕçĕ çинчен. N. Ватă хăта. Изамб. Т. Çӳресе пĕтерсен, татах тĕп хăта патне килеççĕ. Ib. Хăтана салам кала. Байгул. † Хăта хĕрĕ сарă хĕр (невеста). N. Вара икĕ хăта пĕрле пасара тухаççĕ те, çураçнă укçасемпе парне илеççĕ. К.-Кушки. Вăтăр çулхи ывăлĕшĕн çуллен хăта яратчĕ. Ау 178. Аппаçăмах Пăраçа хур пулминччĕ хăтара. Синерь. Хай хăçăн çӳрекен старик хăтана ларса килчĕ, тет. Вомбу-к. Хăта тесе акайăн хунешшĕпе тăванĕсене калаççĕ. Изсшб. Т. Хăта, так называют с именем молодых, без имени — старых. Без имени называют лишь близких родных мужа или жены (только мужчин). || Друг, приятель. Т. VII. Эсĕ, хăта, ăçта каятăн капла? А.-п. й. 75. Атя, хăта, пĕрле кайăпăр. Пойдем, друг, вместе. || Адвокат. Начерт. 189. Хăта, сват; адвокат.

хăтăр

пригрозить, погрозить, пробирать, дать острастку, грозить. Орау. Атти хăтăрса пăрахрĕ те, çавăнпа каймарăм эп унта. Ст. Чек. Ашшĕ ывăлне пурнипе хăтăрнă. N. Вара Иван çилленсе пĕтĕм вăйĕпе Ваçлее хăтăрса кăшкăрса янă. Кильд. Ĕçлекен халăха хăтăрса ятласа çӳренĕ ĕлĕк вĕсем. А.-п. й. 89. Унтан хăйĕн тарçине çапла хушрĕ хăтăрса. Сред. Юм. Пĕчик ачана ашкăна пуçласан хăтăрас полать. ЧС. Мана аттесем, кайнă чух (когда я уезжал): Пасна хĕррине ан пыр тесе хăтарса ячĕç (строго приказали, чтобы я не подходил к реке). С. Айб. Вĕсен санăннинчен лайăхрах вырăн пур тесе, шыв патшине каллех хăтăрса пăрахрĕ, тет. Шурăм-п. Атте хăтăрса каларĕ. Изамб. Т. Ан хăтăр (не кричи на него), сана тимес вĕт ул. Ib. Хăтăрса пăрахрĕ те (закричал), ача шартах сикрĕ. Букв. 1904. Ашшĕ кусене хăтăрарах чĕнсе, ватă çынтан кулни аван мар тесе кала-кала ăнлантарнă. N. Хăтăрса тăк — застращивать бранью. N. Çынна хăтăрса пăрахиччен ыйтса тĕпче. Шибач. Хăтăрса пăрахрĕ (= ятласа пăрахрĕ).

хăш

подр. тяжелому дыханию. КС. Кăккăрсăр çын хăш-хăш туса сывлать. Орау. Ача сывмарланчĕ-ха, каç хăш-хăш, хăш-хăш аран сывласа выртать.

курнăç

корнăç, своеобразная манера, выходка, „штука". выверт. Кан. Пулать çав выльăх. Ачисем те çавнашкал курнăç шутласа кăларнă тата. Ib. Выльăх-терĕм хушшинче качакисем те пурах ĕнтĕ, чарусăр ача-пăчасен курнăçĕсем те тĕслĕренех пулаççĕ. Ib. Турхан чухăн(ĕ)сене „курнăç" туса кăтартаççĕ.

кусă

(-зы̆), побежка (встр. с афф. З-го л.) Собр. Çын кусси куссан, карта хутне хĕсĕнсе юлăн, теççĕ. (Послов). Альш. Пурте пысăккин кусси кусат. N. Ача-пăча кусси кусаймăн, теççĕ. (Погов.). || Колесо. Собр. Иккĕн чупаççĕ, иккĕн хăвалаççĕ, пĕрне-пĕри çитеймеççĕ. (Урапа кусси). См. кус.

куç

(кус), коç (кос), глаз. N. † Хĕп-хĕрлĕ чĕремшĕн йĕре-йĕре, икĕ улма пек куçма пĕтертĕм. N. Вилнĕ çын, вилсен куçне уçса выртать пулсан: вăл çилленчĕ пулĕ, теççĕ. N. Куçпа килчĕ. Вернулся с военной службы по причине болезни глаз (срв.: куçпа яраççĕ, куçпа выртать). N. укçан куçĕ çук. (Послов.). Сред. Юм. Паян тола тохман та, тола тохсаннах, куç кашарса каять. Ib. Куçпа пăхсан (на глаз), пĕр виç-тăват çохрăмран та ытла пик мар; кайма тăрсан, вăн çохрăм та полĕ. Ib. Куçа пĕтерсе ятăм, глаза заболели, и я никак не могу их вылечить. Ib. Куçа çисе тăрать. Режет глаза (говорят о светлых, блестящих предметах). Ib. Куçа çисе тăрать вит! (Говорят о красивом предмете, на который любо глядеть) Ib. Куçа хĕретнĕ, тесе, йĕнĕ çынна калаççĕ. Ib. Куçран тĕртсен те, корăнмас. Очень темно, хоть глаз выколи. Никит. Çĕр (ночь) тĕттĕм пулнă, куçран тĕртсен те, курăнмаçть (не видно ни зги). Альш. Куçпа çӳлелле пăх та, унтан курăн мана, тенĕ. Якейк. Çолахай куç тортсан (если бьется живчик): çын çиять, теççĕ; Сылтăм куç тортсан: çын мохтать, теççĕ. СТИК. Ватăла-киле куç вăйĕ пĕтет те, куç тĕтĕрелĕ кăтартакан пулат. [Куç темĕскерле уççăн, рас (ясно) кăтартмас]. Кильд. † Куçна хуп та, ална сул. Янтик. † Пушмак питне пит пăхăр, куçăр тухса ӳкес пек; кĕçĕр хĕрсе(не) пит пăхăр, хĕрсем тухса каяс пек. N. Акă çил-тăвăл калама çук, куçпа пăхма çук, тусан вĕçтерсе те çитрĕ. КС. Куç шăтса тухас пек ыратать (ужасно болят). Истор. Александр пыриччен, вăл хăй ушкăнĕпе Финский залив хĕрринче çĕрĕпе, пĕр куç хупмасăр, шведсем килессе сыхласа тăнă. Ск. и пред. 69. Икĕ куçĕ хуп-хура, икĕ хура шăрçа пек. Изамб. Т. Çĕр тĕттĕмленчĕ, куçăран (= куçран) тĕртсен те, курăнмасть (не видно ни зги). N. Куçне вĕçĕртмест. Не сводит глаз? Ядр. † Ах, эсрел карчăксем, шăтарас пек пăхаççĕ, вилнĕ шапа куçĕпе! N. Арăш-пирĕш куç ик майнелле пăхать, арăш-пирĕш пăхать. ЧП. Ăçта каян, тантăш, икĕ куç куççульсене юхтарса? N. Çапла хаш чухне куç, шăтса, хуплансах ларать, Юрк. Унта куç курĕ-халĕ (увидим) — разрешить туччĕр (только, бы разрешили издание газеты). Ib. Куç витĕр пăха пуçлат. Кан. Кĕрхи тĕттĕм каçсенче куçран тĕксен те курăнмасть (хоть глаз выколи). Орау. Кала эсĕ ăна, вăл манăн куçа ан курăнтăр (пусть он не показывается мне на глаза). Ст. Чек. Куçран кăшт айвантарах. Слабоват глазами. Орау. Куçĕсем куçлăх тăхăннăран ыратаççĕ унăн. Глаза у него болят от очков. Ib. Куç алчăрхарĕ (не разбирают). Ib. Çиса ярас ку çăмартана, куçа ан курăнтăр! (чтобы оно не мозолило глаза). Кив-Ял. Куçех вăрă. По глазам видно, что вор. Чебокс. Кори коçа корми тăвать (притворяется, что не видит). N. Куç курать те, ал çитмест. Видит око, да зуб неймет. Н. Седяк. Куç кĕçĕтсен: вăтанатăп пулĕ, теççĕ. (Примета). Ib. Куç курнине çимесен, куç суккăр пулать теççĕ. СТИК. Хăçан куçă хупăнĕ-ши? (= хăçан эс вилĕн-ши? — Ачипе тарăхса çитнĕ амăшĕ чун хавалĕпе калат). Ib. Куçĕсем чыст (чит. ц'ист) хуралса кайнă (говорят о больном, у которого около глаз образовались синие круги). Ib. Куç юнăхнă (= хĕрлĕленсе кайнă). Ib. Куç тула юлчĕ. (Говорят, когда в сумерки, входят со двора в избу; тогда глаза ничего не видят вследствие смены света тьмой). КС. Тăватă куçлă (человек в очках). В. Олг. Толта коçлă çын (лупоглазый; так и у КС.). Хорачка. Çиелте коçлă çын (то же). Ст. Чек. Хӳри куçĕ айне пулах карĕ, тет (тут же увидал). Ib. Сан ача пур-и? — Çук, хырăм ӳкрĕ (или: куçа валли пур та, алла валли çук. Говорят о выкидыше). Н. Лебеж. † Камăн кинĕ, тийĕçĕ, унăн кинĕ, тийĕçĕ, куçран вăйсăр (больна глазами), тийĕçĕ. N. Пирĕн умра, мĕн куç курнă таранчченех, çилпе хумханса выртакан аслă тинĕс пек, тырă-пулă пуссисем симĕсленсе, сарăлса выртаççĕ. Якейк. Пĕр стаккан сĕт куç пак толтарса патăм (= полнёхонек). N. Куçу пăч пултăр! Чтобы тебе ослепнуть! Ст. Шаймурз. Ача хăй куç курнă çĕре (= куда глаза глядят) кайнă. Ст. Чек. Куçĕсем сӳннĕ. Глаза не видят. (Так говорят: 1) о рассеянном человеке, когда он не видит искомого предмета: 2) о человеке, лежащем при смерти и ничего не видящем). Альш. Куçĕ сӳннĕ = куçĕ çути пĕтнĕ (вилсен). Сĕт-к. Куçĕ шăтса йохтăр! (ругань). Ал. цв. 6. Унăн тавра, куçран чиксен те, нимĕн те курăнмасть. Шибач. Апай, мана, тет, паян йоман торачĕ çапрĕ, коç кормаç, тет. N. Пĕр каска урлă икĕ алтан вăрçаççĕ. (Куçсам). Изамб. Т. † Пĕвĕмĕр ырă çын умĕнче, шур куçăмăр атте-анне умĕнче. ЧП. Кĕрсеех те ăсăм çитмерĕ, çамрăк пуçăм юлчĕ çын куçне. Изванк. Пуп куç — нӳхреп куç, теççĕ. (Послов.). Собр. Куçа хирĕç куç, чĕлхене хирĕç чĕлхе, теççĕ. (Послов.). Якейк. † Вăрман орлă каçрăмăр, вĕрене çинчен куç каймар (все смотрели, интересовались листьями клена). Собр. † Куçкĕски пек аккана куçран кăларса ятăмăр (т. е. лишились её). || Сглаз. Т. VI. 33. Хăмăр куç, кăвак куç, чакăр куç, чалăрнă куç, йăв куç, çыр куç, чан (так!) куç, арăм куç, арçын куç, килти куç, тулти куç, ял-йыш куç, килен-каян куç, вырăс куç, тутар куç, чăваш куç те пулсан, тухса кайтăр Плаки çинчен (заклинание). ЧС. Усал куçа тавăрни (или: шăтарни — поверье, когда ставился лошадиный череп на кол в огородах от сглаза). || Ямочка для масла (в каше). Юрк. Пĕрер кашăк пăтă ăсса, куçне пуçса çийеççĕ. КС. Кашни хуран çине куç туса, виçшер кашăк çу хурать. || Глазок (у картофеля). N. Кашни çĕрулмин, пысăккин те, пĕчĕккин те, темиçе куç пулать. || Стежок (при вышивании). N. Коç хăварса тĕрленĕ (род узора). || Петля (при вязаньи, напр. чулка). Кăмак-к. Куç йолнă. Пропущена петля. || Узел (основы). Сред. Юм. Пир тĕртнĕ чохне куç ярса тĕртеççĕ («распускают одно звено»). Шевле. Коç — комнă çиппĕн пĕр йăлăмĕ. || Каждый из кварталов, на которые разделено поле. Альш. Вăл пулуссасем (полосы поля) аслă çула маййăннисем аслă çула маййăн тӳп-тӳрĕ каяççĕ, урлисем кунталла май тӳп-тӳрĕ анаççĕ. Хирте вара çапла куç-куç пулса тăрать акмалли çĕр. || Квадратная сажень. N. Теçеттини кунта, хысна хисеплекен теçеттин пекех, 2400 куç хисепленет. || Стекло (звено) в окне. Шибач. Богдашк. Пупин чӳречисене чулпала веç персе çĕмĕрсе пĕтерчĕ (разбил); вуникĕ куç шăтăк ларат халь те. Тим. † Вуникĕ куçлă шура курнитса, ял илемне çав кӳрет. || Пузырь (водяной). КС. || Ячея, macula (сети). || Ячейка (сота). || Устье? N. Çавал куçĕ. || Водяная жила. N. † Кăвак юман, шур юман сивĕ çăлăн куçĕнче. || Глубокое место (сомн.); полынья? Слеп. Атăл куç — тарăн вырăн. Ib. Атăл куçсем питĕрĕнсе лариман-ха (шăтăк полать куç пак).

куçăх

быть сглажену, изурочену. Альш. † Аттерен-аннерен пĕр ача, куçăхмасăр ӳснĕ эп. Ib. † Мĕшĕн пăхаймастăр тусăр çине, тусă куçăхасран хăратрам? ПВЧ. 107. Ямпах хĕрсем çурта пек те, хыт ан пăхăр — куçхаççĕ (те). — Куçăхма мар, куç ӳктĕр те, эпир пурăнса савнас çук (пусть не только сглазятся, а даже хоть заболеют: не нам с ними жить и радоваться). Курм. Тем ытла хытă янтăра пуçларĕ, куçăхмасан, йорĕччĕ. Что-то уж очень пошла про него слава; хорошо, кабы не сглазили. Янтик. † Хĕрсем ӳссе çитнĕ чух, сив (неприветливым?) куçăрпа ан пăхăр: хĕр куçăхать, тиеççĕ.

куçйĕлли

слезы. Собр. † Шăпăр, шăпăр çăмăр çăват, анне куçйĕлли мар-ши çав? С. Айб. † Çирĕм икке çитнĕ мĕскĕн ача, икĕ куçĕнчен куçйĕлли тан юхать.

куç курăкĕ

назв. раст., eryngium planum. Ст. Чек. Куç курăкĕ; куçăхнăран тĕтĕреççĕ (куç ӳкнĕрен çав курăкпа тĕтĕреççĕ). Рак., Кайсар. № 122. Куç курăкĕ, сарри. № 123. Куç курăкĕ, шурри. Куç ӳксен (ача-пача куçăхсан) çак курăксене вĕретсе ĕçтереççĕ; шурри ӳксен, шуррине вĕретсе ĕçтереççĕ. || Алик. р. «Куç-курăкĕ, братки, viola tircolor».

куçла

(-ла), смогреть, следить, высматривать. ЧП. Утă çулма тăрсассăн: çава касмасть, теминччĕ, хир куçласа тăминччĕ (она). Ст. Чек. Хăй, вăрман айне (под дерево) выртса, лашине куçласа тăнă, тет. N. Ст. Шаймурз. † Хĕрсем çинчен куçне илмест (вар. куç сиктермест): хĕр куçлаттăр вăл ача. N. † Мĕшĕн çын çине пăхатăн, элле ху савнине куçлатна (высматриваешь свою возлюбленную)?

куççулĕпе йĕр

куççуллипе йĕр, слёзно плакать. Юрк. Кун пек савăнăçа эпĕ çуралнăрампа курманчĕ, тесе, савăнса, вата пуçĕпе пĕчĕкçĕ ача пек куççуллипе йĕрсе илет (всплакнул). Ib. Хĕрĕ малтан, кĕрсенех, вăтанса, куççулĕпе йĕрет. Куççуллипе йĕрсе илчĕ. СТИК. Ачу епле чыс куççулĕпе йĕрет; тыт ĕмĕрт. Ib. Ача хăш чуне кăна куççулĕпе йĕрет: питĕ выçсан, ыраттарсан. Ib.

куç çăвĕ

мочка глаз. Якейк. Куç çăвĕ = сăмса котĕнчи вырăн. Ib. Куç çăвĕ çок ача (по русски — «пустоглазый») порăнмаçть. В др. говорах: куç ашĕ.

куç хĕс

подмигнуть; прищурить. Синьял. Ачасем, эсир катăкрах (глуповаты): куç хĕснине пĕлместĕр! С. Тим. † Çинçе пӳлĕ сар ача иртсе çӳренĕ чух куç хĕсет. КС. Куç хĕссĕрĕ. Он прищурил глаз.

кут

кот (кут, кот), nates; зад, круп (лошади); cunnus. N. Кĕркуннеччен кунтах пурăнатăп-халĕ, хăнк та тумастăп (и усом не веду): кутра шăлавар пур. Якейк. Паян кот хыçма ерçмесĕр ĕçлерĕм (работал без единой минуты отдыха), вăл тата: ним те туман, тит, (а он говорит, что я ничего не делал). СТИК. Кутне куршанкă çыпçăннă, тесе выляса чупса çӳрекен ачана ĕç кутне (к делу) тăратсан калаççĕ: кутне куршанкă çыпăçрĕ ĕнтĕ, ĕнтĕ тек янкаса çӳреймĕ. Вăл, ĕмĕрлĕхе ача вăййине (детские забавы) хăварса, ĕçе тытăнни пулат. Сред. Юм. Халь хĕлле пôлнă та, пĕчик ачасĕн кочĕсем хĕсĕннĕ (им прижало хвосты-то!), пĕри те орама тохаймаççĕ. Шибач. Онта пычĕ пĕр пăлатньăк, кот хыçне портине чикнĕ (с топором за спиной). Якейк. Шойттанăн сехри хопса тохрĕ. Кота хорт кĕнĕ пек коскалат анчах. Ib. Вăл чĕлĕм тортать-и? — Тортма мар, котран кăларать! (очень много курит). || Основание. Ала 29. Пат-пат-парапан, парапан кучĕ çурăлчĕ. N. Хуран кучĕ. Дно котла. || Пень. Ой-к. † Йăвăç кассан, кут юлать. М. Васильев. О хорама кончен (= котĕнчен) те ыраттара пуçланă çынсене (киреметь). Абыз. † Тăхăр юман пĕр кутра, тураттисем пĕр майлă, çулçисем çил майлă, эпир хамăр çул майлă. Якейк. † Ик шмат-кĕпçи пĕр котран, татрăм çирĕм — тути çок. || Комель. Тайба. † Шыв хĕрринчи кĕпçене кутне кас та, шыва яр. Изамб. Т. Кантăр ĕлкĕрсен, ăна татаççĕ те, кутне касаççĕ. Яргуньк. Çынĕ каланă: кăçăл та тулă акăпăр, эсĕ кутне ил, эпĕ тăррине илетĕп, тенĕ. Чураль-к. Эпир вуниккĕн пĕр тăван, вуник ана тул акрăмăр; кучĕ (хăмăлĕ) пулчĕ хумăш пек, тăрри пулчĕ пăрçа пек. Ала 14°. Çавă йăвăç кутне виçĕ чалăш чавсассăн, унта выртать пĕр тимĕр. || Корень (числительное слово). КС. Çĕр кут палумми йывăççи лартрăмăр. || Употребляется в качестве послелога. Альш. Этемсем вут кутĕнчен (с пожара) тарнă. N. † Çĕнĕ çăпата, шур чăлха, çырма кутне (на речку) ансассăн, йĕпенессĕн туйăнать. N. Çырма кутĕнче (у речки) пĕр тĕлте, нумай пулмас, çерем пурччĕ. N. Çав кӳлĕ кутне (у озера) Сахрун ятлă чăваш йывăç пахчи тунă. Образцы. Кăвак-кăвак кăна кăвакарчăн, йăви кутне (к гнезду) пырсан, савăнать: Ib. Эпир кĕр кайас çук, çур килес çук, атте çумне кил-çурт хушас çук, кĕреки кутне (за его стол) ларса юрлас çук. Т. VI. 46. Шыв кутĕнче ытла сăмах-юмах пулмарĕ-и? Çырлах! Ст. Дув. † Сарă хĕр сана ăçтан курам, кил чӳрече кутнерех. ЩС. Çăл кутне ма пытăн? N. Пĕтĕм ăш çӳле çĕкленсе ухаççĕ те, вара апат кутĕнчен те апат çимесĕрех тухса каятăп. Кан. Пĕр сĕтел кутĕнчен тепĕр сĕтел кутне çӳрерĕм (в присутственном месте). Альш. Эпир хамăр пусă кутнерех пурăнатпăр. СТИК. Вут кутне (к огню) пыма хăрушă. Сред. Юм. Пос котне йолаччин çапах ĕçлеççĕ (кончают полевую работу после других). Ст. Чек. Витре пус кутĕнче ларат. Ib. Алăк питĕркĕччи кĕçналăк кутĕнче выртат. Г. А. Отрыв. † Савни каланă сăмаххи халь те чĕре кутĕнче.

кутăнлан

котăнлан, упрямиться, шалить, противиться; быть злым. Якейк. Пустуях котăнланса çӳрен эс; хун пĕр вăй та çук, пăспа хăратан анчах! (только на словах храбр, пугаешь словами). || Капризничать. Пухтел., Шарбаш. || Избаловаться. Сет-к. Ача котăнланнă. || Не желать уплатить (долг).

кутăн-пуçăн

взад и вперед, туда и сюда, шиворот на выворот, вверх тормашкой. Уравăш 2. Халĕ вĕсем, йышланса... Уравăш çырми тăррине... çичĕ çырма юппине, усал çĕре пăхмасăр, кутăн-пуçăн тиркемен: саркаланса пĕр ларнă. Теперь они размножились и широко расселились по семи отвершкам Ораушинского оврага, не глядя на то, что тут неудобное место, ничего не разбирая, как попало. ЧС. Ак эпĕ сана каçчен çиме парам мар! терĕ те, пӳртрен, кутăн-пуçăн тĕртсе, кăларса ячĕ (вытолкала взашей, не дала ему спокойно выйти). КС. Кутăн-пуçăн йăвалан, кувыркаться на разные лады. Тогаево. Хайхи çармăс котăн-пуçăн пăхкаларĕ те: ом шинчĕ (не знаю), терĕ. СПВВ. Х. Кутăн-пуçăн шухăшла. N. Котăн-поçăн халапсем поплесе лараççĕ (несут похабщину). Хăр. Паль. 3. Амăшĕ хайхи, тин куçне уçрĕ курăнать, ача чирĕ кутăн-пуçăн шутлаттара пуçларĕ. Ib. 23. Уринчен урине хуллен çеç иртеркелесе кутăн-пуçăн пăхкаласа пырать. Якейк. Пĕрре анчах çапрĕ — котăн-пуçăн йăванса кайса, тăнтан кайса выртрăм нумайччен. Орау. Ачине урапа çине лартнă та, кутăн-пуçăн кустарать (двигает взад и вперед). Илебар. Ачи, ни кутăн ни пуçăн (ни вперед, ни назад) тухма аптраса, çавăнтах вилчĕ, тет. || Нерешительно, неопределенно. N. Котăн-пуçăн поплет.

кутте

(кут'тэ), podex parvuli. Нюш-к. Куттерен куттех пулать = ача-пăча ашшĕ-амăшнех пăхать, тени пулать.

кутти

(кут'т'и, кутти), то же, что ача кучĕ, podex parvuli. Альш.

кучченеçлĕх

то, из чего можно приготовить гостинец и пр. Менча Ч. Кучченеçлĕх те пулин парăсăнччĕ, тет, ырă туррăм; çуртлăх та пулин парăсăнччĕ, тет, ырă туррăм! Сана асăнатпăр, витĕнетпĕр, чӳк, çырлаха пар, амин. (Ача ят хуни) || Взятка. Уравăш 3. Кучченеçлĕх илнĕ пек, каламасăр тăрать вăл.

куштар

понуд. ф. от гл. куш. Кан. Ача-пăча кипкине те сара-сара çакса куштарать.

кӳме

кибитка. Н. Седяк. Туй. Ун чух хĕрĕ хăйĕн ратнисене парнесем парать те, вăл та хăйĕн кӳми çине ларса хире тухат. || Кибиточка для детей. ЧС. Ача кӳми. || Крытый верх (экипажа). Ст. Дув. † Ураписем сăран кӳмелĕ (с кожаным верхом).

кӳп

(к'ӳп), подр. глухому звуку при ударе по спине кулаком. КС. Ман çав ача çурăмран кӳплеттерчĕ (или: кӳп тутарчĕ). То же и в Сред. Юм. || В друг. случаях: Ялав. Унтан шухăшларăм та: пĕр вилĕм! терĕм, — яра патăм (выпустил) алла. Çĕре (на землю) кӳп! турăм. Аран сывласа ятăм (едва вздохнул). Шел. 74. Харăс!... харăс!,.. хоп!... хоп!... хоп!... Такмаксемпе кӳп те кӳп! См. Магн. М. 150.

кӳп

назв. болезни (большой живот у детей). Чăвашсем 7. Тата ача пысăк хырăмлă пулсан, ачана кӳп таптараççĕ. Вăл кӳпе таптарма ачана юмăç карчăк патне илсе каяççĕ те, ялта пĕр-пĕр арăм тунă пулсан (?), унăн çăпатине илсе пырса, ачана урайне вырттарса, çав çăпатана тăхăнса тапать те, тата ачана такана çине вырттарса, таканапа авăсать, ача ятне калать: кӳп тухтăр, тимĕр таканапа авăсса яратăп. Çак такана епле варкăштарса ярат, çавăн пек ача ăшĕнчен кӳп тухса кайтăр, тет. Тата, ачана урайне вырттарса, çинчен шăпăрпа шăлать: тимĕр шăпăрпа шăлса яратăп; шăпăр епле сирпĕтсе ярать, ача ăшĕнчен кӳп çапла тухса кайтăр, тет.

кӳплеттер

понуд. ф. от кӳплет. N. Пĕре кӳплеттерсе илтĕм (сильно ударил), пĕре чышса илтĕм. Чăв. юм. 1919 ç. Шăла çыртса çурăмран кӳплеттереççĕ; ача аран-аран хăтăлать те, йĕре-йĕре, киле тавăрăнать. Орау. Кӳп! тутарса, кӳплеттерсе кăларса ярать (ударив по спине).

кӳпчĕк

(-ц'э̆к), послед. Цив. См. хыç. Тюрл. Ача çоралсан, кӳпчĕкĕ кайран ӳкет. Сред. Юм. Кӳпчĕк — ача çоралнă чôхне полать. Нюш-к. Нумайччен кӳпчĕк ӳкмесĕр тăчĕ. Выльăхăн кӳпчĕк вырăнне хыçĕ. Сурăх хыçне пăрахаймарĕ-ха. См. ача кӳпчĕкĕ; также Paas. 80.

кӳпшек

(к'ӳпшэк'), пухлый, полный, толстый (о лице). Н. Карм. Шибач. Кӳпшек питлĕ. Пшкрт. Кӧпшек (-шӓк) питлĕ çын (= сытый), кӧпшек çытар (пухлая подушка). Салагаево. Кӳпшек пит-куçлă — толстомордый. Кăмак-к. Кӳпшек, полный (о естественной полноте). Хорачка. Кӧпшек (одутловатый) çын; кӧпшекленсе кайнă, пĕтнĕ (ват çын). N. † Кӳпшек питлĕ сар ача, выляясчĕ — кунта çук. Капк. Пысăк, вăрăм, мăнтăр, кӳпшек улпут. || Рыхлый (о земле). Paas.

кӳрĕш-кӳп

(к'ӳп), соседи, шабры. N. Кӳрĕш-кӳппеле тӳрĕ пурăн. Сред. Юм. Кӳрĕш-кӳп, соседи. Аттик. Эпир ача-пăчампа, пĕтĕм кил-йышĕпе, кӳрĕш-кӳппе, пĕлĕш-тантăшпа пуççапатпăр сана. (Моленье). Етрух. Унта ял йышĕсем те кӳрĕшĕ-кӳпĕпе ĕçсе лараççĕ. N. Кӳрĕш-кӳп умĕнче вăрă тăвасран намăсланăр. Илебар. † Пахча варĕнче çырла йывăç: çырли çук, тесе, ан куйланăр. Ай тантăшсем, кӳрĕш-кӳпсем! Юлташ çук, тесе, ан куйланăр. Ib. † Урам варне тухрăм та, хĕреслĕ тенкĕ тупайтăм; хĕреслĕ тенкĕ тутăхрĕ, кӳрĕш-кӳпрен уйăрлтăм. См. кӳршĕ-аршă.

кӳт

(кӳт), коченеть (от холода). Рак. Çын хытă шăнсан: пĕтĕмпе кӳтсе кайнă, теççĕ. Ст. Чек. Кӳтес = шăнса кăяс. ТММ. Кӳт, замерзнуть до боли, до полуомертвения. КС. Ал, хыт шăнсан, кӳтет. СПВВ. Шăнса ал кӳтрĕ; çиленсе кӳтсе çӳрет (т. е. не говоря ни слова, со злобой). ЧС. Хальхи çур çанталăка хăвăр та пĕлетĕр: хăшĕ пилĕк таран путса ларнă, хăшин атти тĕпĕ тухса ӳкнĕ, хăшин ури шăннă, хăшин алли кӳтнĕ. (Вирĕм). Хурамал. Хĕлле алă сивĕ шыв ăшне чиксен, алă кӳтсе каять. Шибач. Кӳтсе кайрĕ (озябли руки). Шел. 26. Тĕнсе, кӳтсе, шапарса... пырать сĕнксе Ессепе. Альш. Эпĕ чыстиех кӳтрĕм ĕнтĕ (продрог). Ib. † Шăпăр-шăпăр çумăр çăвать, кӳтмеç(çĕ) иккен пăлан тьыхисем. СПВВ. МС. Манăн алă кӳтрĕ, теççĕ; тата: манăн ăш-чик кӳтсе çитрĕ. || Об исступлении. Йӳç. такăнт. 71. Чунĕ кӳтсе çитнипе, сĕтел çине ӳкет те, ĕсĕклесе улама тытăнать. Н. Тингешево. Чон кӳтсе çитрĕ (когда хочется плакать). Кан. Чунтанах кӳтсе çитрĕм. Кильд. Ку тăлăх ача нимĕн калама та пĕлейман, чунĕ кӳтсе килнипе вăл тата ытларах ĕсĕклесе йĕнĕ. N. Хăвăра кураймасăр пурăннине кура сирĕн чĕрӳсем кӳтсе çӳремеççĕ-и? Беседы. Хăшĕ (иные) çилĕ килсе, ăшĕ кӳтнипе çиллине шăнараймасăр йĕреççĕ. НЧ. Хуйхăпа ăш ӳтнĕ çынсене хăтарса ил. || «Быть в дурном настроении, в молчании». Б. Крышки. || Ожесточаться. N. Атăл таврашĕнче пурăнакан халăхсем пурте тарăхса кӳтсе çитнĕ. Утăм № 1, 29. Çимĕкелле çав кĕриччен тавлашăва татасах, терĕç, çук çын ытла пит кӳтнĕрен пуянсем чарасах, терĕç. Çутт. Укахви кĕтесре пĕр чĕнмесĕр... кӳтсе ларать (молчит, не двигается). N. Çилĕпе кӳтсе (вне себя, от гнева, trausportes de rage). N. Чон хорланса килчĕ, шчик (= ăшчик) кӳтсе тăчĕ çыру çырнă чухне. N. Эпĕ санран письмо час илеймасан, ман чунăм питĕ кӳтсе пурнатm. Йерк. 130. Чун кӳтнипе ун туйне хатĕр паян вăл пăсма (расстроить). N. Утне çитмен туртине. (тенĕ пек), чун кӳтнипе чун хутрăм. N. Пурин те çил-хаяр та пур, кĕвĕçӳ-кӳренӳ те пур... кӳтесси- пăтранасси те пур, вăрçасси-хирĕçесси. П. И. Орл. Çаккăн (его) ачи (сынишка) унччен темшĕн яланах макăрса (кӳтсе) çуренĕ, тет.

кӳште

(к'ӳшт'э), то же, что кӳте. Шурăм-п. № 1. Чăваш арăмин, чее ĕçнĕçем, ĕçнипе ăшĕ кӳштесе каять, тет. || Злобиться, быть в злобном настроении. Альш. Эпĕ ăна пĕр кун туя илсе каймарăм, вăл халĕ çавăншăн кӳштесе çӳрет. || Желать того, в чем после может раскаяться. КС. Арăмĕ ачисене ылханать: ма мур илмест-ши ку ачасене! тет. Упăшки калать: мĕн кӳштен, ачам! тет. || Завражн. Кӳштесе çӳрет. Ib. Эс кӳштетĕн-ха. Тебе нечего бога гневить! (ты недоволен своим счастьем). Чебокс. Ырра кӳштетĕн. Накликаешь беду. КС. Çавă та кӳштет-çке! (имеет все, а недоволен). || Ст. Чек. Кӳштесе çӳрет. (Человек) плачет, не может никак остановиться. Ib. Ан кӳште ĕнтĕ, çитĕ йĕме! || Притворяться, представляться. А. Турх. СПВВ. Мĕн кӳштетĕн? (из шалости представляешь, напр. хромого, нищего, пастуха и т. п.). . СПВВ. МС. Ку ача мĕн вырăнсăр макăрать, кӳштет-и-мĕн? теççĕ. СПВВ. ФИ. Ыратман çинчен ыраттарасси килнĕ пек: ыратать, тиекене: кӳштет [теççĕ]. Ильк. Кӳштет. Притворяется больным. (В оригинале: куштет). || Сятра. Мĕн кӳштесе (кӳштэзэ) ларатăн! Что несешь чепуху! Ib. Ан кӳштесе лар, çĕнĕ ойăк полсаç! Кăмак-к. Килĕнче кинĕпе улĕ, ашшĕне картмасăр, ашшĕ килтен тухса кайса, çапкаланса е ыйткаласа çӳрет-и, вара килĕнчисем ăна: кӳштетĕн! теççĕ (çын шутĕнчен тухса кайни).

кăвакарчин

(кы̆вагарζ'ин'), голубь. Н. Карм. КАЯ. Турă çумĕнче кăвакарчин чунĕ ларать. Хăçан та хăçан çав чуна усал вăрласа тарĕ, çавăн чухне çак ача уртăр. (Из наговора).

кăвапа

(кы̆ваба), пуп, пупок. Макка 212. Вăл (бабка) йăра, ачине çуратсан, тирпейлет; тутăрпа чăрканă чухне ачин кăвапине шăлĕпе çыртса, шатăртаттарса татса илет; унтан вара ачи енелле пăхать те, ун çине сурса, калать: çапла ятлă пултăр, тет. Шел. 22. Улăхсенче утисем кăвапаран (по пуп) ӳсетчĕç. N. Ачи кăвапипе явăннă, пăвăннă, чăрканнă (при родах). Ст. Чек. Çыннăн чунĕ кăвапара. Анне пирĕн ача тăвакан арăм патне кайнă. Арăмăн ачи виле çуралнă. Анне калат: ан йĕрĕр-ха, тет; турă çырнă пулсан, сывлăш кĕрĕ-ха ăна, тет. Вара, — ачанăн кĕпи пулат вĕт-ха ак, ача кăвапи унтан тытăнат, çавăнта кĕпипе ача хушшинче кăвапара темĕскер пăрçа пек калла-малла çӳрет. Анне çав пăрçа пеккине ача ăш енне аллипе пусса сăтăрса ярат та, ача кăшкăрса та ярат; ачи халĕ те пусан пурăнат. Ib. Ача çумне пĕр шит ытларах хăвараççĕ (кăвапине), вĕçне çиппе çыхаççĕ. Кĕске кассан ача çумне, ача час-час тăракан пулат, тет. Хĕрарăм çумĕнчен кăвапи ӳкет, ăна кункăра айне тăваççĕ: лайăх пултăр; ĕмĕрлĕ пултăр, тесе, лартаççĕ, йăт-качка çийесрен. Ib Тум хайар = ăш чирĕ, кăвапана пăрса ыраттарат. Ир. сывл. 25. Кунта халь çĕршывăн тереклĕ ăс-пуçĕ, тĕнче кăвапи. || Ямочка иа печеве. Менча Ч. Варрине (т. е. хăпарту варрине) пĕр чĕрĕ çăмарта кӳртсе лартаççĕ те, ăна кавапа теççĕ. Апат çисе тăрансассăн, çăмарта хупписене, хăпарту сăмсине, кăвапине çав куннех ака кăларнă ана çине кайса çĕре алтса хураççĕ. (Ака пăтти). ДФФ. Пашалу (жертв.) варрĕне (так!) йĕтĕр пуçĕпе пусса тутаратчĕç, ăна «кăвапи» тетчĕç. См. кăлапа.

кăлкан

(кы̆лган), ковыль перистый, stipa pennata L., Рак., Кайсар. № 20. Кăлкан. Çаранта ӳсет. Рак. Кăлкан —уяра хăпарат, йĕпене лăпчăнат. Хурамал. † Çӳлĕ тусем çинче тĕм-тĕм кăлкан, çил ăçталла вĕрнĕ, çавăнталла. Пазух. Эп пыраттăм урампала, пĕр хĕр тухрĕ тухьяпа: çӳçĕ-пуçĕ кăлкан пек, пичĕ-куçĕ хĕвел пек; шăмми-шакки илемлĕ, пĕвĕ-сийĕ хĕп-хĕрлĕ. СПВВ. ИА. † Виçĕ пăт тулă акрăм та, шак кăлкан пусса каяйчĕ; виçĕ ача амăшĕ пултăм та, пĕр пĕччен тăрса юлмалла пулайчĕ. Юрк., Кăлкан пек чăлт шурă старик. N. † Çӳлĕ ту çинче, ай, тĕм кăлкан, кĕмĕл уканăн, ай, курăнать. С. Дув. † Атăл леш аяаккине пӳрт лартрăм, шурă кăлканпала мăкларăм. Баран. 13. Çаран çинчи лăпкă çил шур кăлкана хумхатать. Алешк. † Пĕр çулхи хурăн çурта пек, тăлăх ача, çӳçĕ шурă кăлкан пек. Сунтангул. † Çӳлĕ ту çинче шур кăлкан, çил ăçта вĕрнĕ, çавăнта; ай-хăй, пуçăм, çамрăк пуç, турă ăçта çырнă, унталла. Каша. † Вăрăм, чăрăш тăрринче кăлкан кĕвви калаççĕ. Слеп. Ах, лашаçăм кăлкан пор (лаша ячĕ?).

кăмака нишĕ

назв. детской болезни. Латыш. Çак ача кăмака нишне кайнă пусан, кăмака нишĕ тухтăр çак ачаран!

кăмăлла

одобрять, принять, симпатизировать, probare. Сам. 27. Сана хапсăнса кăмăллас та çук! Беседы на м.г. Çак выртакан выранăм (постель) çинче эпĕ йĕре-йĕре куççӳлĕ юхтарнине кăмăлласа ил! Тет. Кама кăмăллать, çавна илтĕр! Пусть берет ту (невесту), которая ему нравится. Изамб. Т. Ул ача çав хĕре камăллат (любит). Ib. Çав евчĕ тупакан ачана кăмăллатна (нравится ли он тебе)? тесе ыйтаççĕ (у девушки). || Оказать внимание, сочувствие. Шурăм-п. Çынна: лар, тесе, кăмăллам (= уншăн лайăх пулам), темерĕ ĕнтĕ вăл. Он не подумал о том, что этот человек шел и устал и что надо предложить ему сесть и тем оказать ему внимание. N. Ати темпе пит хавшаса çитрĕ (совсем близок к смерти), эс те пулин пырса кăмăлла хăт. || Желать. N. Кунта мана вăл хам чĕре кăмăлланă вырăна тупсах пачĕ.

кăмăллăх

милость, щедрость, доброта, добродушие. || Предмет любви. Юрк. † Хура пустав, кĕмĕл тӳме çыруçă ача тумтирлĕх, çинçе пӳлĕ сарă хĕр — çыруçă ача кăмăллăх.

кăмпа

(кŏмба, кы̆мба), гриб. Шибач. Кокша амăшĕнчен итать: вăрмана кăмпа татма каям, тет. СТИК. Части гриба назыв.: кăмпа аври «ножка гриба», кăмпа тăрри или кăмпа шлепки, «шляпка гриба». Якейк. Кăмпа пуçĕ — шляпка гриба; кăмпа тони — ножка гриба. || Головня. Яргуньк. Кăмпа — урпа çинче пулать (хурарах, кăвакрах, хуппи анчах çитĕнсе каять, тĕшши пулмаçть). N. Тулă кăмпаллă пулсан, хăпарту хура пулать. || Гриб на дереве. Шарбаш. || Половой орган коровы. Шарбаш. || Бородавка (Р). Золотн. || Гуньба (налёт во рту у детей). Никит. Ача çăварне кăмпа тохсассăн... || Болезнь телят, от которой они худеют. Пшкрт. Пруа кăмпа полсан, коттăр илнешкел каштăркаланса ларат. Скотолеч. 19. Шыçнине имлемесен, вăл ăшă çанталăкра хăех шăтса юхать; сивĕ çанталăкра хытса ларать те, маклашка пулса юлать (ăна кăмпа теççĕ). || Нарост (шишка) на голове человека. Сятра: чŏмламазы̆р параҥгы̆ с'ŏтсэрзэ т̚э, пос'н'а кŏмба токса ларза. Он проглогил, не разжевавши, картофелину, и у него на голове вырос нарост.

юман кăмпи

назв. гриба с длинной ножкой. БАБ. «Юман кăмпи» очень ценится чувашами; они употребляют его для окуривания посуды, которую понюхала собака; для окуривания детей, упавших и при этом испугавшихся (ача-пăча ӳксе хăрасан-тусан); для окуривания кур, гусей и уток, которые плохо сидят на яйцах (пусма сивĕнсен).

кăнтар

(-дар), понуд. ф от гл. кăн; вытянуть, протянуть, натянуть; торчать. Сред. Юм. Мĕн пуçна кăнтарса тăран ôнта (вытягиваешь?), корман-и-мĕн эсĕ япала? Пазух. Манăн хура çӳçĕм кăтраччĕ, тура пĕлмесĕр те кăнтартăм. Хочаш., Качал. Ыйткалакан (нищий), панине илес тесе, аллине кăнтарать. И. Р. Роман. Аллуна ан кăнтар! теççĕ, пĕри çапма хăтлансан (= рукам воли не давай). Ib. Паракан аллине кăнтарать. Ib. Пуçтаракана, аллине кăнтарса пĕр татăк çăккăр парнĕ (= пачĕ). N. Ленин аллине кăнтарса тăрать (аллине тăсса кăнтарса тăрать, на памятнике). N. Пит вĕриччĕ, патнелле алла кăнтарсан (если вытянешь, протянешь руку), катаранах алла пĕçеретчĕ. Ефремова (Алик. р.) Парас çук-тăк, аллуна мĕн кăнтаран? Сред. Юм. Сăрана ăшă пӳртре лартнă та, кăнтарса янă (у него потерялся хороший вкус; у др. хытарса янă). Альш. Пуса тарасисем кăнтарса тăни курăнать вара (в таком случае) рамран. Шибач. Пир кăнтарса хотăм. ЧП. Варринчи çăл патне (вар. кутне) шур пир кăнтартăм. Чăв. йум. 1924, 55. Амаçури хĕрне пиррине кăнтарнă кумнă чухне йăнăш туса парать. СПВВ. Кăнтарса = кăмтарса. Тайба. † Татăк, татăк улача пĕр кăнтарса тĕртнĕ пек; çакă ялсен хĕрĕсем пĕр хурана кĕнĕ пек. N. Çӳлĕ çĕрте кăнтарса тăракан шĕчĕ (= шăчă) çил вĕрнине чăтаймасть. Альш. Пит çăмарти шăммисем тăраççĕ ик енче кăнтарса (у чуваш). Йуç. такăнт. 34. Аллине кăнтарсах тăрать. Хĕн-хур. 104. Итрен (имя мужч.) кăнтарнă пырать тукшана. Чакка (имя мужч.) чавкăнать çумри хушшалла. || Переносно — положить начало. Тюрл. Паян сохана кăнтарса хорас (надо начать пашню). N. Пӳрт никĕсне хускатнă (= кăнтарнă, т. е. стали делать; ака кăнтарнă (= акана тухнă). Г. А. Отрыв. † Шурă киçипрен (из бумажной пряжи) шурă пир эпĕ кăнтартăм, кăнтартăм та, куçран кăлартăм. Хочаш. Пирĕн çипе (пряжу) сӳре çине карнине кăнтарас теççĕ. || Убить, укокошить (заставить протянуть лытки). || Уговорить. Изамб. Т. Ача йĕне чухне ăна, кăнтарас тесе, япала (что-нибудь) параççĕ; вăл вара кăнат, йĕме чарăнат. Ск.и пред. 72. Атте-анне ухмах çав, мĕн каласа кăнтарас?

кăна

(кы̆на), только; исключительно. СТИК. Ун ячĕ кăна чăваш, пурăнасса вырăсла пурăнат. Он только по имени чувашин, а живет по-русски. Ib. Ку япалана ахальрен кăна, кăтьăр-катьăр тукаласа хунă. Этот предмет сделан очень плохо; только так себе, Ib. Ахальрен кăна кĕрсе тухам, терĕм. Я зашел так, от нечего делать. Ib. Клетки кăна тăрса юлнă. Остались одни кости да кожа. Халапсем. 29. Кувăн аттисем ман урана чух кăна (как раз в пору) пулмалла. Юрк. Хăш чухне тата çавăн пек хăй кăмăлне килнĕ кĕнекесене хăй вуланипе кăна мар, ытти çынсене те вуласа пăхма панă. Ib. Ĕлкĕрсен, эй çиме аван пулат-çке! — темĕн тĕрлĕ тутлă. Ăçтан кăна чăвашсем апла тума вĕреннĕ-ши! Ib. Унта эпĕ шăмăсем кышласа кăна пурăнăтăм (т. е. мне было-бы хорошо). Ib. Епле кăна тыррăмсене выртарса, анкартне кӳртем-ши? Ib. Кăна мĕн кăна тăвам-ши, хай пуçăм тата ырата пуçларĕ-çке? тет, тĕлĕнсе. Ялюха М. Ун пеккине кăна эп куркаланă ĕнтĕ (много я видел таких-то; гов. с пренебрежением). Альш. Ку ача ашшĕпе амăшне: çăкăр парăр, тесе кăна тăрат, тет (все просит хлеба). Лешсем ăна касса парса тăраççĕ, тет. Изамб. Т. Хăранипе чĕтĕресе кăна тăтăмăр (во время грома). БАБ. Каçхине çурçĕр тĕлĕнче кăна пырать, тет те, эл алăкĕсене, пырса, шакăртаттаратьчĕ, тет, эл тата etc. || Только что. Землед. Эпĕ чей ĕçсе кăна тăранначчĕ, трактире çынсем пухăна пуçларĕç. Хурамал. Пусас кăна, тенĕ чухне... || Употр. для большего оттенения той или иной черти. N. Лутра кăна хурăн, низенькая березка; хура кăна çын, красивый такой брюнет; пĕчĕкçĕ кăна, малюсенький; çамрăк кăна, молодой такой. (Некоторые слова являются характеристичными для отдельных говоров; напр., понятие исключительности выражается в них различно: анчах — чаще у верховых чуваш, çех, çеç, çих, çиç — у чуваш средней полосы, кăна — у южных, низовых; тулккĕ — у нек. низовых). Юрк. Пĕр начяр кăна пурăнакан чăваш та хăй ачисенчен пĕрне çыру вĕренме ярат. Ib. Малтан пăттин пĕçереççĕ, унтан тиркĕ çине ăссан, çу сапсан, калекпе пит лайăх кăна (как следует) пăтратаççĕ. С. Айб. † Лашана çапрăм лайăх кăна (сильно), старик тăрах юлчĕ! Альш. Вĕсем те Çерçикассийĕн вĕçнерех кăна пурăнаççĕ (ютятся у конца деревни). Никит. Пурне те питĕ кăна (очень даже) йывăр килчĕ (в засуху). || Иногда в песнях, как бы только украшает речь. Кубня. См. ытар. Альш. † Шăнкăр кăна, шанкăр шывсем юхать, шăнкăрчă чĕпписем шыв ĕçет. Ib. † Улма йывăç лас кăна (развесистая): турачĕсем вак кăна. Бел. Гора. † Çеçен те хирте çаврака кӳлĕ, çаврака кӳлĕре тăватă кăвакал; персех илĕттĕм амине кăна, тăкăнса юлĕ мамăкĕ кăна. ЧП. Хура кăна çĕлен эпĕ вĕлертĕм.

кăнăç

угомониться. Сред. Юм. Тепле ача ô: тем парсан та, кăнăçа пĕлмес, пĕрмай йĕрет!

кăнăçтар

понуд ф. от кăнăç. Сред. Юм. Пĕрехмай йĕрет çак ача, ним парса та кăнăçтармалла мар. || Ordiri, положить начало (тканью). Сред. Юм. Пир тĕртме пуçласа, кăнăçтарса хôрасчĕ. Ib. Пире кăнăçтарса хотăм, тесе, тĕртме пуçласа хôтăм, тессине калаççĕ.

кăтарт

(кы̆дарт, ктарт), показывать. Альш. Иванкка Петĕрĕ, авланнă чухне хальхи арăмне йыснăшне кăтартнă, тет. Регули 686. Хăшне тытмаллине кăтартам. Ib. Хăш утне тытассине кăтартрăм. Ст. Чек. Кăтартса пăхам (покажу) çак çынна, илмĕ-и (илми); пурĕ-пĕр (всĕ равно) сутмалла вĕт. Ib. Кăтартса парам-ха вăсене! Проучу-ка их! К.-Кушки. Куçĕ ылмаш кăтартат. У него косые глаза. Срв. Кăмак-к. Куçĕсем пĕр пек кормаççĕ. У него глаза видят не одинаково. N. Çак кинĕ хунямăшне, хуняшшĕне хисеплет, вĕсем умĕнче урине кăтартмасть, пуçне те кăтартмасть. Тогаево. Пĕр чĕлхесĕр старик тăчĕ те, мана пĕрре аллипе темскер туса кăтартрĕ (показал жестом), тепре чĕлхиçне кăтартрĕ. Сятра. Коç шоррине кăтартса (вылупив зенки, напр. — браниться). Юрк. Епле çӳретĕн, кăтарт халĕ! тет. N. Ăна ачасем, нихçан çимесĕр антăхнăскерсем, кăтартса та хăвармаççĕ (съедают все до чиста), пĕр наччасрах пуçтарса çисе пĕтереççĕ. Ала 54°. Çуртсем енне (в сторону строений) кăтартса... Альш. Тĕттĕм кăтартакан кĕленче (о стекле: закопченное, залежавшееся, принявшее мутную окраску). Орау. Тытсан (если поймаю), аçа çапман пуçна, кăтартăп ак (задам тебе), пит вĕрсе тăр-ха! (= полай-ка еще!) || Казаться. Торп-к. Çын аллинчи япала пит пысăкăн кăтартать, теççĕ. Ачач 39. Те хăй лутраран, кĕлетки сарлакарах кăтартать. N. Эсĕ çамрăк кăтартатăн, теççĕ. || Предвещать, обьяснять. Кратк. расск. Санăн тĕлĕкӳсем икĕш те пĕр япаланах кăтартаççĕ. Юрк. Пĕрев хăй хуçине укçисене ăçта-ăçта салатнине хисеп (отчет) панă. Çав хисепĕнче вăрттăн хăне (= хăйне) илнĕ укçисене ялан хама валли атă илтĕм, тесе, кăтартнă. || «Привести». Юрк. Анӳ вилнине пĕлсен, пит шеллерĕм; ун пек вилĕм таврашне турă ан кăтарттăр. || Оказывать, причинять. N. Эсĕ темĕн чухлĕ ырăлăх кăтартнине асăнса калаçĕç. Истор. 143. Эсĕ пире халиччен курман асапсене кăтартатăн. N. Ют халăхсене йывăрлăх кăтартса, хăваласа янă. N. Кушака ан хурлăх кăтарт. Не мучь кошку. Ачач 78. Çавăн пек кăтартрĕ (проучил, показал кузькину мать) мана Ишек юрри! (см. Ib. 76). БАБ. Халăхсем вара: темĕн кăтартса тăрĕ (от колдуна бог знает что увидишь), тесе, хăй вилсен виçĕ эрнерен, пĕр çĕре пуçтарăнчĕçĕ те, масар çине кайрĕçĕ. Кан. Кам çурт вырăнĕ йышăннисене, çурт лартмасăр, пахчапа усă кăтартмастпăр (не позволяем пользоваться), теççĕ пухăра. || В качестве вспомог. гл. Ачач 19. Униççе аппа! Ярса кăтарт-ха юмах. Ib. 18. Ĕмĕрлĕхе çывăрма выртнăскере, сăмахсем те каласа чĕнет вăл. Анчах сӳннĕ куçсем урăх никама та курмаççĕ çав. Тепĕр хут уçăлса кăтартмаççĕ вĕсем. Ib. 100. Çамрăк ывăлĕ те, итлекен ача пек пулса, амăшне савăнтармалла кулса кăтартнă вара. В. С. Разум. КЧП. Эпĕ шкула килсессĕн, хам пурăнăç çинчен кала-кала кăтартрăм. N. Хамăр хуларах выртрăм, ну только киле ярса кăтартмарĕç (не пустили свидеться с родными). N. Ӳсĕрĕлсе кăтартмарăм. Я ни разу не показался пьяным. Кан. Пĕрер пăт патне хăмли пулса кăтартрĕ (уродилось с пуд). Ib. Пĕлтĕр Волынь хăмли пулса кăтартайманччĕ. Кăçал лайăх пулса кăтартрĕ, пиçсе те çитрĕ. N. Лайăхрах ĕнентересшĕн (чтобы убедить), пĕтĕм çынсем умĕнче Хритун урхамах та, хурчăка та, ăмăрткайăк та пулса кăтартрĕ, тет.

кăтик

неизв. сл. в загадке. Коракыш. Катик кăтмăш (чит. кăтатмăш?) кун (?) йăпатмăш. (Ача).

кăтит

неизв. сл. в загадке. С.-Устье. Кăтит кăтатмĕш, чун йăпатмĕш (Ача астарни).

кăткăслан

(кы̆ткы̆слан), изменяться по цвету (о сережках индюка). Ст. Чек. Кăткăсланса каят = илемленсе каят. Тĕкĕсем тăраççĕ, алкисем хĕрелеççĕ, хӳри тăрат. Ib. Кăркка (аçи кăна алкалă) алки, шăхăрсан (ахаль чухне вăл кăвакрах), кăткăсланса, хĕрелсе каят. Ib. Кăткасланса ярат — тĕкĕсене çӳлелле тăратса, хӳрине çӳлелле тăратса ярат. || Путаться, запутываться, заплетаться (шерсть). Марине. 8. Хăй (ача) лапсака пуçлă. Сарăрах, чылайранпа хачă курман — çӳçĕ кĕçеленсе кăткăсланнă. || Тойси (Батыр. р.). Лашасем йĕптăхне тăкнă чуне: ку лаша кăткăсланнă, теççĕ. || Путаться, валандаться (= муталан). Чув. Сорма (Алик. р.). Кăткăслан, кăткăслан, нихăçан та ĕçлесе пĕтерес çук. Возись, возись (путайся, путайся), а никогда дела не доведешь до конца.

кăтрашка

кудреватый. ЧП. Хӳри-çилхи вĕçĕ кăтрашка. || Шишки. Тюрл. Ача пуçне темĕскер кăтрашкасĕм тохса пĕтнĕ, кĕсенсĕм, çăпансĕм, тора чикмелле мар, шакла исе ярас она (надо его остричь наголо).

кăчари

бука. СПВВ. ФИ. Пĕчĕкçĕ ача макăра пуçласан: кăчари килет, теççĕ.

кăчи-мачи хуç

кувыркаться. Биболдино (Кан. р.). Ача кăчи-мачи хуçса, ĕнсине ыраттарнă. См. чикелен.

кăчăрт

(кы̆џ̌ы̆рт, кы̆ζ'ы̆рт), подр. отрывистому хрусту, скрежету и т. п. СТИК. Сивĕре юр, утса пынă майпе, кăчăрт-кăчăрт! туса пырат. КС. Хачăпа кăчăрт (кы̆џ̌ы̆рт) касса илчĕ (напр., кĕпене). Ib. Çурлапа эпĕ пĕр ывăç ыраш кăчăрт касса илтĕм. Сред. Юм. Çôрлапа тыр вырнă чôхне кăчăрт! кăчăрт! тутарса выраççĕ (звук серпа). Шорк. Чола çĕçĕпе кăчăрт! кăчăрт! хырать. Ib. Кăчăрт-кăчăрт! тырă выраççĕ. Сёт-к. Кăчăрт, кăчăрт! тутарать вăл (зубами). Шел. П. 68. Пĕр маях кăчăрт-кăчăрт! çурла сасси илтĕнет. СТИК. Тырă вырнă чухне çурлапа кăчăрт-кăчăрт! тутараççĕ. («Звук, производимый серпом, когда жнут»). Б. Олг. Тырă вурнă чох чуаш арăм (чувашка) тыр вурат: кăчăрт! тесе. Ib. Кăрпăчча ĕçлекен çын, молотпа-ли, тăкçапа-ли, кăчăрт! кăчăрт! кăчăрт! хырчĕ. Тăкçип-ле касрĕ она вашăкăн: чонк! чонк (чоҥк)! турĕ. Ib. Ут çӳрет йор çинче: кăчăрт, кăчăрт, кăчăрт! туса çӳрет. Ib. Хачăпа сорăх çăм () каснă чох: кăчăрт-кăчăрт! тет (звук ножниц). Ib. Яш ача (молодой парень) тăхăнса çĕнĕ атă: кăчăрт, кăчăрт! тесе каят. .N. Çĕнĕ атă тăхăнса янă та, кăчăрт-кăчăрт тутарса çӳрет.

кăшальни

(кы̃жал'н'и), назв. праздника, крещенье. Якейк. Кăшальни каç (накануне к.) хĕрсем, ачасам олăм оринчен олăм çыртаççĕ. Олăмшăнче камăн ыраш (т. е. зерен) нумай, çав ӳлĕм пуян полать, çав каç, чăхăсам ларнă çĕре кайса, чăхăсене пӳрте илсе кĕртеç, орай варне çăккăр, тăвар, кăрмăк, окçа, тата йумай япаласам хораççĕ. Чăхă çăккăра сăхсан, çав чăхха илсе кĕртекен хĕр е ача ыр çăккăр-тăвар çиекен полать; кăрмăка сăхсан, çонса каять и т. д.

кăшарне

кăшарни, то же, что кăшальни. Синьял. † Хĕртсе хĕвел пăхнă чух сăрт хĕррисем хуралаççĕ; кăшарни çите пуçласан, савни çуккисем палăраççĕ. N. Раштав çитсен кăшарни те инçе мар. См. Золотн. 198. || N. Кăшарни ача.

кăшманла

назв. детской игры. Хорачка. Кăшманла (кы̃шманла), игра на олахе; каш(-ж-)ни çын омня ларса пыраччă ыталаса, пӧрт тăршшипа, каран тортса кăлараччă. Цив. Кăшман кăлармалла вылянă чух, кăшман пулнă ачасене аллисенчен туртаççĕ. Çĕнĕ Кипек. Кăшманла выляни. Кăшманла выляс пулсан, пĕр мăнă, выйлă ачана суйласа илеççĕ те, пĕр-пĕр юпаран тыттарса тăратаççĕ. Çав ачаран ыйттисем те хытă ытакланса, тытăнса каяççĕ. Çапла пĕр пĕринчен хытă ытакланса тытăçса пĕтсен, айăкран тепĕр ача пырать те, юпаран тытса тăраканĕн (чит. тăракан) ачинчен: хуçи пур-и? тесе ыйтать. Лешĕ: пур, сана мĕн кирлĕ? — Кăшман. — Кăшманпа мĕн тăван? — Майра пуç хуртланнă. — Апла пулсан, пĕр кăшманне ил. — Унтан вара леш ачи хыçалти ачисене: кăшман кăларап, тесе, туртмах тапратать. Вăл вара пĕр виç-тăват ачине те пулсан тытăнса тăнă çĕртрен туртса уйăрат те, калла юпа кутĕнчен ачаран ыйтма тапратать. Çапла вăйи пĕтичченех выляççĕ. Якейк. Пĕр хĕрача çĕре ларать (хуçа); он чĕрçине тепри ларать; çанашкал пĕр-пĕрин чĕрчине (так!) ларса, вонпилĕк ача та ытла ларса каяççĕ. Иккĕн поскилсем полаççĕ. Ларакансам, хыçалтисăр пуçне, порте кăшман. Поскилсем хуçине калаç: кинеми, сан анкартине сысна кĕнĕ, хуса каларар-и? — Кăларăр. — Пĕр кăшманне кăларар-и? — Кăлар(ăр) та, тăприне хытă силлĕр. — Йор! — Çав ик ача валта ларакан ачая ик холĕнчен тытса тăратса, çорăмран çапса яраççĕ. Пор кăшманне те кăларса пĕтерсен, хуçи тăрать те, тарать. Ăна хуса çитсе, ачасам холхаран кăçкăраççĕ.

кăшт

(кы̆шт, кŏшт), немного. N. Хĕлип сасă паллисене (буквы) пĕлнĕ, вулама та кăшт пĕлнĕ. Сред. Юм. Тепăртак кăшт çиç (= кĕлччиç) пар-ха! Дай-ка еще немножечко! ЧС. Кăшт тăрсан (немного погодя), хайхи çумăр çитрĕ те (подоспел), аслати пушшех пит хытă авăта пуçларĕ (гром стал греметь еще сильнее). Ир. Сывл. 32. Йывăç çинчи шăрчăк çеç кăшт чăрманма ӳркенмест. N. Ати каланипе кăшт чĕре лăпланчĕ. N. Çын арăмĕпе пĕрле кăшт та ан лар, тет. Кан. Кăçал вăхăтра çăмăр пулманнипе тырăсем кăшт начар пулчĕç. Емельк. Кăшт сăлтăкĕ (изьян) пур (напр. о лошади, о человеке). Çĕнтерчĕ 21. Кăшт пурăнсан, Тĕрлемес стантсине те шуррисем çунтарса ячĕç. Орау. Кăшт шăнтнипех ура шăвакан пулчĕ: ӳксе, сăмсана çĕмĕрессĕнех туйăнать (весьма краткое «ă»). Только немножко подморозило, а уж стало скользко: того и гляди упадешь и расквасишь себе нос. || Тихонько, слегка, чуть-чуть. Юрк. Кăшт чуп туса илет. Целует (его) слегка. Ib. Пурте пухăнсан, хай хатĕрлесе хунă лашсем (= лашасем) çине ларса тухса, хĕрĕ ăçта тухса тăма пулнă çĕре кăшт (быстро, незаметно) вăрттăн кайса тăраççĕ. (Самокрутка). Микушк. Вăл пуçне кăшт кăларма (высунуть) тăрсан, ача ăна касать-пăрахать. || Как раз. Юрк. Вăл хăçан накăратсем илнине килтисем пĕлсе тăрса, çав вăхăтра кĕсем кăшт Чĕмпĕре пырса çитеççĕ. Ib. Эпир çитес уммĕн кăна, пĕр пăрахут кăшт пырса чарăнчĕ (подошел к пристани). Альш. Вăл тухнă çĕре, инçе те мар, тет, тăватă вăрă кăшт пĕр майра хĕрне кăшкăртса (ее тащили, а она кричала) киле параççĕ, тет. Ib. Ку вăрă ачи вăл вăхăтра кăшт итлесе тăрат, тет. См. Paas. 70.

кăштăн

понемногу, помалу. ЧС. Çапла кăштăн пухăнсах пĕр аллă ача ытла пухăнаççĕ.

кăшчă

кăшчĕ, то же, что кăштă (сомн.?). N. Эпир, кăшчă тырă пулмасанах, продовольстви ыйтатпăр. Учите детей. Ача... ашшĕ-амăшĕ мĕн тунине курать — кăшчĕ пĕлекен пулсан, хăй те çавна тăва пуçлать.

кĕл вучохĕ

(вуџ̌аhĕ), кĕл вочаххи (воџаххи), кĕл вăчах (вы̆џ̌ах), печная горнушка для выгребания золы. Альш. Чăнах та тăмран ача тăваççĕ, тет те, кĕл вучахне хытарма лартаççĕ, тет, кăна (сказка). N. Хай пуп пахча енне тухат, тет те, тӳрех кĕл вучахне сикет, тет (сказка). Собр. Кĕл вучахĕпе вутлă вучах. Сред. Юм. Кĕл вăчах тесе, кăмака панче вăт хотнă чôхне кĕл кăларакан вăчаха калаççĕ.

кĕлетке

(к'ӧ̆л'эт'к'э, ӧ̆ совсем мало заметно; кэ̆л'эткэ), тело. КС. N. Е тата, лĕп (тепловатую) шыв туса, пуçĕсене те, кĕлеткисене те çăва-çăва янă вăл. || Туловище. Панклеи. Кĕлеткине (её) алăк солли çомне тăраттĕрç. (Сказка). ЧП. Кӳмме çинче кĕлетки, ларкăч çинче купарчи. Н. Карм. Юлхав çынна калаççĕ: кĕлеткипе кăна усăнса çӳрет! теççĕ. Чураль-к. Кĕлеткинчен хӳри вăрăм. (Чакак). || Внешний вид, внешность. Панклеи. † Чипер кĕлетке (туловище) томтир тиркет; пирн чипер мар, тиркемест— йорать пире хора постав. N. Калама та çук çакă хĕрсене, пит чипер сăнĕсем те, кĕлетки-çурăм(ĕ)сем те пит илемлĕ пулнă, тет. Шибач. † Вăрманта вăрăм йăвăçне шулчинченех палатпăр; хамăрпа варлă хĕрсене кĕлеткинчен палатпăр. Сĕт-к. Кĕлетки хӳхĕм (стройный высокий). Орау. Лашин кĕлетки пур та (корпусом ничего, но...), хăй питĕ хавшак (çемçе). N. † Çит хĕврилĕ хĕр куртăм; çит хĕврийĕ çитмĕл сум, алли-ури утмăл сум, хĕр кĕлетки хĕрĕх сум. СТИК. Кĕлеткине курас килмест. Мне и смотреть на него противно. Ib. Сĕтел кĕлетки тукаласа хунă. Сделал нечто похожее на стол. Сĕт-к. † Çын хорланă кĕлетки тин мохтава тохас çок. Кан. Çĕр çăтман кĕлеткӳне! (Бранит лошадь, которая испугалась пеньков). М. Тув. Кĕлетки-çурăм çурта пек. || Вид, фигура, изображение, статуя, отпечаток, идол. Изамб. Т. Эй, кĕлетке (идол), çавна та пĕлместĕн! Истор. Вăрманта кĕлеткесем патĕнче вĕсем пĕр сӳнтермесĕр вут çунтарса тăнă. N. Этем ăсталаса кĕлеткене кӳнĕ (обделанный в виде...) чул. ДФФ. Амăшĕ, чирлĕ ачине вилĕмрен хăтарасшĕн, юмăçсем вĕрентнĕ тăрăх, чирлĕ ачи вырăнне чустаран ача кĕлетки туса, ăна вилнĕ çынна тумлантарнă пек тумлантарса, шăтăка кайса пытаратьчĕ. Орау. Леш енче, шыв çине йăвăç кĕлетки (тени, фигуры) ӳкнĕ таран, кимĕпе çӳрени курăнмаçть. Альш. † Шурти шурă тунката — чисти этем кĕлетки. Т. VI. Кĕшерни каç салтака каяс ачасем шыв çине тăхлан шăратса яраççĕ те, пăшал (ружье) кĕлетки пек пулсассăн, салтака каяс пулат, теççĕ. Бгтр. Ĕлĕкрех, апат çисен, кĕлетке тума каятьчĕç. Юр таса çĕре каятьчĕç те, унта месерле выртса, кĕлетке (отпечаток) туса хăваратьчĕç; тепĕр кунне, ирех кайса, пăхатьчĕç. Камăн кĕлеткине йытă, е кĕрĕк (= кирек) мĕн таптанă, вараланă пулсан, çав вилет, тетчĕç. Халĕ пирĕн апла тума пăрахнă. (Вечером, в день рождества). Якейк. Кам та полин пăсăлсан, ора йохма ерсе кайсан, çăпан тохсан, тата ытти чирсем çынна тапăнсан, чостаран çын клеткисам, е поканя туса, чостаранах лашасам туса, вăлсене кӳлсе, пиçнĕ хăмлапа салатпа, тăварпа, салакайăк çăмартипа çăл котсене, вар вĕçсене кайса: çак тĕлтрен иртсе кайнă чох çакăнти шу, çакăнти киремет тытрĕ полĕ, тесе, прахаççĕ. Зап. ВНО. Алсăр, урасăр, кĕлеткесем ӳкерет. (Сивĕ). N. Эп те кĕлеткене (портрет, фотографию) ӳкерттерсе ярăп. Ск. и пред. 103. Илемсĕр пӳрт кĕлеткинчен пăрăнтарать сăн-пуçа, N. Ун çинчен (об этом) кунта алă кĕлетки (рисунок руки) те укерсе кăтартнă. || Привидение. Изванк. Çул çинче вилнĕ çынсем кĕлеткен он курăнччăр, тесе, хăшĕ пуçĕсене тутăрсемпе чăркарĕç. (Поминки). Срв. мĕлкĕ. || Портрет, фотографический снимок. N. Манăн çӳл енчи (верховых) чăвашсенĕн кĕлеткине (фотографию) илес килет. Юрк. Унтан тата кĕлеткесем (портрет, картины) тума тытăнсан, вĕсене те темĕн тĕрлĕ (замечательно) çырат, пит аван художник.

кĕлте çыххи нишĕ

(-жэ̆), назв. болезни. Латыш. Тыр вырнă чух ача кĕлте çыххи нишне кайнă, вăл ниш тухтăр.

кĕнеке

(кэ̆н'эгэ, к'э̆н'эг'э), книга. N. Çак кĕнеке çинче мĕн пуррине эп пĕтĕмпех пĕлеп. Якейк. Кĕнеке çинчен тăма та пĕлмеçт. Не может оторваться от книг. Н. Карм. Кĕнекӳ çухалнă санăн! (Говорят, в сердцах, старому человеку: долго не умираешь!). Хорачка. Перĕн чуашăн кĕнекине вольăк çисерсе (съела). Ib. Чуаш кĕнеки = çĕр-хут. (Çĕр хут — одна из четырех отделений пищеварительного аппарата жвачных животных, напр. коровы; оно представляет как бы ряд складок в виде листов книги. Отсюда чувашская поговорка: чăваш кĕнекине ĕне çинĕ. ТММ). N. Çĕр-хут сутăн клсе килсессĕн «ĕне кĕнекине» илсе килтĕм, теççĕ. Питушк. Чăваш кĕкекине ĕне çисе янă. Орау. Урока пĕтĕмпех кĕнеке çинчен пăхса каларăм, ăна уччитлă сисимарĕ (или: сиснĕ). Шурăм-п. Шкулра вĕреннĕ чухне çур питех те аван мар. Кнеке çинчех вăл иртет. Юрк. Кĕнеке çинче мĕн çырнине пĕлсе тăрăр. Ib. Çĕнĕ кĕнеке тухнă тенине илтсен, е курсан, часах çав кĕнекене сутăн илсе, епле çырнине, кам çырнине вуласа пĕлнĕ. Сред. Юм. Кĕнекене уçса хăварсан, шуйттан вôлать, теççĕ. (Поверье). Ib. Ах тор, кôн пик толăксăр ача та полат-мĕн-çке ôлă! кĕнекине ине (=ĕне) чăмланă пôль ôнне! Ib. Кĕнекуна ине çинĕ пôль! («Так называют бестолкового, неразговорчивого человека»). Якейк. Шуйттан воласан, ача (ученик) пĕлми полать. Изамб. Т. Кĕнеки çухалнă япала! Так бранят стариков). СТИК. Шăши кĕнекине вулама карĕ ĕнтĕ ку (т. е. «понес, завел волынку». Говорят о стариках и ворчливых людях). N. Ку кĕнеке тухни (в свет) нумай пулмасть. Слеп. Ватă çынна: санăн кĕнекуна (=кĕнекĕне) шыраççĕ полĕ те, топимаççĕ! Ib. Онăн кĕнеки çĕтнĕ полĕ, вилмеçт полĕ! Орау. Кĕнеке хытти çине хунă кăвак хут (если красная, то «хĕрлĕ хут») хăш-хăш çĕртре уйăрлнă. Известная (синяя, красная) бумага на переплете книги местами поотклеилась. КС. Кунĕн-çĕрĕн кĕнеке çинче (за книгами) ларать. Альш. Мертлĕре тăхăр ял чӳкĕ кĕнеки пур, теççĕ. Дик. леб. Елиса кĕнеке хутве çавăрсанах, çыннисем каялла кĕнеке ăшне, хăйсен вырăнне кĕре-кĕрĕ лараççĕ пек, тет. Ск. и пред. 52. Кĕнеке çинче шуралса тем тĕрлĕ ăса вĕренет. || Поминание. N. Эпĕ вилсен, кĕнеке çине ӳкер.

кĕпе

(к'э̆бэ, кэ̆бэ, кэ̆βэ,) рубаха; женская рубаха. КС. Кĕпене ухаççĕ, кивеççĕ, чӳхеççĕ, тукмакпа (или: валекпе) çапаççĕ. Сюгал-Яуш. Эпĕ шыва кĕпе хывса кĕтĕм те, ман пусма (снасть) пĕр мăн туратран çакланса ларнă (зацепилась). Сĕт-к. † Осал та полин, хĕр полтăр, пилĕк ан кĕпи тăхăнтăр. Альш. † Хăрансуски кĕпе, ука çуха, килĕшет-çке пирĕн йысна çийĕнче. Ib. Эпир виçĕм çул çунса кайрăмăр (погорели), çири кĕпепе кăна тухрăмăр. N. † Кĕпесе (=кĕпесене) те кĕлермелле, мунчана та хутмалла; эй тантăшсем, тата пĕр-икĕ çул выляр-и? Сред. Юм. Кĕпен çĕвви кайнă. Рубашка распоролась по шву. Ib. Кĕпене пăрсан (если выжать), шыв тохать поль! (Говорят, если человек очень вспотел). О сохр. здор. Пĕр кĕпе вĕççĕнех. В одной рубашке (без другого одеяния). Зап. ВНО. Ӳчĕ тулта, кĕпи шалта (свеча). ТММ. Алăсăр-урасăр кĕпе тăхăнать. (Тӳшек). Ib. Çĕнĕ кĕпе тăхăнтарнă чухне: кĕпе пĕттĕр, пуçĕ юлтăр! теççĕ. Зверев. Кĕпи çĕтĕлтĕр, хăй ӳстĕр. (Ӳсес çын çĕнĕ кĕпе тăхăнсан, çапла калаççĕ). ГТТ. Эпĕ унăн кĕпине çухаран тытрăм та, шăна (муху) ятăм (за ворот). Ib. Эпĕ, унăн кĕпи çухине тытса, кĕпи ăшне шăна ятăм. Ст. Шаймурз. Пĕр кĕпене иккĕ тăвар, кукка патне каяр. Чăв. й. пур. 14. Пĕтĕмпе кĕпесем çуркаланса пĕтрĕç. К.-Кушки. Кĕпи çĕтĕлтĕр, хăй ӳстĕр! теççĕ Кушкăра, кам та пулин çĕнĕ тумтир тăхăнса тухсан. ăна тумтирĕнчен чĕпĕтсе (в данном случае — за рубашку). Эпир çур. çĕршыв 18. Хĕрсем те хăшĕ-хăшĕ Хусанта кĕпесем çунă çĕрте (в прачечных) ĕçлесе пурăнаççĕ. Алик. † Кĕпе вăрăм туртакан салтак арăм пулатĕ. Кĕпе кĕске туртакан юмăç карчăк пулатĕ. Обиково. Çырмара ик сар хĕр ташлĕ. (Кĕпе кивни). Чебокс. Анне вăл вăхăтра кĕлет умĕнче кĕпе çакса тăраччĕ (развешивала). Ст. Шаймурз. † Йĕтĕн кĕпи çил илет. N. Ачине тумасăр, кĕпине ан çĕле, теççĕ. (Послов.). || Белье. Ядр. Çавăн чухне ман пĕтĕм кĕпесем, сăхмансем çунса кайрĕç. || Сорочка. В. Олг. Тьыха кĕпи. ГТТ. Хăш-хăш ача кĕпипех çуралать, кĕпине вара пуçтарса хураççĕ (вешают в маленьком лукошке). Альш. † Эпĕ кĕпепе çуралман (не родился в сорочке), эпĕ телейлĕ те мар. Орау. Ача кĕпипе çуралнă. || СТИК. Начартарах чĕпĕ çăмартаран хăй тухса ӳкеймест пулсан (не может вылупиться), ăна алăпа çĕмĕрсе кăлараççĕ те: чĕпĕ кĕпине та татайман, теççĕ. || Exuviae, линовище. Городище. Таракан кĕпине пăрахнă. Таракан сбросил старую шкурку. || Конверт. N. Çыру кĕпипе (конвертпа) ярас пулсан, 7 пуслăх марккă чиксе ярас пулать. || Губчатая мякоть в гнилом дубе. Якейк. Кĕпе — çĕрĕк йоман варĕнче çамçа кăмпа пак япала янкарта, янкар сарă япала. || Шарбаш. Кĕпешне (= кĕпе ăшне) шăнăçмаç. Выходит из себя. (Ку сăмаха хуйхă, çилĕ чухне калаççĕ).

кĕпелĕ

кĕпеллĕ, в рубашке (имеющий рубашку), в сорочке. ГТТ. Кĕпелĕ çурална çынна: телейлĕ пулать, теççĕ. Хурамал. Хăш ача кĕпеллĕ çуралать, теççĕ, ун пек ачана рăскаллă, теççĕ.

кĕпĕр-кепĕр

(кэ̆бэ̆р-кэбэ̆р), подр. топоту. Альш. Ача-пăча кĕрилтсара (на крыльце) кĕпĕр-кепĕр тăваççĕ (бегают, толкаются, топчутся).

кĕр

(к'э̆р, кэ̆р), выйти, зайти, вьехать, заехать. N. Санăн ăçта кĕмелле? тесе ыйтрĕ ăлавçă. N. Ăçта кĕрĕпĕр çĕр выртма (на ночлег)? Альш. Хулана кĕнĕ çĕртех (при самом въезде в город) пĕр пĕчĕкĕ çурт пулнă. Етрух. Пӳрте кĕре-кĕре тухаççĕ («çынна пытарни»). Орау. Мĕн пур пӳлĕме (во все комнаты) кĕре-кĕре тухрăм. N. Пӳрте кĕнĕ-кĕмен (не успел войти, а...) ятлаçма тапратрĕ. Чуратч. Ц. Усал тарçи пӳрте кĕнĕ-кĕмен ыйтрĕ, тет: куртăн-и? тесе. N. Сарă сĕтел кутĕнчен, мăйлă стаккан патĕнчен, ĕçсе-çисе кӳпĕнсе, кĕре-туха пĕлмеççĕ. N. Вĕреннĕ те (привык) унта çӳреме, халь те хăш чухне астумасăр (невзначай) кĕрех каяп. N. † Ай-хай, хамăр тантăшсем халех кĕрсе кайăпăр. Орау. Эп леш пӳлĕмрен тухнă çĕре вăл кĕнĕ-тăнă (вошел). ГТТ. Кĕриччен малтан, тухассине тавçарса ил. (Перевод тат. пословицы). N. Вара хĕрпе арăм, пĕркенчĕк ăшне кĕрсе ларса арăмĕ виçĕ çавра (3 куплета) йĕрсе кăтартать N. Вăл вăрманта çӳрекелерĕ-çӳрекелерĕ, тет те, темскерле пĕр упа капкăнĕ çине кĕчĕ кайрĕ (наткнулся), тет. Пазух. Хĕрсем вăйăран кĕрсессĕн, каять урам илемĕ. Сĕнтерчĕ 37. Ниçта кĕре-кая пĕлмесĕр, кускаласа çӳрет. Могонин. Пĕр пусăк çын пĕчĕк çынăнне уй анине пĕр утăм пек кĕрсе сухаланă (запахал лишку). || Тайба-Т., К-Кушки. Калуш атта кĕмес. Капоши не лезут на сапоги (калоши малы для этих сапог). || Попадать, проникать. ЧС. Тăла çăпатисене пĕри те пал(л)аса сырман: хăшĕ алла кĕнĕ, çавна сырнă. N. Çав йывăçсем пĕтĕмпех пиçсе кайнăчĕ, хăшĕ çурри таран çунса кĕрсе кайнăчĕ (обгорели). Альш. Ялăн тулашне тухса, çĕре алтса кĕреççĕ те икĕ енчен, хапха пекки тăваççĕ. («Çĕнĕ вут кăларни»). Сюгал-Яуш. Кайран пĕр мăн полă кĕчĕ (поймалась). N. † Çинçе вăлтана кĕрекен, хăй те кăртăш чĕппи вăл. Цив. Пулă çавăн пекех кĕрет (ловится). О сохр. здор. Çапах та хăш-хăш таса мар япала тӳшек çитти витĕр те çапать: пысăк çынсен тарĕ, ача-пăчан шăкĕ кĕрсен, тӳшекрен вара пит шăршă кĕрекен пулать (пахнет). Сред. Юм. Ôра айне кĕрен вит! Ведь лезешь под ноги. N. Тĕтĕм коçа кĕрет, ят коçа кĕмест. (Послов.). Толст. Çамрăк турачĕсем пĕрĕнсе кĕнĕ (сморщились). Альш. Хай Утил (Удел) çинчен калаçса кĕрсе кайрăмăр (разговорились об...) эпир. Ib. † Çамрăк хĕрсене илем кĕмес, кĕмĕл тенкĕ çакмасан. || Подгонять друг друга. Шел. 80. Харăс çĕкленсе йĕрки-йĕркипе, пĕр-пĕрин çине кĕрсе пыраççĕ (косцы). || Напасть. Истор. Тутарсем çине пырса кĕрсе, кам алла лекнине йăлт вĕлерсе тухнă (они). Ib. Вăл тăшман вырăссенчен темиçе хут вăйлине курса, унăн çине кĕме хăраса тăнă. Алекс. Нев. Нимĕчсем тĕрлĕ енчен вĕсем çине пыра-пыра кĕнĕ. || Поселиться, поместиться, занять. Изамб. Т. Халĕ кам патĕнче пурăнат? Якур патне кĕнĕ (погорелец). Изванк. Унăн мĕн каланисене хут çине çырсан, виç-тăват листа çине те кĕрес çук. Орау. Ăçта кĕрет-ши ман?! (о еде: «куда это только у меня помещается?!» — т. е. я много ем). || Идти, уходить. Изамб. Т. Тума (на одежду) пилĕк аршăн пустав кĕрет (идет). N. П. С. ани çинче урапана кĕмерĕ. || Наняться, поступить на место, на работу. N. Кĕр хам пата тарçа, мĕн чул илетĕн укçа, тенĕ вăл. Истор. Годунов патшана кĕрсе-кĕрсе пит тĕплĕ кĕрсе ларасшăн пулнă. Регули 1216. Кĕрсенех (малтан, кĕрсенех; первей, кĕрсенех) йăвăрччĕ, кайран çăмăлланчĕ. || Коракыш. Кусем татах парăма кĕнĕ (вошли в долги). || Капк. Те лупас айĕнчи тин туса хунă чĕрĕ кирпĕçсем çинче йăваланнипе айăпа кĕнĕ (провинился). || N. Суйланă çынсем причака кĕмелле пулнă (должны были принять присягу). || Войти в употребление. Сред. Юм. Ĕлĕк çĕре ахаль виçнĕ, унтан вара сăнчăр кĕнĕ, пôрнан ĕмĕрте кĕççе кĕрет. Якейк. † Çынсам çинче порçăн тоттăр, пирĕн пуçа кĕрес çок, — кĕрес çок мар, тохас çок. || Войти в силу. N. Патшалăх Канашĕ тунă ĕç канашра ларакансенчен виç пайĕнчен икĕ пайĕ килĕштерсен тин (саккун) йĕркине кĕмелле пулнă. || Выйти в люди. С. Тим. † Эпир çук çын ывăлĕ-хĕрĕ, хăçан кĕрĕпĕр-ши çын çине? («çын çине кĕрес» означало «стать порядочным, состоятельным»). Девлизерк. † Атте-анненĕн пиллĕхĕ çитсен, пулмăпăр-ши эпĕр çынсем, кĕмĕпĕр-ши эпир çын çине? || Дожить до той или иной поры. Беседа 18. Микулай çапла мункуна кĕчĕ. N. Çуркунне иртсе кайрĕ, çăва кĕтĕмĕр. Альш. Йĕпе-сапана кĕриччен (пока не началось ненастное время). || Çăварни. Çакна илтсен, ĕнтĕ ăса кĕрес пулать (надо образумиться). N. Вĕсем куçĕсемпе курасшăн мар, кăмăлĕсемпе ăна кĕресшĕн мар (в ум прийти). || О запахе. Толст. Йытă хир чăххи йĕрĕпе малалла мĕн чухлĕ кайнă, çавăн чухлĕ ăна чăхă шăрши кĕререх парса пырать (пахло сильнее). СТИК. Ахтар, хăнчен тар шăрши кĕрет! || О купаньи. Ст. Чек. Пике те, шыва кĕрсен-кĕрсен, тухат. N. Çырма патне çитсен, ачасем пĕри те кĕресшĕн мар, пурте хăраççĕ. || О крещении. Истор. Çапла 988-мĕш çулта Киеври халăх пĕр кунтах тĕне кĕрсе пĕтнĕ. || Кан. Ĕлĕк хурал пӳрчĕ тĕттĕм, таса марччĕ, халь ĕнтĕ илемĕ кĕчĕ (стала опрятной). || Садиться (о ткани). См. тăла тĕртни. || В качестве вспомогательного гл. БАБ. Тултан пĕр чăхă тытса кĕрсе, пӳрт урайне яраççĕ. Ib. Вара хăй ман çăвартан ăша вĕрчĕ те, таçта кайса кĕчĕ (исчез). Альш. Акам, эсĕ ман хыçран питĕрсех кĕр (запри за мною) хапхана. N. Çта кайса кĕресех! Куда же бы это укрыться! N. Чопкаласа çӳрет, ниçта кайса кĕримаçть. Çта кайса кĕчĕ ку шăрши? Шурăм-п. Хăмла татса пĕтерсе кĕнĕ чухне, пĕр шалча лартса хăвараççĕ. Чăв.-к. Кăшт выляса кĕрем-ха! Ходар. Ачасем: вирĕм, тесен, савăнса, таçта та кайса кĕрĕç (несказанно обрадуются). Юрк. Пырса кĕтĕмĕр (взъехали) пĕр кĕпер çине.

кĕрӳ тапратни

назв. обряда при начале свадьбы, «побуждение жениха к женитьбе». Курм. (Янгильд). Туй кон кĕрӳ тапратаççĕ; кĕрӳ тапраннă чохне ашшĕнчен-амăшĕнчен итаççĕ: тапранмаçть ача аланма? тесе. Ашшĕ-амăшĕ калать: киле-çорта халаллап, тапрантăр, тет. Çапла виçĕ рас кĕçĕн кĕрӳ каять. Вара она парать хотаççипа окçа: тапрантăр, тесе.

кĕрĕм

встр. как присловье: яш-кĕрĕм, çамрăк-кĕрĕм, молодые люди (юноши с 16 л.). Иногда понимается в смысле ед. ч. Кăмак-к. Яш-кĕрĕм полнă ку ача. Этот парень уже стал «женихом». N. Ватти-вĕтти туяпа, çамрăк-кĕрĕм (в смысле мн. ч.) хамăрпа (т. е. пусть идут. — Такмак). КС. Çамрăк-кĕрĕмсем ташлаççĕ. Хурамал. † Ялти çамрăк-кĕрĕм лайăх ӳссен, курайман тăшман куçне тăрăнать. Абыз. † Хитре арăм илес терĕм... яш-кĕрĕмрен (в см. мн. ч.) хăрарăм.

кĕрмештер

понуд. ф. от гл. кĕрмеш. Никит. Вăл пĕрмаях пĕчиккисем валли тем тĕрлĕ вăйă тупса кĕрмештернĕ. Орау. Ку каска (кряж) кĕрмештерет (требует усилий, возни), ача. Нимпе те çĕнме çук; тияймаспăр та тияймаспăр çуна çине!

кĕске

(к'ӧ̆ск'э, кэ̆скэ), короткий. N. Ури кĕске. У него коротки ноги. ЧП. Хусахсем кĕпер, ай, хываççĕ, хăмисем кĕскене килеççĕ (коротки). Тим. † Ай йыснаçăм, йыснаçăм! ăсу кĕске тиеççĕ, çын сăмахĕ кĕске пулинччĕ! Разг. С. Мих. 39. Кĕскерен вăрăм полас çок! Чего нет, того не наставишь! М. Тув. † Лаша лайăх, — çул кĕске, ача лайăх — çĕр кĕске. Янтик. Унăн ăсĕ кĕскерех. СТИК. Кĕске туналă çын (говорят про низкорослого человека, указывая на его короткие ноги). Н. Кунаш. || Кĕске кутлă тимĕрçĕ сиксе тимĕр çапать, тет. (Пуртă). Тайба-Т. † Вăрăмах та утă, кĕске çаран — çулассинчен ытла пухасси. М. Тув. † Кĕске çаран утине çулас терĕм виçĕ çул. || Якейк. † Çол кĕскешĕн килмерĕмĕр, хĕр кĕскешĕн (из-за недостатка невест) килтĕмĕр. || Альш. Унта хăва ӳсет, вĕтĕ кĕске вăрман пур. || Сред. Юм. Кĕске лав, мирские подводы (если ехать недалеко), Шорк. Кĕске лава каяс (или: кĕске çола каяс), идти помочиться (pisser). || N. Çавăнпа ĕнтĕ яппунсем, генералĕ-салтакĕ, эпир кĕске вĕреннĕ çынсем пулнăран, пире пысăк хурлăха хăварчĕç. || СПВВ. Кĕске тыткалаççĕ. Держат строго («вроде ежовых рукавиц»). || С афф. З л. — револьвер Сунт. Санăн леш, кĕски, пур вĕт. Ведь у тебя имеется револьвер.

кĕçмек

(к'э̆с'мэк'), вялый, ленивый. Шарбаш. Çак ача пирĕн шотсăр кĕçмек. (Сообщ. Н. Р. Романов).

кĕççе

(кэ̆с'с'э), войлок. См. кĕçе. Шел. 22. Кĕру ларас вырăна хунĕ кĕççе сараччĕ. Ст. Чек. Хырăмĕ кĕççе пек перĕннĕ, тет. N. Сакă айĕнче хуртлă кĕççе выртать. (Салат шăтарни). Сред. Юм. Ôн пик намăссăр çын та пôлат-мĕн, кĕççе çĕленĕ пôль ôлă (= вăл) питне... Ст. Чек. Кĕççе çĕленĕ питне (бесстыжий человек). || Родинка во всю щёку. Орау. Пĕр кĕççе питлĕ ача, хăрах питне кĕççе çĕленĕ пек. || В чувашизмах. КС. Кĕççе çелемен питне (бессовестный).

кĕт

(к'ӧ̆т', кэ̆т), пасти. Бес. чув. 5. Ĕнесем, сыснасем кĕтекене пулăшса çӳренĕ, унтан хăй тĕллĕнех (сам, самостоятельно) сурăхсем, пăрусем кĕтнĕ; пĕр çул лашасем те кĕтсе пăхрĕ. Торв. Пĕрре пире ял черечĕпе лаша кĕтӳ кĕтме черет (очередь) тиврĕ. ЧП. Ешĕл курăк çимешкĕн сурăх кĕтӳ кĕтсери. || Ждать. Кан. Кĕтнĕ кĕтнех, татах кĕтес эппин. N. Нумай кĕтнине (раз ждал долго) сахала кĕт ĕнтĕ. N. Нумая кĕтнине сахала кĕтĕр ĕнтĕ! Долго ждали, а уж недолго-то подождите (потерпите). Регули 1457. Эп томлантăм, ĕçлеме кайрăм, вăл пӳрте кĕчĕ, эп орамра кĕтсе тăтăм. Кан. Кĕтнĕ кĕтнех, татах кĕтес эппин, тесе, татах 2 сехет кĕтрĕмĕр. Ст. Ганьк. † Эпир савнă сар ача икĕ-виç çулсăр ан кĕттĕр (= эпĕ виçĕ çулсăр каяс çук, вăл мана виçĕ çулччен кĕттĕр). С. Тим. † Пире саван сар ачу кĕттĕр, кĕттĕр, ан кĕттĕр, пĕр-ик-виç çулсăр ан кĕттĕр («я пойду не ранее З лет; он напрасно будет ждать до этого времени»). || Надеяться. ЧС. Анне, чĕрĕлетни-ха? тесе, ытрăм. Анне: ай, ачам, темĕн вăй пĕртте çук, чĕрĕлессе кĕтместĕп, терĕ. || Прочить. N. Çын валли шăтăк ан кĕт, кĕтнĕ шăтăка ху кайăн.

кĕтмен хутран

неожиданно. N. Сасартăк, кĕтмен хутран, вăл ача вилсе кайнă.

кĕтре

(кэ̆трэ), кудрявый. См. кăтра. Юрк. Альш. † Шурă путек тир çĕлĕк е хура путек тир кĕтре çĕлĕк. МД. † Чăн тӳпери çăлтăр кĕтре-тăр (так!). Ib. Пĕчĕкçеççĕ ача килчĕ вăл кĕтре пуç (маленьким мальчиком прибыл, он сюда, кудряш), теççĕ.

кĕшĕлтет

(-дэт), идти, быть стаею, вереницею. Пазух. Шурă Атăл çине те шур хур ятăм, кĕшĕлтетсе ишсе çӳреме. Букв. 1904. Пĕрре, хурăн çырли пиçнĕ вăхăтра, манăн юлташсем кĕшĕлтетсе пычĕç те, мана çырлана (идти за ягодами) чĕнеççĕ. ЧС. Эпир вара çапла нумайăн кĕшĕлтетсе кайрăмăр. Ib. Вĕсем хыççăн çынсем нумайăн кĕшĕлтетсе кайрĕç. N. Ачасемпе кишĕр ани патнелле (к морковному полю) кĕшĕлтетсе пыраттăмăр. Ск. и пред. 32. Урам туили ача-пăча кĕшĕлтетсе сиксе пырать. Мусир. † Пĕр пуслăх чăххи пек кĕшĕлтетсе ӳсрĕмĕр. N. Вĕсен ачи-пăчисем кĕтӳ пек кĕшĕлтетсе выляса, сиккелесе анчах çӳреççĕ. См. кăшăлтат.

тĕктер

понуд. ф. от гл. тĕк. Якейк. Ик ача çĕре урисене тĕктерсе лараççĕ. Ib. Капансене кота котăн тĕктерсе тунă (основания стогов соприкасаются).

тĕкĕр-текĕр

плохой, кое-как (о плохом строении. Н. Уз.) Шел. II. 47. Тĕкĕр-текĕр ваттисем çеç тăрса юлать килсене. N. Питĕ ватăлса çитнĕ, тĕкĕр-текĕр, кайса ӳкмелле пек анчах çӳрет, теççĕ. N. Пĕчĕк ача тин утма вĕреннĕ чух: тĕкĕр-текĕр уткала пуçларĕ ĕнтĕ, теççĕ.

тĕл

определенное место. Баран. 121. Хирсенче хура тĕлсем нумайланнăçем нумайланса пыраççĕ. N. Ялан вырăнтан вырăна куçса çӳретпĕр, татах тĕлĕ çук. N. Хветĕрĕн хăйĕн атрĕс çырма тĕлĕ çук. Ст. Чек. Кайсан-кайсан кайнă тĕле çитеççĕ. Скотолеч. 15. Хăш чухне пĕр тĕлте анчах, хăш чухне ик-виç тĕлте шыçать. Шыçнă тĕлти вĕриленсе тăнăçемĕн пысăкланса пырать. Регули 1200. Çавă тĕле (çавăн тĕлне) кил. Ib. 744. Пĕр тĕлтех çавăрăнса вĕçсе çӳрерĕç. Сред. Юм. Тохса çӳрес-ха çола, килте ларса полмас пĕрмай, эрне кăçта каймаллин тĕлĕ çок та, топимăпа шырасан кăçта та полса майлă вырн. Чăв. й. пур. 35. Икĕ ывăлĕ икĕ тĕлте уйрăм пурăнаççĕ. Скотолеч. 23. Тавăрăнса кайнă тĕлтине çивĕчĕ çĕçĕпе касса пăрахас пулать. Изамб. Т. Пирĕн çарансем пур тĕлти те аван. Юрк. Ик-виç тĕлте имени пулнă, темиçешер çĕр теçетине çĕр пулнă. Чебокс. Урăх тĕлелле каяр. N. Виçсĕмĕр виç тĕлте çӳретпĕр. Календ. 1904. Укçа янă тĕле çитсен çав купона укçа илекен çынна касса параççĕ. Кан. Анӳ тĕлне пĕлетĕн-и вара? Нюш-к. Пăшала персе ярсассăн хайхи çын тĕлĕ тĕтĕм пек пулса куçран çĕтет. N. Тислĕк купи тĕлĕнче (тырă) лайăх пулать, ытти тĕлте начар пулать. Скотолеч. 21. Суран (рана) тĕлне пăр е юр хурас пулать. Вишн. 73. Тата хăш-хăш çĕрте тăм чумлексем ӳпĕнтерсе хураççĕ; вара хăшин ăшĕ ытларах йĕпенет, çавăн тĕлне пусă алтаççĕ вара. Б. Яуши. Пирĕн тĕле пĕлмесессĕн, анат касра кĕтесре, улма сатне пăхса пыр. Хурамал. Вăл сасă салтак пурăнакан тĕле çитсен чарăннă. О сохр. здор. Хăш чухне лаша тăлхарса кăларсан е ĕçнĕ чух шыва юлсан, çав манка çыннăн ӳтне суран тĕлне лекет те, çын та вара çав чирпех чирлет. N. Эсĕ çул тĕлне пĕлетĕн-и? Пиччу хăни тĕлне пĕлетĕн-и? Ала 81. Кăтартăр-ха мана унăн тĕлне (где он живет). Холера З. Каснă тĕлĕнче ыратни, пăртак вĕриленни, вăйсăрлăх часах иртсе каять (при прививке). Изамб. Т. Ют ялтан ывăнса килнисем ларнă тĕлтех çывăрса каяççĕ. Нюш-к. Ашшĕ курнă укçа тĕлĕ кăçта у тесе ыйтрăм (где видел его отец деньги). N. Ик-виç çеккунт та иртмен-тĕр, шыв юхăмĕ ăна çирĕм чалăш тарăнăш тĕлне юхтарса илсе кайнă. N. Эпир çапла пĕр тарăн тĕлте пысăк пулă тытрăмăр. Скотолеч. 12. Шыçнă тĕле тутăр татăкне ăшăтса е ăшă шывпа йĕпетсе çыхас пулать. Ib. Тачка ӳт тĕлне сĕрме юрамасть, хул çумĕнчи аяк пĕрчисем тĕлне сĕрес пулать. Дик. леб 30. Çав пӳрт тĕлĕнчен иртсе пынă чух, çурăм-пуç тин шуралса килнĕ. Ядр. Сасартăк манăн пĕр чĕпĕ пĕр шăтăк тĕлне пулчĕ те анчĕ кайрĕ. N. Вилсен ăна масара пытарнă. Вăл масара чăваш масарĕ теççĕ. Унăн шăтăкĕ тĕлĕ халĕ те пур. Кан. Вĕсем ялти кулаксем тĕлне пĕлмен çынсем. || Иногда переводится как дом. ГФФ. † Йăван лаши хора лаша, Татьян тĕлне çитсессĕн... Ивана вороная лошадь как поверстается с домом Татьяны... ГФФ. † Татьян сăхмань хора сăхман Йăван тĕлне çитсессĕн... Полы Татьянина черного кафтана, как дойдет она (Татьяна) до Иванова дома... ГФФ. † Йăш-яшти яш ачи, олах тĕлне пĕлмесĕр, пӳрт кĕтессинче çĕр каçнă. Пригожий парень, не найдя дома, где были посиделки, провел ночь за углом избы. А.-п. й. 89. Улпут тĕлне çитсессĕн, ларчĕ пĕрене çине. || Местность. Ала 14. Нимĕн тĕлне те пĕлмен вăл (не знала местности), каç та пулма пуçланă. || Случай. N. Ĕмĕр тăршшинче ĕçес килнĕ çынсене шыв парса ăшне кантарса ярас тĕл сахал килет. Регули 1478. Пирĕн çок полчĕ, лапкара та пĕтнĕ тĕл полчĕ. N. Икшер-виçшер кун çăкăр курман тĕлсем те пулчĕç. Баран. 127. Пĕтес тĕл килсен, упа тем пек хаярланса çитет. || N. Сиртен мана çыру илме тĕлĕ çук. || Толк. Орау. Эпĕ уйăхсем çинчен пайтах çынтан ыйткаларăм та, çапах та тĕлнех тупимарăмăр. N. Çывăрни тĕлли çук: пĕр куç хупăнса выртать, тепри уçăлса тăрать тенĕ пек анчах вырткаласа тăратпăр. Юрк. Ыттисем вĕрентем тĕлĕ пулмарĕ. N. Ним тĕлне пĕлместĕп. N. Çапла эпир нимĕн тĕлне пĕлмесĕр шухăша вылятса тăратпăр. Сборн. по мед. Кирек епле ĕçе те тĕлне пĕлсе шухăшласа тума кирлĕ. N. Ĕçе тĕлне пĕлсе ĕçле. || Специальность. Альш. Пĕлетне мĕн эсĕ вăл тĕле. Разве ты знаешь и это дело, и эту специальность. || Признак. N. Мир полас тĕлĕ çок халĕ. || Время. N. Пĕр тĕлте, одно время. Баран. 167. Хĕлле тайкара хăрушă сивĕсем, кутсăр-пуçсăр тăмансем пулаççĕ. Çул кайма тухнă тĕл килсен, вилмесĕр юлакан нит сахал. || Цель. N. Çавăрса хур пĕр сăмах та пулсан, тен тĕле килĕ! Изрыгни что-нибудь, авось в цель попадешь. N. Тĕл тиверт, попадать. ЧК. Тĕл пеме вĕренес килет. Ib. Шкулти тĕл перекенсен кружокне (стрелковый кружок) Михайлов юлташ ертсе пырать. || Ашшĕ амăшне. Ăна вара çывăрнă тĕллипех (сонного) тăлăпсемпе, чаппансемпе лайăх хупăрласа çуна çине вырттарнă та, Лисахви килне илсе тавăрăннă. || Во-время. N. Сасартăк килсе эсир çывăрнă тĕле ан пултăр. Урож. год. Апат тĕлнех пултăмăр. || Как раз. Кан. 1929. Хăш-пĕр чухне чăхăмçă этемсемпе те тĕлех килсе тухаççĕ. N. Эпĕ çавăнпа сан пата пиçмо ятăм: эсĕ унтан кайнă тĕлех пулнă. К.-Кушка. Çатан урлă сикрĕм те, ура пылчăк çине тĕлех пулчĕ. Перепрыгнул через забор и попал ногой в грязь. Кан. Унта пĕр питĕ тĕлех кăларакан карчăк пур тет те... Панклеи. Ялта пĕр пӳрте кĕрет те, олах тĕлнех полать (попадает как раз на посиделки). N. Пирĕн тĕлех пулчĕ. || В отношении. N. Эпĕ ку авланнă тĕлтен тата телейлĕрех пулмаллаччĕ-ши? Юрк. Эсĕ пур япала çинчен те пĕлетĕн? Çавна мана çынсем умĕнче каласа парсам. Эпĕ сана çав тĕлтен пулăшăп. Альш. Кунта харпĕр килне ăрасна касмăк-пичĕке çук. Ӳретниксем пире вăл тĕле хĕсмеççĕ. || Около (места). Ярмушка-к. Кункал виçĕ шыт çӳлĕшĕ, сарлакăшĕ хырăмĕ тĕлĕнчепе 7 вершук пур пач тӳрĕ (в диаметре), тĕпĕ пенчинче сарлакăшĕ — пăймаклинче 5 вершук анчах (в диаметре). N. Çич çул юппи тĕлĕнче тăват аршăн юр çунă. Кан. Çу савăчĕ тĕлĕпе Етĕрненелле мăн çул анса каять. Регули 1163. Эп çол çинче вăлсам ялĕ тĕлĕнче топрăм. Ib. 1159. Вĕç çав йăвăç тĕлĕнче тăракан çын. Ib. 1162. Пирĕн тĕлте хыçалта тăчĕ. Эпир. çур. çĕршыв. 11. Улçа юпи тĕлĕнче, кăмака ани патĕнче, вучах пур. Ск. и пред. чув. 64. Кăкăрĕ çинче, чĕри тĕлĕнче сенĕкпе чикнĕ вырăн çара юн. Якейк. Чӳркӳ тĕлĕнчен айăккала пăрăнса каймалла. Капк. Ваçуксене: эсĕр пирĕн тĕлти мулкачсем, тесе хăлхинчен туртса хăратнă. N. Пĕр-кун сана вăйлă вăрçă çук пирĕн тĕлте тесе çырнăччĕ. Кан. Пăшалпа хырăм тĕлĕнчен перет. Альш. Тимĕрçĕ хытăрах итлет те, ача сасси тĕлне сирсе пăхат, тет. Кан. Канавне тата карта тĕлĕнченех ямалла тунă. Скотолеч. 26. Улма е чĕкĕнтĕр тавăрашĕ хăш чухне карланкине ларат, хăш чухне кăкăрĕ тĕлне ларать (застревает). || Около, приблизительно (во времени). N. Эпĕ праçник тĕлĕнче польнитьсара выртрăм ик эрне. Кан. Ачана кăнтăрла иртсен пĕр сехет тĕлне çуратса пăрахрĕç. Ib. Шупашкара каç пулттипе пĕр пилĕк сехет тĕлнелле çитеççĕ. Ib. Хут пĕлменнисемпе сахал вĕреннисене шкулта улт сехет тĕлнелле ямалла. N. Улттăмĕш сехет тĕлĕнче. N. Иван! Пыр ман патна паян пĕр виç сехет тĕлнелле. N. Ыран воник сахат тĕлĕнче килеп. Хот илмелле. N. Кăнтăрла иртсен, пĕр виç сехет тĕлĕнче. Ачач 23. Çимĕк тĕлĕнче вăрманта çуралнă тесен, Тимуш ялан хавасланнă пек пулнă. Ск. и пред. чув. 19. Чи çурçĕрĕн тĕлĕнче çичĕ юлан тухаççĕ, Хура шăрчăк уйĕнче каллĕ-маллĕ чупаççĕ. || Напротив. Çутт. 82. Ăна эпĕ куç тĕлне турăм. Пирĕн ял. Ламппă çути тĕлне шăп килмелле кăшкара çăмартаран пĕчĕкрех шăтарса шăтăк тăваççĕ. ДФФ. Вăрăм сак тĕлне çӳлерех пĕрене çумне пĕр пуччушши çапса çыпăçтаратчĕç. Шибач. Çав вăрман виттĕр виç кĕтеслĕ пӳрт тĕлнех полмалла полчĕ. Мăн çол. || Дик. леб З2. Эсĕ унăн чĕри тĕлне лар: вăл усал кăмăллă пултăр та, çавăнпа асаплантăр. || По. Юрк. Вăл тĕлтен вулăр. По этому предмету читайте. || По направленню. Орау. Çурт тĕлнелле пăхсан çăмăр çуни лайăхах курăнать. Регули 1160. Çав йăвăç тĕлĕпе пăх. || К. Кан. Октяпĕр револютси вунă çул тултарнă тĕле пулас çурт; каснă лартнă тепĕр уяв — Чăваш автономи вунă çул тултарнă тĕле тăватчĕç. ЧК. Паян кун тĕлне районĕпе 200 кектар çинче çĕрулми лартнă. Конст. чăв. Унтан хулара çӳренĕ чухне вăл вырăн тĕлне çитсен эпĕ: кунта пĕр Мирса Салих Керимов ятла хуçа пур, эсĕ çав хуçана тупса парайрăна мана? терĕм. Регули 1339. Той тĕлнех килчĕ. N. Ку енчи ял тĕлне илсе пыр. Кума-к. Кил тĕлне çитсессĕн (когда подьехали к дому), пысăк алăкпа кĕреймарĕ (муха). Кан. Советăн 5-мĕш çурчĕ тĕлне çитнĕ. Ib. Вăл каç пулнă тĕле вилсе те кайнă. ТХКА 53. Вăрманял тĕлне çитиччен хамах лартса кайăп сире, тет нăврашсем. А.-п. й. 71. Хай хуçа кашкăр тĕлне çитет те, ямшăкне лашисене чарма хушать. Çутт. 71. Кĕсре кашкăр тĕлнелле çите пуçласанах хăр-харт туса илчĕ. N. Кайсан-кайсан çак пĕр тырă акакан çын тĕлне çитрĕ, тет. СПВВ. Çак сăмах тĕлнех килсе кĕчĕ. N. Эпĕ хам хурланă тĕле пултăм та, çампа çампек çыртăм. N. Пирĕн сăмахсене итлемесĕр пурăнса çамрăк пуçупала таçта кайса, темĕн тĕлне пулса темĕн çапса вĕлерес, темĕн персе вĕлерес. Урож. год. Çын куç тĕлне пулнăран шыва кĕме пăрахнă. || До. НР. † Шопашкар тĕлне çитсессĕн... Как дошел до Чебоксар. Ib. † Хĕрсен тĕлне çитсессĕн... Как дошел до девушек... || Над. Изамб. Т. Пăр пуçне килсе çапсан, вăл вара карттусне пуç тĕлĕнче çӳлерех тытса тăнă. N. Туттăрĕ çине, çамки тĕлне виçĕ кĕмĕл укçа çĕлесе хураççĕ (покойнице). N. Малалла чупса пынă чух ялан пуç тĕлне кĕреçе тытса чупăр. Дик. леб 39—40. Вăл хăйĕн пуçĕ тĕлĕнчен вĕçсе пырса, ăна хĕвел çуттинчен сарлака çуначĕсемпе хӳтĕлесе пыраканни те çав кĕçĕн пиччĕшех пулнине пĕлнĕ. Она догадалась, что это он летел над ней и защищал ее от солнца своими крыльями. Орау. Çӳлте, ял тĕлĕнчех, тусем кĕç-вĕç йăтăнса анас пек ял çинелле тайăлса усăнса тăраççĕ. N. Сĕтел тĕлĕнче ламппă çакăнса тăрать. 93 çул 15. Çӳлте штик тăррисем тĕлĕнче кайăксем юрланă. ЧС. Çавăнпа вырăн тĕлне пиçихе çыхса хучĕç; тăрас пулсан çав пиçихие тытса ларатчĕ. Ск. и пред. чув. 10. Çӳлĕ тăвăн тĕлĕпе çăхан карать çăварне. || Под (прикрытием). ЧП. Йăвăç тĕлĕпелен вăл сулхăн. Собр. Выртнă упана йăвăç тăрĕнчен пăхса тăратимăн, йăвăç тĕллипе хуллен пырсан тытăн теççĕ. Толст. Хăйсем йывăç тĕлĕпе ачисенчен вăрттăн тара пачĕç, тет. Н. Якушк. Ырă аппаçăм (ятне кала), санан тĕлӳпе хумханатпăр. (Свад. п.). Полтава. Халăх пуçĕ тĕлĕнче хĕпĕртесе силлерĕ. N. Мăшăр витре йăтрăм та, шыва антăм, тăван шу пуç тĕлĕнче ай пыратчĕ. 93 çул 78. Çав виç кĕтеслĕ япала (предмет) ирхи кăвак пĕлĕт тĕлĕнче хуран курăннă. || За. Регули 1161. Эп йăвăç тĕлне тăтăм, çавăнпа вăл мана коримарĕ. Янтик. Сан тĕлӳпе мана ним те курăнмас, кай унтан (из-за тебя мне ничего не видно). N. Паян çăмăр пĕлĕчĕ тĕллипе хĕвел çутти курăнмасть. Сред. Юм. Тĕттĕм лавка хӳтипе, пурçăн хăмаç çутипе, пурçăн тутăр тĕллипе çиçпе ачи куç хыврĕ. N. † Вуник кашкăр иртнĕ чух юман тĕлне тăрса юлайрăм. || При. N. Словарь çырнă тĕлте сире эпĕ кирлĕ мар-и? || Ст. Юрк. Малашне авланас тĕлтен турă сыхлатăр ĕнтĕ (говорит один вдовец). || Для. N. Ку япала пирĕн тĕлĕмĕртен килсе тухрĕ. N. Ман тĕлтен ялта сар хĕр пулмарĕ куран. Чув. календ. 1911. Çапла тусан, русско-чувашский словарь вырăс чĕлхине вĕренес тĕлтен пире пит нумай усă парĕ. Ст. Чек. Ун тĕлĕнчен унăн пур, ман тĕлĕмрен çук. Для него он готов сделать все, а для меня ничего. Б. Олг. Тепĕр молкачă кортăм ора, карсак, тĕллерех пертĕм, ман тĕлне полимерĕ, тытимерĕм. Утăм. Ырлăх иртет ак часах ун тĕлтен. N. Унта вилнĕ çынăн кил йышĕсем калатчĕç: эй турă, мĕшĕн ялан пирĕн тĕле кăна пулать-ши, мĕшĕн пире ялан хурланса хурлăхпа пурăнмалла тунă-ши ку турă. N. Пирĕн тĕлтен пурне те пуçтарнă. Сред. Юм. Он тĕлĕнчен тем те топнать. У него всегда бывает несчастье. Ему всегда попадаются дешевые вещи хорошего качества. || О, об. КАЯ. Атте-анне уратех ĕнтĕ (сестра) тесе пит хуйхăра пуçларĕç; эпĕ, ухмахскер, хуйхăрас тĕлне пĕлместĕмч. Юрк. Янă çырăвăнта вăл тĕлтен нимĕн те асăнмастăн. || С. N. Скиф патши ывăлĕсем ашшĕ хушнине те итленĕ, те итлемен, эпир пĕлместпĕр. Çапах кил-çуртра килĕшӳ çукки усал иккенне эпир тепĕр тĕлтен куратпăр. N. Токмак тĕлне пол, встретиться с волком. А.-п. й. 40. Ула-таккапа тилĕ, çаксем тĕлне çитсен, темĕн пăшăлтатса илчĕç те, чарăнчĕç. || Иногда не переводится. ГФФ. † Кăтик-кăтик сар чăххи, кашти тĕлне пĕлмесĕр, посма çинче çĕр каçнă. Желтая курочка, не найдя своего насеста, ночевала под крыльцом.

тĕлне пул

встретить, застать. N. Тен сăра тĕлне пулăн. Юрк. Ют çын пырса кĕнине курсан, хуçисем кăна, чей тĕлне пулнăран, хăйсемпе пĕрле чей ĕçме ларма чĕне пуçлаççĕ. N. Качча кайсан та ырă каччă тĕлне пул (пожелание). N. Çын тĕлне пулсан (снаряд) салатса пăрахать (ярать). Трхбл. Куç тĕлне пулмас. Не попадается на глаза (напр., место в книге, предмет, который ищут). Сред. Юм. Куç тĕлнех полчĕ. N. Мĕн куç тĕлне полать, çана çиса. А.-п. й. 68. Каясси кай та, ачам, анчах Ерхип куçĕ тĕлне ан пул,— тет амăшĕ. Яжутк. Пырсан-пырсан, пĕр ача тĕлне пулчĕ, тет. N. Çын тĕлне полать те, çынна салатса пăрахать. Янш.-Норв. Упăшки ырă çын тĕлне пулсан (если ее муж окажется хорошим человеком), çулталăк иртсен ик çулхи тьыха илсе парас, тет (отец девушки, которую собираются выдать замуж). N. Халь çав çĕр маните хума кайсан темĕскер инкек тĕлне пулчĕ, халччен те укçа çухатса курманччĕ, çавăн чух толĕк çухатрăм. Карамыш. † Вăрман варĕнче вăт çонать; каям ăшнам тенĕ чох йоман тĕлне полайчĕ.

тĕлсĕр

без места. || N. Кăмакари кĕле тĕлсĕр çĕре ан тăкăр. || Неизвестный. Сред. Юм. Тĕлсĕр çĕре тохса кайма та аплах мар çав, вырăн топăнмасан ахаль расхот тохать. || Сунт. Тĕттĕм халăх тĕлсĕр супнă, ултава курман та. || Непонятливый, бестолковый. Paas. || Сборн. по мед. Вĕриленсе выртнă чух ача аташать, тĕлсĕр калаçать. || Неприлично. Изамб. Т. Япалине хурсан манат та, ăна вара шыраса çӳрет, ун пек çынна тĕлсĕр теççĕ. || Очень. Питушк. Тĕлсĕр нумай, очень много. Ib. Тĕлсĕр хаяр лаша, утлантармасть.

тĕлĕш

относительно. Альш. Вĕсене е Куславкканалла е Шупашкаралла леçе-леçе хăвараççĕ, тет, пирĕн ялсем. Анчах эпĕ вăл тĕлĕше пĕлсех каяймастăп вара. Бес. чув. 4. Ĕç тĕлĕшне вăл çамрăкранпах лайăх вĕренсе пынă. N. Акă мĕнтен ан намăслан, акă мĕн тĕлĕшрен суя намăс пирки ан хĕрел. ЧС. Анчах пурнăç тĕлĕшне тыта пĕлеймерĕмĕр (не сукели жить), çапла ĕнтĕ намăссăрланса сĕтĕрĕнсе çӳретпĕр (так говорили нищие старухи). N. Эй, ывăлăм, пур тĕлĕшрен те кунĕ пул. N. Вăл сирĕн патăрта пăртак пурăнас тĕлĕшрен эпĕ пĕре пăсăлмастăп. N. Çĕр çинче пур тĕлĕшрен те таса çын никам та çук. N. Пурлăх пухас тĕлĕшĕнчен калаçсан... N. Çынна хăртас тĕлĕшрен вăл пит куштан вара. N. Мĕн тĕлĕшпе эпĕ ку тĕрлĕ сан кăмăлна тупрăм та ĕнтĕ. Бес. чув. 6. Вăлах Микулая тĕн тĕлĕшпе нумай ăнлантара-ăнлантара панă. N. Эсĕ ман арăма анчах ан пăрах. Ун тĕлĕшĕнчен кăмăллă пул. Сет-к. Вăл тĕлĕшĕнчен (вăл тĕлĕшрен) эп аптрамастăп. Кан. Кирек хăш ялта хăйĕн уйрăм ăсталăх ĕçĕ паллă пулать: хăшĕ тир ĕçсемпе, хăшĕ чăпта тĕлĕшпе. N. Тытнă кайăксене сутас тĕлĕшпе. ЧК. Колхозсенчи тата шкулсемпе районри учрежденисенчи физкультурниксем граната ывăтас, сикес, чупас тĕлĕшпе спартакиадăна хатĕрленме тытăннă та ĕнтĕ. N. Январ уйăхĕнче тухмалли шурналсене вăхăтра кăларас тĕлĕшпе те типокрафире хăнт та тумаççĕ-ха. Истор. Анчах тăшмана тавăрас- тĕлĕшреи пит хытă чĕреллĕ пулнă. || Повод. О сохр. здор. Хура халăх хушшинче çак тĕлĕшпе (по этому поводу) темиçе тĕслĕ урăх сăмах та илтме пулать. Бес. чув. 15. Микулай: мĕн пухăвĕ тата? тесе ыйтрĕ, анчах ача пуху мĕн тĕлĕшпе пулнине пĕлмен. || Для. Патшалăх тĕлĕшĕнчен ĕç пит нумай. Сред. Юм. Он тĕлĕшĕнчен тем те килсе тохĕ, пит телейлĕ мар-и ô. N. Анчах мĕнле ырă çын тĕлĕшĕнчен те усаллăх тупăнать. Сл. Кузьм. 159. Сирĕн тĕлĕшрен тумаллине вăй çитнĕ таран турăмăр. Ib. 43. Ĕнтĕ эпĕ санăн тĕлĕшĕнчен тăвас ĕçе турăм. || Из-за. Кан. Çав тĕлĕшпе чирленĕ шултăра выльăха йĕтĕн е кантăр çăвĕ памалла. N. Вара Иван вăл тĕлĕшпе çулталăк та çичĕ уйăх хурлăх курса, тертленсе пурăнмалла пулнă. || С. ЧС. Ыйхă тĕлĕшпе нимĕн тăва та пĕлместпĕр. || О, об. N. Вутă тĕлĕшне тата çырса ярăр. N. Сан тĕлĕшĕнтен савăнса хĕпĕртем. || По. N. Эпĕ пĕре хамăн тĕлĕшпе шухăшлап, пĕре сирĕн тĕлĕшпе. || Через. N. Аçу миçе тенкĕ усă кӳчĕ утă тĕлĕшпе. || Шашкар. Чĕрне хори тĕлĕшне те тăрмастăп.

тĕме

совершенно. Хурамал. Тарçа-тĕрçе шанакан хăрах куçлă пулнă, тет, ача-пăчана шанакан тĕме суккăр пулнă, тег. (Старая поговорка).

тĕнке

сила, мощь. Орау. Амăшне ĕçлеттерсе тĕнкине кăларнă, тет (мучил работою). N. Тетĕшсене пуçтара-пуçтара тĕнки тухрĕ, тет (замаялся). Ст. Чек. Хĕне-хĕне тĕнкине (или: ăннăран) кăларнă. Побоями довел его до того, что он стал непохожим на себя. Кама 62. Паян ăна çавăркаласа тĕнкине илчĕç. Урăх илсе килместĕп ĕнтĕ. Пĕтереççĕ, кăтарт тесе, ача курман пек. Юрк. Пăхăсăн, ху та килмерĕн, çыру та ямарăн, тĕнкеме анчах хăртса пурăнтăн. ПТТ. Анчах, те пур ялсенче те çапла: сĕрене пуçличчен пуçлаймасăр тĕнкисем тухаççĕ, мĕшĕн тесен пысăккисем, темтен, ăна пĕлместĕп, ваттисенчен хăяймасăр пĕри те, тепри те лаша утланса тухмасть. Хурамал. Çав ĕçе тăваймасăр тĕнкӳ тухать (не можешь скоро сделать). Ib. Выльăхсене киле исе килеймесĕр тĕнке хăрчĕ (= асапланса пĕтрĕм). Юрк. Çав ачам (ребенок) пит хастарлă пулмалла пек курăнат, халех култарса тĕнкене хăртат. Трхбл. Ман унта ĕçле-ĕçле тĕнке хăрчĕ (замаялся, измотался). Ib. Тĕнкине хăртнă, тĕнкисене хăртнă. N. Вăл та, тĕпленнĕ япала, ку кунччен çырса ямасăр манăн тĕнкеме хăртрĕ.

тĕп

дно. N. Катка тĕпĕ, дно кадки. Утăм. Тĕпĕ (реки) курăнса выртать, çав тĕрлĕ тăрă. Образцы 51. † Шурă Атăл çинче шур кăвакал, чăмсассăн та тĕпне çитеймест. Чураль-к. Пирĕн ял ачи мулатси, шыв тĕпĕнчен чух илет. ÇМ. Сип-симĕс улăх урлă тĕпсĕр сив çăлкуç уйсем çине сапать шывне. Торп-к. Пĕве тĕп (шу тĕп) хăпарсан йĕпе пулать, теççĕ. Сред. Юм. Пос тĕпĕнче хор вылять. (Отражение в колодце движения облаков). N. Пус тĕпне кĕмĕл çĕрĕ ятăм. (çăлтăр). ЧС. Тĕпнелле пăхсан, тĕпĕ те курăнмасть (у оврага). А.-п. й. 37. Шăтăк тĕпĕнче тилĕ вĕткеленнине йăвăç тăрринче ларакан ула-такка курчĕ. Изванк. Курка тĕпĕ курăничченех ĕçмесен, лайăх мар теççĕ. Собр. † Ĕçсем, кукка, куркуна: курка тĕпне курам-а? Выпей, дядя, свой ковш, я посмотрю на его дно. Шишкин. Инке стаккань çут стаккан, çивче сахăр çок, çампа тĕп ĕçместĕп. Шемшер. Йыснан черки çут черки, çутă тейиса ытла тĕпех ĕçес мар. || Подонки. ГФФ. † Пирĕн аттейĕн хытти пор, четвĕрт тĕппе ыр полчĕ. Скуповат наш батюшка — прослыл хлебосолом, поставивши гостям подонки, оставшиеся на дне четверти. || Остатки. ГФФ. † Пирĕн аннен те хытти пор, кокăль тĕппех ыр полчĕ. Скуповата наша матушка — прослыла гостеприимной, поставивши гостям остатки пирога. А.-п. й. 54. Кĕлете кай та ырçа тĕпĕнчи çăнăха пуçтарса килсе пĕр пĕчĕк йăва пĕçерсе пар-ха,— тет. Изамб. Т. Мĕтеçле тĕпле вылянă чухне малтан сахисене мĕтеçсем патĕнчен пурте пĕр енне ытаççĕ, камăн сахи мĕтеçсене çывăх, ул тĕп тăват (говорит: манăн тĕп!), ыттисем сахи вырăнĕсенчен мĕтеçсене переççĕ, миçе мĕтеç юлать, пурне те тĕп тăваканни илет. N. Олăм тĕп, остатки початого стога. Изван. Кайин-кайин кайи-ке, улах апач çитермер, çитересси çитерч те, çатма тĕпне çитерч. || Огарок. М. Сунчел. Çав çуртасем çуна çуна пĕтсен, вĕсен тĕпĕсене икерчĕпе чĕркесе, таткаласа хывнă çĕре пăрахаççĕ. || Окурок. Капк. Кулачăран (из белого хлеба) пирус тĕпĕ тухнă. || Центральный, основной. N. Тĕп Комитет, Центральный Комитет. Кан. Хĕрарăмсене çутта кăларасси пирĕн тĕп ĕç пулса тăрать. Эпир çур. çĕршыв 17. Пирĕн ялти халăхăн тĕп ĕçĕ тырă акса тăвас ĕç. Сборн. по мед. Пырне касса шăтарнă хыççăн вилсен, вăл каснипе вилмест, хăйĕн тĕп чирĕ пит йăвăррипе вилет. || Основание. Изамб. Т. Тĕпĕнчен выраканнисен ытларах та ларать. N. Усал суранпа пĕçĕм тĕпĕсем ыратса вут пек çунса тăраççĕ. || Причина, основание. N. Апла выçлăх тĕп мĕнтен пулнине шухăшласа илеймеççĕ. || Корни. Кĕвĕсем. Лартрăм тĕрлĕ йăвăçсем, тĕпĕсене сапрăм таса шыв. Баран. 55. Йывăç тĕпне (у корня) вут чĕрте пуçланă. К.-Кушки. Ялан улăх тăрăх çӳрес мар, ухлĕм ути тĕпне çĕртес мар. N. Кашни тĕпĕнче 2—3 хунав анчах пулать. || Коренной. СПВВ. Сред. Юм. Халь она Маççи теççĕ, тĕп ячĕ он Ваççа ятлă. Чăв.-к. Хапхаран тухрăм тайăлтăм, тĕп тантăшсенчен уйăрлтăм. || Коренник. Т. IV. Вара ăна тĕпне кӳлеççĕ. (Запрягают в корень). || Отцовский дом. Юрк. Тĕпе аслă ывăлĕпе чи кĕçĕн ачи Çумаркки анчах юлать. Собр. Ах аттеçĕм-аннеçĕм, эп килетĕп çак киле атте-анне тĕпне шыраса. Рак. Тĕпе карĕ. Пошел в дом, откуда выделился. Альш. Тĕпе Çтаппан ятли юлнă. Вил йăли. Пĕр-пĕр килĕрен уйăрăлса тухнисем малтан тĕп çурта кайса тĕпри вилнĕ çынсене хываççĕ. Бугур. Пирĕн аппана илекен тĕпрен мулĕ тапранĕ. || Место прежнего жительства. N. Тĕпрен килнĕ. || Родина. N. Пирĕн тĕрĕк çыннисенĕн чăн тĕпĕ, çуралнă çĕрĕ-шывĕсем чи малтан авалхи саманасенче Çипирте Алтай тăвĕ таврашĕнче пулнă. || Род. Ст. Чек. Чăвашсемпе тутарсем пĕр тĕпрен тухнă. || Внутри. N. Тĕпре ларса пыр, ехать, сидя внутри экипажа (не на козлах). Якейк. Пынă чохне вăл ямшăкра ларчĕ, эпĕ тĕпĕнче лартăм (внутри экипажа). N. Хăй ларчĕ тĕпне, а начар салтакне ларчăк çине. С. Айб. Тирпеленсе çитсессĕн, патша ывăлĕпе арăмĕ тĕпе кĕрсе ларчĕç, тет, таркăнĕ кучăр вырăнне ларчĕ, тет. || Полтава. 117. Шухăш тĕпне Мазепа путса ларнă пĕтĕмпе. || Куст. Альш. Акă хайхисем пĕр пысăк шĕшкĕ тĕпĕ патне çитрĕç тет те, шĕшкĕ тĕпне çĕклесе çавăн айне кĕрех кайрĕç, тет. Собр. Карта-карта килет хуркайăк, каять хăмăш тĕпне шыраса. N. Хура та çĕлен ача пуçлă, çӳрет-çке хăмăш тĕпĕнче. Сала 123. Кĕтĕм вăрман ăшшĕне, лартăм курăк тĕп çинче. || N. Вунă тĕп юман N. Йывăç: пĕр çĕр тĕп хăмла çырли, крыжовник тавăраш аллă тĕп. Толст. Икĕçĕр тĕпрен тăххăр анчах юлчĕ (яблони). N. Вăтăр тĕп кавăн. Альш. Хурлăхансем вĕсем пĕчĕкçĕ тĕпре ӳсеççĕ. Чув. календ. Çамрăк тĕпсене йăрансем туса лартаççĕ. || Ствол, комель дерева. Пазух. 22. † Вăрман хĕрри юманлăх, çинчен икел суйлар-и те, тĕпне юпа тăвар-и? Лашм. Улма йывăç тĕпĕ ай сап-сарă. Юрк. Чăршăсем хĕрри хурлăханлăх, тăрринчен хурлăхан татар-и, тĕпĕнчен чăпăк тăвар-и? Пазух. 22. † Ту питĕнче чиелĕх, çинчен чие суйлар-и те, тĕпне çатан авар-и? Собр. Чӳрече кутне хурăн лартрăм, тĕпшĕн мар, çулçишĕн. Микушк. Хăпартăм та çӳлĕ ту çине, лартăм кукăр хурăн тĕпĕ çине. Юрк. Çӳлĕ ту çинче виçĕ хурăн, тăррисене кассан тĕпĕ ӳсет. || Стебель. N. Пĕр пĕрчĕ акса пин пĕрчĕ илмелле пултăр, тĕпĕ хăмăш пек пултăр, тăрри чакан пек пултăр. К.-Кушки. Тĕпне хăмăш пек, тăррине чакан пек ту. Н. Байгул. Хумăш тĕпĕ шывлансан пирĕн макрасси çавăнтан паллă. Пазух. 22. † Парлак çинче çырлалăх, çинчен çырла суйлар-и те, тĕпне утă тăвар-и? || Пень. Кĕвĕсем. Лартăм хурăн тĕп çине хурăн çырли пиçиччен. Альш. Хура-хура кăткăсем хурама тĕпне сырса илнĕ. || Подошва. К.-Кушки. Ха, ачу çăпатине тĕпĕнчен сырасшăн (хочет надеть лапти вверх подошвами). Тим. Шурă рамановски кăçатă тăхăнас çук, тăхăнсан та тĕпне тивертес çук. || Панклеи. Шу орлă каçнă чох пуç çине ĕçлĕк тĕпне хорса каç (платок с навороженным). Сятра. Усал укçа илсе тухрĕ, тет те, ĕçлĕк ăшне ярчĕ, тет те, тĕпĕ те çĕтмерĕ, тет (тĕпне сарăлмарĕ). || Якейк. Пире коккăль памасан, кăмаки тĕп çыпăçтăр. || С. Алг. Юпа тĕпне (на кладбище) укçа яратчĕç тăванĕсем, пĕр пус параканĕ çĕр тенкĕ паратăп, тетчĕ. N. Юпи тĕпне пĕр пус укçа алтса хăвараççĕ. || Кильд. Хапхăр тĕпне шăлмастăр, курăк шăтса тухас пек (готова вырасти). К.-Кушки. Ан пыр, каччă, хапха тĕпне, хăма ӳкĕ пуç çине.

тĕплĕ

с дном. N. Сарлака тĕплĕ кимĕ. || Со стволом. N. Куккăр кăна тĕплĕ шур хурăн. Завражн. Тĕплĕ йĕм, штаны без разреза. || Обстоятельно. Бес. чув. 4. Вăл Коран вулама пултарнă, тутарла кĕлĕсем пĕлнĕ, анчах Микулая хирĕç тĕплех калайман. || Сохранный, надежный. Сред. Юм. Пит тĕплĕ çĕре пытарса хотăм, никам та шыраса топас çок. Янш.-Норв. Киле пырсан (отец жениха после çураçни), парнине пурне те кăтартать те, питĕ тĕплĕ çĕре пуçтарса хурать. Рукоп. календ. Çыру тĕплĕ пултăр тесен, заказной çыру ярас пулать. || Осмотрительный, предусмотрительный, заботливый. Paas. Б. Олг. Ах тĕплĕ ку (ăслă çын)! Изамб. Т. Тĕплĕ çын, аккуратный. Чăв. й. пур. 11. Тĕплĕ пул, чипер йĕркелĕ пул. Четыре пути. Манăн арăм ăнчĕ: харсăр тĕплĕ пулчĕ. Чăв. й. пур. 29. Çав арăм пит тĕплĕ ăслă çынах пулман. || Надежно, твердо, крепко, аккуратно. Ст. Чек. N. Тĕплĕ тăраççĕ (крепко). Календ. 1904. Пурне те тĕплĕ тăвать, пурлăхне те пит тĕплĕ тытать. Орау. Ытла васкаса тăвать вăл япалисене, çавăнпа тĕплех пулмаççĕ ун япалисем. || Основательно, подробно, точно. N. Ача çинчен тĕплĕрех пĕлĕр. N. Тĕплĕ пĕлмен пирки. N. Тĕплĕрех ыйтса пĕл. Чăв. й. пур. 6. Çавна вара епле пулнине килсе тĕплĕ ыйтса пĕлчĕç (дознание). N. Итлекен те, вулакан та тĕплех пĕлмест хыпарне. || В сохранности, в целости. N. Тĕплĕ усра. || Надежное место. Урож. год. Укçи выртать тĕплĕре, йăсран тунă арчара. || N. Эпĕ чăнтан тĕплĕ ывăл, пурте мана тивĕçлĕ.

тĕпĕртеттер

шуметь. Шибач. || Быстро перебирать ногами. N. Унтан тата икĕ ача пычĕç пăр çине, тĕпĕртеттерсе кĕрсе карĕç. Т. К. Атте пурсайне ериперех вăслатса янă та, кайнă пурсайĕ тĕпĕртеттерсе. Абыз. Климка тыр ăшĕнчен тухрĕ, тит те, урапа çине хăпарса ларчĕ, тит те, тĕпĕртеттерчĕ, тит, килелле. || N. Кашни кун тупă тĕпĕртеттерсе пени аслати авăтнă пек илтĕнсе тăрать.

тĕппĕн-теппĕн

подр. ходьбе начинающего ходить ребенка. ГТТ. Тĕппĕн-теппĕн çӳрекелет (ача, начинает ходить).

тĕнренчĕк

крошка. N. Эп паян пĕр тĕпренчĕк те çимен. N. Ачана, пĕр тĕпренчĕкме, аван усра. КАХ. Сана аслă кĕлĕ килĕшпе, ачам-пăчампа пуççапатăп, пирĕн тăват тĕпренчĕк татăк анчах, чипер усра, çăмăллăх пар, тет. (Килте миçе ача, çавăн чухлĕ тĕпренчĕк татĕк калаççĕ). (Моление киремети „пит шури“ в тайăн сăра). || Соска. Календ. Чĕчĕ ĕмекен ачана ĕмкĕçсĕр йĕрет пулсан реçинăран тунă пушă тĕпренчĕк пулать.

тĕпче

допытывать, выпытывать. Сред. Юм. Мĕнле çын эсĕ? тесе ыйтса тĕпчет. Ib. Тĕпчесе пĕл эс она (это ты как-нибудь выпытывай). Ск. и пред. чув. 6З. Йăлтах тĕпчесе пĕлчĕ вăл унтан. СПВВ. ИА. Сутра питĕ тĕпчесе ыйтаççĕ. Альш. Килĕ-йĕрĕсенче епле-епле пурăннисем çинчен ыйтса туса тĕпчесе тăман эпир вĕсенчен ача-пăча. N. Аçăр пурăнать-и сирĕн? Тата тăванăрсем пур-и? тесе тĕпченĕ вĕсенчен. || Допытываться. А.-п. й. 48. Мĕнле çĕнĕ хыпарсем? — тесе тĕпчет кашкăрĕ. || Расспросить, разузнать. БАБ. Вăл манран мĕшĕн килнине (зачем я пришла) пĕтĕмпе ыйтса тĕпчерĕ (расспросил). Хурамал. Эсĕ вăл сăмаха тĕпчесерех кил-ха (= лайăхрах пĕлсе кил). Чув. календ. 1910. Çĕрне тупсан, хакне лайăх тĕпчес пулать. Ib. Çĕр илсе ĕçе пĕтерме мĕнле-мĕнле хут çырмаллине лайăх ыйтса тĕпчес пулать. N. Тек хам ăшра шухăшласа хама хам тĕпчесе çӳретĕп. N. Петрункевич каланă сăмахсем пирки пăртак тавлашсан пухури çынсем пурте халăха мĕн калассине часрах тĕпчемелле тунă. Ст. Чек. Унтан тĕпчесе ыйтса пĕлнĕ (тĕпче, расспрашивать). N. Симун унтан йăлтах тĕпче пуçларĕ Пуриссем епле çӳрени çинчен. || Исследовать.

тĕпчĕк

(тэ̆пц’э̆к), последыш. Городище. Тĕпчĕк – шăпа тытсан, тĕпе тухнине калаççĕ. К.-Кушки. Чăн тĕпчĕкне юлнă. Остался в поле последним (когда все ушли с работы). ТХКА II. Карчăкпа иксĕмĕрех, иккĕнех киле, тĕпчĕке юлтăмăр çав. СПВВ. ЕХ. Тĕпчĕк – пуринчен кĕçĕнни. СПВВ. ТМ. Тĕпчĕк = чăн кайран çуралнă ача. N. Юлашки, тĕпчĕк, кайран çуралнă ача. Якур манăн тĕпчĕкĕм. || Сред. Юм. Пĕр çыннăн виç-тăват ывăл полсан, кĕçнине, тĕпе юлаканнине – тĕпчĕк тесе калаççĕ. Ib. Тĕпчĕк тесе ик-виç ывăллă çыннăн кĕçĕн ывăлне калаççĕ.

тĕр

должно быть, наверное, возможно, пожалуй. А.-п. й. 80. Пĕрре вăл шухăша каят: „Эпĕ вĕт нихăçан та пăрçа акса курман, çавăнпа манăн тырă пулмасть-тĕр“,— тесе шухăшлать. Юрк. Паçăр мĕскерлескер-тĕр, пысăк кăна хĕрлĕ сухаллă çын чăматан йăтса тухнине курсаттăм. Менча Ч. Пуяннисем укçа хураççĕ, чухăннисем арçын ача пулсан, е пиçиххи хураççĕ, е шур тӳме-тĕр мĕн-тĕр хураççĕ (ребенку на зубок). СЧЧ. Епле йĕркепе чӳклеççĕ-тĕр, эпĕ ăна пĕлейместĕп. Юрк. Кĕлет те пачĕ-тĕр? — Пачĕ, тет.— Вите те пачĕ-тĕр? – Вите те пачĕ, тет. Расск. Эсир сăнакансем-тĕр, тенĕ.

тĕренме тăрри

рисковый. Хурамал. Тĕренме тăрри Ăçта ăлăхса тăнă-ха вăл, теççĕ. N. Ача выляса пĕрер çĕре ăлăхса тăнă пулсан, çав ачана тĕренме тăрри тесе калаççĕ.

тĕрĕлĕ

тĕрĕллĕ, с вышивками, узорами, рисунками. Альш. Матур ача атăлă, атти тĕпĕ çырулă, пуснă йĕрĕ тĕрĕлĕ. Собр. Шурă кĕпе тĕрĕлле, каччăсене кăмăллă. Бес. чув. Авă пĕр чăваш иртсе кайрĕ, çуни тĕрĕллĕ, лаши паттăр. Ст. Шаймурз. Тĕрĕллĕ черкисем аллисенче. Ачач 5. Сурпанĕпе пуç тутрийĕ те вĕрçĕн, пит илемлĕ тĕрĕллĕскерсем.

тĕрĕс-тĕкел

исправный, сохранный, целый; исправно, в целости. Изамб. Т. Эсĕ пулăшнипе эпĕ тĕрĕс-тĕкел кайса килтĕм (сходил благополучно). СПВВ. Тĕрĕс-тĕкел тăратпăр. Изамб. Т. Хĕр ратнисем хĕрĕн ашшĕ-амăш патне кĕрсе: тĕрĕс-тĕкел тавăрăнтăмăр, теççĕ. СПВВ. ГЕ. Мĕн пур япаласенчен тĕрĕс пулсан, тĕрĕс-тĕкел теççĕ, Якейк. Выльăхне-чĕрлĕхне, ачине-пăчине, торă, тĕрĕс-тĕкел осра. (Моленье). Т. VI. 26. Выльăх-чĕрлĕхрен пур таврашне тĕрĕс-тĕкел усра. (Из моленья). N. Выльăх-чĕрлĕхе тĕрĕс-тĕкел тăрат, ача-пăчана тĕрĕс-тĕкел пăхса тăр. (Из моленья чӳк). Изванк. Вилнĕ çынсем, есир чăх-чĕппе лайăх пăхса тĕрĕс-тĕкел усрăр. (Из моленья). К.-Кушки. Виçĕ хут пуççапса кĕл тунă, мĕн пур çемешĕн, выльăх-чĕрлĕхшĕн, кил-çуртпа тĕрĕс-тĕкел тăмала пултăр, тесе.

тĕркĕш

тесниться, грудиться. Эпир çур. çĕршыв 12. Хĕлле пирĕн пӳртре путексем те, пăрусем те пурăнаççĕ. Çапла тĕркĕшсе пурăннă пирки сывлăш таса пулаймасть. Туперккульос. Çынсем пĕрле тĕркĕшсе пурăннă çĕрте, вĕсем хушшинче тĕрлĕрен çын пулать. || Шуметь, возиться, толкаться. Сред. Юм. Тĕркĕшсе çӳрет, борется, играег, возится, валяется. Ib. Мĕн тĕркĕшсе çӳрен тумтире ватса. Аттик. Ача-пăчасем хĕпĕртенипе çĕрĕпех тĕркĕшеççĕ. Ст. Чек. Тĕркĕшес, кĕрешкелесе çӳрес (возиться, бороться, драться, о детях). N. Ярмăнкă вăхăтĕнче усĕрлекен те, тĕркĕшсе çӳрекен те нумайланчĕ. || Бегать быстро. СПВВ. ФИ. Тĕркĕшес — пит хытă чупса çӳресе шавлани. Хурамал. Сурăхсем хушшине кашкăр кĕрсен, сурăхсем тĕркĕшсе чупаççĕ (пĕрин çине пĕри таптаса чупаççĕ). || Волноваться. N. Хура халăх çавна китсен пăлхана пуçланă, унтан патаксем шырама тытăннă. Çапла халăх тĕркĕшнине курсан тиексем, старшинасем урам тăрăх тарса хăтăлнă. || Пылать (об огне). КС. Вут тĕркĕшет (пылает). || Браниться. КС. Хыт тĕркĕшрĕç вăлсам. || Ссора. Б. Олг. Тĕркĕш туас мар! || Тесно. Шел. П. 67. Урамĕсем питĕ пылчăк, пасар таврашсем тĕркĕш. || Шумно. N. Ир тăрса каç выртиччен тĕр-тĕр туса тĕркĕш пурнакан çеме пек иртсе каять. || Встр. в сложении: вăрçă-тĕркĕш.

тĕртĕнтер

понуд. ф. от гл. тĕртĕн. N. Çурт çумне тĕртĕнтерсе тунă хуралтă, пристройка. N. Тата виçĕ юплă патак тупса кĕреççĕ те, ун тăрне салма тиреççĕ, пĕр ача ташласа çӳрет, ачипе хĕрне виçĕ хутчен çăварне пыра-пыра тĕртĕнтерет.

тĕссĕр

бесцветный; бледный, некрасивый. N. Уйăх çутти йăлтăртатмасть, вылянса тăмасть, тĕссĕр, шупка. N. Тĕссĕр шурнă купăста пек кăн-кăвак пулаççĕ. Ал. цв. 22. Анчах мана, курас килми тĕссĕрскере курсан, эсĕ мана, телейсĕрскере, курайми пулса, куçу умĕнчен хăваласах ярăн. Якейк. Вăл тĕссĕр япалая ма илтĕн. Зачем купил ты эту некрасивую вещь (напр., о материн). N. Тĕссĕр пусма сарă пусма, лавкка илемне çав ярать. Тĕслĕ пусма сарă пусма лавкка илемне çав кӳрет. О сохр. здор. Витрере шыв тăрăлсан, витре тĕпне ним те юлмасань тĕссĕр пулсан... Юрк. Халĕ ĕнтĕ хамăртан та çапла, ватăлса тĕссĕр пулнине курсан, айван ача-пăчасем, пирĕн пек пулса калаçса тĕлĕнеççĕ-тĕр. Изамб. Т. Тĕссĕр кĕпе, полинявшая рубашка.

тĕтĕр

окуривать. N. „Ача куçăхсан тĕтĕрекен кĕлĕ“. Торх. Хурт тĕтĕрме каяп (гнилушкой, çĕрĕ подкуривать). Ходар. Унтан (карчăк) тата шăршлă кăмпа илчĕ те, ăна кăварпа чĕртсе пиччене тĕтĕрме тытăнчĕ (во время шашра). || О сохр. здор. Вăл выртнă пӳртри япаласене е кӳкĕртпе тĕтĕрес пулать. || Кадить.

трук

сразу, одновременно, вдруг. N. Унăн труках нумай ылттăн илесси килнĕ. N. Çил трук чарăнчĕ. Ветер прекратился сразу. Слакбаш. Труках икĕ каклиш кăтартрĕ. Чув. прим. о пог. 302. Хĕл трук пулсан, Атăл та трук ларсан, тырă пулать, çул лайăх килет. Если зима наступит сразу, и Волга сразу встанет, хлеб уродится, год будет хороший. Чем люди живы. Ăçтан тухаççĕ сăмахĕсем, икшер-виçшер сăмахăн трук калать. Якейк. Ача макăрч-макăрч те, трук чарăнчĕ (вдруг перестал плакать). СТИК. Атьăр вырар-и ĕнтĕ? — Труках ăста вырас тен-ха, кăш типтĕр. Синьял. Тимĕр туя пур тесе, труках сĕре ан çапăр. N. Палланă çын труках çавăнта пулмасан, епле тăвăн вара? – тетĕп. N. Ку юрра эпĕ 1884-мĕш çулта Йăлăмкассинче пĕр 15—20 ача трук (пĕрле) юрланине илтнĕ. || Неожиданно. ЧС. Трук çиçĕм ялтăр туса çиçрĕ. || Время. N. Тăват хут (письма) пĕр трукра илтĕм. Якейк. Вăсам порте пирĕн пата пĕр трук похăнчĕç (все в одно время).

тсӳен

то же, что чĕвен. Пшкрт. Ача тсӳен тăрат (дыбки).

тяппи

ноги (детск. сл.). Собр. Кушак тяппи тяп-тяп. (Хултăрмач). Ягудар. Ах, нянянь тяппине пиппи тунă-çке-ха. (Таппи, нога от тяппа, пиппи = ыраттарнă). Альш. Таппи = ура, ача ури. Сред. Юм. Тяппине сыр. Обуй ноги (детск. название). А.-п. й. 52. Кайри тяппипе тапса кĕçех аяк пĕрчине хуçса пăрахатчĕ (кĕсре),– тет кашкăрĕ.

тьăк

спокойно. Ст. Чек. Ку çын (ку лаша, ку ача) тьăк тăра пĕлмест.

чакăртаттар

понуд. ф. от гл. чакăртат. КС. Ача кипки çине чакăртаттарчĕ (слабое: чăкăртаттарчĕ). Сред. Юм. Инке, ача чакăртаттарса хочĕ онта, час кĕрсе тасат.

чалак

резвый. Тюрл. Чалак, бойкий (лаша), удержу нет. ПТТ. Сĕренте утланас лашине лайăх, çынтан кая юлас мар, чалак пултăр тесе, хăш ача ашшĕсенчен вырттăн та пулин кашни кун сĕлĕ параççĕ. СПВВ. Чалак лаша, бойкая. || Проворный. N. Вăл чалак хĕр. || Сред. Юм. Чалак тесе пит хитре, чейе сăмахлакан çынна калаççĕ. || Тяжеловатый. N. Пысăк чалак ăйăр... тапранса кайрĕ. || Байгул. Чалак чалак чалаккин, пусма яшки вечул, шăкăлти-макăлти Верук саппун, Танюк шаравар.

чан

колокол. Ирч-к. Чан, церковный колокол. Сарат. Чан – церковный, а также ямщицкий колокол. Завражн. Чансем çапăна пуçланă. N. Ку ача карчăкран ыйтнă: мĕшĕн чан хаяррăн (-хытă) çапат. N. Чана пĕрре çапрĕ те, кайрĕ. Ударил раз в колокол и ушел. Трень-к. Чана йăвăç мăлотокпа çапсан, тăн-тăн! тума полтарать (может).

чапăлтаттар

понуд. ф. от гл. чапăлтат. Альш. Çиччĕри саккăрти ача шыва кĕрсе кайнă та тек чапăлтаттарса тăрать. КС. Пĕчĕк ача шыва чапăлтаттарать (или: чапăлтатса выртать) шыва кӳртнĕ чухне такана çинче (в неглубокой воде.— Сред. Юм.). N. Вăсем тата шывсене пăхмасăрах чапăлтаттарса çӳреççĕ. Орау. Ачисем çăмăр хыççăн ура сыппи таран шыв çинче чупса чапăлтаттарса çӳреççĕ.

чар

остановить, задержать. А.-п. й. 85. „Чар, Иван, салтаксене, нимĕскер те тумастпăр сана“. Анчах Иван салтаксене юриех чармарĕ, тет. Ib. 71. Хай хуçа кашкăр тĕлне çитет те, ямшăкне лашисене чарма хушать. Ib. 19. Никам килесрен те хăрамасть пăшаллă этем, çавăнпа та йыттине нихăçан та вĕрме чармасть. Собр. Тухнă чухне кинин (у молодушки) урине виçĕ хутчен тытса чараççĕ. Регули 85. Эп паян каясса вăл кисе чарчĕ. N. Ку упа тусăн ĕçне пĕрене кăна чарса тăрать. Юрк. Чăвашĕ те хăне çапла чыкан арăмĕ аркинчен тытса чарнине курсан: сана мĕн кирлĕ, тесе чăвашла ыйтса пĕлет. Кĕвĕсем. Çĕр сумлăх хĕр илсессĕн, тытса чарма вăйăр çук. И. Тукт. Лаша аяккалла сиксе ӳкрĕ, анчах старик ăна çавăнтах тилхепинчен туртса чарчĕ. || Ставить (лошадей). Альш. Унта ытти тырă тиесе пынă çынсемпе пĕр тĕлелле чараççĕ лашисене. Изамб. Т. Лашине анин аял пуçне чарчĕçĕ. Поставили лошадь на нижнем конце загона. || Мешать. Букв. Чĕмпĕре çитсен анса çуртсене пăхса пыма чарĕ тесе, эпĕ çыхтармарăм. Юрк. Чĕмпĕре куçнăранпа нимĕн япала çырман халĕ, те масар тытăнаймастăп, паллă килте ача-пăчасем те чараççĕ. N. Сире укçа чарать-им? N. Мана çыру çырас тĕлĕшĕнчен чарас япала та пулман. Кн. для чт. 31. Карташĕнчи курăк çинче япала кустарсан та чараканĕ çук. Кама 8. Пирĕн чĕлхе çук-им? Ма чаран калаçма. || Унимать. Юрк. Кĕсем çапла çапăçнине тепĕр çын курсан, вĕсем патне чупса пырса тытăнать вĕсене чарма: пĕрне те, тепĕрне те çапма ирĕк памаст. ГФФ. † Качаки тохрĕ чармашкĕн. А коза ее (собаку) унимает. || Запрещать, воспрещать. N. Апла пулсан та, лашасене кантарарах тытма шухăшламаççĕ. Кирлĕ-кирлĕ мар ĕçсемшĕнех ăçта килчĕ унта хăвалаççĕ. Кун пирки Андроновпа сăмах хускатсан вăл тӳрех: „Эпĕ чараймастăп!..“ — тесе ответлет. N. Çын чĕлхине чарас çок. Ст. Шаймурз. Çав вăрмана каснăшăн никама та чармастчĕç. N. Курăк-çаран чарса (когда запретили пускать скот на луга) икĕ эрнерен килсе пăхнă чухне питĕ лайăх, тикĕс, çăра ӳсетчĕ. Эльбарус. Ун чохне çарансене чарман, анчах чарасси патне çитсе пынăччĕ. N. Эрехрен, сăраран чарса та чарăнмастпăр. || Прекратить. Ой-к. Ман пата пĕр вилнĕ çын килет те, çавна темле чарас килессе, тенĕ. || Отказать. Букв. 1904. Вăл хăйĕнчен япала ыйтакана пĕртте чарман, çук çынсене пит пулăшнă. || Защищать. О сохр. здор. Тата вĕсем (деревья) вут-кăвартан та пăртак чараççĕ. Ib. Сивĕпе пăсăлас мар тесен, çуркунне çăпата та тăхăнас пулмасть, вăл нихçан та шыва чараймасть.

чарусăр

невоздержный; озорной. КС. Изамб. Т. Чарусăр ача-пăча каланине итлемес. Ст. Чек. Чарусăр, озорной. Ib. Чарусăр, шалун. N. Ах тантăшçăм Петĕр пур, сан çăвару чарусăр. (Хĕр йĕрри). Альш. Чарусăр çăвар, безумолкный, противный говорун. Сред. Юм. Чарусăр, не могущий хранить секрета. || Кан. Икĕ чарусăрсем, пĕрри хӳререн, тепри мăйракаран ярса илсе урлă хунă пĕрене урлă каччана калла тĕкеççĕ. || СПВВ. ФИ. Чарусăр – чарса чарăнман çын. Орау. Ăçтан туртса кăлартăн-ха эсĕ ку пиçиххия, ах, ку чарусăр ачаячана! Ib. Ку чарусăр ача-пăчапа тем курас пулĕ. Истор. Çавăн пек çивĕчĕ ача-пăчана пит астуса, лайăх пăхса ӳстермесен вĕсенчен чарусăр çын пулать. Суждение. Хăйне хăй ытлашши юратакан çын пыр тĕлĕшĕнчен чарусăр пулать. || Ст. Чек. Чарусăр — не имеющий руководителя, которий мог бы удерживать.

чарсăр

то же, что чарусăр, невоздержный, озорной. Якейк. Чарсăр ача-пăча = чарусăр ача-пăча. N. Çӳретмен лаша пуçсăр пулать, чарсăр ывăл пуçтах пулать. Шумш. Çампа ват çынсам чарсăр хытă чопакан ачасене: ăя путякки пак чопатăр, теççĕ.

часах

тотчас, сейчас, в сию минуту, очень скоро. Ал. цв. 13. Часах аслă хĕрĕсем те чупса пыраççĕ. Юрк. Эсĕ янă укçана илсен, эпир епле тырăсене часах выртарса илтĕмĕр. Ib. Вăл çапла кула пуçланине курсан, кăсем те савăнаççĕ: акă чăваш арăмĕ часах ташлама тытăнат пулĕ тесе. N. Килте ача-пăча чирлесен часах юмăçа каятчĕç. N. Мĕн тумаллине шуйтан часах кăтартса панă. ЧС. Пăвара нумаях пурăнайман çав луç, часах вилнĕ, тет. N. Халь анчах килтеччĕ-ĕç, лепле часах тохса кайнă. N. Улпутсем каллах хĕç-пăшала тытăннă. Анчах Иван Безземельный часах вилмен. Ой-к. Пĕр аслă кинĕ калат, тет, эпĕ вăсене часах вĕлерме пултарап, тет. Яжутк. Вара (хуçи) Ивана пĕр паршине пачĕ, тет. Вара часах сутса пачĕ, тет. Бес. чув. 10. Эпĕ часах параймăп çав. Сет-к. Часах йор çăвассăн тойăнмасть. N. Оппой, ку пасартан тавăрăннă та ĕç! Лепле часах тавăрăнтăн. N. Эпĕ кунта киле часах каяймастăп, эсĕ пушă вăхăтра каймасăр ан юл. А.-п. й. З4. Часах тиллине те курнă. || Почаще. N. Çыру часах ярăр.

чемчеке

дрянная вещь. СПВВ. ТМ. Чемчеке — начар тунă япала. Ib. Чемчеке тесе йĕрсе çӳрекен ача-пăчана калаççĕ. Ib. Чемчеке — тĕрексĕр япала, пĕр-пĕр çын начар тенкел е сĕтел тусан, ай-ай, ку сĕтеле ытла та чемчеке тунă, теççĕ.

черет

очередь. N. Пĕр пӳрократ çапла каларĕ, тет: „ Эсир, ыйтусем, нумай, эпĕ пĕччен, черете тăрăр“,— тесе каларĕ, тет. N. Армана çитсессĕн пире черет час тимерĕ. Черечĕ пысăкчĕ. N. Черетпе параççĕ. Черетрен килтĕм. Б. Олг. Хама черет кисен, кайăп,– тетĕп эпĕ. Чуратч. Ц. Унтан икĕ ача хăйсен черетне персе иртерсе ячĕç те, пирĕн пемели черет çитрĕ. Кан. Черечĕ пин патнелле, тесе ăсатса яраççĕ. УМ. Хуркайăк пек карталанса черет кĕтсе тăтăмăр. || СТИК. Пирĕн кĕтӳ кĕтме кĕтӳçĕ тытнă чухне, ăна касăпа пухăнса тытаççĕ. Кĕтӳçе çу каçиччен пĕр 40–50 тенке тытаççĕ. Çак укçана вара черет тăрăх уйăрса тӳлемелле тăваççĕ. Кĕтӳре пĕр 80–90 черет пулат. Кашни черете 4 сурăх кĕрет, ĕне хăй пĕр черет, путексене, пăрусене, такасене унта шутламаççĕ, вĕсемшĕн тӳлемеççĕ, мĕшĕн тесен вăсем амăшсенчен ăрасна çӳремеççĕ, такасем сурăхсенчен уйăрăлмаççĕ.

чикелен

чикеленсе кай, кувыркаться, кубарем покатиться, перевертываться через голову, перекидываться через самого себя. N. Çавăн чухне вара юлташĕнчен кулакан ача пуç хĕрлех чикеленсе кайнă. Эльбарус. Эпĕ çырманалла хыттăн ĕнесене хăваласа чопса аннă чохна, чăнкă пиркипе чикеленсе, йăваланса çохăрса анчах çырма тĕпнелле анса карăм. Икково. Чикеленсе, не перекувыркнуться, а только ткнуться, спотыкнуться. N. Алăкĕ урлă каçнă чухне мана пĕри хыçран тĕртрĕ те, эпĕ чикеленсе кайрăм. N. У (= вăл) хăй шува чикеленсе карĕ (упал в воду). N. Пырсан пырсан (за ямщиком), вăл тем пек ывăнчĕ, тет те, пĕррех чикеленсе кайрĕ, тет. Юрк. Аптăранă енне нимĕн тума пĕлмесĕр кая-кая ӳксе чикелене-чикелене каять. N. Çак ачан лаши темрен такăнчĕ те, чикеленсех карĕ. Баран. М. Иккĕ-виççĕ çаврăнса чикеленсе антăм. N. Чикеленсе карĕ, спотыкнулся и упал. Халапсем. Хытă пынă чухне лаши ăнсăртран такăнса чикеленчĕ кайрĕ. Ib. Ун çинче утланса ларса пыракан улпучĕ те, лашинчен малалла чикеленсе пыра пуçларĕ, тет. || Ложиться спать. Орау. Вырăн çинелле чикеленес тетрим, юрать-çке, каç та пулнă ĕнт. || Опираться. || N. Чикеленсе, старательно.

чипер

красивый, хороший. N. Чипер = хитре = илемлĕ. Дик. леб 44. Епле эсĕ кунта килсе çаклантăн, чипер хĕрĕм? Как ты попала сюда, прелестное дитя? Ск. и пред. чув. 14. Вĕсен чипер хĕрĕсем е çӳренĕ вăрмана. КВИ. Чипер ача Сетнерĕн пĕр урхамах лаши пур. Пазух. 25. † Чипер ача, сар ача, выляясчĕ, кунта çук. N. Ачи чипер те, сăмси пылчăклă. Мальчик-то хорош, только нос в грязи. Сăрнай 2. † Эс чипер, эп чипер, чăн чиперри çак ачи... Ib. 6. † Эс чипер те, эп чипер, санран чипер тата пур, сик тух, чиперри! Ib. † Эс те чипер, эп те чипер, тавай виççĕн чуп тăвар, тавай иккĕн чуп тăвар. Ib. † Эс чипер, эп чипер, чăн чиперри кунта çук, сик тух! Ib. 8. † И эс чипер, эп чипер, чăн чиперри çак ачи. Ib. 13. † Чуп! чуп! чуп тума чипер ача кирлĕ. Халь те чипер, тата чипер, тата чипер кирлĕ. Пазух. 25. † Эс те чипер, эп те чипер, тимĕр туя каяр-и? Ib. 14. † Эпир чипер теетĕр, сиртен чипер тата пур. Образцы 13. † Питре писев сĕретĕр, эпир чипер тиетĕр. Якейк. Ай, чипер-çке ку! Ах, как она красива! Образцы З. † И, ту чипер, ту чипер, ту аякки çул чипер. Вылямашкăн-кулмашкăн тухя пуçлă хĕр чипер. Якейк. Ытла чипер уш, калама çук чипер, пит чипер, тĕлĕнмелле чипер. СТИК. Ку хĕр пит чиперскер (без недостатков в форме тела и красива, а илемлĕ — красива лицом). Ст. Чек. Чипер çын: 1) красивый, 2) хорошего нрава. Шурăм-п. Хĕрсем пуринчен те ытла. Пурте чиперпе пĕрех (почти все красивы). Ала 28. Эпĕ çавă урамра пĕр чипер хĕр куртăм та, унăн чиперне ытаримасăр çавă хĕр патне кайрăм. Юрк. Чипер, чипер тиеççĕ, чипер епле пулат-ши? Якейк. Вĕт вăрманта вĕт пошчи, сулля-сулля касрăмăр чипер çăпата тумашкăн. Трхбл. Эй мăнтарăн чиперри, вут-шыва ӳкерет. (Чиперри подразум. илемлĕ хĕр, вута-шыва ӳкерет = темĕскер те тутарат, пĕтĕм халпа хыпалантарат). Ст. Айб. Чипер çын килен-каян чуп тăвать. (Шыв курки). || Нормальный, здоровый. Альш. Чип-чипер çынах пулчĕç хай çынсем. Они оправились от похмелья. Ib. Халĕ те пулин чипер алă мар. И до сих пор рука не как следует, не поправилась. N. Чĕре те ыратать, ӳпке-пĕвер те чиперех мар. Сборн. по мед. Ку кĕнекене чипер тăн-пуçпа йĕркипе вуласа тухсан... || Полный. Етрух. Чипер выйлă ĕçкĕре хăнисем вунпилĕкшер, е çирĕмшер çуна пулать. || Целый. П. Патт. 6. Сан автан пек пĕремĕк чиперех-и-ха? (цел ли?). || Порядочный. Юрк. Хăш та хăшĕ (иной) чипер çын ачи-пăчинех хурлама тытăнăт. || Кан. Ха, чиперех çынна ӳкесрен çăлтăм (не дал упасть), ахалĕ ӳкетчĕ. || Спокойный. Сред. Юм. Чипер вилĕмпе вилмен çын (называют сгоревшего, утопившегося, удавленного, задавленного и т. д.). Арçури. Йӳсмер панчен иртрĕмĕр, чипер çула тухрăмăр. || Удачный. Арçури. Çулĕ чипер пулинччĕ, чун шикленми пулинччĕ. || Благополучно, удачно, счастливо. КВИ. Чипер кайăр. N. Чипер çитĕр! Желаю счастливо доехать (возвратиться). Я. Турх. Чипер кайăр! Счастливого пути, досвиданья (уходящему). N. Савса янă салама чипер илĕр. N. Кайнă чухне хуçине ак çапла каласа хăвараççĕ: çитĕ, чипер тăрăр, хуйхăр харама кайтăр, вилни чипер вырттăр, теççĕ те, килĕсене саланаççĕ. Янш.-Норв. Кăçал чипер качча парсан, ашшĕ (девушки) юратса пĕр тынапа икĕ сурăх парас, тет (в приданное). Ала 15. Пулăçăсем вара арăма тархасласа лартса чипер каçарса ăсатса янă, тет. Юрк. Сыв-и? Чипер пурăнатра? – Сывă-халĕ, чипер пурăнатпăр. Ib. Хăта-тăхлачă, сыв-и-халĕ? Чипер çӳретре? – Сыв çӳретпĕр-халĕ, турра шĕкĕр, хăр чипер çӳретре? N. Чипер пурăн, ан кулян. Ск. и пред. чув. 30. Чипер пурăнăпăр. ТХКА 41. Йĕрсе те ним тума та çук ĕнтĕ, ан йĕрĕр, йăхĕ юлнă-ха, тьыхи пур-халĕ, чипер пурăнсан, тьыхаран лаша пулĕ. Сятра. Чипер тат! Пили хорошенько. Юрк. Чипер кăна, хорошенько. N. Халĕ ошкăнĕпех (все) су, чипер, лайăх порнатпăр. Бес. чув. Сыв пул, чипер юл, терĕ те, килне тухса кайрĕ. Орау. Чипер авăртса килме пар. Чем люди живы. Сывă пулăр ĕнтĕ, чипер юлăр. В. Олг. Чипер йол! – Чипер кай! Шибач. Чипер кайса килĕр! (Пожелание уезжающим). Б. Олг. Чипер тăрăр, тет (хорошенько стойте). N. Ĕнтĕ чипер тăрăр (= аван тăрăр). Хывсан ют çынсем çапла каласа саланнă. Изванк. Ай шăлăмсем, шăлăмсем, ай йăмăксем, чипер пурнăр, ай чипер пурнăр. Сл. Кузьм. 60. Выльăхсене чипер кĕтме. Орау. Чипер кайса килмелле пултăр! Счастливого пути! N. Ыр каç полтăр.— Чипер кай. Сред. Юм. Чипер çаврăнса кил! Альш. Чипер юл, шкулăм, юратнă çĕрĕм. || Спокойно. Чăв. юм. 1919. 2З. Чипер çывракан хĕре вăратрĕ. Йӳç. такăнт. 24. Чипер выртас та çывăрас! Ала 67. Çĕнĕ çынна çул çинче çамрăксем чипер пыма памаççĕ, ялан çĕнĕ çыннăн шывне тăкма шухăшласа пыраççĕ. Скотолеч. 10. Чипер пурăннă çĕртех сасартăк чирлет. Орау. Чипер ларнă çĕртренех сиксе тăчĕ те лешне çупрĕ ячĕ. Ib. Чипер выртнă çĕртренех ачана исе тухса кайса шăмăшкă кăтартрĕç (беду причинили ему, всадили в серьезную вину). Ал. цв. 6. Çапла чипер аван пынă çĕртенех, сасартăк вăл хăй умĕнче вут çути ялтăртатнине курах каять. Ст. Айб. Чипер пурăннине мĕн çитĕ, теççĕ. (Послов.). ЧС. Эй ачамсем, чипер çӳрĕр, пит ĕçсе ан ӳсĕрĕлĕр. N. Унăн ури пушмакпа чипер утакан пулчĕ. N. Шкултан чипер вĕренсе тухнă пулсан вăл ача ун пек пулмастчĕ. || Осторожно. ЧС. Ачам, шыва кайса вилĕн, чипер хытланăр, шывăн турат çук. ТХКА 49. Чипер, хăвăра хăвăр астуса çӳрĕр вара,— терĕ анне. || Прилично, вежливо. N. Чипер калаç, чипер çӳре. Хорошо веди себя. Ашшĕ-амăшне. Чипер калаç. Не говори вздора. N. Чипер çӳрĕр; чипер калаçкаласа тăр; чипер çывăр; чипертерех хор. Сред. Юм. Чипер çӳре. (На прощаньи наставление). Изамб. Т. Сана миçе каланă: чипер пул, ан ашкăн, çын евĕрлĕ пул, тесе. Б. Олг. Ну, тет, хĕрĕм, чипер лар, ан ӳк, тет (с лошади). Кан. Чипер калаçăр. Мĕнле пуçпа калаçатăр эсĕр. || Довольно. Изамб. Т. Ул çĕр чипер тĕттĕм пулчĕ. N. Кăçал тырă чипер полнă. || Как следует. Изамб. Т. Тытнă пулсан (если бы поймали), чипер хĕртнĕ пулĕччĕ. Кан. Чипер шутласа пăхсассăн, кунти çынсен касма панă вăрмана питĕ тирпейлĕ тытмалла пек. Янш.-Норв. Вăл çывăрса кайсассăн, малтанах хăрлатма тытăнатчĕ те, унтан вара çывăрса кайсан, чиперех йынăшма тытăнатчĕ. Микушк. Чулĕ чиперех авăрса ларать, тет (молол как следует). Капк. Хырăмне те чиперех ӳстерчĕ ĕнтĕ. Чăв. й. пур. 20. Кĕрккине вара тытса юлса хĕнесе вĕлернĕ; вĕлернĕ чухне Кĕркка кăшкăрни Иванĕ патне чиперех илтĕннĕ. Трхбл. Тарăн çырма пуçĕнче хăмăш чипер хумханат. Перев. Çав асăрхаман пирки (из-за неосторожносги) пĕрре кăна пит чиперех хуйхăрмаллиех инкек килнĕ кăна. Трхбл. Вăйçи маттур каласан, тантăш чипер хумханат. Юрк. Ун чухлĕ çăвĕ пур чухне хăнине чипертерех çуласа çитереймерĕ. Ib. Юрĕ, тет ку та, юлашки çуртине кама памаллине чипертерех ăнласа илеймесĕрех. ЧС. Пĕрре праçникре эпир ачасем выляса тăнă çĕрте хамăртан инçех те мар, урамра ӳсĕр çынсем çапăçнине чипертерех курас тесе, патнерех кайса тăтăмăр. N. Чиперех кăнтăрла. || Крепко, зажиточно. N. Чипертерех тăракан çынсем. N. Апат-çимĕç чипер пурăнакан хресченĕнчен нимрен те уйрăм пулман. Ст. Чек. Чипер пурăнаççĕ = пуян пурăнаççĕ. || Действительно, вправду. СТИК. Чиперех хайхи мăн шухăш тытрĕ те, кая пачĕ (и вправду, взял да ушел). Коракыш. Эй-эй-эй, çирĕм пилĕк тенкĕлĕх япалана чиперех сая ячĕç (ячĕ+ĕç), эпĕ ăслăскер пулĕ терĕм те, ухмах пулчĕ. || Ст. Айб. Чипере курсан тăхăнас килет. (Çĕрĕ). || Красота. Тайба Т. Сан чиперпе ман чипер кăвак чечек тăрринче. Якейк. Пирĕн кинĕн чиперри вăрмая орлă корăнчĕ.

чис

то же, что чĕç. Б. Олг. Ача чис туат. Ib. Ачая чис тутарас.

чукле

то же, что чӳкле. ЧС. Çав ăстарике чĕнсе килсессĕн, сурăх пусма хушрĕç. Вăл вара темĕскер кала-кала ача ячĕпе асăнса турра чуклерĕ те пусрĕ, ашне пĕçерме хушрĕ. (Из „чук туни“).

чун

чон, душа. К.-Кушки. Чĕнтерлĕ кĕпер айĕнче шăнкăлтатат кăвакалăн чĕпписем, кăвакалăн чĕппи мар-тăр вăл, пирĕн пек мĕскĕн ачасен чунĕ-тĕр. И. Тукт. † И, çилсем вĕрет, вичкĕн çил вĕрет, вăйлă çăмăрсем капланса килет. Ултавах тĕнчи, йăвăр самани пирĕн чунсене тыткăна илет. (Ĕлĕкхи юрă). Образцы 48. † Çак тăвансем патне килсессĕн, килмессерен чунăм савăнать. Ib. 48. † Хампа пĕрле тăрса юрлакана çур чунăма çурса парăттăм. Пазух. 28. † Сăрисем те пыл пек, хуçи чун пек, мĕншĕн тăван тесе калас мар. Образцы 13. † Пăхсан ĕçĕм юлать-çке, пăхмасан чун чăтаймасть-çке. Ib. 5. † Мĕншĕн вăйя тухмастăр чунăрсене йăпатма. N. Сасси те çав шăнкра пек каччă чунне çемçетет. Ск. и пред. чув. 37. Çутăлать Мăн-шыв, чуна хăпартать. N. Çамрăк чунăм çĕкленет. Капк. Кинĕ каланă ăшă сăмахсене илтсен, карчăк чунĕ тин лăш карĕ. Ст. Шаймурз. Çак шухăш аса килсен, вара чун питĕ хурланатчĕ, питĕ пăшăрханатчĕ. N. Чун хĕпĕртенипе ниçта та кайса кĕрейместĕп. Арçури. Чон шикленет, ăш вăркать. Çĕнтерчĕ 18. Ан калаçтар, анне-е-е! Чун тарăхать. N. Чун вирелле тăрат саççим çавсемпе айкашсан. Пухтел. Чунĕ пӳлĕнет (у человека умирающего, если кто-нибудь громко заплачет). Н. Карм. Пире хаяр сунакан çынсем, çипрен çинче чунĕ татăлтăр. N. Чун татăлас пек уласа макăр. Пшкрт. Чонă татăлтăрай. (Ругань). В. Олг. Торă татса кайтăр сан чонна. (Сидьная ругань). N. Пĕр-ик-виç кунтан ача чунĕ, чĕкеç пулса, ашшĕ пӳрчĕ тăррине тăрса юрлат. (Из сказки). Дик. леб 52. Чăн аслă пиччĕшĕ каланă: çапла çав, вăл айăпсăр чун! тенĕ. Ib. 50. Тимĕр решеткелĕ чӳрече тулашĕнче çирĕх-тăрри (юрлакан кайăк) ларнă, вăл та хăйĕн савăнтаракан юррипе унăн чунне пусарнă. А дрозд, сидевший за решетчатым окном, утешал ее своей веселой песенкой. Букв. 1900. Ӳчĕ пур та, чунĕ çук. (Çурта). Зап. ВНО. Чунĕ пур, юнĕ çук. (Тараккан). N. Чун пулсан чул хушшинче те усрăпăр. Ст. Шаймурз. Çын урлă сăмах илтсен, çулçă пек çамрăк чуна питрех хĕн. КВИ. Çамрăк чун та пĕчĕк чун, чунĕ ытла çемçе çав. Ентĕрел. Хальхи ачасен, хăйсем çураличчен, чунĕсем çуралнă. (Говорят старики, дивясь детям, напр., тому, что они катаются на коньках, которых чуваши прежде не видали). Тайба Т. Тăвансем аякра, чун çывăхра, килсе кураймастпăр çеçен хир урлă. Орау. Çăмăлланасси пит хăрушă.— Чунтан чун уйăрлать те, хăрушă пулмасăр. Якейк. Çын пăсăлсан поканя, е чостаран çын кĕлетки туса, салакайăк çăмарти илсе, пĕр-пĕр çĕре кайса пăрахнă чох: чон вырăнне чон паратăп, кĕлетке вырăнне кĕлетке паратăп,— тенĕ ĕлĕк тĕттĕм чăвашсем. Питушк. Пит лайăх лашасам, чон тăма çĕр çук. Изамб. Т. Епле унăн чунĕ чăтат-ши? (без работы). N. Çывăхра персен так чон топаннех сиксе анать. || КС. Чуну пур-и? Жив ли? || Жизнь. N. Чĕкеçĕсем чие хушшинче, çуначĕсем пĕлĕт хушшинче; сан чунупа ман чунăм ылтăн ука хушшинче (наша жизнь течет радостно). Якейк. Чол-холара чол хаклă, кăçалхи çола çитрĕм те, чол хаклă мар, чон хаклă. (Солд п.). N. Сан чунупа, тăван, ман чунăм тĕнче çине тухнă хĕвел пек. || Существование. N. Апат начарланчĕ, но чон осрама (поддерживать существование) полать, терĕ. || Человек. N. Этем чунĕ вали нихăçан та çурхи пек савăнăç çук. Собр. Мачча пĕрени шартлатсан, чун катăлать, теççĕ. (Поверье). Орау. Пирĕн кĕçĕр пĕр чун хутшăнчĕ. Мĕн ача тата? – Ывăл. СПВВ. Киле чун хутшăнсан... (В Сред. Юм., напр., если возьмут в дом сноху или если родится ребенок). Дик. леб 41. Вăл çурта акăшсене пĕр çын чунĕ те илсе кĕме юраман. || Душа населения, едок. N. Арçын чунĕ, мужчина (как одна душа населения), хĕрарăм чунĕ, женская душа (когда считают по душам). КС. Эсир пире çĕрсене чунтан мĕн тивнине улпучĕсене те пур хура туналлă халăхсене тан туса уйăрса парăр, тенĕ. || Живое существо. СТИК. Ку та вĕт чун! (Питĕ начар, нишлĕ путексене шеллесе калаççĕ). Ib. Пĕр чунтан икĕ чун пулчĕ. (Сурăх пăруласан калаççĕ). Ст. Шаймурз. Кунта мĕн тума килтĕм? (пришла я?). Пĕр чун та çук. Стюх. Ай-хай-ах-та, манăн тантăшăм, санпала манăн сăмах килĕшет. Ĕлĕкрен пĕрле пурăнса, пĕр чун пулса, санпала пĕрле ӳснĕрен. С. Тим. Атте, савнă чуну пулăттăм, ăшăнта мĕн пуррине пĕлĕттĕм. Ау 2°. Хулара пĕр чун та çук, тет. Сред. Юм. Мĕн тума кайрăм эп онта, исмалин пĕр чон та çок-çке ĕнтĕ (ни души нет). N. Тыр вырнă чухне ял хушшинче пĕр чĕрĕ чун та çук. N. † Ларсамăр вырăнăра, тытăр куркăра, эпĕр тайăлса тăрар сирĕн умăрта; эпир тайăлнă чух ĕçмесессĕн, турă хурланă чун пулăпăр, эпир тайăлнă чух ĕçсессĕн, турă савса çуратни пулăпăр. N. Эпир, мĕскĕн чунсем, çынсем пек çӳреймерĕмĕр. Юрк. Унтан ĕлĕктерех тепĕрне çураçма тусаттăм, вăл тата, ырă чун, ĕлĕк хăй савнипе сăмах пĕтернĕ пирки пыма тумарĕ. Орау. Чунтан пĕр курка ĕçмелле. Каждый должен выпить по ковшу. Ала 86. Ах, ву парасси парать те, анчах унăн хĕрĕ чун нумай илет, тата тепĕр пилĕк юпа анчах юлнă, çав юпасем çине сирĕн пуçăрсене касса хурĕ вăл, терĕ тет, карчăк. || Животное (скотина, птицы). НТЧ. Аслă кĕлĕ, аслă ырă, çак сан ятна илнĕ (купленных) чунсене (животных) юратса паратпăр, юратса ил. (Моленье киремети). Г. А. Отрыв. Тĕрлĕ выльăх чунне пусаç. Колют разных животных (на моленьи). Ал. цв. З4. Вăл чăтлăха пĕр кайăк чунĕ те вĕçсе кĕрсе курман. || Дыхание, дух. ЧС. Ун патĕнчен иртсе çӳренĕ чуне чуна хытарса сехĕрленсе аран иртсе каяттăм. N. Чунна ан çăт. || Сердце, настроенне. N. Манăн сăмахăма итлесе кĕнекемсене эпĕ ыйтнă çĕре яракан çынсене пурне те ăшă чунтан тав тăватăп. Çĕнтерчĕ 12. Хыпар илтсен чун тапать. В. Тим. Эсир те саватăр, те савмастăр, савнă пек туйăнать чунсене. N. Ан тухăр, хĕрсем, тумланса, ай люльи, йĕкĕт чунне çунтарса. Чебокс. Манăн питĕ чунтан юратакан Александра ятлă йăмăк пурччĕ. Я. Турх. Чунтан юратнă манăн савнă ырă çыннăм. ЧП. Чунран савнă тăван. N. Пĕтĕм чунтан юрат. N. Манăн чон сан çинче тăрать (я тебя обожаю). Бгтр. Ку кайнă чох, хваттер хоçин ачи, онпа пĕрле пырасшăн, чонтанах макрать, тет. Пазух. 12. † Кунтан вăйă иртсессĕн, арăмсенĕн чун кантăр. Калашн. 6. Анчах халĕ, арăмĕ мăшкăл курса чунĕ витнĕскер, вăл кĕрлесе тăракан тинĕс пек. Курм. Чонсем-варсем варлă хĕр, епле чонпа выртать-ши, чонсем-варсем варлă хĕр, епле чонпа тăрать-ши? Якейк. † Уя тохсан чон уçăлать, киле кĕрсен чон тăвăрланать (становится тяжело на душе). N. Çулла тулалла (вăрманалла, хирелле) чун туртать. N. Чон тарăхать. Досада берет. || Мысль. N. Чунна аскăн хĕрарăмсем хыççăн ан яр. N. Эпир халĕ тин чунпа пурăнма пуçлакан халăх вĕт. N. Ман хăлхамри кĕмĕл алка çутти ӳкет пит çине; çиекен çынсем тек çиччĕр, пирĕн чунсем аякра. || Милый сердцу. Çатра Марка. Ах тăвансам чонсам, тантăшсам. К.-Кушки. Ĕçсем куркусене пыл тесе, ыткаласа илсемĕр чун тесе. С. Дув. Ĕçкĕ ĕçер, тăван, пĕрле пурăнар чун тесе. Юрк. Савнă чунпа ĕмĕр иртерсен çамрăк чĕре çăвĕ ирĕлмес-çке. Каша. Вуниккĕн явса пĕтменне кил, савнă чун, явар-и? N. Хуйхăр сан та ан йĕр, чун, сан пурнасси малалла! N. Аннем, юратнă чунăм, пĕлсем хĕрхенме. Хĕр йĕрри. Утмăл хăма тăрăшне утса тухса пулмарĕ, çитмĕл хăма тăрăшне çитсе курса пулмарĕ, чунăм савман ачаран пуçма хăтарса пулмарĕ. ЧП. Ай-хай тăванĕсем ай чунĕсем. || Полтава 70. Уй-хир тулли пур халăх чунтан ячĕ ахлатса! Ib. 72. Халь пуç каснă вырăна чунтан чупса пыраççĕ. Сред. Юм. Çын вĕлернĕ тенине илтсен ман чôн сӳлетсе кайрĕ. СПВВ. ИФ. Чун сӳ тăват: пит хăранипе ăшăра темскерле сиввĕн туйăнса каят, çӳлтен ярăнса аннă чух, е таханка сикнĕ чух чи малтан хăнăхаччен сӳлелле аялалла аннă чух сӳ тăват, теççĕ. Букв. 1886. Манăн тнн чун кĕчĕ (= тин лăплантăм). || СТИК. Пысăк çăпан чуна кайса тивсе ыратат. (Выраженне сильной боли). Сред. Юм. Ах тôр, чонах кайса тиврĕ. (Говорят, когда нечаянно задели чем-нибудь чирий, я когда он очень болит). || N. Молкач ашне çиме манăн чон çĕкленмест. || Ст. Шаймурз. Чун тус чуна илет, тет. (Послов.). Пазух. 87. † Уяр çул çăмăр çусассăн, пĕтĕм тĕнче хĕпĕртет. Савнисем, сире курсассăн, чунпа чĕре хĕпĕртет. Истор. Хуйхă куракан çынсем чунĕсене пусарма пынă. N. Чун систернипе. Лашм. Çеçен хир варрине тухрăм хĕвел ăшăне, лартăм йывăç сулхăнне, çулçисем пĕр ешĕл, ан пăрах, тăванçăм, чун çамрăк. N. Çынсем уласа макăрни çын чĕрине çурас пек чуна тăвăлтарать. N. Чунĕсем хавшаса çитнĕ. Полтава 12. Чунтан-вартан куллянса. Юрк. Пĕрне-пĕри чунтан чуна юратса тăранаймаççĕ.

чунăм çук

в значении боюсь. ЧП. Чунăм çук (урам шуса каясран). N. Сирĕн пек ырă çынсем умĕнче чĕлхем йăнăшасран чунăм çук. Ст. Дув. Тăваткăллатса улма каснă чух, аллăма касасран чунăм çук. К.-Кушки. Ача кăмака çинчен ӳкесрен чунăм çук. Юрк. Тăвансем хулăн, хам çӳхе, сивĕнесрен чунăм çук. Собр. Ларасси ларăп та (в сани), тӳнессинчен чунăм çук. ЧП. Пырса чуп тăвасран чунăм çук. Ib. Куштан хĕрне куç хиврăм, тухсах каймин лайăхчĕ, кайĕ тесе чунăм çук.

чун кӳрт

оживить (напр. утопленника). Нюш-к. Ача çуралсан сывлаймас пулсан темле кăвапине сăтăрса чун кӳртетпĕр, теççĕ. Ун пек çуралнă ачасене чунсăр тухнă,– теççĕ. N. Вĕлле тăрринче сарă çеçке, сикет тăрать, кăшкăрать, вилнĕ çынна чун кӳртет. (Автан). Шихаз. Çак çурта пăсакан тухатмăш ман айри шанкăран лаша туса чун кӳрттĕр. (Из наговора). См. Магн. М. 195. Чун кӳртни.

чун кĕр

„вселиться душе“. Альш. Чун кĕнĕ вăхăтра (на 5-ом мес. у ребенка) катăк туталлă çынна курсан ачи катăк туталлă пулать, теççĕ. (Поверье). Буинск. Чун кĕнĕ вăхăтра темĕскер-темĕскер курас мар, хĕве темĕскер чикес мар, теççĕ, ача çине пулать, теççĕ. N. Кулинен хырăмĕнче темĕскер йăвашшăн йăшăлтатса кайрĕ. Ача? Ачана чун кĕчĕ?! || Притти в себя. N. Паян чон кĕрсех карĕ. Альш. Ентри ку вĕлле алакне шатăртаттарса уçат та, темĕн пысăкĕш пыл касса Микулая тыттарат, тет. Микулайăн тин чунĕ кĕнĕ (оправился от страха).

чун пек

ровно своя душа, сильная любовь. Альш. Пирĕн килнĕ хăнасем чун пекех. Курм. Пирĕн йинке чон паках. КС. Чун пек юратать (очень любит). Питушк. Ах ача, чон пак йорататăп, ман пата килмест, хам илесшĕн (о девице говорит влюбленный). Сала 239. Килтĕм ах та кĕтĕм эп çак киле, эсир мана паян чун пекех. Кĕвĕсем. Юратмастăп тесе ан кала, тупата чун пек куратăп. || Очень (положительно). П. Федотов. Хайхискерĕн хăнара чун пек ташламалла, тет, хăнасенчен вăтанать, тет. Микушк. Ман савнă тăванăм пĕрре анчах, курса калаçсан чун пекех. Хурамал. Пирĕн çак тăвансем пит аякра, курса калаçасси чун пекех. N. Пурте чун пек ăна хавасланса кĕтсе тăнă. N. Сирĕн çырăвăра чун пек кĕтеп. Питушк. Чон пак çияс килет. Очень хочется есть.

чон сотти

продажа душ. N. † Шопашкар холи ача поххи, ача поххи те чон сотти. (Солд. п.).

чунсăр

без души, неживой, неодушевденный. Ала 93. Ача чунсăрах пулса кайса ӳкнĕ (от удара). || НТЧ. Юмăçĕ: ку маларах пĕлнĕ пулсан çемçе çимĕçпе те каçарнă пулĕччĕ, халĕ ĕнтĕ чунсăр (без кровавой жертвы не помилует, не простит киреметь) каçарас çук терĕ, тет. || Кровопийца, изверг, бездушный. Ст. Чек. Ку ĕçе туса, чунсăр, эс мĕн тăван ĕнтĕ! N. Пĕр енче — тĕрлĕ нумай аптăраса, хĕсĕнсе çитнĕ халăх, тепĕр енче чунсăр казаксем, черносотенецсем, полицейскийсем, стражниксем, жандармсем, тата ыттисем те пур. || Непослушный. Сред. Юм. Каласа итлемен çынна чонсăр теççĕ. Ib. Пит чонсăр ача ô, ĕç ту-ха тесен, кирлĕ мар, ху ту, теейрет. || Вотлан. Майрух, Майрух, шалт ĕçмелле, шаклатмалла, чунсăр мăрат шав сала. || N. Эпир чуна чунсăр парса анчах пурăннă. Сказки 1919. Мĕскĕн ача пит хăранипе чунне чунсăр пулса ларать. Кищаки. Чуна чунсăр парса тухрăм вăрман витĕр (со страхом, „не считая душу за душу“).

чучу

качель. Абыз. || Зыбка. Тет. Смолькино. Чучу аван ачине, çывăрттарас çав ăна. Ачи ачи ача пек, арча çинчи укçа пек, ашшĕпеле амăшне ылтăн-кĕмĕл курăнат. Иртсе пыран çыннине креçе çинчи çӳп те мар, çапах ăна пăхмалла, пăхмасассăн ӳсес çук, эпир ăна пăхăпăр, çын аллине памăпăр. Курм. Чучу, ачам, орчиç йывăç пӳкечи, план мыри çекли, тет, çиччĕ пирри çийĕнче, саккăр пирри айĕнче.

чух

чох, пора, время. Конст. чăв. Вара эпĕ: ĕнтĕ кăнтăрла çитет пулĕ, мана ăсатăр, пăрахут çине çиткелесе лараччен чух пулĕ, терĕм. Курм. Атьăр киле, ачасам, киле кайма чох полнă, хĕрсем кĕтсе тăраççĕ полĕ. Б. Хирлепы. Атьăр киле, ачасем, киле кайма чух вăхăт. Бур. Ĕнтĕ ир те пулат, каç та пулат, пире киле кайма чух пулат. Сред. Юм. Сана кайма та чох çиç (пора идти). || ЧС. Ун пек чух нимĕн туни те малалла каймасть. Ib. Çилĕ тата çавнашкал чух таçтан тухат-и тен, улăмпа витнĕ çурт тăррисене çавăрать анчах. Б. Олг. Су пол-ха тепре кориччен. Ста тата тепĕр чох корăпăр çапла, корăпăр. || Впору, как раз. N. Ку пиншак мана чухах. Этот пиджак мне впору. N. Ку мана чу-хах. N. Чох ларать темпир (впору, плотно). Сĕт-к. Ку сăхман мана чохах йорать. Орау. Пăх-ха, ку сăхман мана чухахç? Яжутк. Сăхманне тăхăнса пăхрĕ тет те, чухах пулнă, тет. Регули 1919. Чохах полчĕ сана (чох сана), чох килчĕ. Тайба Т. Кăçал хĕрсем вак кăна, пире выляма чух кăна. ГФФ. † Чух сарлака чĕн пиççи çинçе пилке чох полчĕ. || Во время, как раз. Янтик. Ирхипе тухса кайрăмăр та, чох çитрĕмĕр (= вăхăтлă). || Как раз. КС. Эсĕ Ыраша нумай пулать терĕн, мĕн нумаййи, чух анчах (только хватило). || Точь-в-точь. Изамб. Т. Кĕнеке арчана чухах кĕрсе выртăрĕ. Регули 1314. Ман сăмахпа чох тунă. Ib. 1277. Чох шотлă çӳрерĕмĕр. || Едва, чуть-чуть, кое-как, с трудом. N. Чух йăтса килтĕм. С трудом притащил. N. Салтак хутаçне чух йăтса пĕр çын патне пырса, хăна килĕ ыйтрĕ, тет. Paas. Чух-чух çӳрет (едва). N. Япаласем, çĕклемеллисем питĕ нумай, чух çĕклесе пыратпăр. N. Чох сӳсмен çĕклекенни. N. Чух тарса хăтăлтăмăр. Чув. календ. 1911. Шкулта кĕнекесем сахал пулаççĕ, вăл кĕнекесем ачасене те чух çитеççĕ. || Полный. Çутт. 55. Кĕрет те, арăмпе пĕр карçын чух çăмарта йăтса тухать. || Так! N. Чух кирлĕ сана! Так тебе и надо! Ст. Чек. Ку япала сана чух (гов., напр., избитому). КС. Чухах-ха ăна! Так ему и надо! Орау. Чухах-ха ăна, тек куштанланса çуреччĕ-ха (придирался. Гов. после того, как побили кого-нибудь или что-нибудь потерпел озорник, заслуживший наказание). Ib. Паян Яшка Елекçине хĕненĕ, тит, пасарта.– Чух кирлĕ, çавна шыраса çӳренĕ вăл. Ст. Чек. Ку эсĕр хĕнени ăна чух-ха. Так его и надо. Ib. Сана ку чух-ха! Так тебе и надо. N. Тăшмана çак чух, терĕм. || Посредственный, посредственно. N. Сан ачасем епле вĕренеççĕ? — Чух мар-и. В. Олг. Пĕр чох касат (коса). N. Учĕсем чухрах, çулсем хура. ЧП. Арăм пулсан чух кирлĕ. || Средний, средне. Шибач. Тырă-полă чох полчĕ – ни осал мар, ни лайăх мар. N. Чох вăтам хресчен, средняк. Васильев. Чăххи кĕмĕл сăхсассăн, чăх тытса кĕрекен хôрĕн опăшки питĕ пуян полать, теç, тырă сăхсан — чôх пôрнакан полать, кăмрăк сăхсан – пит чохăн çын полать, теç. СПВВ. Ни ватă мар, ни яшă мар, чи чух! Юрк. Вĕсем пит лутрах та пулман, чух кăна çынсем пулнă. Пролей-Каша. Чух çын, человек умеренного, не очень высокого роста. N. Чух лайăххи тури урам, чăн лайăххи сăрт касси. || Умеренный, умеренно. ХЛБ. Ыраша-и, урпана-и чух акас тетĕн пулсассăн, пĕр ана çине вăрлăхĕ сакăр пăталкка анчах кирлĕ. N. Пирĕн тантăш пит чипер, пирĕн йысна чух чипер. || Количество, мера. N. Нумай чух, много раз. || Достаточно. Юрк. Пӳлĕмĕм икĕ çынна пурăнма пит те чух, пысăк. || Немного. Орау. Чух пирĕн ĕнерен çӳлĕрех те ĕни, çапах та хаклă ĕнтĕ, алă тенкĕ тăмасть. N. Чух çĕрпӳрен иртсессĕн, Йĕпреç вăрманĕ патне çитсессĕн, çамрăк шулĕк калать ваттине. N. Унтан анне мана япаласем парса, ачашласа чух чарчĕ. Имень-к. † Саттин саппан чух кĕске, чух кĕске те, вăхăтлă. || Плохой, плохо. Сĕт-к. Ĕлĕк Ваçок калатчĕ: сарă вăрăм хĕрсене сарай кашти твас, титчĕ; халĕ хуне чох килчĕ, сарай кашти тăвĕ-ши, ыталаса çӳрĕ-ши? N. Хирти акăш çуначĕ чăпар пулĕ пуласси; мана çырнă çын ачи чухрах пулĕ пуласси. Алик. Эй чух акисам, пирĕн куçран ма пăхас, çӳлте çăлтăр курман-и? Тораево. Ĕлĕк Иван калатчĕ: хура вăрăм хĕрсене хуран хăлăп тăвас тетчĕ, ех пулчи чух пулчи. || Смирно, кротко. Якейк. Ай кин Мари пор, чох çӳрени (вести себя как люди) килĕшет. || Когда, пока, раз. N. Эп сухал хырнă чох эсĕ вырт. Артюшк. Тупăннă чух илсе таврăнас, тет. Раз нашлась, так ее взять надо. Регули 121. Вăл килес чох эп килте çок полăп. Ib. 174. Эпĕр килнĕ чох çиçĕм çиçрĕ. Такмак 1. Çитмĕл çухрăм çеçен хир урлă килнĕ чух куртăмăр эпир çил çунатлă урхамах. N. Çĕрелле те çӳлелле куçĕ пăхать утнă чух. N. Урампала пынă чух çĕр чĕтренет лайăххăн. Образцы 19. † Вăрман витĕр тухнă чух çĕмĕрт çинче пирĕн куç, урам витĕр тухнă чух хĕрсем çинче пирĕн куç. Калашн. 8. Хĕпĕртеççĕ çăлтăрсем уйăх тухнă чух, çутăра выляма лайăх тесе. Когда всходит месяц – звезды радуются, что светлей им гулять по поднебесью. Ib. 6. Çил-тăвăл çук чух тинĕс лăпкă тăрать, унăн кĕленче пек кăкăрĕ хускалмасть те. Бес. чув. 7. Пушăрах чух, чĕри ыратнăрах чух вăл вĕрентекентен тата кайкаласа ыйтнă, вĕрентекен кала-кала панă. Янш.-Норв. Пирĕн килте тепри пур чух вăйçăран ирттерет. Регули 291. Ĕç çок чох чĕнмерĕ, ĕç пор чох халь чĕнет. Ib. 292. Эп килте çок чох никама та кӳртмĕç. || В то время, когда. Регули 60. Тумалла чох (чохне) нимĕскер те каламарĕ. Ib. 250. Эпĕр ĕçлемен чох, çын нумай килет. Ib. 61. Çав вăхăтран çӳремелле чох пилĕк хут кайрăм эп онта. Ib. 278. Эп сумар чох вăл коленех килетчĕ. Ib. 283. Эп сумар мар чох онта кайса. Ib. 252. Эп пурмисра мар чох порте ман пата килетчĕç. А.-п. й. 73. Çынсем ĕçнĕ чух пирĕн те ĕçес килет,– тет Ваçлей. Когда люди пьют, нам тоже не мешало бы попраздновать. || Вместо того, чтобы... Четырлы. Çапла ĕнтĕ патшалăха тырă хăйсем сутса пульсă твас чух патшалăхран хăйсем ытаççĕ. || Во время. N. Эх, аван-çке ача чух. Образцы 41. † Атте-анне чĕрки çинче кĕçĕн чух таптанă йĕрсем пур. Регули 1186. Çимĕк чох килĕр; монкон чох кайрĕ. Абаш. Алтаккин чох килсе карĕ (корнăччĕ, встретил, килнĕччĕ). Регули 882. Эп килтĕм çакна тунă чох. Ib. 176. Ĕçленĕ чох ку томтир лайăх. || Букв. 1886. Выльăхсене пăхнă чух пăхатпăр, пăхман чух ахалех çӳреççĕ. || Чураль-к. Пирĕн ял ачи мулатси, шыв тĕпĕнчен чух илет. || Наобум.

чухла

сделать так, чтобы было как раз. Ст. Чек. Чухласа яр (сыпь, напр., муку). || Определить. ТХКА 54. Утатпăр, шыратпăр, алра пуртăсем. Туратсем çăт-çат çапаççĕ. Ăçта çӳренине атте чухлайми пулчĕ. Ib. Кăнтăрла пулсан, аташас та çук эпĕ кунта. Халь çĕрле те, тĕттĕм те, чухламалла мар çав ăçталла каяссине. Шишкин. Ырăпала осала пĕре корса чохлатпăр. ЧП. Хушрĕç айвансене юрлама, ăслипеле ухмахне чухлама. Сред. Юм. Талăкра сирĕн валли мĕн чол çăкăр кирлине чохлаймастăп. Ib. Çак татăк мĕн чол тайнине чохлаймастăп. || Понимать, уразуметь, смекать, соображать, соразмерять. N. Ху чухласа ху пар. Хора-к. Чухлама пуç тăнĕ çук, утса тухма халăм çук. Н. Карм. Чухла = ăнла. Кан. Апла пулсан приккашчĕкĕпе те чухларах (обдуманно) калаçас пулать. Юрк. Ку кам çапнине чухласа илеймесĕр карташĕнче ют çынсем пур-тăр тесе хăраса, килти пӳртри çыннисене: арăм, Матрӳне, часрах тухăр халĕ! тесе питĕ хытă кăшкăрса ярат. Чув. календ. 1911. Кĕлти кучĕсем çапă çине пулмалла чухласа сарас пулать. N. Чухлакан çын чухлатах çав. Уж кто соображает, понимает, так понимает, || Оценивать. Юрк. † Манăн пуçăмра хура шаль тутăр, витсен витĕнĕ йывăç çулçине, çавăнтан пĕлĕр йывăç тăррине, çавăнтан чухлăр Алăм кĕрĕвĕре. || N. Атрисне çухатрăм, чухласа çырса яратăп. || Беречь. Чăв. й. пур. З2. Укçана та чухлама кирлĕ. || Догадываться. Регули 1073. Эп он попленинченех чохларăм. Ib. 54. Эп она вăл попленинчен (вăлсам поплени çинчен) чохларăм. Альш. Кам илтес тиекен вула-вула ку енчине мĕн çырнипе (с тем, что написано об этой стороне) хăй енче мĕн пулнине чухлатăр. || Знать. НР. † Кам осалне, кам чиперне пĕрре корсах чохлатпăр. || Подмечать, наблюдать ГТТ. || Замечать. Альш. Пуçран кăна аран чухлатăн вĕрениччен. || Иметь опыт; испытать. РЖС 2. Вĕсем епле хуйхăрнине хăй ача-пăча ӳстерсе чухланă çын анчах ăнлать. N. Хытă чĕреллĕ çын темĕн курса чухласан та тӳрленмест. || Уметь. N. Унтан ялта пĕр каскалама чухлакан Илье ятлă çын каларĕ... || Наказать.

чухнеренпе

с такого времени. N. Ача чухнеренпех, с детства, сызмальства. N. Аннем кăкăри умĕнче чухнеренпех эсĕ манăн шанчăкăм.

чухнехи

относящийся к такому-то времени. Янгорас. Асаттесем чухнехине аса илсен, куççуль тухать. Бес. чув. Акă эпĕ пĕчĕкçĕ чухнехине астуса илтĕм-ха, ун чухне вăрман пирĕн анкарти хыçĕнчехчĕ. Янгорас. Эпĕ хам пĕчĕккĕ чухнехине пурне те астумастăп. Орау. Эпĕ ача чухнехи. N. Эпир чухнехи хĕрсем ватлаççĕ. N. Ялта пурăннă чухнехинчен чылай улшăннă мĕн, сухалланса кайнă.

чӧн

то же, что чĕвен. Пшкрт. Ача чӧн тăрат (дыбки).

чӳпĕк

пакля, очески, сорные остатки от чески пеньки или льна. Такмак. Чĕчĕ çукки чӳпĕк чикĕр, ача çукки тукмак йăтăр. Чем люди живы. Çак кĕпи çинчен арăмин варне чӳпĕк хурса тунă кĕске сăхманне тăхăнать. СПВВ. ПВ. Чӳпĕк = тăпка, хлопок. Юрк. Чӳпĕк, арлама йораман кĕнчеле йолашки. N. Чӳпĕке чăмласа çу тухмаст (кирлĕ мара калаçнин усси çук). Сколько ни жуй паклю, из нее не потечет (не выйдет) масла. || Имя мужч. Изамб. Т.

чăркăшлан

капризничать. N. Ача чăркăшлана, юнсăрлана пуçларĕ. Ребенок начал капризничагь.

чĕркум

подол. N. Ĕнтĕ чĕркум тулли ача.

чĕрçи

верхняя сторона бедер от таза до колена. || Колени, руки. || N. Ман чĕрçи çинче ача ларать. У меня на коленях (на руках) сидит ребенок. || Подол. N. Пĕр чĕрçи хăяр, целый подол огурцов.

чĕчĕ

грудь, сосок. N. Ача чĕчĕ ĕмет. Дитя сосет грудь. А.-п.й. 67. Чăхă чĕпĕ кăларчĕ. Чĕпписем пур, чĕччисем çук,— тет лешĕ. N. Ĕне чĕччи, соски у коровы.

хăштик

подр. слабому, отрывистому дыханию. Шорк. Ача манăн сывă мар-ха, аран хăштик-хăштик сывлат. См. МКП. 70.

хĕв

пазуха. См. хӳ. N. Хĕве чик, спрячь за пазуху. N. Хам пĕр хĕв татса тултартам. Латыш. Амăшĕ пиçикине салтать те, хĕвĕнчен чиксе, аялтан виç хут кăларать. ЧП. Мĕскĕн ача пуличчен анне хĕвĕнчен тухас мар-мĕн. N. Ку нушана куриччен анне хĕвĕнче выртас-мĕн. N. Патша нуши пуçран иртиччен выртаяс-мĕн анне хĕвĕнче. || Ир. сывл. 9. Çĕн хумсен сассипе пуçтарса хучĕ чĕрем-хĕвĕме. || Место, куда помещают молодых после свадьбы.

хĕвел

солнце. солнышко. Ск. и пред. чув. 88. Вут пек хĕвел выляса çул тӳпене хăпарать. Пазух. 92. Хĕвел хĕрлĕ хĕрĕсем, Турай хĕрсем тиейсе, суйламасăр илес мар. Дик. леб 43. Хĕвел анса çитеспе Елисан пиччĕшĕсем вĕçсе таврăннă. Когда зашло солнце, в пещеру прилетели братья. Ib. 36. Хĕвел анса килет. Солнце близилось к закату. Ib. 41. Хĕвел чылай çӳле кайсан... Когда солнце поднялось выше... КВИ. Çутă юхăм унăн айĕнче, çӳлтен ылттăн хĕвел çутатать. Под ним струя светлей лазури, над ним луч солнца золотой. N. Хĕвел анчĕ ту айне. N. Хĕвел кулать сайрарах, шăрши пĕтнĕ чечексен. N. Пĕр пĕлĕт çук, хĕвел çунать. А.-п. й. 42. Хĕвел анса ларчĕ. Тимухха лашине шăварма тухса кайрĕ. НР. Чупрăм-тухрăм ту çине хĕвелпе пиçнĕ çырлашăн. Взбежала я на горку за созревшей на солнце ягодой. ГФФ. Ашшăн-ăшшăн хĕвел пăхсан... Если солнце будет припекать. Ib. Ушшăн-ушшăн хĕвел пăхсан та, хорĕн те тăрăх сохăр йохать. Когда солнце сильно припекает, по дереву (березе) течет смола. Абыз. Çĕр çăввинче çĕр-çырли, çĕр-çырли, çĕр çăввине хĕвел пăхсан, тата пиçес кăмăл пур. Оп. ис. ч. II. Сывлăх пулсан таврăнăпăр, хĕвел пекех çаврăнса. Если будем живы, то вернемся подобно тому, как обращается солнце. N. Хĕрлĕ хĕвел сан умăнта йăлтăртатса тăрать, аялта тен çак пĕлĕтрен витрелетсе çумăр çăвать. Перед тобою блещет красное солнышко, а внизу из этого облака, может быть, льет проливной дождь. Баран. 28. Шĕшкĕ юмана хупласа хĕвел ямасăр тăнă. Орешник глушил его и не пропускал солнечных лучей. ТХКА. 108. Хĕвел тухас пек, çанталăк çуталать. Ib. Хĕвел чылай çӳле улахрĕ, хĕртсе пăхать. Шурăм-п. № 19. Хĕвел анса ларчĕ. Халĕ апат çиет пулĕ, ăна амăшĕ пăтă пĕçерсе çитерет, тет. N. Сивĕ кун виçĕ хĕвел пулать. N. Вĕсен пичĕсем хĕвелре çунса кайнă. N. Хĕвелпе тăрса, мĕн хĕвел аничченех кĕтӳре çӳрет. Чув. пр. о пог. 51. Виçĕ хĕвел курăнсан, сивĕ пулать. Если появятся три солнца, будет холодио. Ib. 42. Хĕвел хĕртсе пăхсан... Если солнце печет... N. Хĕвел витĕр (пăхвă чухне) çăмăр çусан, тата тепĕр çăмăр пулать. Если сквозь солнце (когда оно светит) идет дождь, еще дождь будет. Вопр-Смоленск. Хĕвел тухсанах пĕлĕт айне кĕрсен, çамăр пулать. Панклеи. Хĕвел те пĕлĕт айнех полчĕ (зашло за облако). С. Алг. Кирек ăçта кайсан та пĕр хĕвел, çуратнă çĕр-шывсем шел юлать. N. Хĕвел каялла кайса пăхсан, çăмăр пулать, теççĕ. Якейк. Эс çанашкал покан тусан, хĕвел тепĕр çĕртен тохĕ. Ib. Эс çав окçая парсан хĕвел тепĕр енчен тохĕ. Ib. Ĕнер конăпех хĕвел пăхрĕ. N. Ма мана хĕвеле кăтартмастăн? Почему ты мне не даешь смотреть на солнце? N. Пӳртре хĕвел çутипе çап-çута. В комнате светло от солнца. N. Хĕвел пĕлĕт айĕнчен тохрĕ; хĕвел пĕлĕт айне кĕрсе карĕ. Пĕлĕтсем хĕвел тĕлĕнчен сирĕлсе карĕç. N. Эпĕр хĕвелте ларатпăр. N. Мана хĕвеле тохма йорамасть. N. Хĕвелте çӳреççĕ. N. Старик хĕвеле ларчĕ. N. Ача макăрнă чохне ăна чарас тесе: хĕвел пăхать, ай, хĕвел пăхать, тесе калаççĕ, ача вара чăнахах макăрма прахать те, колма тапратать. Вăт хĕвел пăхса ячĕ, тесе каран колаççĕ. N. Пирĕн ăрам хĕвеле хирĕç пăхса ларать. N. Сар хĕвелте (в солнечные дни) çырла часах пиçет. N. Олăх толли сар хĕвел, кайăк вĕçни корăнать. N. Эпĕр паян кĕлтесене хĕвеле сартăмăр (на солнышко). N. Тĕкĕрпе хĕвеле ак вылят (не пускай зайчиков). N. Эпĕ пулсассăн, çакă уя пĕтĕмпе хĕвел аксан тапратса хĕвел тохаччен сухине туса, тыррине акса çитĕнтерсе, вырса, авăн çапса, тыррине йăлтах ампарсене тултарса хурап, тесе калать тийĕр, тенĕ, тет. N. Хĕвеле пăх та уйăха пăх, хĕвел çути сап-сарă, уйăх çути çап-çутă. Мусирма. Хĕрлĕ-хĕрлĕ, теççĕ ăна, хĕвел çинче ӳснĕ вăл. N. Пĕлĕт çинче илемлĕ хĕр çӳрет. (Хĕвел). N. Пăх-пăх, хĕвел, пăх, хĕвел, çу чашкипе çу парам, пыл чашкипе пыл парам, ачу шыва кайсассăн, кĕвенте пуçĕпе туртса илĕп, сана хĕрли, мана шурри. (Сăвă). Н. Карм. Сирĕн пĕвĕр çинçе, сăнăр хитре, питĕр çинче хĕвел çутти пур. Ст. Чек. Хĕвел хĕлле çулахинчен аялта тăрат. Тюрл. Хĕвел аякка сулăнсан... Когда прошел полдень... Хурамал. Хĕвел аннă чух хулăм пĕлĕт тĕлне ансан, йĕпе пулать, теççĕ. N. Эсĕ апла тусассăн, хĕвел кай енчен тухĕ. ЧП. Пулă çакрăм хĕвел. Изамб. Т. Хĕвел йывăç пĕввине яхăн çĕкленчĕ. N. Хĕвел йăлт (кăшт — если дольше) пăхрĕ те пĕлĕт айне кĕрсе кайрĕ. Солнце проглянуло и опять скрылось. N. Хĕвел яраймăн ху тĕлне (невозможного не сделаешь). Унта аннӳ хĕвел пăхса çӳренĕ (об этом заботилась я). Юрк. Хĕвел ануçăм çанталăк пит хĕрелет. N. Хĕвел майĕ (майнелле) çаврăнса-çаврăнса, каллех пӳрте йăтса кĕрет. N. Хĕвел тĕтреленсен, уяр пулать, теççĕ. N. Хĕвел кутăн, каялла пăхсан çумăр пулать, теççĕ. N. Хĕвел юпа пек тухсан, çумăр пулать. N. Пирĕн тĕлтен Хĕвел анчĕ пулас (наше счастье закатилось). N. Тăвану килнине курсассăн, хĕвел пулса чупса тух. N. Кирек çта кайсан та пĕр хĕвел. N. Вара отсан-отсан хĕвел анса карĕ. Н. Лебеж. Тăвайкки тăрăх хĕвел ӳкет, пиçмен çырласене пĕçерет. N. Чӳречесĕр çӳртра пĕчĕк шăтăкран хĕвел кĕрсен... N. Хĕвел инçе карĕ. N. Курнитсара çыру çырнă чух, хĕвел ӳкрĕ пит çине. Кан. 1929, 178. Шăршлă, нӳрлĕ, хĕвел кĕмен пӳрт. N. Хĕвел виттĕр пăхни. N. Хĕвел тохсан тин... Микушк. Ирхине Хĕвел ӳкет пичĕ çине (на лицо его падает). Торп-к. Карăнтăк виттĕр ылтăм туя кĕрĕ. (Хĕвел). N. Вăл хапха çил хĕвелне шалтăртатать, хĕрӳ хĕвелпе ялтăртать. N. Хĕвел (-е, -ĕн) анма вăхăт ĕнтĕ. N. Çĕн çул кунĕ ырă хĕрлĕ хĕвел пулчĕ. N. Хĕвел ăшă пăхать. N. Хĕвел анарахпа пурте киле таврăнаççĕ (с поля). ГТТ. Мана пĕлĕт çаврака хуран тĕпĕ евĕрлĕ, хĕвелĕ лапка туйăннă. N. Çак кунсенче хĕвел пулмарĕ. Хĕвел ларнă вăхăтра анчах çитрĕмĕр. N. Йĕрекен ачана култарас тесе: „Хĕвел пăхать“, теççĕ. N. Пăхман хĕвеле ирĕксĕр пăхтараймăн (ӳпкелекен çинчен калаççĕ). Никит. Хĕвелпе юр кайсассăн, тулăпа урпа пулать, тенĕ ĕлĕк. N. Эсĕ хĕвел анса лариччен çит (или: килсе ĕлкĕр, или: килме тăрăш). Ты приходи до захода солнца. Сред. Юм. Пăх пăх, хĕвел, ачу шыва кайрĕ вит, квенте пуçĕпе туртса илтĕм, ачуна хĕрлĕ çăмарта парăп, хуна шурă çăмарта парăп. (Поют дети, когда солнце скрывается за облаками). N. Эп сана çавăншăн олталап полсан, ман çине хĕвел ан пăхтăр (пусть помру). N. Хĕвеле май çаврăн. Иди по солнцу с востока на запад. N. Хĕвеле хирĕç, против солнца, с запада на восток. N. Онăн куç пит начарланнă, хĕвел курмас вит олă. N. Хĕвел куçа çиет. Солнце глаза ест. N. Хĕвеле питĕн пӳрт çутă полать. Изба, обращенная к югу, бывает светла. N. Хĕвеле тӳртĕн пӳрт тĕттĕм полать. Изба, обращенная на север, бывает темна. N. Хĕвелпе пĕрле тохса кайрăм. Выехал при восходе солнца. N. Хĕвелпе пĕрле киле кĕтĕм. Приехал при заходе солнца. N. Эс те çавна тусан, хĕвел те тепĕр енчен тохĕ. (Говорят, когда уверены, что он не может этого сделать). N. Хĕвел анса лара пырать. Хĕвел анса пырать. Первое показывает, что до заката близко, а второе дольше, чем первое. N. Хĕвел кăнтăрлаччин вăкăрпа чупать, тет, кăнтăрла иртсен, карсакпа чупать, тет. N. Хăш чухне хĕвел çӳл енчен карталанса тата тепĕр хĕвел пулать. Вăл хĕвел тавраллах çавăрăнать пулсан, „хĕвел карталаннă“ теççĕ. N. Хĕвел каçалана сулăнсан, çĕрте йăвăç мĕлкисем вăрăмлана пуçларĕç (от деревьев протянулись длинные тени). N. Хĕвел ансан пуçласа тепре хĕвел аничченех. N. Хĕвел тухсан пуçласа тепĕр хĕвел тухичченех. N. Хĕвел хĕртнĕ — солнце палило. N. Хĕвеле хирĕç пăркăç пĕренене ман ним кăмăл туртмасть ăна, ан тив юлтăр вăл, тен маччаран çӳлелле хурăпăр, халь маччаналла пураса çитиччен пĕрене çитет-ха. N. Ытти пĕчĕккĕн курăнакан çăлтăрсем, хĕвелтен шутласан пирĕн çĕртен темиçе мĕлюн хут та ытла аякра тăраççĕ, çавăнпа вĕсем хĕвелрен пĕчĕккĕ пек куранаççĕ. СТИК. Хĕвел çинче типĕтнĕ (о копченном на солнце). Ib. Хĕвел тӳпере чух, в полдень. Ib. Паçăр çăмăр çурĕ, халĕ хĕвел пăхат ĕнтĕ епле (говорят о маленьких, если они только что поплакали и смеются). N. Пĕчĕк ачасем хĕвел пĕлĕт айне кĕрсе сулхăнлатсан ак çапла калаççĕ: „Хĕвел! Ача кĕпи шыва карĕ, туртмаллипе туртса ил“. N. Хĕвел апатчен вăкăр çинче пырать, тет; апатран варалаша çинче, кантăрларан вара — кайăк çинче. N. Хĕвел кунран-кун иртерех тухса пырать (ир тухнăçеммĕн ир тухса пырать, кая юлнăçеммĕн кая юлса анса пырать). Янтик. Эп вăхата хĕвеле пăхса пĕлеп. N. Хĕвел хĕлле çӳле каймас. Изамб. Т. Пăхăр-ха, ачасем, епле хĕвел выляса тухать. N. Пăртак кăна хĕвел хĕрри курăна пуçларĕ (утром). N. Хĕвел йывăç пӳ (пĕвĕ) хăпарнă çĕре эпир киле çитрĕмĕр. N. Хĕвел анас патне çитнĕ, тет. Артюшк. Ачамсене пĕр пичĕ хĕвел, тепĕр пичĕ уйăх тавăттăм. Собр. Виçĕ хĕвел тухсан, уйăхĕпех йĕпе пулать, теççĕ. Н. Карм. Хĕрлĕ хĕр пĕлĕт тăрăх çӳрет. (Хĕвел). N. Ача, ку çумăр хĕвелĕ пулĕ, ытла пит хĕртет. ЧП. Хĕвел пăхрĕ — типĕтрĕ. N. Виç хĕвелпе кайман шурă юрсем. N. Кирек ăçта кайсан та пĕр хĕвел N. Вăл вăхăтра хĕвел выляса тухрĕ вăрман çинчен пĕлĕт çине, кун та хитреленсе карĕ. Лобашк. Вăрман урлă сар каччă курăнĕ. (Хĕвел). N. Чипер хĕр пысăк уйпа çӳрет. (Хĕвел). Синьял. Хĕвел витĕ, çу витмĕ. (Кантак). Сятра. Вутсăрах çунать, çунатсарах вĕçет, урасăрах чупать. (Хĕвел). Альш. Çула хăшĕ-хăшĕ куç ыратнипе хĕвел çине тухаймасăр лараççĕ. N. Хĕвел анса пырать (скоро закатится). N. Хĕвел карталаннă (круг вокруг солнца к непогоде). N. Хĕвел тухса сарăлнă (совсем уже взошло). N. Хĕвел кулать, хĕртсе хĕвел пăхать. N. Пăх, хĕвел, пăх, хĕвел, этемсене савăнтар. N. Хĕвел шăвать. Кив-Ял. Хĕвел тухать хĕрелсе çут тĕнчене çутатса. (Вăй юрри). Нюш-к. Иртсе пыракан çын пичĕ çине тĕкĕрпе хĕвел çуттине ӳкерес. N. Хĕвел кашни кун ир тухнăçемĕн ир тухать (ир анса ларнăçемĕн ир анса ларать). Курм. Вăрмана çитсен, хĕвел анса та ларчĕ. Аттик. Хĕвел кашни кун пĕçернĕçем пĕçерет. N. Хĕвел ир хĕрелсе тухсан йĕпе пулать (вăл кун çăмăр е юр çăвать), теççĕ. КС. Ура питне хĕвел çапрĕ (насквозь, сильно прожгло). Трхбл. Хĕвел пирĕн йĕтем пысăккăш, тетчĕç ваттисем. N. Хĕвел пит хĕртет. N. Хĕвел тухнă çĕрелле çитрĕмĕр (ко времени восхода солнца). N. Паян эп тăрсассанах хĕвел тухрĕ. Красн. Горка. Хĕвел питĕ хытă пахать. Сĕт-к. Хĕвелин пăхасси номаях мар та-ха; час кĕлет айне хопланмалла. || Назв. божества. Магн. М. 63, 64. Хĕвел ашшĕ, амăшĕ, хăлхи, çоначĕ, ори. || Клятва. Ст. Чек. Хĕвел, илмен эп ăна. Сред. Юм. Хĕвел пôр! (Тôпа туни). Орау. Мĕн эсĕ çын çинчен çука калаçса çӳрен: эпир хĕрсемпе ун-кун, апла та капла çӳренĕ, тесе калаçса çӳрен? — Çук, Якку. Ак, хĕвел, калаçман. Ăна сăмах вĕçертнине (что болтают зря) ху та пĕлен-çке.

хĕр-ипăраç

хĕр-ипраçĕ, хĕр-ипраç, хĕри-пăраç, хĕри-праç, девушка вообще, взрослые девицы, невеста. Шел. 2З. Çитĕннĕ хĕр-ипраçа чĕрлех çĕрпе витрĕçĕ. СПВВ. Хĕр-ипраç = хĕр-упраç. Сред. Юм. Хĕр-ипраç, взрослые девицы. Якейк. Арçын-ача усалне хĕри-пăраç мĕн тăвас? Юрк. Каччи пĕр-пĕр пĕлекен хĕр-арăма е хĕри-пăраçах; çав вырăна тухса тăтăр, тесе, ярса калаттарать. Ib. Хĕри-пăраçсем кĕвĕ каланă, юрланă. СПВВ. Хĕрлĕ кĕпе, явнă ука хĕр-ипраçăн юсавĕ. Сунчел. Уяв илемне кӳрекен хĕри-пăраç мар-ши çав. Изамб. Т. Хĕри-праçа шанмалла мар. На девушек нельзя полагаться. N. Хĕри-праç çине ытараймасăр пăхса ан тăр, унăн илемĕ кăмăлна аçтарса ан ятăр.

хĕр-шӳрпи

назв. свадебного кушанья. См. хĕр яшки, хĕр салми. Изамб. Т. Çав хĕр эреххи ĕçнĕ чухне хĕр-шӳрпи пĕçереççĕ. Туй пуçтарăнсан хĕре чĕнсе килеççĕ те, хĕр-шӳрпи пĕçерме тытăнаççĕ (çăмарта шӳрпи, çăмарта яни ача-пача пултăр тенине пĕлтерет).

хĕрĕп

возлюбленный. В Панклеи хĕрĕп — варлă ача. (Сообщ. Н. Р. Романов).

хĕрт

калить. N. Хăпарса тухнă вырăна, хĕртсе сивĕтнĕ еппе шăтарса, çупа сĕрмелле. Орбаш. Мулчине (баню) ĕлĕкхинчен виçĕ хут хытă хĕртĕр (натопите) Орау. Пăшатана хĕртсе тинĕс шывне вĕрилантараймăн. А. Рекеева. Килте ача-пăча чирлесен часах юмăçа каяççĕ; вилнĕ çын тытнă пулĕ, çав аптăратат, тесе, чӳк тăваççĕ, хĕртсе пăрахаççĕ. || Палить (о солнце). ЧП. Хĕртсе хĕвел пăхрĕ те, сăрлă юпа тăрăх сăрă юхрĕ. Ыраш 18. Хĕвелĕ вара, çăвах кăларасшăн пулмалла, хĕртет. Тет. Çула хĕвел хĕртерех парат. Изамб. Т. Сăртсене хĕвел хĕртет. N. Мĕншĕн тесен унти хĕвел вăрахчен хĕрӳ хĕртмест. И. Афанасьев. Эпир вăрмана кайнă чухне питĕ хĕртсе хĕвел пăхатчĕ. Б. Яныши. Çанталăк уярччĕ, хĕвел хĕртсе пăхатчĕ. N. Хĕвел çилсĕр пит хĕртсен, вăйлă (пăрлă) çăмăр (тепĕр куннех) пулать. || Бить, лупить, хлестать. А.-п. й. 83. Сиксе тухаççĕ те, тытăнаççĕ Иванăн ачисене саламатсемпе хĕртмешкĕн. N. Анне мана тытрĕ те, пĕр хурăн хулă хуçса илчĕ те, ну хĕрте пуçларĕ. Етрух. Кил хуçине саламатпа питĕ хĕртсе хăварнă. М. Сунч. Эпĕ уява тухасса тухаттăм та, анчах атте хĕртсе кĕретчĕ (с побоями уводил домой). N. Мĕн тăвĕ мана вăл? — Пĕре хĕртсе илĕ. Что он мне сделает? — Только отлупит, и больше ничего! N. Эс кунтан каймасан, эп сана çак туя пĕтичченех хĕртсе илем (я тебя палкой отлуплю)! Ск. и пред. чув. 75. Çынсем мунча кĕреççĕ, çимĕк курăкĕпеле çан-çурăма хĕртеççĕ. Ягудар. Хĕртсе ярас пулать çырмана. || Переносно — драть. Кан. 1928. Хулара кăраççын çуккипе ялтан пынă усламçăсем хакне хытă хĕртеççĕ. || Крыть, продергивать (кого) в газетах. Слакбаш. || Уписывать. Альш. Çитти сарăлат та, тĕрлĕрен çиме тухат, тет. Акă тетĕшсене май килчĕ, тет, ахаль хĕртеççĕ, тет. См. наччасра. || Об изжоге. Юрк. Пыр хĕртсен çумăр пулат. Календ. 1907. Ывăннă пек туйăнать, ыйхă килет, пыр хĕртсе тăрать, çăтна чух ыратать. || Заставить преть. Сред. Юм. Салат тумалла тырра шӳтерсен, ôрайне сарса шăтараççĕ (кĕççĕлентереççĕ), вара кôпа туса хĕртеççĕ. Якейк. Хветӳт армань çăнăх лайăх тумасть, хĕртсе кăларать.

хĕрт-сорт пăтти

назв. моленья с жертвоприношением. Магн. М. 49. Ст. Шаймурз. Хĕрт-сурт пăтти те (жертву) параттăмăр. КАХ. Кашни çул хĕлле пирĕн хĕрт-сурт пăтти, чӳклеççĕ. Хĕрт-сурта ал ĕçне тума пулăшат, теççĕ. Тата кил-йышне пăхса усрат, теççĕ. С. Тим. Амин, хĕрт-сурт ячĕпе çичĕ тĕслĕ тырă-пулăшăн хĕрт-сурт пăтти çемье хĕрт-чĕпеле (так!) чӳклетпĕр. Турăран ырлăх çиттĕр; этемрен сиплĕх çиттĕр. (Начало моленья „хĕрт-сурту“). НТЧ. Хĕрт-сурт пăттине яланах çĕнĕ тырă-пулăпа чӳкленĕ хыççĕн (= хыççăн) чӳклеççĕ. Ăна чӳклеме виçĕ çатма йăва, тăхăр юсман, пилĕк пашалу тата пĕр хуран пăтă пĕçереççĕ. Çапла калаççĕ: „Эй, хĕрт-сурт, ман йышăма ырлăхне-сывлăхне пар, шăкăлтатса пурăнмалăхне пар, ĕрчемелĕхне пар, тĕпеле кин пар, ялăк патне кĕрӳ пар, ача-пăчаллă, ывăллă-хĕрлĕ ту... пӳрт никĕсне питĕ ту, чӳк, çырлах“... Вара чӳкленĕ пăттипе йăвине, пашалуне пур йышĕпе ларса çиеççĕ. Хурантине чӳклемен пăттине, йăвине, пашалуне ăрасна чашăк çине антарса лартаççĕ. Каç пулсан кăмака умне пĕчĕк сĕтел улăхтарса лартаççĕ, ун çине пăттине...

хĕрхен

жалеть, пожалеть. Ала 92°. Ку тăлăха ама-çори амăшĕ те хĕрхенсе хĕнемен (била без жалости), ашшĕ те: хамăн тăван ывăлах пулать, тесе каламан: мĕн алла кĕнĕ, çавăнпа иле-иле çапнă. А.-.п й. 63. Вăрманти йăвăçсенчен хваттере яма йăлăнса пăхрăм та, вихăшĕ те хĕрхенмерĕç, тет кайăк. Рук. календ. Прокоп. Хăйсенчен хăйсем (себе, для себя и то...) хĕрхенсе пурăнаççĕ. Собр. Хĕрхеннине хĕрлĕ йыт çиет, теççĕ. (Послов.). N. Хĕрхенекене хĕрлĕ хĕр, тет. (Послов.). N. Окçуна ан хĕрхен ачаран. Ачач 46. Хĕрхенес килет ăна манăн, ăслă ача. N. Вотă илме укçана хĕрхенсе полмас.

хĕсеп

время, пора. Пшкрт. Хорачка. См. хисеп. Якейк. Пĕр хĕсепех (все время) макăрать ман Йăван, тепле чарас. N. Тĕттĕм каçсенче пĕр хĕсепех ăшша (çунса) каякан ялсем çутатнă. Якейк. Хĕсеп çитмесĕр Атăл тапранмасгь. Т. VI. 12. Паянтан вата хĕл сивви хĕсепĕ каять, ун чухне те ăшăра пурăнма пар пире. Регули 1175. Çак хĕсепре кил; хĕсепсĕр çоратрĕ. Собр. Çынăн вилме хĕсеп çитсен, каçпала вилет, тет. Бес. чув. 9. Тата унăн чĕринче пĕр лайăх шухăш пулнă, ăна никам та пĕлмен; çав шухăш, Микулай хăй хĕсепĕпе, хăçан та пулсан вырăна килмелле пулнă. Сĕт-к. Хĕсепсĕр пăруланă (выкидыш раньше определенного времени). N. Хĕсепсĕр тунă ача. Б. Олг. Ача çоратат хĕсепсĕр; ĕне пăру туат хĕсепсĕр.

шаймăк

ленивый. Нюш-к. Шаймĕк çын праçникре ĕçлеме пуçлать. (Послов.). Капк. 1929, № З. Вăхăт мар, кахал та... шаймăк. N. Шаймăк = юлхав. Орау. Шаймăк (о мальчике и взрослом). Ib. Шаймăк (так обзывали девочек?). Ib. Ашшĕ: çытарма аку кайтăр, тесен те, çапах, унта ытти ачасампа шаймăка вĕренесшĕн хăех каять. || Насмешник. Орау. Пулать те кам шаймăк ача, пĕр путлĕ сăмахĕ çук, сăмаха ялан лерелле ярса калаçать. Ib. Шаймăк ача тесе çынтан мăшкăласа кулакан, епле те пулсан çынна пĕчĕк сăтăр тăвакан, çынтан вылятса кулакан (любящего насмехаться, трунить, проезжаться) арçын ачана калаççĕ. КС. Шаймăк, шалун. Ib. Мăшкăласа çырать, шаймăк („шельмец“).

шав

подр. шуму. ЧП. Шав-шав (шум воды и пр.). Ib. Шав-шав çăмăр çăват. Ib. Шав-шав вăрман, шав вăрман, шав вăрманра шав икел, татрăм-илтĕм пĕр икел. КВИ. Сĕм-сĕм вăрман, сĕм вăрман, мĕншĕн хытă шав шавлан? Альш. Иртеех те шав-шав, каç та шав-шав, яланах та хамăр тăван патĕнче (шум пира?). Кĕвĕсем. Ĕнтĕ ир те шав-шав, каç та шав-шав, ялан пуян ĕçки — çикинче. Ст. Ганьк. Шав-шав хăмăш, шав хăмăш, çиллĕ кун та шавлатăн, çилсĕр кун та шавлатăн. Ib. Шав-шав халăх, шав халăх, мĕншĕн шавлать çав халăх? Суя çинчен те шавларĕ. Чăнĕпеле шавламан, суя çинчен шавларĕç. (Хĕр йĕрри). Ск. и пред. чув. 8. Вăрçă шав-шав кĕрлет, таврашри çĕр кисренет. Хурамал. Шав туса тăраççĕ (шумят). || Подр. выплескиванию полного ведра. СТИК. Шыва шав! тăкрĕç. || Подр. громкому разговору, смеху. Турх. Хăйсем шав-шав калаçса пĕр-пĕринпе кулаççĕ. ЧС. Çавăнта пăхса тăракан çынсем пурте шав кулса ячĕç. N. Çӳрекелерĕç, çӳрекелерĕç, тутар вăрттăн ура хучĕ те, чăваша ӳкерчĕ. Хай тутарсем савăннипе шав тăва пуçларĕç. || Шум, гул. Сам. 74. Сĕм вăрманăн мăн шавне тăвланмасăр хăварчĕ. Калашник. Ib. Çил-тăвăл шавĕнче канлĕх пур пек, тăвăл вăл ыйтать. N. Пĕр самантра утаман шава чарса шăпланать. Кан. 1929, № 154. Ĕç шавĕ хăлхана çурать (на заводе). Пир. ял 1929, № 49. 26 пуш четвĕрт (из-под водки) урнă халăх шавĕпе янтраса выртаççĕ (во время выпивки). || Шумный. Т. VI, 22. Çеçен хирте çавра кӳл, çавра кӳлте шав хăмăш; шав хăмăш епле шавласа ларать, çавăн пек шавласа тухса кайтăр. (Куç чĕлхи). || Постоянно, всегда, все время, бесперерывно. О сохр. здор. Темĕн пек çăмăл ĕç тунă чухне те пирĕн ӳтрен шавах япаласем тухаççĕ. Ск. и пред. чув. 39. Ĕçсенче вăрçу-ятлаçу шавах хальхи пек ун чухне нумайччĕ-и? Календ. 1910. Пирĕн пурăнăçра пĕр çул та пушă иртмест, шавах епле те пулсан çĕнĕ япала тупаççĕ. О Японии. Çил сасартăк вĕрет те, чечексем çӳлтен йывăçсем çинчен аяла çынсем çине шав тăкăнса анаççĕ. Сред. Юм. Шав çапла — пĕрмай çапла, все время так. Ст. Чек. Шав = тек. Ib. Шав çавна калаçать, постоянно. N. Ырашсем аван пулĕ, шав çумăр çурĕ. Истор. Вăл малтан шав ача чухнехи пек, çарпа, карапсемпе аппаланнă. Сборн. по мед. Урайне, пӳрт пĕренисене, маччине, тĕп-сакайне шав шăлах, çăвах тăрас пулать. Н. Тим. Хĕлле шав пас тытсан, çăвла шав сылăм пулать. Кан. Çав йăлана вăл халĕ те пăрахмасть. Ăна шавах сахал, çитмест. N. Тĕлĕкĕнче те шав ун çинчен тĕлленнĕ вăл. Утăм. Ыранах яла эс каян — чăваш та шав пулмĕ тăлăхра. Собр. Пăр тивнĕ ыраша аксассăн, çичĕ çулччен шав ыраша мĕн те пулин пулать, тет. || Только, исключительно. Юрк. Савса турăм савнă туса шав çичĕ ют çинчен суйласа. Бугульм. Вуникĕ çула çитсен тус турăм шав çичĕ ют çинчен суйласа. Такмак. Тата виççĕмĕш чыса хатĕрленĕ виçĕ çулхи кăрăкки пулнă, виçĕ çулта виççĕ çĕре анман, шав хуралтă тăрринче шулап тăрăх çунатланса вĕçсе çӳренĕ. N. Çул çинче шав чул кăна. || Совершенно, совсем. Турх. Шав тăлăха юлтăм-çке! Пуçа ăçта хурас-ши? Истор. Владимир шав аслăлана пуçланă. ППТ. Кăна та вара пуçлаччен каллех шав тенкĕсем тухаççĕ. (Сĕрен). || Сплошь. N. Вара шав шыран. Юрк. Вĕлли пулчĕ шав карас. СПВВ. Шав вĕрман, сплошь леса. Ib. Шав çапла. || Всё. Утăм № 4. Пире çиме кӳрекен шав (всё) курăнмасть. БАБ. Туртса кăларат (деревья), тет те, шав çырмана тултарат, тет. Базл. Шав = мĕн пурĕ. Ib. Ĕçе шав туса пĕтернĕ. Ib. Хăваран шав тухса кайрĕç (никам та юлмарĕ).

шаклаттар

понуд. ф. от шаклат.; стучать, щелкать. N. Эп она порнепелен сăмсинчен шаклаттартăм. Çутт. 69. Шăлсене шаклаттарса пырать. N. Шаклаттарса илчĕ атти кĕллине. Эльбарус. Патаксемпе шаклаттарса йомана порте харс çапаттăмăр. N. Ху шаклаттарса утнипе сасă ан ту. 93 çул. З5. Лаша чĕрни чула шаклаттарса илет. Ib. 70. Унтан сылтăм аллине тăратса пӳрнисене шаклаттарнă. КС. Пӳрнисене шаклаттарчĕ. Ib. Пӳрнипе сĕтеле шаклаттарчĕ. Ib. Патакпа сĕтеле шаклаттарчĕ (тонкою палкою и пр.). Ib. Çав ача паян кунĕпех мăйăр шаклаттарса çӳрерĕ. Шурăм-п. № 2З. Хăйсем кам миçе хут шаклаттарнине шутлаççĕ. Ib. Кĕртсен (если попадет в кон), хăй шаклаттараканни пулать; кĕртмесен, патак ывăтаканнинчех юлать. || Переносно — пить. Яргуньк. Шаклаттарать анчах. Пьет (водку) стакан за стаканом. N. Шаклаттарса яр, выпять (напр., вина).

шакла

назв. игры в камешки. Шорник., Тюрл. Сред. Юм. Шакла выляс (пилĕк çаврака чулпа утса выляççĕ). || Назв. игры в чиж. Якейк. Пĕр-пĕр çарарах çĕре тваткал карта (кон) çавăраççĕ. Ачасам çав карта хĕрне тăрса туйисене ора пуç çине лартса картаран толалла утаççĕ. Камăн туййи вала кайса ӳкет, çав валтан çапать. Вăл шака карта варне хорать те, туйине шак çине хорса, туйипе шака пĕтĕрсе çапса ярать. Çапла пĕре çапсан ача виççĕ тăвать: туяя шак çине хорать, туяя шак айне чикет, туяпа çапса ярать. Çак ача хыççăн çапмалли шак патне каять те: карти шта? тесе итет.— Ак конта! тесе çапаканĕ туяпа картая кăтартать. Леш шака персе кӳртсен, çапать; кӳртимасан, паçăр çапнă ачиях çапать. Çапла порте вылляса тохиччеи вылляççĕ. Воннăлла, çирĕмле, вăтăрла и т. д. вылляççĕ. Изамб. Т. Шакла выляни. Тайба. Шакла выляс: емиртен тухман, çӳçемире пĕтрĕм, хамшăн тухман. (Игра). Янтик. Шакла выляс, игра в чушки. Николаев. Шакла, игра в козлы.

шакăлтат

стучать, шуметь. КС. Шыв чулсем çинчен шакăлтатса юхса выртать (со стуком, спокойно). Сорм-Вар. Тата пырать-пырать, тет, пынă чухне кашăккисем кăсйинче шакăлтатса пыраççĕ, тет. Урапа шакăлтатса пырать (шăкăл-шакăл туса пырать). Хурамал. Сехет шакăлтатса тăрать (часы стучат). КС. Сĕткенлĕ çăкан пушăчĕ шакăлтатса ӳкет. || Говорить, беседовать. Б. Олг. Тавай шакăлтатăпăр, ворăпăр (будем говорить). Тюрл. Нумай лартăмăр шакăлтатса (сăмахласа). Янш.-Норв. Ача-пачасемпе чипер выляса кулса, шакăлтатса пурăнмалăхне пар. (Из моленья). N. Ачу ӳсет; калаçать, тем шакăлтатса çӳрет. N. Шакăлтатса калаç, говорить мирно и довольно деятельно, не тихо. N. Çынсем ӳсĕрлчĕç те шакăлтатса калаçа пуçларĕç. Альш. Урамсемпе ют ялсем килеççĕ насуссемпе. Елшелсем тытăнчĕç шакăлтатма (галдеть). Хурамал. Шакăлтатса калаçса лараççĕ (нумайăн). || КС. Шакăлтат или шанкăлтат, говорить на непонятном языке (не тихо).

шакăртаттар

понуд. ф, от шакăртат; производить стук, стучать. Выçăхакансем 26. Вĕсем кашăксемпе епле шакăртаттарни хăлхана йĕкĕлтет. Ib. 11. Таканлă атăсемпе шакăртаттарса, пирĕн патра виçĕ салтак-милитсионер кĕчĕ. Çутт. 68. Çул çинче сасартăк урапа шакăртаттарни илтĕнчĕ. Йӳç. такăнт. 19. Куньккипе шакăртаттарса алăк патнелле утать. Орау. Алăка такăш шакăртаттарать. N. Шăтăк умĕнче ун чухне те çак çăл шакăртаттарса тăп тăррăн юхса выртатчĕ. Ib. Лаша пăхсене кил-картинче кĕреплепеле шакăртаттарса пуçтарнă пек. N. Вара эпир урапа çине лартăмăр та, киле шакăртаттарса таврăнтăмăр хĕрсĕрех. Сред. Юм. Шакăртаттараканни тесе ял хоралçисен шакăртаттарса çӳрекеннине калаççĕ. Орау. Шакăртаттарать (стучит, караульщик). БАБ. Алăкĕсене пырса шакăртаттаратчĕç, тет (стучали палками или задвижками). КÇ. Эпĕ патакпа ракатка (изгородь) патаккисене тăршшипех шакăртаттарса тухрĕм. Чебокс. Атьĕр чарапа хупласа çиелтен шакăртаттарар, терĕç (мертвого петуха). N. Качака урайне шакăртаттарчĕ (унăн пăхĕ шакăртатса ӳкет). || Орау. Кĕçĕр çанталăкки шакăртаттарса (крепко) шăнтса лартнă. || Орау. Салтак ачисене кăçал шакăртаттарчĕç анчах (перебрали всех), пирĕн ялтанах вунсакăр ача карĕ, пĕр пăсăк ача тухмарĕ — йĕркипе илсе пычĕç. || Переносно — говорить, беседовать. Орау. Пăх-халь, вырăспа чăвашла шакăртаттарса калаçса ларать. Ib. Икĕ карчăк пĕр чашăк сăра лартнă та икĕшин хушшине, шакăртаттарса калаçса лараççĕ.

шакла пуç

остриженная голова. Сред. Юм. Шакла пуç, называют людей, коротко остриженных. Янтик. Эй, шакла пуç! Кăçта каян? Хурамал. Çӳçе тап-такăр çаратса ярсан, шакла пуç теççĕ. Образцы 109. Шакла пуçлă ача. Хорачка. Шакла пуç, плешивый.

шалтан

изнутри. Зап. ВНО. Шалтан тăваттăн, тултан саккăрăн. (Пӳрт). ГТТ. Ача хыçĕ (вырăнĕ) час анмарĕ, шалтан çĕре пуçланă. Альш. Арчана шалтан питĕрмелли тунă (с внутренним замком).

шалаш

(шал+аш) внутренность, внутренняя сторона. Срв. тулаш, малаш. Ашай. И, милай Аттай яль; тулашĕпе тул акнă, шалашĕпе сар ача. Г. А. Отрыв. Тулашĕ нимĕр, шалашĕ тимĕр. (Çĕмĕрт çырли). Актай. Тулаш нимĕр, шалаш тимĕр. (Загадка). Собр. Тулашĕ хĕрлĕ, шалашĕ шурă. (Хăла çырли). ПТТ. Çăпатасене хапха шалашне хураттăм.

шалкă

жалко. Синьял. Хĕрпе ача хушшинче пулштав эрек ни шалкĕ. N. Шалкă-çке, жалко право. Пазух. 111. Сарă та вăрăм варличчĕ, атя пухха, терĕм те, пурçăн тутăр çук, терĕ. Эппин юлах, терĕм те, хура кушшулпах ларса юлчĕ; ах, Макар, шалкă-çке, шалкă та пулин, такуйски, пурçăн тутăр ме илмен?

шанкарт

то же, что шанкăрт. СТИК. Пĕр çын тимĕрпе витнĕ çурт тăрринче шанкарт-шанкарт тутарса çӳрет. Ib. Ача сак çинчен шанкарт йăванса карĕ. Ib. Вут сыппине тăратса лартнă çĕртен шанкарт йăвантарса ячĕç. Ib. Шанкарт выражает звук, когда предмет свалится и произведет смешанный звук. Если предмет плашмя, будет не шанкарт, а шап или лап, звук чистый, не смешанный.

шанкă

лутошка, липа, с которой снята кора, содрано лыко. Хурамал, Мурат, Орау. Шанкă, голая, ободранная липовая лутошка. Ib. Пушăт йăвăççинчен пушăтне сӳсе илсен, шанки анчах тăрса юлать, çавна шанкă патакки теççĕ. Абыз. Çăка кутне çул турăм, шанкишăн мар, пушăчшĕн. Шихаз. Унтан вара пĕр çара шанкă çине, лаша çине утланатăп тесе, утланчĕ. || Древесина дерева. Юмансар. Шанкă, липовое бревно, срубленное летом. Их собирают в одно место осенью во время дождя. КС. Шанки курăнсах тăрать. || Сушняк, усохшие сучья, ветви, сухой хворост. Шашкар. Шанкă, сухие сучья, а çапă — могут быть и свежие сучья. Пшкрт. Шанкă, сухой орешник. СПВВ. ТА. Шанкă = шĕшкĕ вутти. М. Етмен. Шанкă, вообще сухой хворост, может быть и без сучьев. Хора-к. Икĕ пуслăх вăрманĕ çук, пĕр çĕклемлĕх шанки çук. Ст. Чек. Тип шанкă пуçтар, собирать валежник. А.-п. й. З0. Кусем типĕ шанкăсем пухса килчĕç те вут хума шутлаççĕ. Панклеи. Эс конта серте тат, эп шанкă хоçма каям аяккарах. Яргуньк. Хай ача пынă чухне пĕр шанкă тĕми курса чĕртсе ячĕ, тет, хăй хупарса тăчĕ, тет. N. Вара касак ачасенчен ыйтать: сирĕн хăнкăла йĕнни пур-и? тет. Ачасем пурте шанкăран хăнкăла йĕнни туса пыраççĕ çав пӳрте. (Сĕрен). Икково. Пӳрт хыçĕнче хăрăк шанкă çакăнса тăрать. (Çит тони).

шанчăк

надежда, опора. Пирĕн шанчăк теççĕ, теприсем — шанăç. БАБ. Хура халăхăн мĕн пур шанчăкĕ те пĕр тырă çинче анчах пулнă. N. Кам та кам ăслăлăх çине шанчăкне хурать. Ст. Шаймурз. Хура сăран алсан çакки çук, савса туман тусра шанчăк çук. || Доверие. КС. Унăн шанчăкĕ çук. Ему веры нет, на него нельзя полагаться. N. Шанчăк ил. N. Çыншăн вăйăнтан ытлашшине шанчăка ан кĕр. Микушк. Ача нумайччен пурăнса шанчăка тухрĕ, тет. N. Шанчăк çухатасран хăратăп. N. Кам хăйне шаннă шанчăка пĕрре вĕçерет, ăна нихăçан та шанăç пулас çук вара. Юрк. Ирхи куна каçчен çӳрĕттем, пирĕн килте тата шанчăк çук.

шанчăклă

надежный; надежно, твердо, крепко. Ст. Чек. Сĕт-к. Шанчăклă çын, надежный человек. Ib. Шанчăклă тус, надежный друг. Ала 14. Эсĕ, çамрăк хуçа, арăмна шантăн та, саншăн пулсассăн шанчăклă пулмарĕ, маншăн анчах санăн ырă арăму шанчăклă пулчĕ, тенĕ. А.-п. й. 64. Хыр ăна сивĕ çилсенчен хăйĕн шанчăклă турачĕсемпе сыхласа усрама тытăнать. ГФФ. Тимĕр тойи, кокăр тойи тохса çӳреме шанчăклă. Железная кривая тросточка надежна в дороге. Якейк. Вĕрене туя коккăр туя шу орлă каçма шанчаклă; пичи патне килнĕ чох ĕçме-çима шанчăклă. Сĕт-к. Тимĕр туя кокрашки туялама шанчăклă; тантăш çони хора çони ларса чопма шанчăклă. О сохр. здор. Капла качча кайни аван: вĕсем хăйсем ӳссе çитеççĕ те, ача-пăча ӳстерме шанчăклă пулаççĕ вара. В. С. Разум. КЧП. Ялта савни, ай, пулсассăн, улаха тухма шанчăклă.

шари

подр. сильному крику или визгу испуганного. Шорк. Ача йытăран хăрарĕ те, шари! кăçкăрса ячĕ. Ребенок испугался собаки и закричал. Сред. Юм. Пĕчик ачасĕм шари çохăрса яраççĕ. КС. Ачана хурт сăххăрĕ те, шариях çухăрса ячĕ (визг). Юрк. Çав вăхăтра пирĕн урапа хыçне пырса тăнă çын, чыкан майри, шари! кăшкăрса ячĕ те, пĕр енелле çĕлен пек ыткăнса карĕ. КАЯ. Акка хăранипе шари!.. шари!.. шари!.. макăрма пуçларĕ. Кратк. разск. 29. Вĕсем ăна курсассăн, шари! кăшкăрса йĕрсе янă. Собр. Çав вăхăтра вăрманта пĕр арçури шари кашкăрса ячĕ, тет.

шарки

сл, неизв. знач. в заумной песне. Собр. Шарки, шарки, шарки каси молоты, молот чĕрес кĕлетки, çил ути, çилĕм чĕчи йăлтăрки, валь-валь варти хулли, çĕмĕрти хулли, чипер Якку сар ача..

шарт та март

встреч. в следующем выражении: Сред. Юм. Ко ача-пчана: пĕчик лаша илсе пар, тесе, шарт та март тунă (одолел совсем) паян.

шат

подр. удару, напр., грома. ЧС. Аслати хăрушă шат! туса çапрĕ. Торваш. Аслати шăтăр-çатăр шат! тутарчĕ. Сред. Юм. Пăшал пистонĕ, авăрламан чохне персе пăхсан, шат! тăвать. Альш. Аллинчи чăпăрккине шат! тутарать (глуше, чем шарт). Сенг. Лашана шат! çапрăм. Якейк. Йоман йĕкелли шат! туса ӳкрĕ. Çĕнтерчĕ. 56. Алăка шат! хупса кĕрсе каять. Ачач. 43. Атă кĕллисене пĕтĕм вăйĕпе шат-шат! шатлаттарса утса çӳрет. Шурăм-п. № 14. Кăмакана шат, шат тутараççĕ (лучиной). Ib. № 16. Манăн нумай пурăнмалла-ха, тесе, аллисене шат-шат-шат çапса сиккелесе чупрĕ. Сред. Юм. Пӳрнесĕне пĕрерĕн тортсан, шат, шат тăваççĕ. Альш. Шат-шат-шат (париться в бане). || С усилительной частицей ах — все, всё. Сунт. Çын çине çын... Те вут тухнă тем?!... Шатах таçта васкаççĕ. Один за другим... Пожар, что ли это?!... Все куда-то спешат. Актай. Атти пусми шур пусма, шатах килеççĕ шупăрпа, эпĕ анчах кипкепе. Тиханьк. Шатах пĕтрĕ. Все исчезло, вышло. Регули. 139. Вăл попленине пире шатах каласа кăтартрĕç. Яргуньк. Шатах халтан карăм. Ib. Шатах ăйхăларăм. || Все. Панклеи. „Кам та полсан корман-и есреле? — теççĕ. Шат: „Корман“,— теççĕ. || Совершенно. Собр. Лашусем те пултăр, ай, шат турри, хӳрипелен çилхи тан пултăр. || Всякий. Сунт. Кĕрлет, шатах темĕн кĕвĕлет. Шатах пурăнăç çунатти çине хăйне май ларса вĕçме пикенет. Все ревет (шумит), все что-то напевает. Всякий норовит полететь, усевшись по своему на крыльях жизни. || Очень, совсем, совершенно. Чăв. й. пур. 14°. Унтан вара Клинкух шат тĕлĕннĕ. СТИК. Шат аптратрĕ ĕнтĕ ку ача. (Говорит мать, когда ребеиок плачет и просит что-нибудь, а матери некогда заниматься им). Альш. Пирĕн чăваш утнă-ларнă чухне ури-аллине шат пуçтарса ларат. А. Турх. Шат пулас.

шатăрт

подр. треску при ломке сухого дерева. Сред. Юм. Хуçăлнă чôх тĕнĕл шатăрт! тăвать. Ib. Тĕнĕл шатăрт тăватчĕ. Изамб. Т. Тиевлĕ урапан тĕнĕлĕ шатăрт туса хуçăлать. Альш. Ача урапи тĕнĕлĕ шатăрт! хуçăлчĕ. Сред. Юм. Пĕрене хайăрнă чôхне хӳсек шатăрт! турĕ, те хуçăлма пуçларĕ тем. Капк. Шатăрт! турĕ те темĕн, Атăл пăрĕ икке çурăлчĕ-тăчĕ. Абыз. Кантăр вăри чикем-ши те, шатăрт-шатăрт теминччĕ, унтан намăс пулминччĕ. СТИК. Шатăрт, то же, что и „шатарт“, но звук более слабый, чем „шатарт“. || КС. Шатăртах.

шел

жаль, жалко. Изамб. Т. Чăнах-и? Шел мĕскĕне. СТИК. Шел шеремете, тĕсĕ мĕскĕне! Жалко его, так и надо ему. (Говорят плаксе). Епле шел пулас çук. ЧС. Ун çине пăхма та шелччĕ (жалко). N. Хĕр-ипăраç — шел ача, пĕр кайсассăн килме халĕ çук. Ст. Шаймурз. Савни савнине илет, пирĕн савни шел юлать. Ib. Икĕ савнă тусăм тан ӳсет, пĕрнеех те кайсан пĕри шел юлать. Янтик. Б. Пирĕн хыçра кӳл кăна, хур-кăвакал хăй кăна, кăвакал-хурĕ юлчĕ, пирĕн савни шел юлчĕ. Образцы 54. Çыхма пурçăн явлăксем шелтерех, пăхсан атте-анне тата шел пек. Пазух. ЗЗ. Сарă кăна утçăм, сар çилхеçĕм, ылттăн ука шел мар та çитлеме. Ай-хай, тăванăмсем, ай чунăмсем, сирĕн пек ыр çынсем те умĕнче чĕлхе-çăвар шел мар та юрлама. Юрк. Çухалин, тепĕр енчен, темĕн питех шелех мар-халĕ. Чăв. й. пур. 18°. Ăна пыл шел пулман, ăлава каясси хĕн пулнă. Ал. цв. 11. Пуян, чаплă, пурне те пултаракан хуçана шел мар-тăр-ха ку, тесе, татса илтĕм ăна. Ау 251°. Чӳречĕрсем çинче икĕ кĕмĕл çĕрĕ, пĕрне илсен пĕри шел юлать.

шепĕн

то же, что шеп. N. Çак ача кайăка вăрлам-ха, тесе, шухăшласа тăнă шепĕнех шăнкăрча илет те перет чикет кăсйине.

Шеремет

яз. имя. Рысайк. || В. Олг. Шеремет — осалăн акăшĕ. || Нарицательно —жалкий, бедный, бедненький, достойный сожалення, бедняжка. Стюх. Шеремет, бедняга, горемыка. Сред. Юм. Шеремет, начар çынна хĕрхенсе калакан сăмах. СПВВ. ИА. Çынна хĕрхеннĕ чух шеремет теççĕ. СПВВ. ФВ. Шеремет = мĕскĕн. СПВВ. ФН. Шеремет — апăрша. Зап. ВНО. Эх, шеремет, шеремет! епле пурăнатăн-ха эсĕ? Ib. Эх, шеремет, юлашки ануна та сутса ятăн-çке! Пшкрт. Эй, шеремет, чут вилесрен порăнат. Тюрл. Э, шеремет, асапланать, шеремет! Аттик. Халĕ вăл, шеремет, тен леш тĕнчере çын çăмне çыпçаймасть пулĕ, ни кунта пĕччен çӳрет пулĕ. Пумелкке туса ăна ырă вилĕсем хушшине кӳртер, тет. Изванк. Çынсем çул хĕррипе иртсе кайнă чух кураççĕ те (т. е. видят колдовством испорченный хлеб); эй, ку çынна, шеремете, пĕтерсе хунăç, теççĕ. (Из сказки). || Кан. Чĕлхисем çĕтрĕç вĕт шеремет пуçлăхĕсен! Пир. ял. Çӳрерĕç шеремет лавçисем вăрман тăрăх пилĕк таран юр ăшшĕн ашса. Елкер. Шеремет пуçсем пĕтнĕ ахалех. И. Тукт. Ав çав сăлтавпала пăшал лушипе пуçне çапса ватнă шеремете. || Употребляется в качестве вводного слова. Пазух. 109. Уй варринчи ватă çăки, апи тесе чĕнтĕм те, килех, ывăлăм, ай, темерĕ; ай, шеремет, яш ĕмĕр! N. Эх, шеремет, яш ĕмĕрĕ! Кăна пĕлнĕ полсан, çут çанталăк та корас мар-мĕн. Якейк. Ан, шеремет, яш ĕмĕр, çитнĕ çитмен иртсе кар. Зап. ВНО. Ох, шеремет, яш ĕмĕр, иртсе кайрĕ-мĕн тăвас! Сĕт-к. Ай, шеремет, ĕмĕрĕ карĕ. В. Олг. Эх, шеремет, она та исе килмерĕн-ĕç! Ib. Эх, шеремет, она та исе каймарăн-ĕç! НР. Пĕлтĕр хуçнă çăпатине, тор-тор! кăçал туса пĕтертĕм, шеремет! Тата мана кахал тиç, тор-тор! Ма шотласа калаç-ши, шеремет. Лапоть, начатый в прошлом году, в этом году доплел я. А еще меня называют лентяем! За что же так называют? N. Эх, шеремет. Хĕр тантăшсен! Лепле порнатăр-ши, пĕре корасчĕ. || N. Шеремет ачи. Ала 93. Ку мĕскĕн ача, шеремет, ăна-кăна нимĕн те пĕлмен, ашшĕ мĕн каланă, çапла тунă. N. Ай, шеремет этем ĕ! Хорачка. Е, çыньă та лайăх, шеремет: ĕçтерчĕ, çитерчĕ. Орау. Эй, шеремет çынни, мĕн хурлăх курать çав ĕç вăхăтĕнче! (как мучается). Пшкрт. Эй, шеремет çынĕ (хвалят). Ib. Эй шеремет порнăçĕ! Вот хорошая жизнь! Ир. сывл. 35. Илемлĕрен илемлĕ шереметĕн сăввисем. Кан. Ашшĕ, шеремечĕ, темĕн чухлĕ вăйлă усламăç пулсан та, Сĕнтĕрвăрринчех тăрса юлчĕ.

шыв

(шыв), вода. НР. Атăл шывне ăсмашкăн çутă витре кирлĕ мар. Чтобы зачерпнуть волжскую воду, светлого ведра не нужно. Хурамал. Шыва ярсан, кĕмĕл ирĕлмĕ. Если пустить в воду серебро, не растворится. Ib. Шанкарчă чĕппи шыв ĕçнĕ чух хура пуллăн мĕн ĕç пур. Когда молодой скворец пьет воду, какое до этого дело рыбе? Шурăм-п. Урапа çине шыв пички лартса чуптарать. О сохр. здор. 68. Шыв тĕрлĕ пулать вăл. Ib. 71. Шыва таса тăратас пулсассăн, унта тислĕк, çӳпĕ-çапă, вилĕсем такасран чарас пулать. Ib. 69. Шывран тислĕк шăрши, кӳкĕрт шăрши, çĕрнĕ шăршă кĕрет пулсан, вăл шыв аван мар пулать. Чутеево. Шыв чечеке ларнă. Орау. Шывне виçĕ хутчен те улаштарса чӳхерĕм-çке, çапах та тасалман. Альш. Шыв çинче пĕлĕт курăнат (отражение неба). ГФФ. Калтăр-кăлтăр кăвакарчăнне, кăвакарчăнне, вăл шыв çине лармасăр, лармасăр, эпĕр çона çинчен анас çок. Пока голубь-воркун не сядет на воду, мы с саней не слезем. Трхбл. Чей куркинчи шыв çине виçĕ кашăк эрек ятăм. N. Пилĕк таран шыв çине пултăмăр. N. Пура çине шыв каять. КС. Унтан аялаллине шыв илет. То, что лежит пониже его, заливается водой. Капк. Юр ирĕлнипе кӳлленчĕк пулнă. Кĕрсе кайсан калушна шыв илĕ. А.-п. й. 74. Вершник çине улăхма тăрсанах, Ваçлей такăнчĕ-ӳкрĕ те, салатне веçех шыва тăкса ячĕ. Когда он ступил на плотину, споткнулся и упал. Пуловка с солодом покатилась в воду. Ib. 74. Ваçлей нимĕн тума аптранипе пĕр патак илчĕ те шыва пăтратма пуçларĕ. Василий не знал, что ему делать. Затем взял палку и стал помешивать воду с солодом. Ib. 74. Аха, шыв сăра пекех пулчĕ иккен-ха. Ого, вода густеет, как пиво. Сред. Юм. Шывва чăм, нырни в воду. Ib. Шыв ĕçе-тăркача ман паян саççим хырăм кӳпсе кайрĕ. Орау. Ĕçес килсех ĕçетни эс вăл шыва? Сред. Юм. Шывву полин ĕç ху çав таса марскере. Орау. Шыва выç-варла ĕçсен, чĕрене çиять. ТХКА 108. Шыв ĕçсен, йысна шыв хĕрне чăркуçланса ларчĕ те, курăк татса илсе: эпĕр ĕçмен, вырăспа майра ĕçнĕ, тесе, шыва пĕр курăк пăрахрĕ. Альш. Шыв уланă — çын шыва кайса вилессе, çын чĕрене илессе. ГТТ. Шыв чакнă, шыв ӳснĕ, шыв тапраннă, теççĕ. КВИ. Пирĕн çырман шывĕ чакнă. Орау. Çул айяккисене шыв туха пуçланă. Ib. Çул аяккисенче шыв кӳленсе тăра пуçларĕ. N. Иртнĕ çул çуркунне Атăла шыв питĕ тулчĕ. Хурамал. Кăçал çурхи шыв пит шеп юхрĕ. ГФФ. Çорхи те шывпа йохса та кайнă полсассăн... Кабы я уплыл с вешней водой. Хурамал. Сиксе-сиксе шыв юхсан, çыранĕсем епле тусет-ши? Когда волнуясь течет вода, как это только выносят ее берега! Тайба-Т. Шыв çисе пынипе çĕр ишĕлсе аннă та, юпи вара шыв айне пулнă. Когда берег от размывания водой обрушился, то столб очутился под водой. Абыз. Сарай айăнь шыв юхать. Под сараем протекает вода. Ст. Чек. Шывĕ юха пырат, пăрĕ шăна пырат. (Пир тĕртни). N. Шыв пит вăйлă карĕ. N. Çуркунне шыв кайсан... Красн. Горка. Пĕчикçĕ ачасем тимĕр кĕреçемпеле шывсене (воду в разных местах) пĕвесе çӳреççĕ. N. Шыв иртсен... Альш. Этремел хушшинче çуркунне пĕтĕмпе шыв юхать. Шыв, иртсе кайсан, унта питĕ аван курăк персе тухать. N. Кайран, шывсем юхса пĕтсен, пĕтĕм уйсам, çарансем, вăрмансам симĕсленме пуçлаççĕ. Ау 389°. Шыв ӳкмесĕр çырне ан хыпала. N. Шыв йăрлатса юхать, тонкою струей. ГФФ. Шăнкăр-шăнкăр шыв йохать хомăшпа хăях хошшипе. Вода бежит и журчит меж осоки и камыша. Юрк. Анатра арман авăрат, шыв сассипе чулĕ çаврăнат. Собр. Çын вилли вăл пит шывшăн çунать (жаждет), тет. Ала 14°. Тепĕр кайăкĕ калать: эпĕ те çавă патша çинчех шывсăр типĕтсе усратăп, тет. Кн. для чт. I, 15. Шывсем типнипе çынсем шывсăр виле пуçланă. Букв. 1886. Вара шыв шыран. Юрк. Ирĕксĕр çын пуссине шывшăн çӳрес пулат. Макка 30°. Арма (= арăма) шыва кăларнă. Жену за водой послал. Артюшк. Çав шыв хĕррине пĕр хĕр шыв илме аннă. N. Мăшăрпа шыва антăм та, хăрахпа ăсса хăпартăм — çурри тесе ан калăр. Хурамал. Çинче пилĕк йилене тăхăнсассăн, кĕвентелесе шыва каяс çук. Если надевешь бешмет с тонкою талией, то не пойдешь с коромыслом за водой. Ромс. 29. Амăшĕ шыв патне тухса кайнă. Ib. Шыв панчен килсен, люшкисене йăпăр-япăр уçса пăрахнă. Кан. Икĕ хĕрарăм тĕл пулчĕç. Пĕри шыв кӳме каять, тепĕри шыв кӳрсе тавăрăнать. Н. Седяк. Кĕлетрен тухсан, çĕнĕ çынна яшка пĕçерттереççĕ, шыва яраççĕ (за водой). Ала 67. Тата çĕнĕ çыннăн упăшки хапха умне тухса тăрать шывран таврăннă çĕре. N. Шывран килтĕм. Ходил за водой. Изамб. Т. Лаша урине шыв ансан, лашана шывра тăратаççĕ. Сред. Юм. Лаша ôрине шыв аннă (опоили). Ib. Лашава шыв антарнă (опоили). Ib. Лашана шыв лектернĕ (опоили). Ау 8°. Лаша калать: çĕртен каяр-и, çӳлтен каяр-и, шывран каяс-и, тесе каларĕ, тет. Трхбл. Ку чечексене шыва лартас пулать. Ib. Чечексем шывра пĕр эрне ларса та шанман. Орау. Пирĕн сӳс-кантăр шыврах выртать-ха кăçал халчченех. Кан. Ытла та ӳсĕмсĕр ĕç вĕт вăл: кантăр пусине тат, типĕтсе çап, шыва хут. Янш.-Норв. Çын шывра ишнĕ чухне аллисемпе яра-яра ишет (перебирает). N. Вакран шыва янă. N. Утăсем, пĕтĕм тырă пулă — пурте шыв айне юлса çĕрсе пĕтнĕ. N. Кимĕ туса шыва янă (пустили в воду). Зап. ВНО. Шыва ярсан путмĕ, çĕре хурсан курăнмĕ. (çу). Ib. Шыва ярсан путмĕ, çĕре хурсан çĕрмĕ. (Кăмрăк). Т. Григорьева. Шывăн турат çук, вутăн алли çук, теççĕ. N. Шывран таса пулма çӳретĕн. Нюш-к. Шыва хирĕç çил вĕрсен, çăмăр пулать, теççĕ. С. Тим. Шур Атăлта пулă ишет-çке, çунаттине шыва хумасăр. N. Эпĕ çитнĕ çĕре теплушкана (помещение для сторожей при пожарной машине) шыв тунă: шăпăр-шапăр тăвать (течение струи) шалта çĕр урайĕнче. Орау. Тăнсам! пĕтĕм пӳрте шыва янă! Болваны! всю избу залили водой (дети). N. Нассус пырши шăтсан, шăтăкран шыв шаркаса чуптарат. Кĕпçене çĕре пăрахсассăн, шыв шарлатса чупат. Сред. Юм. Пĕчик çӳхе чôла шыв çинелле вирлĕ аялтан утса ярсан, çав чôл чалт! чалт! тутарса шыв ĕçсе каять. КС. Шывпа пĕрĕхтереççĕ (прыскание). Никитин. Хурсем каçпа ларакан вырăна тараса чакалас пулать; унта шыв час тухать. Хурсем шыв пур вырăна анчах çĕр каçма лараççĕ. || СТИК. Айлăм çĕрти купăстана шыв сапма юрамаст — шыва ларат. Купаста шыва ларсан, вăл начарланса юлат. Шыва ларнă çаранти курăк та сайраланса юлат. Магн. М. 59. Шыва лар. || Альш. Сăмаха шыв пек юхтарат. Ст. Яха-к. Çак кĕлле ăстарик шыв епле юхать (плавно), çавăн пек пĕр такăнмасăр хăвăрт каласа тухать. ТХКА 13. Пирĕн Ваçук кĕнекесене шыв пек юхтарса вулать, картинсем тума вĕренсе кайнă. N. Утни-юртни сисĕнмест, шыв пек юхать, çил пек вĕçет (урхамах). Чăв. й. пур. 10°. Çапла тусан вара лашисем шыв пек кайнă. Сред. Юм. Посса кайса пăхса çӳрерĕм те эп, ôрпасĕм шыв пик йôхса лараççĕ вит (хороший урожай). Альш. Ачанăн варвиттне кайнă, шыв пек юхтарат. || N. Ăна пĕр кашăк шывпа ĕçсе ярăн (говорят про красивую девицу). || Кан. Пĕр 10 пин тенкĕ шывпа юхрĕ. Шурăм-п. Çулла хăйă хăшĕ пĕртте çутмаççĕ: укçана шыва пăрахмастпăр, теççĕ. Ib. Вĕсем ĕмĕрне те хăйсен юлташне шыва пăрахса хăварас çук (не оставляют без помощи). Орау. Çын хăйне хăй шыва пăрахмасть (не топит сам себя). Капк. Хамăр хурăнташа шыва ярас çук вĕт, терĕм (не выдам, не предам). || Букв. 1908. Маруçăн улма çиесси килнипе çăварĕнчен шыв килнĕ. Сред. Юм. Çинине корсан, çăвартан шыв килет. || Чăв. й. пур. 5. Хăйĕн сăмсинчен тапак туртнипе сап-сарă шыв юхса çӳрет. || Буин. Шывпа пĕрлех килчĕ. Ребенок вышел из утробы матери вместе с водами. N. Малтан шыв кайрĕ (перед родами), ача типпе юлчĕ. Ача умĕ килчĕ, ачи çуралчĕ. || Сок. Шурăм-п. Карта патĕнче хурăнсем те пур. Çуркунне вĕсен шывне ĕçме юрать. || Сыворотка. Изамб. Т. || Пот. Альш. Икĕех те шурă та халь ут юртат, тилкеписем тăрăх та шыв юхат. Ала 63°. И, хир-хир урлă килтĕмĕр, çĕлен пек ута шыв турăмăр. N. Лашисем пĕтĕмпе шыва ӳкеççĕ, ачисем çапах çӳреççĕ. Мусир. Хура шатра Иваншăн хура шыва ӳкрĕмĕр (сильно вспотели). N. Тарласа шыва ӳкнĕ. || Слезы. Альш. Çакăях та тăвансем асма (= асăма) килсен, икĕ хура куçăмран шыв юхат. Собр. Куçран куçа пăхсассăн, икĕ куçран шыв килет. || Дождь. N. Шăнкăр-шăнкăр шыв çăват, чӳрече витĕр курăнать. (Хĕр йĕри). || Река. ГФФ. Кăвакал ишет шыв тăрăх. Утка плывет по реке. Хурамал. Хурĕ каланă: „Ну эпĕ çурт лартап-и? Эпĕ аслă шывра та хĕл каçăп“,— тенĕ. Ib. Аслă шыва кĕтĕм ăшăк тесе, ĕнчĕ куçлă çĕрĕ пур тесе; ĕнчĕ куçлă çĕрĕ шыв çути, эпир атте-аннен куç çути. Вошел я в большую реку, думал, что мелко, думаль что есть там перстень с жемчужным камешком. Перстень с жемчужным камешком — свет реки, и мы у отца и матери — свет очей. ЧП. Пирĕн пӳрт аяккипе мăн шыв юхат. Тораево. Ĕçтерсе ӳсĕртсе пичĕкешне хупса икĕ пуçне питĕрсе мăн шыва кайса ячĕç, тет. Янорс. Вара эпир Атăл хĕрне çитрĕмĕр, кунта эп Атăл шывне куртăм. Хурамал. Ăлăхрăмах çӳлĕ тусем çине, антăм-ĕçке Самар шывĕ çине. Поднялся я на высокие горы и спустился на реку Самарку. Альш. Самар шывĕ юхат вирелле, сар хăмăшсем тайлаççĕ шывалла. Эпир çур. çĕршыв. 24. Шăматран иртсессĕн çул Вылă шывĕ урлă каçать те, уй тӳпинелле каять. Сюгал-Яуш. Пĕр çын шывра луткăпа пулă тытса çӳрет, тет. N. Вăл шыва пĕрте шăнма памаççĕ, мĕншĕн тесен вăл кермансене килме питĕ чарса тăрать, вăл шыва пĕрмаях тупăпа персе ватса тăраççĕ. Çулла çав шыв патне çитеччен пĕрмаях çĕмĕрсе килчĕ. Баран. 119. Çăва тухсан, пысăк шывсемех ăшăкланса юлаççĕ. С. Айб. Шыв урлă каçаракан сан патна пырса шыв урлă каçарнăшăн санăн аллуна ыйтĕ. Альш. Пилĕк пĕрчĕ хăмăшпа çул килтĕм, виçĕ пĕрчĕ хăмăшпа шыв каçрăм, каçсан та урам йĕпенет, каçмасан тăванăм ӳпкелет. N. Хура шывсем юхат вирелле. || Назв. божества. N. Вăл мĕн калать хăй патне пыракансене: эсĕ çава çырмари шывпа питне çунă та, çанти шыв тытнă, тет. Бгтр. Кĕрĕк ăçта çул çинче шыв ĕçсессĕн, çав шыв ан тыттăр, тесе: эпĕ ĕçмен, пĕр вырăспа пĕр майра ĕçнĕ, тесе, шыв çине кирек мĕн сапса хăварнă. N. Тата шыва çав хурантанах чӳклеççĕ. С. Алг. Шыва мимĕр (толокно).

шывлан

стать водянистым, намокнуть, взмокнуть, замочиться; сыреть, отсыреть; прослезиться (о глазах). Альш. Аранçĕ çумăр çусассăн каят вара пĕтĕм çерем шывланса. Бгтр. Тăвар шывлансан, çăмăр полать. Микушк. Сарă хăмăшсем шывлансассăн, çуркунне пулнине çавăнтан пĕлĕн. Тăван куç хупаххи шывлансассăн, тăван уйрăлнине çавăнтан пĕлĕн. Букв. 1904. Халĕ те çав сăмахсене асăнсан куçăмсем шывланаççĕ. Н. Седяк. Пĕчĕкçеççĕ пуçăр, хура куçăр, халь шывланма тăрать эп кайсан. Н. Карм. Сирĕн куçăрсемех йĕпкĕн хура, шывланĕ халĕ, тăван, эп кайсан. ТХКА 5. Малтан куç шывланса çӳрерĕ ман: вара чикекен пулчĕ; куç-тĕк таттартăм. N. Хăшин куçĕсем куççулĕ юхнипе яланах шывланса çӳреççĕ. О сохр. здор. Ача хĕрлĕ шатрапа чирлесессĕн, унăн куçĕсем хĕрелсе, шывланса каяççĕ. N. Унăн йăваш куçĕнче тек шывланать куç-харши. N. Кĕсен шывланса ларнă. СПВВ. Т. Шатра чирлĕ çыннăн ӳтне-тирне пĕтĕмпех хупласа сырса илет те, вара шатра хупписем шывланса, пĕвĕрленсе, тула-тула лараççĕ.

шывак

(шывак), водянистый (о картофеле). Городище Б. Шывак çăрăмми, водянистый картофель. Противоположное понятие — кĕрпеклĕ. Ст. Чек. Çĕрулми шывак. Орау. Кăçал хăяр шывак. Ib. Шывак тутлă, с водянистым привкусом (напр., молоко с водой). Сред. Юм. Çамрăк паранк шывак полать (без вкуса). Ib. Яшка сахал вĕренĕ полас, пит шывак. Собр. Серти-серти сап-сарă, анчах яшки шывакрах. Тайба-Т. Улăх серти сар серте, анчах яшки шывакрах. || К.-Кушки. Вăл ача шывакрах. Тот парень худощав, бледен (жидковат).

шик

подр. короткому свисту. ЧП. Шик шăхăртăм (короткий свист). А.-п. й. 70. Пӳрнеске хăвăрт кăна кашкăр хăлхи ăшне кĕрсе ларать те, шик! шăхăрать. Зап. ВНО. Шик шăхăрса сисмесен, кăчăк туртса килмесен. (Поговорка). Карсун. Шик шăхăртăм, аннеçĕм, эс илтмерĕн; кăчăк туртрăм, аннеçĕм, эс курмарăн. || Орбаш. Шик, шик, шик ача, сорхи шыльăм шик ача. (Детск. п.).

шилĕк йыхăрни

шилĕк йăхăрни, оповещение о свадьбе. Ст. Чек. Туй тытăнасси ыран тенĕ чухне юналăкпа пĕр арçын ачана кĕрӳлле тумлантарса шилĕк йыхăрма кăлараççĕ. Шилĕк йыхăракан калат: „Ыран Яккутей туй тăват, халăха туя чĕнет. Камăн сарă çук, çăпата çакса пырăр, камăн ача çук, тукмак тытса пырăр... N. Çак пирĕн хăта лайăх кăмăллă иккен: кам туя килменнисене шилĕк йыхăрма (вар. шилĕк йăхăрма) яма (вар. крыльци) умне ылттăн çилхелĕ, кĕмĕл чĕрнелĕ, улма чăпар ут кăкарса хунĕ иккен.

-шим

(ши+мĕн), вопросительная частица, выражающая недоумение (в большинстве случаев ответа не ожидается). Орау. Ухмахрах-шим вăл ача (должно быть, глуповат что ли он), темĕскерле тăнтан (идиотски) пăхкалать, калаçни те латти çук. Ib. Кайрĕç-шим ĕнтĕ? Они, должно быть, уехали что ли? (Говорит как бы сам себе, ответ не ожидается). СТИК. Ку япалана çав мантарса хăварчĕ-шим? (Говорят с сомненяем, рассматривая кем-нибудь оставленный предмет). || СТИК. Чăн та кашкăр пулчĕ-шим вара? Неужели это был волк? (В Сред. Юм. Чăнах та кашкăр полчĕ-ши-мĕн?). Ib. Вăл мана чăнах та улталарĕ-шим? Ib. Вăл мана улталарĕ-шим?

шу мыри

назв. травы. Б. Олг. Шу мыри ача чеччи тохсан сиплĕхлĕ вăл.

шукăль

шокăль, щеголь, франт; нарядно, щегольски. Икково. Вăл ача пит шокаль çӳрет (одевается франтом) Пшкрт. Шокаль çын = капăрланса çӳрет (щеголь). Б. Олг. Шокăль капăр çӳрет (форсун). СПВВ. ФВ. Чечен тăхăнакан çынна шукăль теççĕ. N. Шукăль тумланнă юлташĕсене курнă. ЧК. Шукăль Ваççа пек пĕчĕклех капăр тумланасшăн тем таринччен сикĕччĕ, пулать-кам ача! Ядр. Шукăль кантра çырас çук (девушки. Из свадебн. п.). N. Шуртан шукăль юратать, эпир шукăль пулаймарăмăр. || Жулик. N. Ай-ай, сан Ванька пит шукăль: мĕн шăхăлчине улталаса илсе кайнă. В таком смысле это слово употребляет молодежь. Старики же понимают под „шукăль“ красиво одевающихся людей, которые одеваются так, несмотря на бедаость. || Назв. киремети в овраге „Мальăм-хоçа“. Чебокс. Ăна (шокăле) асăнаççĕ нумайĕшĕ чирлесен, йомăçсене кошнă тăрах пăрахаççĕ çортасем, апат татăксем, йĕрĕхсем. Каçартăр вăл тесе мĕн осал ĕçсем тунă он омĕнче чирленĕ çын. || Назв. озера около Красного Яра (близ железнодорожного моста через Суру).

шулĕкла

как жулик, жуликоватый. N. Çапла лартса каят айвана шулĕкла ача.

шурă

шорă, белый. N. Пĕчĕкçеççĕ кушма — шурă кушма, пурте шур путекĕн кăчăкĕ. Толст. 5. Куçли калать: сĕт шурă, хут пек шап-шурă, тет. Суккăрри калать: шурă тĕс апла вăл хут пекех алăра шăлтăртатать-и-мĕн? тет. Зрячий сказал: „Цвет молока такой, как бумага белая“. Слепой спросил: „А что, этот цвет так же шуршит под руками, как бумага?“ Ядр. Ман тантăшсем ялт шурă, епле уйăрлса каям-ши. Ск. и пред. чув. 3. Тимĕр тылă ашĕнче шурă шуйттан ларать, тет. Пазух. 73. Чăлт шурăран тутăр эп кумтартăм. Чув. прим. о пог. З7. Хĕвел шурĕ тухсан, çав кун уяр пулать, малалла та уяр пулать. Если солнце восходит белое, то в этот день будет ясно и вперед будет ясно. N. Çамки çинче шурă пур (вăкăрăн). Н. Якушк. Улачанăн шурри пит çинçе, кам аллисем витĕр тухнă-ши? N. Шорринчен Хвекла саппун тутарнă, ытти япаласене тапратман-халь. Хош-Çырми. Тӳнес марччĕ шорă йор çине. Хорошо бы не свалиться мне на белый снег. НР. Анатран хăпарать шора пăрахот. Снизу идет белый пароход. Хош-Çырми. Икĕ шорă çăмарта пĕçертĕм, хăшĕ сывалассине пĕлмерĕм. Сварил я два яйца, но не знал, которое из них убудет. Ск. и пред. чув. 19. Шурут çырми варринче шурă шăмăсем выртаççĕ. Якейк. Çăмарта шорă тийиса шоратмасăр çияс мар. БАБ. Юрла-юрла ĕçер-е? Юртан шурă пулар-а? Давайте пить и петь песни, и сделаемтесь белее снега. Бугульм. Шурă çĕлĕк шур юр пек, хамăр тăван чунăм пек. N. Шурă юр пусарса тăракан чăрăшсем йăшăл та тумаççĕ. N. Ушкăн-ушкăн шурă пĕлĕт иртет... НР. Апай исе пачĕ шурă тутăр. Мать купила мне белый платочек. Хурамал. Манăн шурă кĕпе пĕрреççĕх, çуса çаксан, шурă юр пекех. У меня единственная белая рубашка; если выстирать ее и повесить, то она как белый снег. А.-п. й. 93. Шурă халат тăхăнса, тухтăр пекех тумланса, сарă чăматан йăтса, тĕрлĕ кĕленче хурса, ĕне хӳрине чиксе, хуллен утать хулана. Хурамал. Ăлăхăттăм çӳлĕ ту çине, çыру çырайăттăм шура чул çине. Взошел бы я на высокую гору и написал бы надпись на белом камне. Ib. Çӳлĕ тусем çинче шурă курнитса. На высокой горе — белая горница. Ib. Шурă иккен куянăн урисем, хĕрлĕ иккен тиллĕн урисем. Оказывается, у зайца ноги белы, у лисицы — красны. N. Ача вилсен (лет до 5—7), тула çăмарта кăларса ывăтатчĕç. Çăмарта пăрахнă чухне те: чунна шурă чăхă ертсе çӳретĕр, тетчĕç. N. Кăвак кăвакарçăн чĕпписем — шурă кăвакарçăн сĕчĕсем, эпир аттепе анне ачисем. Бугульм. Кăвак кăвакарчăн пурте пĕр пек, çуначĕ шурри ăрасна. ЧП. Хĕрсем шуртан шурă кантăр тыллаççĕ. N. Эй, шура аппа, шурă аппа, чӳрече витĕр пăх аппа. ТХКА З0. Оксанă — хура куçлă, шурă ӳтлĕ, сар çӳçлĕ, яштак пĕвлĕ хитре хĕрччĕ те. || Альш. Çута-шурă, светло-белый. Ib. Витĕр шурă, цвет бумаги. Орау. Пĕр шурă чĕреллĕ (бледный) ача туйра вĕлерес пек ташлать. || По-белому (изба). О сохр. здор. Пӳртре хăрăм-тĕтĕм ан пултăр, çавăнпа пӳрте шурă тума кирлĕ (по-белому). Хурамал. Алăкăрсен умĕ улма йывăç, улмисем çукран илемĕ çук; пӳртĕрсемех шурă, саккăр сарă, савнă тăванăр çукран илемĕ çук. У вас на дворе растут яблони, но нет у них красы оттого, что на них нет яблок; изба у вас белая, лавки в ней желтые, но нет у нее красы оттого, что у вас нет милой родни. || В переносном значении. N. Эпĕр шурă тăвасшăн, çынсем хура тăвасшăн. Мы хотим сделать как-нибудь это приличным, а люди стараются сделать это нехорошим. || Честь? N. Сĕтел туртса си парат, питме шурă килĕ-и, тесе. || Снег. С. Айб. Уттарам-шин, чуптарам-шин аслă çулпа шурă пур чухне. || Хлебное вино (водка). Изамб. Т. Сахал пулсан: шуррине пар, тесе, тата ыйтаççĕ.

шур ураллă

те, кто одевает белые онучи или белые чулки. Чураль-к. Эпир хамăр Хапăссем, анат енчи чăвашсем, шур ураллă ачасем, тăрна туя килтĕмĕр. Никит. Шур ураллă Иванĕ туртăнать-туртăнать, Наçтик патне çитеймест. Чураль-к. Шур ураллă яш ача кĕлет кĕтессинче хĕр сыхлать, хĕрĕ чие, тыттармасть.

шурăн-пуç

то же, что шурăм-пуç. Бел. Гора. Атте лаши тур лаша, шурăн-пуçпе кĕçенет; пирĕн ача сар ача, шурăн-пуçпе вăранать. ЧП. Шурăн-пуçпе çӳренĕ вăл.

шут-йĕр

след. Çĕнтерчĕ. 30. Шутне-йĕрне те тупас çук! Шутла, шотла, считать, исчислять, счесть. НР. Леш еккинче сакăр капан, ку еккинчен шутлатпăр. На той стороне восемь стогов, с этой стороны их считаем. А.-п. й. 99. Унтан улпут кăсйинчен пĕр кирпĕç пек хут укçа кăларса илсе шутларĕ. N. Апат укçи 1 тенкĕ те 60 пус шутлас теççĕ кунне. ГФФ. Мана савнă сар ача шотласа хонă ылтăн пек. Мой размиленький красавчик — ровно считанное золото. N. Шутласа пĕтер. Кан. Сутнинчен шутласан, ĕçлесе чăрманнине хумасан, ĕнене чĕртсе пуснинчен 25 тенкĕ те 30 пус тупăш куртăм. N. Эпир пурăнакан çĕр те, пур тĕнчене шутласан, хăяр пĕрчи пек анчах вăл. Кан. 1927. Ытти парттисенчен шутласан, коммуниссем халь иккĕмĕш вырăн йышăннă (Керманире). Сред. Юм. Ôттине те шутласа çиç ôтать. (Пит йăраланса çӳрекене, ôтайман çынна калаççĕ). N. Хăш чухне шутласа кăларма çук нумай темле хăрушă япаласем курăннă. НР. Пирĕк пек тăлăх ачасене этем шутне кам шутлать. (Ĕлĕкхи юрăран). Подобных нам сароток кто сочтет за людей. (Из старинной песни). || Думать, решить, намереваться, расчитывать. Хум. Çем. Пĕр шутласан, тĕлĕнсех каймалла. ГФФ. Кĕпе аркине хăю тытрăм, сӳтессине ан шотлăр; савса килтĕр полсассăн та, каяссине ан шотлăр. Я обшила подол рубахи лентой, не думайте ее отпороть; если вы приехалм любя, то и не думайте уезжать. А.-п. й. Йытă шутларĕ-шутларĕ те, упана та пăрахса, этемпе тус пулма шут турĕ. Янорс. Эпĕ он чохне ни хойăха, ни шотлама пĕлместĕп, а тольккă орамра ачасемпе выляса, иртен каçа çитиччен çӳреттĕм. Пшкрт. Пиччĕшсем шотларĕç: тавай ку окмакран тарас, терĕç. Янбулат. Вĕсем шотланă опăшкине ыр вĕлерме. Хир-п. Ытти ялсем те тăвас шутлаççĕ. N. Çав инкеке çĕр ĕçлесе пурăнакансем шотлама пĕлмесĕр чăтса пурăннă. ГФФ. Малаллине те шотланă, ай-ай, полсассăн... Кабы думал и, что будет впереди... || Якейк. Вăл ыранччен тăхтама шотлать-и? Согласится ли он подождать до завтра? || Выдергивать. N. Пуçлать есрел вăрманти ват йомана шотлама. || Шурăм-п. № 22. Турра шутлама пултараймастăп, мĕншĕн тесен турă пĕрех вăл, шутламаллăх çук.

шух

шох, резвый, бойкий, шаловливый; легкомысленный, ветренный. См. шухă. Изамб. Т. Шух çын, шух ача, шух хĕрача, шух лаша. N. Шух, не соблюдает мелких правил приличия. Якейк. Шох çын тесе лайăх порнман (оповедении) çынсене калаççĕ. Шибач. Шох (ясар çӳрет). Ау 221. Хĕр чуне шух çӳресен, кайсан йывăр килмĕ-ши. С. Тим. Шух = вичĕкĕн. Ib. Маттур çуралтăмăр, шух ӳсрĕмĕр, çичĕ юта епле юрăпăр-ши? Ст. Чек. Шух, шалун. Ib. Ун ачи шух, ялан çапăçса çӳрет. Хурамал. Пĕр çĕрте ларса тăман ачана шух ача теççĕ. || Пугливый (о лошади). В. Олг. Ох шох, лаша шох, лаша шох мар, хамăр шох хамăр шох мар, хĕрсем шох. Зап. ВНО. Шух лаша, пугливая лошадь. Якейк. Шох лаша, час хăракан лаша. Хурамал. Лаша хăй патне ямасăр хăраса тăрсан, шух лаша теççĕ. N. Тиха пит шух: тытмалла мар, амăшне çитрĕ. N. Тиха пит шух: чармалла мар, амăшне çитрĕ.

шухă

шохă, резвый, бойкий, шаловливый; легкомысленный, ветреный. Изамб. Т. Арçын ача шуххине хĕр ачасем мĕн туччăр. И. Тукт. Вăй пуçласа вăй калап та,— шухăрах тесе ан калăр. N. Юр пуçласа юр юрларăм, шухă тесе ан калăр. Пазух. 19. Аттен-аннен пĕр хĕрĕ, çавăнпа шухă пулнă эпир. Кильд. Пире шухă тиетĕр, пиртен шуххи тата пур. Алешк.-Сапл. Шурă пултăм, шухă пултăм, килеймерĕм атте-анне кăмăлне. Тайба-Б. Хĕр чух шухă çӳресен, кайран йывăр пулмĕ-ши. Орау. Унăн хĕрĕ шухăрах (слишком бойкая). Утăм. Çамрăкла вăхăтăм пулнă шухă, халĕ те алчăрать хăмăр куç. N. Вĕсем хăшĕ пит хăравçă, хăшĕ пит шухă, хăшĕ йăпăлтатакан пулаççĕ. ЧП. Хамăрăн пуçа йăвăр килнĕрен ялта ытла шухă çӳрерĕм, çынна усал сунмарăм. || N. Шухă, шалун. || N. Шухă, воришка, плутишка. || Легкомысленность. N. Ытлашши ĕçсе-çини пире тепĕр майлă тăвать, шухă енне ярать.

шухăшла

шохăшла, думать, обдумывать, мыслить, помышлять, размышлять, намереваться. Букв. 1900. Сăмаха шухăшласа кала. А.-п. й. 105. Хĕрĕ — шухăшлать те, çапла калать... Дочь подумала и так ответила... ГФФ. Калла-малла шохăшласан, калла та малла шохăшласан, икĕ те коçран коççоль йохать. Как подумаешь хорошенько да подумаешь обо всем из глаз льются слезы. Хурамал. Шухăшламан чухне çав çӳретĕн, шухăшласан чĕлхи çыхланать. Когда я не думаю, то хожу себе спокойно, а как стану думать, немеет (путается) у меня язык. Сорм-Вар. Эсĕ ăна ху шухăшласа тупас çук. Тебе этого не выдумать. А.-п. й. 80. Пĕрре вăл шухăша каять: „эпĕ вĕт нихăçан та пăрçа акса курман, çавăнпа манăн тырă пулмасть-тĕр“, — тесе шухăшлать. N. Апла пулсан та, лашасене кантарарах тытма шухăшламаççĕ. Кирлĕ-кирлĕ мар ĕçсемшĕнех ăçта килчĕ унта хăвалаççĕ. КВИ. Этем çапла шухăшлать, хăй ăшĕнче савăнса. Ib. Асап килсен, хĕн килсен шухăшласа ларатăп. А.-п. й. 83. Ĕлĕкхи пек кăçал та пăрçа акса пăхмалла мар-ши манăн тесе шухăшлать вăл. Шухăшлать те, çуркунне каллех пăрçа акса хăварать. Ib. 93. Пĕр-ик эрне иртсессĕн, куланайне татсассăн, каллех Сахар шухăшлать. Ib. 61. Пуçне чикнĕ те, çакăнтах шăнса вилмелле пулать пуль ĕнтĕ, тесе шухăшласа ларнă. Ib. 31. Ну кусене çисе яратăп ĕнтĕ, тесе шухăшласа пырать. Юрк. Уткаласа çӳресен-çӳресен, тата çапла пилĕк-улт сăмах каласан, тата мĕн çырассине шухăшласа çӳрет. СТИК. Шыв кайнă вăхăтра çула тухса кайма ан шухăшла вара. N. Мĕн каламаллине малтанах шухăшласа хурас пулать. Ала 4. Çав вăл шухăшланă тĕлĕнчех вăрман пулнă, тет. N. Хайхийĕн шухăшланă ăсĕ сая кайрĕ, тет. В. Олг. Качака шохашлат: тӳрĕ çынсам çок, тесе. Н. Сунар. Ăсли шухăшличчен ухмаххи çапса ӳкерет. (Послов.). С. Айб. Шухăшлайман чухне шухăшăм çук, шухăшласан пуçăмсем çаврăнаççĕ. Альш. Шухăшламан чухне шухăшăм çук; шухăшласан çамрăк пуç çаврăнать. Ст. Чек. Шухăшлаççĕ пуль ăшĕсенче (про себя). С. Тим. Эпир шухăшлатпăр малалла, пирĕн шухăш юлат каялла. N. Шухăшлах пуçларĕ. Виçĕ пус. 19. Юсас теме шухăшламалли те пулман унăн. Ала 11. Выртсассăн-выртсассăн, хайхи ватă хуçа каллех çамрăк хуçа арăмĕ патнелле шухăшла пуçларĕ, тет. Изамб. Т. Ун пек ача-пăчапа пурăнаç тума шухăшла. Вот и поживи с такими оболтусами. || Соображать. А.-п. й. 71. Пӳрнеске кашкăр хăлхинчен тухса, шухăшлама тытăнать. Юрк. Ăна-кăна пĕрте хам тĕллĕн шухăшласа пĕлейместĕп. К.-Кушки. Ăна-кăна шухăшлакан çын мар. Он бесшабашный человек. || Сравнивать. N. Халĕ те вăл, ĕлĕкхинчен шухăшласан, пит начар хула.

шăкăлт-шакăлт

подр. отрывистому стуку. СТИК. Пĕчĕкçĕ ача вылямаллипе тек шăкăлт-шакăлт тутарса çӳрет. Орау. Урапана тикĕтлерĕм те, шăкăлт-шакăлт анчах туса пырать (стучит и легко идет).

шăкăр-макăр

подр. недружному разговору. N. Ăнсăртран мĕнпе те пулин кăшт шăкăр-макăр калаçа пуçласанах... || Мелкий, мелочный. Альш. Çапла шăкăр-макăр ĕç (мелкие дела) тупăнат унăн та темĕн чухлĕ килте. КС. Кил таврашĕнче шăкăр-макăр япала нумай пулать. Стюх. Паян шăкăр-макăр вак квать пуçтартăмăр. Альш. Пӳртре тулли ача-пăча, шăкăр-макăр, вак-тĕвек.

шăкăрт

подр. отрывистому стуку. См. МКП, 95. П.-Пинер. Шăкăрт тăват, шăтăкне кĕрет. (Çăраççи). Б. Олг. Ампар алăкĕнчи самок оçнă чох сасси шăкăрт тет. Т. II. Загадки. Çăраççийĕм шăкăрт ӳкрĕ, уйăх курчĕ — илмерĕ, хĕвел курчĕ – илчĕ. (Тăм ӳкни). N. Амăш вилнине илтсен, çырса лараканскерĕн ручки аллинчен шăкăрт ӳкрĕ. Чăв. юм. 1919. Хай леш шыврисем, çак ача юрланине илтсен, мăйракисене шăкăрт капан кутне пăрахса хăварнă. || Кан. Лапкари тавар хакĕсем шăкăрт анчах йӳнелчĕç.

шăкăртат

журчать (о речке, о воде). Н. Карм. Шыв шăкăртатса выртать (журчит). Баран. 164. Пăр ирĕлсе пырать, айĕнчен пĕчĕккĕ çырмасем шăкăртатса тухаççĕ. Шибач. Шăкăртатса йохать (из ведра, с лавки). N. Шăкăр-шăкăр тăвать тенинех шăкăртатать теççĕ. || Стучать, шуметь. КС. Итле-ха, урапа (телега) шăкăртатса килнĕ сасă илтĕнет. Ib. Лаша хуллен чупсан, урапа шăкăртатса пырать. Б. Олг. Ача патакпала шалча карта çомне шăкăртатса килет. КС. Деревянная побрякушка, „шăкăртатать“, а металическая „шăнкăртатать“. Сред. Юм. Шăкăртатаканни, игрушка для детей (побрякушка с ручкой). П. Патт. 13. Акă, хапха шашшулкки шăкăртатса кайрĕ. Ст. Чек. Темĕскер шăкăртатнине илтет (шум, напр., от мышей). || Шел. П. 68. Вырман ыраш хушшинчи тĕл-тĕл ĕшне пек вырнă вырăнсенче сурăх кĕтĕвĕ пек кĕлтесем шăкăртатса выртаççĕ. || Шелестеть. Полтава 48. Тирек йăвăç çулçисем кĕмĕл майлă çуталса, хуллен-хуллен чĕтресе шăкăртатса лараççĕ. Чуть трепещут серебристых тополей листы. || Пир. Ял. Пурте пĕрлех шăкăртатса ĕçлеççĕ. П. Федотов. Ырă пĕлĕшĕмсемпе тантăшăмсемпе шăкăртатса выляса кулса ĕçме пар. (Из моленья).

шкăртаттар

понуд. ф. от шăкăртат; стучать (дробно). СТИК. Чӳречене шăкăртаттарчĕ, шăкăр-шăкăр тутарчĕ. Пробарабанил пальцами. Слакбаш. Пӳрнисемпе шăкăртаттарать. N. Чӳрече витĕр тытăнать пӳрнисемпе кăшт шăкăртаттарма. Çĕнтерчĕ З1. Хуллен шăкăртаттарни илтĕнет. || N. Пĕчĕк ача сăпка витрех шăкăртаттарчĕ.

шăкăр-шакăр

подр. разнообразному стуку. СТИК. Чашкă-кашăксене эсĕ пĕрте тирпейлĕ çумастăн-ĕçке, шăкăр-шакăр тутаркалан, çаплипех пăрахан (деревянные ложки и чашка стукаются одна о другую). Сред. Юм. Шăкăр-шакăр! – стук каленьких твердых предметов. Ib. Кĕленчесĕм пĕр-пĕрне пырса çапăнсан шăкăр-шакăр тăваççĕ. N. Çăпалисем шăкăр-шакăр, шăкăр-шакăр тесе пынă, тет. Сред. Юм. Сӳс тӳнĕ чôхне кисĕпсĕм пĕр-пĕринпе лексе шăкăр-шакăр тăваççĕ. Альш. Ача-пăчасем шăкăр-шакăр тăваççĕ. СТИК. Мĕн шăкăр-шакăр сасси çавăнта, ачана вылямалли илсе пани? КС. Качакасам вылянă чухне мăйракисемпе шăкăр-шакăр тутараççĕ (задевая рога за рога). || Ветхий. Утăм. Кивĕ, хăрак, шăкăр-шакăр кимĕсем пĕр-пĕрин çине пырса перĕнсе пăр! каяççĕ. N. Шăкăр-шакăр вут сыппи ĕне ури айĕнче. СТИК. Аякки пĕрчисем шăкăр-шакăр (говорится о тощей лошади). || N. Мелкий. Ма хăвăрт килетĕн уявран? — Эй, шăкăр-шакăр ачасем анчах унта. Альш. Ачи-пăчине, шăкăр-шакăрне пуçтарат та килелле тухат (уезжает). || Сред. Юм. Эп ĕçлеме пăрахăр теччинех шăкăр шакăр (показывает скорость действия) пăрахса ларчĕç. || Ссора. N. Аван пурăнăр, шăкăр-шакăр ан пултăр.

шăм-шакăлă

то же, что шăмă-шакăлă. Ск. и пред. чув. З0. Çăмăл шăм-шакăлă ача-пăча.

шăнаршă

колыбель, зыбка. Золотн. 110. Шăнаршăри ача, зыбочный ребенок. Изамб. Т. Шăнарша сиктер-ха (покачай-ка). М. Яльч. Шăнаршă, люлька из лубка, зыбка. Тоскаево. Шăнаршă, детская зыбка. Ib. Ача шăнаршăра выртать. N. Çак тăвансем килне килсен, шăнаршăри ача пек силентĕм. Зап. ВНО. Уртăш йывăççи пĕкечи, хурама хуппи шăнарши. N. Уртăш йывăç пĕкечи, хурама хуппи шăнарши.

шăп

жердь. Тюрл. Шăппалан карта тытатпăр. N. Шăп çине йăванса кайса тăрăннă янах аяккинчен. СПВВ. ФВ. Шăп = шерте, шалча пек вăрăм. ЧС. Пире халăх (на пожаре): ача-пăча ахаль тăриччен хуть çак шăпсене сĕтĕрĕр, кайран вута хутма юрĕ, терĕç. Сред. || Юм. Итемре шăппа ôлăм çĕклесе пыраттăмăрччĕ, хыçалтан çĕклесе пыраканни шăпне лат пăрахрĕ, алла пит ыраттарчĕ. Ib. Итем варĕнчи олăма пĕр çĕре пуçтарсан, шăппа çĕклесе илсе тохса каяççĕ, она вара: пĕр шăп çĕклесе тохнă, теççĕ.

шăпăлтат

бултыхаться; шептаться, говорить шопотом, тихо беседовать. Çутт. 113. Кайăксем каллĕ те маллĕ вĕçеççĕ, шăпăлтатаççĕ. Перев. Ах, пит ыратать те, — тесе шăпăлтатса каланă ача, — анчах эпĕ аннене хампа мĕн пулнине систересшĕн мар.

шăпăлти-шопăлти

подр. болтовне. Б. Олг. Шăпăлти-шопăлти воратăн, тăнлă, шотлă ворас мар-и çынпала, çын тиркет воранине, вот шотлă ача мар, тет, охмах видно ача, чипер ворас çынпала.

шăпăлчи

назв. птицы. Шибач. См. шăкăлчи. Шишкин. Шăпăлчи тытрăм кĕлеткепе, хора кайăк тытасран, эпĕ сар хĕрпе порăнтăм, хора ача порнасран. Ердово. Пирĕн лаши лаши пек, кĕлетке çинчи шăпăлчи пек.

шăпăр

пузырь (музыкальный инструмент, род волынки). КВИ. Шăпăр сасси чарăнсан, туй юррийĕ пуçланать. Ib. Шăпăр сасси чăйлатать. N. Ярăнтарса явăнса шăпăр кĕвви ташлатать. N. Анчах шăпăр хăлăхсăр: татах ташлама сĕнет. ТХКА 87. Шăпăр, сăрнай, купăс, параппан — пурте пур. N. Мĕлĕшри Алтан Ваçли кӳме тăрне ларнă, шăпăрне ахăртса пырать. N. Шăпăр кĕвви, туй çемми чуна çĕклетсе ярать, аскăн шăпăр этемми пĕтĕм чунне кăларать. N. Сиксе анчĕ сак çинчен хăй çавăнтах çĕр çиве, тытса арăм халхинчен вĕрчĕ шăпăр какрине. N. Хура арăм хăрамасть, таш картине вăл кĕрет; шăпăр халĕ аптрамасть, çич шуйтан пек ĕрĕхет. НИП. Икĕ туй пĕр пӳрте килсе кĕрсен, туй пуçĕсем, тавлашма тытăнса, шăпăрĕсене çĕре пăрахса, шăпăрĕсем çапăçса пĕр шартлатса çурăлса, пĕтĕм урайне юн сарăлнă. Цив. Тупăкĕ çине ларса сăрнай е шăпăр каланă. Тим-к. Çав ача вара: шăпăр вĕренес, тесе каларĕ, тет. Сред. Юм. Орпа ôлăмĕнчен çôрса туса пĕчик ачасĕм çôхăртса çӳреççĕ, çавна та пирĕн шăпăр теççĕ.

шăтар

понуд. ф, от гл. шăт; проращивать. N. Вăрлăх шăтарни, проращивание семян. Виçĕ пус. 8. Анчах пирĕн хресчен çынни хăй акса шăтарнă тырă-пулла пăхса, ăна кирлĕ апат çимĕçсем парса ӳстерме пĕлеймест. Собр. Купăста вăрине шăтармасан, купăста туни хулăн пулат. ТХКА 76. Купăста хамах шăтарса лартрăм, ăна ир те, каç та шыв сапап. Б. Олг. Мăкпала хăяр шăтарас. Чхĕйп. Вăрлăха кирек ăçта аксан та, çĕр çавах шăтарса кăларат (земля заставляет его пустить росток). || Продырявить, выдалбливать, просверливать, пробуравливать, прокалывать, пронзить. Букв. 1900. Тумла та тумла-тумла чула шăтарать. Изамб. Т. Алăкне темиçе тĕлтен çап-çаврака шăтарса тухнă, тет (молния). Ib. Çавăнтах тата çăмарта шăтарса яраççĕ. Тут же выпускают яйцо. БАБ. Мăйĕнчен шăтарса пĕр витре юн юхтарса илчĕ тет. Рекеев. Ах ачам, ачам! Пуçна шăтартăн! (прошаб). N. Коçне çапса шăтарнă сорхори сăри ĕçнĕ çĕрте. Эльбарус. Пĕр шĕвĕр патак тĕл полса таçтан шăтарса пăрахать поль тесе анчах йăваланса анатăп. Панклеи. Ача тӳшекки çине пырса алипе посса пăхнă та, он алине шĕвĕр шăнă виттĕрех шăтарса кăларнă. N. Курăк тымарĕсене шăтарса кăларма. Сред. Юм. Пĕчик ачасĕм ыттисенчен иртсе шăтарса кĕрсе выраççĕ. || Альш. Мĕн пит шăтарса пăхатăн. Что ты уставился? Икково. Мĕн шăтарас пек ман çия пăхатăн? (уставился). N. Кашни салтака шăтарас пек куçран пăхать. Ядр. Ай, çырлахах, карчăксем, шăтарас пек пăхаççĕ, вилнĕ шапа куçĕпе вилнĕ сурăх кĕлетки. N. Çамрăксем хĕрсен куçне шăтарасла (шăтарас пек) вăкăр майлă пăхса лараççĕ. || N. Тен шăт шăтармалла та выляни.

шăтăкла

с прорезью, напр., стул. || Назв. игры. N. Шăтăкла çапла выляççĕ. Тăват-пилĕк ача пĕр çĕре пуçтарăнса харпăр-хăй валли пĕрер шăтăк алтаççĕ пĕр ĕрете. Унтан вара илеççĕ пĕр тупă (мяч). Вуннăччен е вунпиллĕкчен выляççĕ. Пĕри туппа шăтăксем урлă кустарать. Вăл вăхăтра ачасем шăтăк патĕнче пуçтарăнса тăраççĕ. Тупă кам шăтăкĕнче чарăнать, çав туппа шăтăкран илет те, кама та пулсан перет. Ачасем тупă шăтăка чарăнсан тараççĕ, шăтăк хуçи анчах юлать. Кама та пулсан тивертсен, ăна пĕрре тивнĕ теççĕ, тивертеймесен, хăйне пĕрре сăваççĕ. Çапла выля-выля кама каланă хисепе çапса çитерсен (каланă хисепе суса çитерсен), ачасем пурте икшер е виçшер çапаççĕ. Çапла кама хисеп çитнине пĕр çапаççĕ. Йăлăхтаричченех выляççĕ. Афанасьев. Шăтăкла, игра в шар. Н. Седяк. Шăтăкла, игра в масленники. || Узор, вышивка вроде кружева. Çăкалăх. Шăтăкла = чăнтăр. Альш. Шăтăклана кунта ак çапла тунă. Пирĕнне темиçе çиппине турта-турта кăларнă та, унтан ăна çиппелен шăтăклаллă-шăтăклаллă çыха-çыха кайнă. Образцы 4. Чĕрçитти арки чĕнтĕрлĕ, шăтăклана çитес çук. N. Шур туттăрăн шăтăкли таткалана пуçланă. Тюрл. Кĕпе арки шăтăклаллă. Шурăм-п. № 26. Кантăкĕсем умне тĕрлĕ шăтăкласем карса пĕтернĕ.

шăхăрт

свистеть, дать свисток. Альш. Ку ача тухнă та çĕрĕ витĕр шăхăртнă. N. Шăхăртса илсен. Бугульм. Сирĕн урамăрпа виççĕ иртрĕм шăвăçлă çунана шăхăртса. Ск. и пред. чув. 8. Кĕçĕр усал-тĕселсем шыв урапи хушшине çакланнă та, тытăнчĕç урапана çилĕпе çухăрттарса çавăрса арман чулне шăхăртма. Ау 183. Ку кĕтӳçĕн çитмĕл тĕлтен шăхăртакан шăхличи пур, тет. СТИК. Шăхăрт, играть на „шăхлинчĕ“; но там же и о самой дудке сказано: тупăлхи шăхăртас вырăнне (дудка вместо того, чтобы производить звуки...). Шурăм-п. № 24. Çитменнине пăрахут шăхăртрĕ ячĕ. || Ст. Чек. Шăхăртса янă, т. е. çапса янă. Ib. Хăлха чиккинчен шăхăртса ярăп акă. Орау. Ентри хулха чиккинчен шăхăртса ячĕ-çке лешне... || Абаш. Киле шăхăртса ятăм пĕр 15 тенкĕ (послал). || Сред. Юм. Шăхăртса хăварнă, оставил ни с чем. Орау. Пĕр-пĕр çынна лартсан (улталасан): шăхăртса килтĕмĕр, шăхăртса хăвартăмăр, теççĕ.

шăхран

рог (для табаку, для пороха), также кожаная сумка для пороха. N. Тапак шăхранĕ, табакерка. КС. Тар шахранĕ, пороховница (из рога). Шибач. Шăхран — для нюхательного табаку. Чертаг. Шăхран (мăйракаран е хурăн хуппинчен) сăмсана тортмалли табак хома. СПВВ. Т. Шăхрана хурăн хуппинчен тăрăхларах тăваççĕ. Вара çавăн ăшне тапак тĕпретсе хураççĕ. Шорк. Тапак шăхранĕ — имеет форму рога (табакерка из рога). Ib. Шăхран – мешок из цельной мошонки барана, кладут табак. СПВВ. ГЕ. Шăхран тесе ача ĕмĕртмеллине калаççĕ, тата тарпа пулькка хумаллине калаççĕ. || Так называют в шутку penis у детей. || Фамильн. прозвище. К.-Кушки. || Назв. местности. Чăвашсем 14. Шăхран тулĕнчи ырсем (киремет) вăрман хĕрринчи çырмара, Киштек хирĕпе хамăр хир хушшинче. || Назв. с. Шихраны; раньше назв. жел.-дор. станции и поселка, ныне жел.-дор. станция и город Канаш. N. Шăхранта анса юл.

шăшкă

то же, что шĕшкĕ, орешник. Тюрл. N. Ĕлĕк пĕрре çав катана кĕркунне Елекка ятлă çын шăшкă касма кайна, тет. Никит. Ача çăварне кăмпа тухсассăн, ăна акă мĕнле-мĕнле пĕтереççĕ: 1) шăшкă тумкати патĕнчен кăмпа тупса, çăвара кăмпапа сĕреççĕ; 2) эрех сĕреççĕ; З) кушак хӳрипе çăварта пăтратаççĕ.

шĕлкĕшлен

напитаться водою (о снеге). КС. Пĕтĕм уй шĕлкĕшленнĕ, çуркунне пулчĕ (смесь воды со снегом). Хурамал. Сивĕре шыв шĕлкĕшленсе тăрать (пăрланса). || Стать невеселым, грустным. Тюрл. Темскер шĕлкĕшленчĕ-ха вăл (в жару, без аппетита, лихорадочное состояние человека). Сред. Юм. Çак пĕр-ик контанпа пуç ыратнипе ача чисти шĕлкĕшленсе кайрĕ. (Ему что-то не по себе; говорят только о маленьких). || Обуглиться. Тюрл. Мунча пулман ха, шĕлкĕшленсе юлчĕ (= шĕл-кăвар юлчĕ).

Шĕнер киремечĕ

назв. керемети. В. Михайлов. Шĕнер киремечĕ çĕнĕ çĕре кайни çинчен çакăн пек халлап çӳрет. Шопашкар уесĕнче Апаш ятлă ял пур. Çав ялтан çур Çĕрелле тухсан, уй пур. Вăл уя Шĕнер уйĕ теççĕ. Çак уйăн хĕрринче юхса выртакан çырма пур. Вăл çырма Шĕнер ятлă. Шĕнер леш енче вăрман пур. Вăрманĕ „Шĕнерпоç-саккас“ ятлă. Вăрман хушшинче типĕ çырма пур. Типĕ çырман лаппинче хырсем лараççĕ. Хырсем патĕнче пысăк чулсем выртаççĕ. Çав чулсене киремет пӳрчĕн никĕсĕ пулнă теççĕ. Апашра пĕр Микка ятлă ватă старик пурччĕ. Вăл старик хăватлă вĕрӳçĕччĕ. Выльăх-чĕрлĕх е ача-пăча чирлесен, ун патне суртма каятчĕç. Вăл ирхине апат çияччен сурса панă шыва ĕçтерсен, выльăх-чĕрлĕх чăнах та сывалатчĕ. 1860 çулсенче ака уйăхинче çак Микка Шĕнер уйне тырă акма кайнă. Вăл чылай çĕрлерехех уя тухнă. Уйра нимĕн сасă-чӳ те пулман. Тырă акма ытла тĕттĕмрен, çак Микка лашине тăварса утă панă та, хăй урапа патне ларнă. Вăл урапа аяккинче ларнă чух, темĕн çутти курăна пуçланă. Мĕн-ши ку? тесе, вăл сиксе тăнă та, Шĕнерпоç-саккас енелле çавăрăнса пăхнă. Çав Саккас çырминче ĕлĕкренех киремет пулнă. Вăл киремет таврари киреметсенчен чăн асли пулнă. Вăл киремете чăвашсем Шĕнер киремечĕ теççĕ. Ăна турă ывăлĕ тесе хисепленĕ. Микка çав киремет енелле тинкерсе пăхса тăнă. Малтан киремет пурăннă хыр кутĕнчен уйăх çавраки пек çутă çичĕ хут йăлтлатса тухрĕ, тет. Унтан пĕтĕм вăрман çуна пуçларĕ, тет. Вăрмантан хура тумтирлĕ çынсем тухрĕç, тет. Кӳммелĕ урапасем курăна пуçларĕç, тет. Ураписем, туртисем, пĕккисем ылттăнтан тунă, тет. Кашни кӳммине ултшар урхамах кӳлнĕ, тет. Урхамахĕсем йăпкăн-хура, тет. Çыннисем тем çинчен хытă сасăпа кăшкăрашса калаçаççĕ, тет. Киремечĕ пӳртĕнчен чаплă улпут пек тухрĕ, тет. Ун патне икĕ çын пĕр кӳммелĕ урапа çавăртса пычĕç, тет. Хай шавлакан çынсем, киремете курсан, шăп пулчĕç, тет те, хыпаланса урапасем çине ларма пуçларĕç, тет. Вара киремечĕ: „Каяпăр ку çĕртен!“ тесе хыта сасăпа каларĕ, тет. Çĕр чĕтресе кайрĕ, тет. Пĕтĕм вăрмана шотăртаттарса çĕмĕрсе, вут-хĕм каларса мал енелле тухса кайрĕç, тет. Киреметĕн пĕр тарçи урапа çине ларма ĕлкĕреймесĕр çавăнтах тăрса юлчĕ, тет. Паянхи кунчченех çав Шĕнер киремечĕ пурăннă вырăнта унăн тарçи хуралçă пек анчах пурăнать, теççĕ ваттисем.

шĕшлĕ

кочедык. N. Пурис пиччен пӳрни кукăр. (Шĕшлĕ). Ыраш 16. Пăрçи çине кĕрсе кайсан, ашса тухмалла мар. Хутаççисем шĕшлĕ аври пек. Ст. Шаймурз. Хĕрарăм йывăр çын чухне тĕлĕкре шĕшлĕ тупсан, ывăл ача çуратат, тет, йĕп тупсан – хĕр. Завражн. Шăмунтан шĕшлĕ тăвам! (Угроза маленькому). || В. Олг. Шĕшлĕ, деревянный кочедык для снимания лубка. || Шурăм-п. № 27. Шĕшлĕ – йăпал-йăпăл çын. || Назв. рыбы, щука. || Прозвище мужч. Альш. Шĕшлĕ Ванькка.

шкульник

школьник. Нюш-к. Эпĕ çамрăк чух Хусана шкульнике исе кайма чăваш ачисене пухса çӳрерĕç. Ачасене ăсатма халăх уя тухрĕ. Ачасем пурте амăшĕсенĕн ури тупанĕсене, чĕччисене чуп-турĕç. Мĕн пурĕ пĕр çирĕм ача карĕç. (Куна маня Çĕн Пуянкассинчи Вестĕр каласа кăтартрĕ). Çав ачасемпе пĕрле Нӳшрен (Çĕн-Елпуçĕнчен) салтак арăмĕ ывăлĕ Ентри кайнă. Ентри ăмăшĕ Пурис ывăлин Иван матки пулнă. Вăл Иванпа Кăркана (Григорий) çуратнă. Упăшкине салтака тытса кайсан, пĕр ик-виç çултан Ентри çуралнă. Кăрка шăлнĕ патне Хусана темиçе хут киле-киле пăхнă. Кăрка киле тавăрăнсан: Ентри питĕ лайăх вĕренет, пĕр сăмах та илтмен вĕрентекенсенчен, тесе каласа кăтартатчĕ, тет. || Сред. Юм. Ĕлĕк салтака кайнă çыннăн кайиччен çоралса йолнă е хырăма йолнă ывăл ачи полсан, çав ачана та салтака каймалла тунă, тет, вара çав ачасене шкульник тенĕ, тет.

штурмă

буря, вьюга. Пухтел. Штурмă тухрĕ. Пшкрт. Олмуçсана штурмă шĕмĕрсе тăкса. || Альш. Иван тула тухса пăхат та, патша патĕнче штурмă, тет. Ау 91°. Ну, кусем кайрĕç, тет, тапранса штурмă. Альш. Пурте савăннă: ташланă, юрланă, хупаха кайса эрех ĕçнĕ, савăннипе пурте штурмă пулнă. Ib. Ку ача качака сутакансем патне çитет те кайăкне вĕçерсе ярат, тет. Хăй штурмă кăшкăрат, тет: заяц, заяц, астăвăр, кайăк тарат, кайăк тарат, тет. || Ст. Чек. Штурмă пӳрт лартнă (отличный и большой).

най

песенная вставка. Лашм. † Вăрантăн-и, тăванçăм, ăшă ăйхăнтан, вăрантăн-и ăшă, най, ăйхăнтан, макăртăн-и сăпкари ача пек. Артюшк. † Тыт куркăна, тăванçăм, лар вырăнна, санăн вунă пӳрнӳсем, най, ывăнмĕç. N. † Тăван, уйăрăлтăмăр, най, пĕр çĕртрен, вăта çĕртен каснă шур улма пек. N. † Пире çичĕ ютсем, най, çиеççĕ, çылăхпе сăвапне пĕлмесĕр. Собр. Чăнкăр-чăнкăр туй килет, чӳрече виттĕр, най, туртать. (Кăвар туртни). Ала 58. † Эпир вуниккĕн пĕр тăванччĕ, эпир вуниккĕн пĕр тăванччĕ. Най, чечер лато, мой ладо. См. ай.

наккă

вот (от русск. на-ка!). N. Иккĕн пĕр тантăш пулнă, тет. Пĕри авланнă вуник çулта: ватă хĕсепне кĕнĕ пек туйăннă хăйне. Леш хăйпе танăш юлташĕ выляма чĕннĕ те: Якур, выляма кил! тесе чĕннĕ. — Эп санпа выляма ача-им? Унччен те пулман, хайхи, Якур пăру хӳринчен тытнă, тет те, наккă вĕçтерсе çӳрет, тет. Арăмĕ ятлать, тет: мĕн ухмахланса çӳрен, тесе.

начлаттар

издавать звук нач. Ст. Чек. Çĕре начлаттарса ячĕ. Сред. Юм. Пĕчик ача амăш чĕччине начлаттарса ĕмет. (Звук при сосании груди ребенком). См. лачлаттар.

начар

(наζар, наџ̌ар, Пшкрт: начар), плохой; плохо. С. Айб. † Пире вăйă вылляма начар хĕрсем кирлĕ мар. Янтик. † Мĕншĕн шăппăн тăратăр, туя начар тăватăр? Туя начар тумашкăн пирĕн аппа начар мар. N. Ача чухне вăл пит начар сывлăхлă пулнă. Юрк. Начар вылятăн, капла вылянипе кăна эсĕ чăваш арăмне ташлаттараймастăн, авантарах выля. Сред. Юм. Начар пай шăпа — начартарах çĕрти анасĕне шăпа ярса тôхнă ана. Ку ана пирĕн начар пай шăпа. N. Вакун начар каякан пулчĕ. ХЛБ. Начар сухаласан, лайăх çĕр çинче те тырă начар пулать. Н. Якушк. † Эпир начара илместпĕр, ялан лайăха илетпĕр. (Свад. п.). N. Кашни çул утă начартан начар пулса пыра пуçларĕ. Бес. чув. 15. Кĕпер начартан тĕттĕм чух каçма кансĕртерех пулнă. N. Шăшисем ĕç начаррине курса калаççĕ: атьăр, шăшисем, урăх мачча çинчен анмăпăр, теççĕ. || Слабый, хилый. Лашм. † Матур пулаймарăм, начар пултăм, çичĕ ют кăмăльне килеймерĕм (не понравилась). СЧУШ. Начар çын пуринчен малтан тырă вырма пуçласан, çав çул пилĕк хытă ыратать (и наоборот: лайăх çын и пр.). N. † Эпир начара каяс çук, начар çумне выртас çук. || Бедный. Пшкрт. Регули. 946. Пĕр начар çынна патăм. Ib. 860. Вăлсам поянтарах халăх, эпĕр начартарах. Трхбл. Начар улпут та апат хыçĕнчен виçĕ сехет канат, тет. N. Начар, бедняк. || Больной. N. Анӳ пит начар (о старухе).

несĕлсĕр

безродный; бесплодный. N. Эпĕр ун арăмне халиччен ача туманнипе: вăл пĕр несĕлсĕр пулĕ, тесе, хăратпăр.

никĕт

(н'игэ̆т), назв. болезни зубов (идет вонь изо рта, зубы портятся, чернеют). Рак. Орау. Çынăн шăлĕсем хуралсан, шăлне никĕт çиет, теççĕ (болезнь зубов). КС. Никĕт çиять (чернота, уничтожает зубы. Хурт çиять, дупло) = шăл суранĕпе аптăрать. Альш. Тутлă çисессĕн ача-пăчасен шăлĕсепе закладка никĕт çиет, шăлĕсем хутлăхне шăтăк пулса юлат. Ст. Ганьк. Сар каччăн шăлне-çăварне хăçан та хăçан хурт çийĕ (шăл хурчĕ), никĕт çийĕ, çавăн чухне хурт çитĕр, никĕт çитĕр. Ст. Чек. Шăла никĕт çиет (черная гниль в зубах). Бгтр. Никĕт çиет (болезнь носа); никĕт-корĕк сăмсана тортмала тапак пек типĕтсе.

ним

то же, что нимĕн, ничто, ничего. Якейк. Ним тума та ним те çок. Ib. Нимне пĕлми ĕçлет. Работает из всех сил. Ерк. 115. Çинçе çинче паллашни нимрен паха ĕмринче. N. Сахăрнăй песок пĕтсен, çырласемпе ĕçкелерĕмĕр те, ниме пымас. СТИК. Ачисем тем пек хавасланса çитеççĕ; часрах нимне пăхмасăр вăрмана çырлана чупаççĕ. ЧП. Нимрен шурă хырăн варрисем. N. Нимне те, никоим образом. N. Ним пĕлми пулас, обморок. Сам. 27. Маншăн эс савăк ачаллăх сăпки, иккĕмĕш анне пек нимрен çывăххи! N. Çăмăр витĕрех лашисене кӳлсе, çынсем килелле нимне пĕлмесĕр лашисене çаптарса çĕмĕрсе тавăрнаççĕ. Сред. Юм. Паян яшкана воçех пĕçере пĕлмен, ним тути те çôк яшкан: ни тути çôк, ни вĕри мар. Ib. Эс ним те пĕлместĕн. — Çапла эп пĕлместĕп, эс пĕлен те, епле çӳрен. (Говорит с иронией, сарказмом). N. Вăрă пуçне кăларсанах çивĕчĕ пуртăпа ним мар касса татрĕ, тет (ача). Ала. 95. Ним хусканмасăр шăп пер эрне çăвăрнă. Ib. 25. Çавă кулĕре вара хайхи улпут Ивансене хăваларĕ-хăваларĕ, ним туса та тытаймарĕ, тет. Б. Чураш. Юлташпа эпир пăхса тăратпăр, ним тума та пĕлместпĕр. N. Çын вĕлерни вĕсемшĕн ним пек те мар. Регули. 983. Ним поплеме те аптрарăм (поплеме те пĕлмерĕм). Ib. 984. Ним ĕçлеме те каламарĕ; ĕçлеме ним те каламарĕ. Ib. 985. Он туни (он поплени) ним те мар. Ib. Нимшĕн те çиленместĕп. Кан. 40–50 пăтпа тухуринчен ним те мар хăпарса каяççĕ (лошади). М. Васильев. Ĕлĕк ним мар полнă мĕн. N. Хаçат-япала та ним хисепсĕр, теççĕ. Чет пути. Хăй пит аван çынччĕ, ачисем нимне юрахсăр пулчĕç. Н. Сунар. Нимрен нумай мĕн пур? (Çăлтăр пĕлĕт çинче). Шептак. Халĕ пирн килĕшпех лайăх порнатпăр, ним сомах-йомах та çок. СТИК. Ним юрăхĕ те çук. Ни к чему не годен. Орау. Ним курăнасса пĕлмест (очень бойкий). Сёт-к. Яппони вăрçинче пирĕн ялти Ваçок Емеленĕ ним сас-чусăр çохалчĕ. Имен. Иван нимне пĕлмесĕр уху (хăй) шырама тохса карĕ. Истор. Ним çиме те пулман. Орау. Ах ачасем, кăнтăрла çитсе килет, эпĕр ним чул та выраймарăмăр, атьăр-ха, васкарах вырар. Çĕнтерчĕ. 49. Ним мар çынсемех шутлă çынсем пулса тăчĕç. Б. Аккоз. Ним çисе тăранса пурăнма çук. Нечем жить. Эльбарус. Çавăн пек вĕрсен кайран пĕр каçхĕне ним манерсĕр йăнăшкаласа кантăк патне, е алкомне, е орама чопса тохса вĕретчĕ, тет. N. Ним пĕлмесĕрех укçана юратакан пулать. || Совсем не... N. Ним хăрамасăрах. || То же, что нимĕнле. АПП. † Ах, аттеçĕм, аннеçĕм ним ытарса тухса пулмарĕ. N. † Ай-хай тăванĕсем чунĕсем, ним ытарса уйăрлма пулмарĕ.

нимрен ытла

больше всего. Кан. Нимрен ытла сĕт-çу ача-пăчана çиме (для еды) кирлĕ.

ниш

назв. детской болезни, «собачья старость». КС. Ачана ниш пулчĕ (ерчĕ, слабеет, делается вялым). Ib. Нишлĕ. 1) больной ниш'ем, 2) вялый (вообще, хотя и здоровый). Магн. М. 14). Ача ниш, ниш чирĕ, нишлĕ. Н. Карм. Нише кайнă. — Пĕчĕк ачана нишлес такмакпалан, теççĕ. Нише такмакпа (кожаная сумка) сăваççĕ (ворожат), çăкăрпа сăваççĕ: çăкăр пек тулли пултăр, теççĕ; (пĕреллĕ виççĕллĕ) саккăрлă-тăххăрлă сăваççĕ те, пăрахаççĕ такмака, унтан вара ача чĕрĕлекенни чĕрлет. Пысăк çынна та, начаррах пулсан: нишлĕ, теççĕ. Нишĕ тавăрăнса кайтăр, пĕрре сăвап, виççĕ, пиллĕк, çиччĕ, тăххăр, тăххăрăшĕ тăхăр çĕре тавăрнса кайтăр. Якейк. Пирн ачая ниш ернĕ. Ачан, нишленсе кайсан, тирĕпе шăнни анчах йолать. Ib. Ниш ачасене воник çол таранччен ерет. Ниш корĕкпе тĕтĕрсен, нишрен хăтăлать, теççĕ. Могонин. Ниш ак мĕн: пĕчĕкçĕ сăпкара выртакан ачана типĕтсе, хăртса яракан чир. Если йăвăç лартсан, усал йӳçĕ шупа шăварсан, типсе-хăрса каять, çавăн пак ача çуралсан, усал шупа çусан, е амăш сĕт пама пĕлмесен, ачи ырханланса каять те: ачуна ниш ернĕ, теççĕ. Чавашсам ăна ак çапла тӳрлетеççĕ. Пĕр çулталăка çитиман пĕчĕк ачана ниш ерет, ниш ерсен, амăшĕ пĕлет те, нише тӳрлетме ачана вутăпа пĕрле кăмакана хурать те, амăшĕ кăшкăрать: эп хам ачана ернĕ нише çунтаратăп, тет. Нишрен чĕртме çапла сивĕ кăмаканах хутаççĕ. Тата çав ачана тылăпа тыланçи полаççĕ, портăпа касанçи полаççĕ, çĕçĕпе чикенçи полаççĕ, килĕпе тĕвенçи полаççĕ, тата ыттисем те пит нумай, каласа та пĕтерес çук. Амăшĕ кашни сăмахрах: ниш тыллатăп, ниш касатăп, нише чикĕтĕп, нише тĕветĕп, тит, ачана сивĕ хурана ярать те, вучах çине çакать те, хуран айне вутă хуранçи пулать; чăнах та ачи чĕрĕлет, çапла тăрăшса хăтлансан, такам та ĕненмелле, ку пирĕн чăваш хушшинче халь те пур, такамран ыйтсан та, пурте çак ниш çинчен калама пултарать. Латыш. Хăçан та хăçан çак кăмака нише каять, çавăн чуне тин нише кайтăр çак ача.

ниш курăкĕ

назв. растения, convallaria desf. majalis L. Ландыш майский. Рак., Зап. ВНО. Рак. Ача вишлĕ пулсан, çутăличчен çавăн шывĕпе шыва кӳртеççĕ. Кайсар. Ниш курăкĕпе (ландыш) çамрăк чух ачасене шыва кӳртеççĕ. Ниш курăкĕ пысăк вăрманта ӳсет. Çуркунне шур чечеке ларат та, çав чечекрен кайран çырли пулат. Çырли пиçсен хĕрлĕ пулат. Хăй сиплĕ япала. Алри ачасем, аталанимасăр (отражение говора П. И. Орлова), ниш чирĕпе (scr. чĕрĕпе) типсе хăрса кайсан, çак курăка вĕретсе шыва кӳртеççĕ. П. И. Орл. Д. С. Серг, Ниш курĕк; ача нишпе асапланать пулсан, çак курăкпа шыва кӳртес пулать. Чăвашсем. Унтан тата ниш курăкне вĕретсе, ун шывĕпе ачанăн çан-çурăмне ухать. (Çав ниш курăкне вырăсла ландыш теççĕ).

нишле

совершать обряд и наговор для лечения «собачьей старости». Чеб. Ача чирлесен нумайĕшĕ нишлеççĕ; нишлеççĕ çапла: такана айне хораççĕ ачине, такана йĕри-тавра хораççĕ йĕтĕн-сӳс. Она чĕртеççĕ, вара нишлекен такана çине чикет косарпа, вăл калат: ниш, тох, тох! N. Ачана нишлени. Ачана такана çине хураççĕ те çăкăр кĕреçи çине хурса кăмакана виç хутчен чиксе кăлараççĕ. Унтан таканапа ачана йăтаççĕ те, картиш тăрăх йăтса çӳреççĕ. Пирвай пусмайне илсе кĕрет те, кала пуçлат: «Йытă-качака нишĕсем, чăх-чĕп нишĕсем, сысна нишĕсем, кушак нишĕсем — пурте тухтăр çак ачаран», тет. Унтан витене илсе каяççĕ, унта та калаççĕ: «Лашасем нишĕ пулĕ, вăлсем те тухчăр, тихасен нишĕсем — пурте тухчăр». Унтан картана илсе каяççĕ те, калаççĕ: «Ĕне нишĕсем, сурăх нишĕсем, путексен нишĕсем, пăрусен нишĕсем, пурте тухса вĕрен çине вĕçсе кайччăр», теççĕ карчăксем. Латыш. Амăшĕ, юмăç каланă тăрăх, нишлеме пĕлекен ватă карчăк патне илсе каять ачине. Ib. Час-часах начар апатпа ик-виç çулхи пĕчĕк ачасем пит начарланаççĕ. Пĕчĕк ачан мăйĕ çинçелет, хырăмĕ пысăкланать. Амăшĕ, юмăç каланă тăрăх, нишлеме пĕлекен ватă карчăк патне илсе каять ачине. Нишлеме иккĕн кирлĕ: пĕри карчăкки, тепĕри евчи. Нишленĕ чуне пӳртре çăкăр пĕçереççĕ. Карчăкки ачана пикелет (= пиелет) те, çăкăр кĕреççи (= кĕреçи) çине хурса вĕри кăмакана çăкăр çине виçĕ хут чиксе кăларать çапла мăкăртатса: «Çак ача кăмака нишне кайнă пусан, кăмака нишĕ тухтăр çак ачаран; кăмакана юлса çунса кайтăр вăл; хăçан та хăçан çак кăмака нише каять, çавăн чуне тин нише кайтăр çак ача. Амăшĕ пиçикине салтать те, хĕвĕнчен чиксе аялтан виç хут кăларать. «Таса ача çуралать», тет карчăкки. Тĕп сакайне виç хут чиксе кăларать карчăкки. «Тĕп сакай ниш тĕп сакайне юлтар», тет. Сӳсмен витĕр виç хут кăларать. Сӳсмен нишĕ тухтăр çак ачаран, тесе. Ачине арăк çине хурать те, кĕлте çыххипе сăтăрса, çапла каласа ларать: «Тыр вырнă чух ача кĕлте çыххи нишне кайнă, вăл ниш тухтăр. — «Ача мĕнле нише кайнă ку?» тет евчи. — «Мучала нишне кайнă, мучала пек çемçелнĕ, мучала нишне кăларап-ха, тет карчăкки тирĕк мучалине сăтăрса. Евчи ыйтать: «Мĕн нишне кайнă?» — «Ача тăрна нишне кайнă та, ăна кăларап-ха, тет ачана тăрна тĕкпе сăтăрса. Ачан хырăмĕ пысăкран такмак ăшне виç хут чиксе кăларать. «Такмак ниш тухтăр». Унтан евчи авсăн таканипе чăх, лаша, хур навусне илсе кĕрет. Карчăк ачана çав навус çине хурса авăсать, çапла каласа: «Чăх навусĕ, ху нишна ху исе кай, хур навусĕ, ху нишна ху исе кай, лаша навусĕ, ху нишна ху исе кай». Навусне ачи мĕннипех шăпăр шăтăкне тăкать, хăй прехмай хуллен мăкăртатать. Пăртак тăрсан ачине илет те, кĕрĕкпе чӳркесе сак çине хурать. «Виç куçлă ие тухтăр, пусма айĕ ийи тухтăр, карта ийи тухтăр, кăмака ийи тухтăр, уй ийи тухтăр, вăрман ийи тухтăр»... тесе пит нумайччен ачана пилеш хуллипе çаптарать. Ачи пит макăрать. Карчăк ачана илнĕ чуне евчи ыйтать: «Ачаран нишисене, ийисене пурне те кăлартăн-а?» — «Йăлтах кăлартăм, пĕр ниш те юлмарĕ», тет карчăк. Унтан вăл курка çине шыв, кĕл, кăмрăк, тăвар ярса, алăк янаххи çинче ача пуçĕ йĕри-тавра виç хут çавăрать те, çав шывпа ачана çăват. Вара ачана тула исе тухать те, чӳрече витĕр амăшне тыттарать. «Таса ача парап сана, нишсем, иесем кайнă унтан», тесе. Амăшĕ илет те, шур кĕпе тăхантарать. Ку чăваш йăлине авалхи тĕне кĕмен кăрчăксем анчах пĕлнĕ. Халь пирĕн ялта пĕр карчăк пĕлет. Ман анне евчи пулнă çак ачана нишленĕ чуне, анчах карчăк сăмахĕсене пит шăппăн калать, тет, çавăнпа пурне те лайăх илтмелле мар, тет.

нишлен

заболеть «собачьей старостью». Слеп. Ача нишленсе каять; ниш корăкпе чăпăл тăваççĕ (парят).

нишли

, слабый, подверженный «собачьей старости». Альш. Иййе ачи çемçе, ленчеркке пулат: питĕ йĕрет. Нишли ача, теççĕ ун пеккине. Ачине хĕнемелле, тет, пĕлсен; вара улăштарса каят, тет, калла.

нишлĕ

слабый. Мункачи 42. СПВВ. ИА. Аллă çула çитрĕмĕр, пĕр ача пулмарĕ, утмăлăшне тусассăн, пĕр ача çуралчĕ, вăл та пулин нишлĕ пулчĕ. СПВВ. ГЕ. Çын кăшт чирлесен, темиçе уйăх чирленĕ çын пек ахлатса çӳресен: ун пек нишлĕ çын та çук, теççĕ. СПВВ. ЕС. Нишлĕ — час-час чирлекен, начар, çемçе çын. Сред. Юм. Темле пит нишлĕ ача ку, пĕрехмай мăйăлтатса çӳрет. || О животных. СПВВ. КЕ. Нишлĕ — питĕ начар выльăх, начарланнăçем начарланат, ăна темĕн чухлĕ апат паратăн, çăкăр çитеретĕн, çапах чĕрлеймест, пурăнсан-пурăнсан, вăл вара вилех каять. СПВВ. ФВ. Нишлĕ — начар чăх чĕпписене, хур чĕпписене, вĕçен-кайăк чĕпписене калаççĕ. Ку хурăн чĕпписем пурте пăлатна, пĕри анчах нишлĕ, начар, теççĕ. СПВВ. Нишлĕ хур-чĕппи. Сред. Юм. Пит йĕрсе çӳрекен ачана: нишлĕ хôр-чĕппи пик, теççĕ.

нипольнă

(н'ибол'нŏ), ведь (от русск. «небольно»). Якейк. Ача, çак орпая вырса тохма полăш-ха! — Хăвăр та вырăр, нипольнă эсĕр мана орпа пашальӳ çитармалла.

нӳреке

(-гэ), сырой. || Сёт-к. Нӳрекерех ача.

нăйăлкка

недотрога. Ст. Чек., Нăйăлкка ача = тивнĕ-тивмен йĕрекен ача, недотрога.

нăйкăш

(ны̆йгы̆ш), ныть. Çутт. 152. Вар ыратать! тесе нăйкăшма тытăннă. КС. Ку ача мĕшĕн пĕрмаях нăйкăшат-ши? (постоянно в таком состоянии, что готов расплакаться)'

нăтăрт

(ны̆ды̆рт), подр. звуку, получающемуся, когда проводят по столу пальцем, прижимая его конец (со стороны противоположной ногтю) к поверхности стола. Альш. Пурнипелен сĕтел тăрăх сăтăрса пынă чух, нăтăрт, нăтăрт! туса пырат. КС. Çав ача ман çине пырса çакăнчĕ те, инсе нăтăртах! турĕ. Капк. Çунана кĕлете кĕртсен (на мельнице), урай каштине нăтăртах тутарчĕ. Б. Яныши. Пăртак тăрсан, салтак нăтăрт-нăтăрт тунине илтех кайнă, тет. Пăхнă: пĕр ĕне курăк çисе çӳрет, тет. КС. Нăтăрт тутарса кĕрсе карĕ. || Подр. глухому звуку, получающемуся от трения полозьев саней по снегу. Анат-Кушар.

нăчăк

(ны̆џ̌ы̆к), подр. чмоканью (при сосании). Альш. Нăчăк-нăчăк! туса ĕмнĕ пек туйăнче. СТИК. Пĕчĕкçĕ ача тĕччине нăчăклаттарса ĕмет; или: нăчăк тутарса ĕмет. || Подр. звуку при падении или быстрому прижатию предмета, напр., к стене и пр. Шорк. Мана ярса тытрĕ те, пĕрене çумне нăчăкăх хĕстерсе лартрĕ. См. нăч, нăчă.

нăх-нах

плохой. Якейк. Пор нăх-нах йорă анчах аса килет, пĕр ыр йорă та аса килмеçт. Ib. Ку нăх-нах ача-пăчапа тăнтан тохса кайăн (маленькие дети, бесполезные).

нăш-наш

подр. отрывистому звуку при обнюхивании. Ск. и пред. 100. Нăш-наш! сăмсипе тăвать. Шурăм-п. Нăш-наш! шăршлатăп сăмсампа. Ай-яй, ача, тутлă шăрш кĕрсе кайрĕ. N. Сăмсине нăш-наш тутарса ларат.

нĕрлĕ

красивый; приятный, приличный, видный и т. д. Сёт-к. Апла томланни мăншăн полсан пре те нĕрлĕ мар. Ib. Онашкал нĕрлĕ ача эп нихçан та корман. Ib. Ку кĕрĕкпе эс пит нĕрлĕ.

няня

милый. Изамб. Т. Альш. Ăçтан ватă-ха эсĕ? тет пĕри — Пур тĕлтен те ватă ĕнтĕ, няням, тет. Сред. Юм. Ах тур, няняна! Пĕчик ачасĕне ӳке парсан, хĕрхенсе йăпатса калаççĕ. Ib. Пĕчик ача йĕрсен, ôна алла тытаççĕ те: кам тиврĕ çавна? Атьтьор (= ах тур), няняна поль, теççĕ. Тувси. Няня, ласкат. обращение, иногда даже к старикам [говорят старшие]. Шорк. Няня, маленький ребенок в ласкательной форме, напр., ачине, нянине... N. Няня, ребеночек. || Хлеб (детск. сл.). Шибач.

павăшкă

повитуха, акушерка. См. павăшка. Питушк., Чертаг. Шибач. См. епи карчăк, С.-Устье. Çак карчăкăн çапла каласан (после этого разговора) хырăм пысăкланать, тет: ача çуратас умĕн прикашчика ют патшалăхран павăшкă илме ячĕ, тет.

пак

то же, что пек, как, подобный. Сёт-к. Лотра, хаяр çын çинчен: арлан пак сикет, тиççĕ. Регули 1382. Эп апайран хăранă пак аттиран хăрамастăп. Эп аттиран ончол хăрамастăп, апайран хăратăп. Ib. 1252. Сумар (= сывă мар) çын пак ырханланнă. Ib. 824. Эп вăл каланă пак турăм. Ib. 290. Окçа çок пак ним те илмест. Б. Нигыши. Вĕçсе каяс пак çунам пурч (= пурччĕ), тытса чарăнми лашам пурч, тăрса юлчĕç — мĕн тăвас. Шибач. Коллен-кон пак килет. Почти каждый день бывает. Б. Олг. Кон пĕр ластăк çăнăх йолчĕ, пĕр пилĕк пăт пак. Ib. Кашкăрсам вон пилĕкĕн пертен солакай енче полĕ, пĕр çич-сакăр чалăш пак лараччĕ кашкăрсам. В. Олг. Çан патне (к нему) пĕре (один) пырчĕ осал, капан пакскер, коçĕ ĕçлĕк пек. N. Сан пакки эпĕ икке. Сёт-к. Пирн та учĕ — учĕ пек, эпĕр те хамăр ача пак, пирн та варли — варли (- λиы) пак.

паксăр

(паксы̆р), озорной, грубый, кто бьет безо всякой осторожности при игре. КС. Ун ачи ытла паксăр, вуляма пĕлмест. Орау. Паксăр = чăрсăр, неосторожный при игре, ударяет других, неразборчив в действиях, в выражениях. N. Михала пек паксăр ача та çук, выляма та пĕлмест. Ачасем патне пырса перĕннĕ-перĕнмен пĕрин-пĕрин сăмсинчен юн кăларать те! паксăр япала! Ib. Паксăр персе яратăн сăмаха тесе, каллĕ-маллĕ шутламасăр килĕшмен сăмаха каланине калаççĕ. || N. Çакнашкал паксăр сăмаха ĕлĕкренпе мĕльюн халăха та кала-кала вĕрентнĕ.

паллаттар

понуд. ф. от гл. палла. N. Эпĕ ачасене, шкула çĕнĕрен пырсан, чăн первей хăйсем курман япаласене, вĕсен килте çук япаласене паллаттарма тытăнатăп. Ст. Шаймурз. Ача вăл хĕре паллаттарман (не дал ей узнать себя). Ачач 104. Мĕн пирки хăйне паллаттарасшăн мар.

памĕт

память, способность. СТИК. Ку ача ман пĕртте памĕтлĕ пулмарĕ (или: ку ачан ман памĕт çук): çырăва та вĕренейĕ темĕн (нет способности учиться). Ib. Ман памĕт çук, япалана çиччас манса каятăп.

панк

(паҥк), подр. звуку, получающемуся при стрельбе. КС. N. Ача аллинчи йывăç пăшал, персе ярсан, панк (паҥк)! тăвать. || Подр. надутости переполненного живота. Е. Орлова. Паранк çирăм та, хырăм панках полчĕ (пол'џ̌э̆). N. Чей нумай ĕçрĕм те, хырăм панк(ах) пулчĕ. КС. Панк(ах), подраж. указывающее на «расширение» живота от несовсем удобоваримой пищи. См. лат. || Подр. звуку, который получается при ударе, напр по жестяной посуде. Сред. Юм. Шуç панка япалапа çапсан, панк (не ҥ) тунă сас илтĕнет. N. Салакайăк, мурĕ, шалта кантăк çинче çӳрекен шăнана курнă та; сăхса илеп, терĕ, курнать: панк! пырса перĕнчĕ. СТИК. Çурăмĕнчен панк! тутарчĕ те, тара пачĕ (ударил и побежал); при этом получается особый звук «панк!» Сред. Юм. Тăмла шыв çине сайра çиç ӳкет полсан: панк, панк (или панч)! тавать. N. Хырăмĕнчен çапрĕ те, хырăмĕ панках турĕ. || Подр. звуку, полу-чающемуся при вылетании пробки из бутылки. Орау. Кĕленчи пăкки: панк! (а лабиализованное) туса тухса карĕ.

папа

(паба), маленький ребенок (детск. сл.). Тюрл. Хурамал. Пĕр пĕчĕк ача патне тепĕр ача пырсассăн, ашшĕсем калаççе: ван папа килне, теççĕ, папапа иксĕр выльăр, теççĕ.

папак

(пабак), ребенок. В. Олг. Сёт-к. Папак, новорожденное дитя. Ib. О-ой, пĕчĕк папакне. Питушк. Апу папак тунă, сана юлташ, амакăр (= ан макăр). Сред. Юм. Пĕчик ачасĕне тепер пĕчик ача курсан: папак пур, тесе калаççе. Икково. Ван папаксем (товарищи, мальчики) выляма тохнă.

папаçă

то же, что папаçа. (род. п. папаçăн, д. п. папаçа). Якейк. Папаçă — ача тутаракан арăм (большею частью старушки).

папкалан

пустить росток, распуститься. СТИК. Верпă папкалана пуçларĕ ĕнтĕ. Верба начала покрываться белыми почками. Н. Карм. Хăяр папкаланнă (= шăта пуçланă, анчах мăкăрăлса тухать). || О росте детей. N. Ача папкаланчĕ. Ребенок заметно окреп телом. || О росте детей. Сред. Юм. Çуралсанах ачапча тытанкасăр пулать, пĕр-ик уйăхран вăл самайланать, ун ӳт хутшăнать, вара ачапчана: папкаланчĕ, теççĕ. Ib. Ача папкаланма пуçлана. (Пĕчик ачасĕне ӳт кĕре пуçласан калаççĕ).

пар

дать, давать, подавать, отдавать. Турун. Хуçа вара: çĕр тĕнкĕ парап пĕр çăмартине, тенĕ. Регули 509. Эс окçа та паман-ç халь мана. Ib. 450. Ман хамăн номай полинччĕ, (номай полсан) парăттăмччĕ. Ib. 676. Эс пани çĕмĕрлнĕ. Ib. 662. Эс панă окçа конта. Ib. 663. Эс панă окçана эп çохатрăм. Ib. 664. Атти мана панă лаша лайăх манăн. Ib. 312. Вăл мана окçа панă полсан, эп каяттăмччĕ. Ib. 1082. Çак утшăн çĕр сом парать вăл. Ib. 671. Мана паракан çын çавă. Ib. 320. Вăл мана окçа он чох парсаччĕ, эп кайсаттăмччĕ. Ib. 293. Окçа пор хошăра кисен, парăп сана. Ib. 1458. Эп итрĕм онтран, вăл мана пачĕ; при (= пĕри) килте, тепри вăрманта. Ачач 99. Мĕн юрать? парам акă сана пĕрре. N. Ним те парса кăларманшăн... N. Халĕ эсĕ кама парса ыр кăтартатăн. КС. Памаллах пар, совсем отдать. ЧС. Вара пур ачасене те икшер çăмарта парса тухат (раздает). Хурамал. Çырлаха пулин пар, турă. Кан. Сахал пачĕç, терĕ çуннă çынсенчен пĕри. Юрк. Эй, чунăм, эсĕ мана çурри чуна çурса париччен, пĕтĕм мулна парасăнччĕ, тет. ТММ. Аллупа пар та, урупа ут. Орау. Парсам, ан тилмĕрт çынна! Отдай, не томи человека! (Говорит жена мужу о другом человеке). Ib. Каймасп — парам эп сана, кахала. Ib. Пуç ыратать — парам эп сана. Сред. Юм. † Кайса кôрас теейсе, малтан хыпар патăмăр (известили). N. † Хура çĕр айне кĕмĕттĕм, хура çăрха парса юлăттăм. СТИК. Сассăна ан пар (не подавай голоса), анти шыраса çӳретĕр-ха, эпĕ ӳсĕрсен тин сиксе тух. (Говорят, когда ради шутки или всерьез спрячут кого-нибудь при приходе постороннего лица). Никит. Салтакран ним парса та йолмасть (не отстает), тет. Синерь. Икĕ ывăлне икĕ çĕре кĕтю пăхма панă (отдал в пастухи). N. Хăйĕн аслă ывăлне вĕренме çын патне панă (отдал на ученье). Ала 8°. Эсĕ пирĕн çуккине ăçтан парса çитерĕн. ||Сдавать. Ирч-к. Атăл параççĕ. Сдают Волгу. || Орау. Паян географипе экзамĕн патăм. || Выдавать замуж. Якейк. Арăм илес тесен те, парас çĕртен парас çок (не выдадут). || Принести в жертву. ЙФН. † Корак-касси хĕрĕсем, пирĕн пата пырасшăн, турра така панă, тет. (Туй юрри; насмешка). НАК. Тата киремете пама ял пуçне пĕрер вăкăр е така хатĕрлесе хураççĕ. || Бить, ударять. Кан. Шалта рояль клавишсем çине чышкăсемпе параççĕ, тулта вăрçаççĕ. Янбулат. Опăшки тăчĕ те, ачана ричакпа парать те парать, хытă хĕртрĕ ачана. Йӳç. такăнт. 17. Атте тухса кайнă чухне, лашана пĕр-иккĕ пачĕ те, кайăк пек тухса вĕçрĕç. N. Лайăх тăракан çыннах пычĕ те, хăлха чиккинчен пĕрре пачĕ (ударил по уху). || Copiam sui facere, marem ad se admittere. || Доносить, ябедничать, клеветать. N. Вара ун çннчен элек парса, ăна тимĕрлесе тĕрмене хуптарнă. || Употребляется в качестве вспомогательного глагола. Толст. Ыран кил-ха, уйăрса парĕç (отроятся), эпĕ вара сана амине кăтартăп (матку пчелиную). Юрк. Сăрисене ĕçсе параканнисем, куркисем тĕпне укçа ярса, тепĕр хут сăра тултарса кĕрӳшне ĕçтереççĕ. Ib. Никăш пĕлсе каласа параканни çок. Орау. Апат çисан кайса пама пулать ăна. Ib. Чăмласах памалла-им тата? 1) Неужели ты не понимаешь? 2) Ешь, раз тебе дали. Эльбарус. Пĕр çын чопса пыра парать. Имен. Виç çол иртсен Елена Петр ятлă ача çоратса панă, а Фекла Нйколай ятлă ача çоратнă. N. Теçеткийĕ 40 тенкĕ тăрать те, сире катса паратпăр ĕнтĕ (сбавим); илĕр, илĕр! тесе кăçкăраççĕ. Чăв. ист. 31. Чăваш чĕлхи укăрпа финсенчен пуçланса кайнине ниепле те кăтартса пама пулас çук, тет. О земл. Тарăн çемçе сире (в слое) тырă тымарĕсем сарăларах параççĕ. N. Кĕлтĕне капан çине ывăтарах пар. Менча Ч. Утемĕш вăл хăй çынсене пит нуммай асаплантарнăран, хăй те: асапланарах патăр-ха, тесе часах тӳрлетмен, тет. Орау. Çиярах парăр (ешьте больше), çиярах парăр, каçсăр урăх апат мĕн пулас çук. Юрк. Вĕсем çавна курарах парасчĕ. Абыз. † Тухать и та тухмаçть-и, часрах туха парсассăн та, хĕреслĕ тенкĕ парас, тит. (Свад. п.). БАБ. Хыçалалла çаврăнса пăхатăп та, хам патăмрах пĕр темĕскерле, пăхма çук хăрушă, уна пекскер тăра парат. N. Вăл çапла лашине хăварса чупса пынине пĕр çын пăхса тăра панă (как раз видел), тет. Т. VII. Малти (человек) пĕр усăнса тăракан çаппа тытрĕ, тет те, кайри (человека) çине яра пачĕ (как пустит, в лесу), тет. ЧС. Эпĕ ăна куртăм та, хама калла килсе хĕнесрен хăраса, киле тара патăм. N. † Ташлăр, тантăшсем, симĕс шăрçа ярăмĕ пек; силленеех парăр-ха, сарă шăрçа ярăмĕ пек; саркаланса парăр-ха (= развернитесь-ка во всю, чтобы показать свое искусство в пляске. Хĕр йĕрри). Кан. Лач-касси ялне кăçал çула Яншихăв леçниччĕстви 81 ĕне Тăрмăш таччине ямалла туса пачĕ. ТХКА 38. Хамăр ĕçлемесен, пире çын ĕçлесе парас çук. N. Лучше эсĕ авланса ямалла та и пурăна памалла. N. Пристăнь çинчен пакаш йăтса та параççĕ, шыв та йăтса параççĕ, вутă та татса çурса параççĕ. Баран. 98. Çав хушăран эпĕ ăйха кая панă. ВС. Разум. КЧП. Эсир сĕтел хушшинче ĕçлерех паратăр çав. ТХКА 27. Асту, ӳке паран. N. Вĕсем каялла çавăрăннă та, тара панă. СТИК. Чупа панă (чупса çитнине чарăннине кăтартмаст; чупрăм карăм, чупрăм килтĕм, чупрăм çитрĕм — обозначает законченность действия). Альш. Лешсем урайне шурă кĕçе сарса хураççĕ, тет. Качаки варалать парать, тет, кеçине.

парлак

поляна. Карсун. Елбулак. † Парлак çинче çырлалăх. Хурамал. Парлак (тăвайăкки пичĕ?). Ib. † Ăçта çырла пит пиçет, парлак çинче пит пиçет; ăçта сарă ача пит ӳсет, Хурамалта пит ӳсет. Образцы. 6. Çырла çеçке тăксассăн каят парлак илемĕ. Ib. Утăна ăçта çулатăн? — Парлак çинче çулатăп. Бугульм. † Хура вăрман ути ешĕл утă, ялан парлак ути тиеççĕ; ăçта килчĕ унта палашаççĕ, ялан ырă çын ачисем тиеççĕ. Ст. Шаймурз. † Шурă аккăш вĕçет малалла, халь те пулин выртать парлакра. ЧП. Кăвак чечек парлакра, утсем авăнаççĕ çиесшĕн. СПВВ. Х. † Йĕшел курăк тухать ешерсе, парланайса выртать парлакра. || Залежь. Орау. КС. Эпир вăл анана парлака хăвартăмăр. Чув. Сорма. Парлак, пустырь, незанятое, заброшенное место. Юрк. Çав çул нумайĕшийĕн анисем сухаламасăр парлака юлчĕçĕ. Шибач. Çĕр парлак выртсассăн йосанать (два-три года). Ib. Парлак çĕр. Ib. Парлак вырттар, не сеять.

парне пар

подарить, делать подарки. N. Апат çисен çураçнă хĕр парне пама тытăнать. Менча. Вăл: тухатса парса хамăр ял витĕр вăтăр туя (свадеб) хама парне парса пуççапса йăлăнмасăр ирттермерĕм, тесе, мухтанатьчĕ, тет. N. Алла тытнă пĕчĕкçĕ ача çынни çине какка тусан: акă телей! ку мана парне парать! теççĕ. Е ача амăшĕсем: ку сана ӳссен парне парать, теççĕ. Городище. Парне парать. (Метафорическое выражение, означающее, что ребенок испражняется на человека, взявшего его на руки). СПВВ. Хĕр ашшĕсем хĕрĕ хыççăн парне параççĕ. Никит. Шыв тытнине пĕлсен, ăна парне парса çырлахтарнă. Сред. Юм. Çĕнçынсĕм ратнисĕм патне чăн малтан хăнана кайнă чôхне пир-и, сорпан-и илсе кайса параççĕ, çавна парне пани, теççĕ. Юрк. † Хапха умне хирĕç тухакана икĕ куçран парне парăтăм. || Приносить жертву. Кратк. расск. Унта пусса ăна мана парне пар.

Паþак

(пар'ак), имя мужч. Б. Олг. Эссĕр чох: нойăк, нойăк, нойăктăр, вакша кĕрĕк тăхăниччен Паþак тойĕ иртсе карĕ; ох-чох чохăлта, чохăлта капар пĕр капар, эп чипер те эс чипер, чăн чиперри çак ача.

патак çи

потерпеть побои, быть битым. N. Çын патаккине çийиччен, хăвăртрах вилсе выртсан луччĕччĕ. Янш.-Норв. Унта вара (при этом) хĕр вăрлакансем ĕмĕр çимен патака сиеççĕ (когда их нагонят, настигнут). Сред. Юм. Патак çиет, получает побои. Ib. Эпĕ патак çинине пар лаша та тôртас çок (побоев много получил). N. Эрех ĕçекенсенĕн хĕрарăмĕсем, ачисем нумай патак çисе куççулĕ тăкаççĕ. N. Патак çима шырать. Беседа. Арăмĕ хуйхăпа, патак çинипе чире каять. Торп-к. Çак ача калать, тет: капла патак çисе пурăначчен каяс луччĕ ман пĕр çĕре, тесе.

патшалăх

государство. Ст. Шаймурз. Патша хĕрарăм патшалăхне каят, тет, ача кунти патшалăх пулса юлат. N. Çынсем те кăшкăраççĕ, тет, йытсем те вĕреççĕ, тет, хай кайăксем пĕртте хăрамаççĕ, тет, патшалăха çитрĕç, тет, кусем. || Военная служба. N. † Патшалăха кайнă ачасем куççулĕпе питне çăваççĕ. Юрк. † Алăкран тухан ар ывăлĕ патшалăха каят та çын пулат. Алешк.-Сапл. † Çирĕм икке çитнĕ ачасем патшалăха каять йыш пулать. || Назв. поля. Менча Ч. || Имя мужчины. Б. Олг.

патянюк

(-д-), так называют в насмешку или лаская больших ребят, если они плачут. Янтик. Патянюк тесе, пысăкрах ачасене мăшкăласа, кулса калаççĕ. Пысăк ача мĕншĕн те пуса йĕрет пулсан, ăна йăпатса калать.

паха

(паhа), дорогой, драгоценный; дорого, ценно. Н. Карм. Вĕсем (книги) пире темрен те паха. Сред. Юм. Пĕчик ачана пăртак çиç çырла парсан та пит паха. Çĕнтерчĕ 26. Сивĕнесси сивĕнмен те, анчах çак пуян ывăлĕ пахараххине манăн чĕре туятчĕ. Календ. 1910. Пуринчен ытла килĕштерни паха (дорого). Собр. Сутас сутта пахана тăрат, илес тавара йӳнеçтер. (Моленье). Сам. 13. Таптанă, çаратнă паха çĕршывна. Хорачка: вы̆л мана пет пађан тоjы̆нчы̆ (дорого, драгоценно). Ст. Яхак. Çамрăк ачасемшĕн çăварни тата пушшех паха. Икково. † Çăварниран пахи пор, теççĕ: чăнах пор-ши ĕнтĕ çав? Тим.-к. † Эпир каяс çул çинче йĕри-тавра паланлăх, паланĕ ларать хĕп-хĕрлĕ, пире палан мĕн паха? Пала-тăран (знакомый) питĕ паха. Кĕвĕсем. Пахча варринчи улма йăвăççи, пăхса тăма паха-çке (просто любо посмотреть). Цив. † Шурă чечек мĕн паха? пиччепе инке паха пире. N. † Икĕ аллăмра тăватă çĕрĕ, кĕмĕл çĕрĕрен пахи çук, ах ача; ялта сар ача пит нумай, ман Яккуртан пахи çук (лучше), ах, ача. N. Австрисен окопĕсем питĕ паха. N. Паха = илемлĕ? || Старательный, прилежный. Юрк. Ун вырăнне хамăр çынсенчен пĕрне-пĕрне, ĕçе пахарах çынна (трудолюбивого), куçарĕç. || Ст. Чек. Пахасăр, ку çынта паха çук, ăçта хурсан та вырнаçать (всюду уважаем). N. Пахине пĕлмесĕр ĕçлет, не жалея сил или себя (иначе: пахасăр). || Торжественный. Кан. Выстăвкă уçăлнă шутпа паха ларуллă каç пулса иртет || Зап. ВНО. Паха, мягкий, нежный.

пекĕ

(пэгэ̆), складной ножик. СПВВ. Пекĕ — хуçмалла çĕçĕ. Энĕш-п. Пекĕ, перочинный, складной нож. Т. IV. Тĕлĕкре пекĕ тупсан, ывăл ача çуралат, теççĕ, çĕçĕ тупсан, хĕрача пулат, теççĕ. СТИК. Тупăлхана пеккипе касса илет. Ст. Шаймурз. † Хусана карăм пекĕ илтĕм, чиркӳ тăррисене тĕрлеме.

пеккун

(пэккун), опекун. КС. || Опека. Календ. 1911. Пеккун çырмалла пулсан, миçе çулччен тăваççĕ. Пир. Ял 1929. Ачи арманне пеккун тунă пулсан та, арманти кĕреçе çăнăхне хăех илсе сутать. Кан. Ял советсем пеккун ĕçне тума пултараççĕ. N. Пеккун ача, пеккун çырнă ача, пеккун çырнă çурт.

пер

(пэр), кидать, бросать. N. Ан пер, не бросай. N. Чикан çав çăкăра ил те, пер ачине (возьми и брось в своего сына). Ау 4. Йиттисене, лашисе (= лашисене) веç шыва печĕ, тет. N. Пулăçăсем вара, ыйтса та парас çуккине пĕлсе, ăна (ее) тытнă та, каллех шыва тытса пенĕ. Турун. Кам унта кĕлте перет. Ib. Кам унта эсĕ, кĕлтесем перетĕн? N. Пурте ăна чулсем илсе чулпа пере пуçланă: мĕн чухлĕ персен те, пĕр чул та пырса сĕртĕнмен ăна. Шибач. Тытса пĕре çавăрса перем! Кив-Ял. Эп сана Сĕвене кайса перĕп. || Бросаться. Кн. для чт. 139. Вара вăл кантăр вырăнне перет, кĕлте кӳрекен çулсем çинче вĕçсе çӳрет. Абаш. Халăх çĕнелле (хола çĕнелле) пеме поçларĕç. N. Хай çӳлтен вăйпа юхса пыракан шыв тӳрех канава юхса перет, кукăрăлса каймасть. Ир. Сывл. 27. Савăнăçлă çуркунне çитсе печĕ пирĕн енне. || Откидывать, задевать. Ала 103. Çичĕ пăт сĕлĕ хатĕрлерĕм, пуçне пĕкке пемешкĕн. N. Онта пуçна ан пер. Курм. Пуçне пĕккине персе пычĕ (лаша). || Махнуть. К.-Кушки. Вăл карташ урла тӳрĕ печĕ, эпĕ çаврăнса кайрăм. Он махнул через двор прямо, а я наискось. || Ударить, бить. Шурăм-п. Хăйсем вĕсем шултра матур çынсем, пĕрре персен çынна вĕлермелле. Якейк. Пуçа алăка петĕм (ударился). N. Эпĕ пуçа юпана петĕм. Орау. Мĕн пăхса тăтăн тăта, ăна пер те, йăвантар (его ударь и свали). Ст. Шаймурз. Мала ан ирт, кая ан юл: мала иртсен, пуçран переççĕ, кая юлсан, кутран тапаççĕ. Сред. Юм. Хĕнеме хошайрăр ôна, ô сана перет соккăр-паттăр пик. || Стрелять. Панклеи. Пĕри (медведь) тайăлнă чăршă тăрăх хăпарма тапраттĕр, ăна хоралçă пăшалпа персе ӳкерчĕ; тепри хăпарма тăрчĕ, ăна та персе пăраххĕр. НАК. Пĕрре кайăк хыççĕн Хуракĕсрери киреметре çӳренĕ чух, кӳлĕре пĕр кăвакал куртăм та, пăшалпала виçĕ хут петĕм. Баран. 54. Юлашкинчен çимисем, пемеллисем пĕтсе çитнĕ, вăйран та кайнă. N. Пирĕн çие переççĕ. N. Перет-ха у! N. Пăшалçă кашкăра пăшалпа пенĕ те, тивертеймен. N. Ухатаçă кайăк-кăвакала печĕ. Янш.-Норв. Кайăк-кăвакал пеме тесе (чтобы...). N. Пĕр-пĕрне пăшал персе. Шибач. Улĕ корчĕ те амăш пынине, вăрмантан пăшалпа персе пăрахрĕ, так и вĕлерчĕ. Б. Олг. Астур, сере пăшалпа перетпĕр (будем стрелять) пармасан. Орау. Эп ача чух пĕре пăшал пеме çичĕ пус патăм (за право выстрелить). Истор. Тăшмансенĕн пемелли хатĕр пит нумай пулнă. ||Разить (о запахе). Шурăм-п. Пĕринчен эрех шăрши кĕрет, тепĕринчен тапак шăрши перет анчах (разит табаком). N. Сасартак шăрш пеме пуçлать. Кан. Шăршă чăтмалла мар перет. Чĕр. ч ун. яп. й.-к пур. 24. Çăвара чикмелле мар усал шăршă перет. || Пить много и жадно. Шурăм-п. Эсир сахăрне чейпе çисех ятăрĕ-çке, эпĕ хуçи курасран хĕве вăрттăн чикрĕм те, шывне ла-айăх петĕм (выпила). КС. Эс ма паян ку тĕрлех шыв перетĕн? Что ты сегодня так много пьешь? Эльбарус. Персе килнĕ. Пришел пьяным. Якейк. Эпĕр ĕнер эреке петĕмĕр анчах (много выпили). N. Çынсем ытла вĕрипе сивĕ шыва переççĕ, ачисем час кӳрсе килмесен, кайран çаптарса та илеççĕ. Бюрг. Ĕçессисем килнĕ япаласем — переççĕ: ĕçсен-ĕçсен, ӳсĕрĕлсе кайса ӳкеççĕ. КС. Пурăнăçа, чĕлĕме, çăккăра, эрекене, сăрана перет, здорово ест, пьет, живет. || Спать много и крепко. КС. Ай-ай ăйăха перетĕн эсĕ! Ну и спишь ты крепко и много. Ib. Талăкпех ăйăха петĕм. Проспал круглые сутки. || Ляпнуть; взболтнуть. N. Эпĕ хам та ухмах, пер яр. Ск. и пред. Сăмахсене ку çынсем пемеççĕ (не бросаются словами) сывлăша кăлăхах янтратмаççĕ. V.S. Кирлĕ-кирлĕ мара пер. || Твердить, настаивать, повторять. Ау 103. Эсĕ манран пĕр усă курăн, тесе калат, тет. Çак ача таки (= такки) хăйăннех перет: эсĕ ман автана тытасшăнччĕ, акă ĕнтĕ ху çаклантăн, тесе калат, тет. СТИК. Ăна хутте мĕн кала, вăл хăйиннех перет (он все свое твердит). Ашше-амăшне. Ваçук кӳрши хайĕннех пенĕ: тĕлĕнмелле хĕр эсĕ, Лисахви! тенĕ. N. Суйлас вăхăт çитсен, петĕмĕр суйларăмăр хамăр суйлас тенĕ çынсене. || Ссылаться. КС. Эсир паян кăнтăрлаччен çăмăра персе ахалех ирттертĕр, халь ĕнтĕ каçчен ун вырăнне хытăрăх (хытă) вырăр. Ib. Праçнике персе, ĕçлемерĕç. Ссылаясь на праздник, не работали. N. Чире пер. || Притворяться. Якейк. Пирĕн ати ĕссĕре персе выртать (притворяется). N. Ухмаха пер. Притворяйся дураком. Орау. Сутра пĕлмене петĕм (притворился). N. Чире печĕ, ӳсĕре печĕ. Байгул. Ку арăм епле те пулин ачисене вĕлерттересшĕн, тет, çавăнпа ку чире печĕ, тет. || Терпеть, выносить. КС. Халь лашана тăрантартăм ĕнтĕ, каçчен перет (не устанет, вытерпит).

перĕн

коснуться, касаться, прикасаться, соприкасаться. Календ. 1910. Хăмпу çумне пĕчĕк йĕп перĕнсе тăрать. N. Вăрманта йывăçсем пĕр-пĕрин турачĕсемпе перĕнсе тăраççĕ. Вăрманти йывăçсен турачĕсем пĕр-пĕрне перĕнсе тăраççĕ. Деревья в лесу соприкасаются одно с другим ветвями. N. Çамкупа сивĕ кĕленче çумне перĕнсе ан тăр. Не прикладывайся лбом к холодному стеклу. МПП. Ӳлĕм кунта çӳренĕ чухне тумтир арки пернекен пулĕ. (Предсказание). Скотолеч. 6. Лашанăн çыхнă урийĕ (нога) çĕре кăшт кăна перĕнсе тăтăр. Якейк. Мана ан перĕн (или: ан тĕкĕн). Не прикасайся ко мне. Календ. 1906. Çĕр анчах мар, хĕвел, уйăх, мĕн пур çăлтăр — пурте нимĕне перĕнмесĕр тăраççĕ. || Задевать. N. Аллисене каялла тытса, хăрах аллинче патак тытса пырать. Отса пынă çеммĕн патакки атти кĕллисам çомне перĕне-перĕне пырать. N. † Паланлăх виттĕр тухнă чух, палан сапакки перĕнчĕ пулĕ, çавăнпа хĕрлĕ пулнă пулĕ. Аттик. Пĕр перĕнмесĕр çак шыв пек юхса тухса кайтăр çак ача çинчен (порча. Из наговора). || Ткнуть. N. Çав çĕрхине выляма тухрăм та, пĕр пысăк темĕскерле япала перĕнсе куккăр турĕ, тет. || Ударяться, биться. N. Чӳречерен чӳречерен пыра-пыра пернет (воробей). || Подойти. Сред. Юм. Çав пырса перĕнмен полсан, эпир йӳнтерехе илеттĕмĕр ô тавара. || Остановиться. Тоскаево. Туй хапха айне килсе перĕннĕ, тет, кĕрӳ хатри (= хатĕрĕ) çитмен, теççĕ. (Послов.). || Встретиться. Орау. Ак хайхискер килсе перĕнчĕ! Вот встретилось то слово, о котором говорили. || Напасть. ЧС. Пирĕн ялсем: ку мур пирĕн яла та килсе перĕнмин юрĕчĕ, тесе, питĕ хăра пуçларĕçĕ. || Попасть. Хĕн-хур. Эсĕ кам хĕрачи? Çĕрле Çăмьюн тетӳ пӳрчĕ патне ăçтан пырса перĕнтĕн эсĕ (как зашла?). || Обращаться. Юрк. Ку ĕçрен кайран, çими çитмен чух, йăмăкĕсем патне пырса перĕнет (обращался). ||Стреляться. Шурăм-п. Пăшал илнĕ те, перĕнсе вилнĕ. || Наталкиваться. N. Ниçта çитсе перĕнменни те юлмарĕ, тет, кун (всюду он бродил). Шурăм-п. Чылай çĕре перĕнсе çӳренĕ вăл.

перкелеш

кидать друг в друга. Изамб. Т. Ачасем юрпалан перкелешеççĕ, тет. СТИК. Ну канĕçсĕр ача та пулат, мĕн тек перкелешсе çӳрет-ши ĕнтĕ. (Говорят мальчику, всегда кидающему камнями). N. Ачасем тулта чупкаласа, юрпа перкелешсе çӳреççĕ. Ачач 39. Юр чăмаккисемпе перкелешсе-кулкаласа илеççĕ. || Перестреливаться. Кан. Пăлханакан салтаксем перкелешни, кăшкăрашни пирĕн чикĕри хуралсем патĕнчен те çĕрĕпех илтĕнсе тăнă. || Слоняться без дела. СТИК. Темĕскер пулчĕ пирĕн çынна, ухмах пек: пĕрре кунта, тепĕре унта перкелешсе çӳрет. || Драться (о несерьезной драке). Сред. Юм. Мĕн тек пĕр-пĕринпе перкелешетĕр çак эсир, куçа-пуçа персе шăтарăр-ха ак. || Говорить нечто несуразное, невероятное. КС. Кутăн та пуçăн перкелешет. Говорит неправду без всякой пощады. Ib. Перкелешсе ларать, передает нечто невероятное. || ТХКА. 78. Пире пула анне те тавар пуçтаракан Кушкă вырăссемпе вырăсла перкелешме вĕреннĕччĕ.

персе ӳсĕрĕл

опьянеть сильно. ППТ. Хăшĕ ача питрех персе ӳсĕрлет те, лаши çинче аран-аран ларат. Сред. Юм. Хĕре-туя (= хĕр-туйне) кайсан, çын пик чипер корса çӳресси çôк он, персе ӳсĕрлет вара пĕр (сразу напивается).

персе яр

ляпнуть, проговориться, взболтнуть. Ст. Чек. Вăл çынпа калаçма пĕлмес; хăш чухне ытла аван калаçнă çĕртех персе ярат унталли-кунталли мар сăмаха. Кан. Эпĕ ăна асăрхамасăр персе ятăм, тесе, суят. Ib. Ача сăмаха тӳрех персе ямасть, малтан шухăшлать. КС. Астумасăр çав сăмаха пер яр. Букв. 1886. Ку ача-пăча çăварĕ — тем персе ярĕç кăсем! Беседы. Мĕн килчĕ ăна персе ярать (слова). ТХКА 58. Ах, ох, пихампар, çырлахсамах, пихампар, персе ятăм сăмаха, хамăн калама юраман сăмаха, вăрттăн шухăша персе ятăм-çке. Шурăм-п. Шăлнĕ: эп хăратрăм, арçури мар, тесе, персе ячĕ (вдруг сказал). Хурамал. Аптăранă енне çапла персе ячĕ, тет (сказал). Орау. Ним курасса пĕлмесĕр çӳрет, сăмаха пĕр шухăшламасăрах персе ярать. Ib. Юлашкинчен пĕр сăмах персе ячĕ (ляпнул не кстати или нарочно). Ib. Персе ан яр, кӳлеше пуçлĕ. Не проговорись, будет еще ревновать. || Неожиданно выстрелить. N. Хăй çаплах чӳрече çинче ларса тăнă. Сасартăк пăшал персе янă.

пехил

(пэhил'), благословение. А. Турх. Ст. Дув. † Атте-анне пехил парсассăн, эпир те пулăпăр çурт пуçĕ. ЧП. Атте-анне пехилĕ çитсен, эпĕ те пулăп çурт çынни. N. Эй кинĕмĕр, пехил сана, çак кил хуçи пулăр, ача. N. † Эпĕ атте аннене юрарăм ĕмĕрлĕхе пехил илесшĕн. N. Вĕсенчен сана пехил тухтăр. N. Те атте çыртарнă, те хăй çырнă вăл сăмаха: турăран пехил ытатпăр вилмешкĕн, тесе. || Завещаемое при смерти. N. Вăталăх ывăлне каларĕ, тет: сана пĕр саступ пехил, тесе каларĕ, тет. (Сказка). Н. Шинкусы. Чунĕсем (предков) турă умĕнче ырлăхра пулччăр пире пехил парса хăварнăшĕн. (Поминовение предков в молитве ӳчӳк). Изамб. Т. Акă эпĕ вилетĕп: сире пехил. Ыр курмалла пулăр. Çынна юрамалла пулăр! Аннӳ сăмахне итлĕр. Эсĕ, Кеçтук, сывлăхлă парса çитĕнсен, аннӳне, йăмăкусене ан пăрах. N. Ун чухне ыттисем калаççĕ, кашни çын, пӳртрисем пурте: пĕри калат — сана лаша пехил, тепĕри — сана ĕне пехил, сана сурăх пехил, сана хур пехил, чăх пехил. (Свадьба). Альш. Манран сана пĕр кĕтӳ лаша пехил! Желаю тебе иметь табун лошадей (пожелание детям. Выражает и недоброжелание).

пыр

горло, глотка. БАБ. Пĕр чиртен чĕрĕлеттĕм, тет те, тепĕр тĕслĕ чирпе чирлеттĕм, тет. Хăш чух пыртан илсе туса чут вилместĕм, тет. Сред. Юм. Пыра ларса вилмеччĕ (подавился бы). Ib. Ачана пыра пôлнă тесе, пĕчик ачасĕм пыр ыратса чирлесен калаççĕ. Альш. Пыра пулчĕ. Горло заболело, распухло (жаба, дифтерит, скарлатина). Юрк. Çиме тытăнсан, пырăма çиме анмас. КС. Пирĕн ача пырсăр пулчĕ-ха. N. Иртĕнсе çинĕ пирки нумайĕшĕ вилĕм тупнă, пырне чаракан кун-çулне малалла тăсать. Бур. Пырна пула выçă вилĕн, теççĕ. Сред. Юм. Пырна пôла пуçна çийĕн. За желудок голову потеряешь. Ib. Пыр ярна пуçларĕ, таçта сăра тôпса ĕçеп ĕнтĕ эп. Бугур. Пыр ярăнсассăн, ĕçсе-çимелле, теççĕ. Якейк. Пыр ярăнчĕ (какие-то резкие звуки в глотке, которые получаются, может быть, от выхода газов из желудка, не отрыжка и не икота). N. Пыр хыççăн ан кайăр, пыра ирĕк ярсан, вăл атте- аннене те суттарать. Собр. Пыр ерĕнсен, сăра ĕçет, тет. С. Дув. Хăйĕн пырĕ кастарать, пур укçине хĕрхенет. Латыш. Епле пыра тăрантас-ши? тесе калать, тет (шаланкă). N. Хăйĕн пĕр пырне те тăрантарса усрайман. Ялан пыр çинчен, çи-пуç çинчен анчах шухăшланă. Т. VI. 13. Кӳршĕрен çавăн пек пыра хыт çиекен çынна (едуна) суйласа илеççĕ. Юрк. Этемĕн пырĕ тутă та, куçĕсем выçă. || Пища. N. † Çак тантăшсем аса пĕр килсессĕн, ларса çиес пырăма çимерĕм. || Назв. части сăрка. Ау 329. Виçĕ хут вăрăм сăрканăн пырĕ ука. || Залив. Сред. Юм. Атăл пырĕ. N. Çĕр чĕтĕренипе тинĕс пырĕнчи пулăсем хула урамне туха-туха ӳкнĕ. Кĕвĕсем. Кăвакал ами пыр урлă, çавăрнасси кӳл урлă; пирĕн тантăш ял урлă, калаçасси çын урлă. Рак. † Кăвакалăн ами пыр урлă (за заливом). ЩС. Пыр, узенький залив, также узенький пролив. || Устье реки. Шел. П. 18. Чăваш хули Шупашкар... ларать Атăл хĕрринче... Кăкшăм çырми пырĕнче. Баран. 161. Атăл пырин хĕвел анăç енче калмăксем пурăнаççĕ. Изамб. Т. Пыр тесе, пĕр çырма тепĕр çырмана тухнă тĕле калаççĕ. Ib. Энтепе çырми пырĕ, назв оврага. || Омут. || Кратер. Орау. Вутлă ту пырĕнчен вĕри чулсем темскерсем тухнă чухне таврари яла пĕтĕмпе кĕл пусать (падает пепел, во время извержения).

пыр

итти, ходить. С. Тим. † Пыраттăм, пыраттăм çулпала, вуникĕ кашкăр тĕл пултăм. Чăв. й. пур. Прухха та ун патне пыма пăрахнă вара (ходить перестал к нему). Абыз. Ай ман хыçран такам пырать. СТИК. Çулпа 20 салтак пырат (но: çулпа салтаксем çирĕмĕн пыраççĕ; еще: пӳртрен виçĕ ача сиксе тухрĕç те, сиккелесе выля пуçларĕç). Якейк. Эс пырсан, эп каймалла та, эс пырасса пĕлместĕп. Я поехал бы, но не знаю, согласен ли ты на это. Кан. Пыр та çыпăç ун патне! т. е. он теперь важное лицо. N. Манăн та пырас-и? И мне итти с вами? — Ан пыр (или: пымасан та юрĕ). Юрк. Пырах та, пыр, пырах та, пыр, тенĕрен улпучĕ те: юрĕ, юрĕ, пырăп, пырăп, тет (улпучĕ, пит варлă чĕннĕрен). Ib. Миçе кун пыннине (ехали до города, где сейчас идет беседа), епле çитнине каласа кăтартаççĕ. Ib. Пĕрин аллинче нимĕч чĕлхипе (нимечле. Орау.) çырнă кĕнеке. Пырсан-пырсан, иккĕш те çав кĕнекене вуласа пăхсан, тĕлĕнсе калаçса пыра пуçлаççĕ. Орау. Кĕперпе пынă чухне. Когда я шел (сюда или туда) по мосту. Ib. Тинĕс хĕрринчи ялсене карапсемпе пырса тупăсемпе пере-пере кайнă (или: пыра-пыра персе кайнă). Ib. Пырсан-пырсан, малта таçта хăй çути курна-курна каять. Сёт-к. Самай кĕтӳвĕ тохса кайнă чохне хамăр ĕнесене пырса ертсе ятăм. Ст. Чек. Кăмака умнелле те пыра пуçларĕ (стала стряпать). Т. VII. Çук, çук пымастăп (с тобою). Ib. Ик çын вăрманта пыраççĕ, тет: пĕри кайра, тепри малта, тет. ППТ. Айтăр, эсир пыратра? эпир каятпăр. N. Пырсан-пырсан, пĕр шыв хĕррине çитрĕ, тет (в другом месте: кайсан-кайсан, пĕр шыв хĕррине çитрĕ, тет). Сред. Юм. Пырса та ан шăршлан. И не подходи, все равно не получишь. Регули 1429. Пымассеренех вăл мана паратчĕ. Ib. 309. Эп пыраттăмччĕ те, ерĕçмерĕм. Ib. 137. Вăл пынине пĕлес çок эс. Ib. 84. Вăл пырасса пĕлес çок. Ib. 344. Эп корса, эс пыриччен тытса. Ib. 322. Эп пырсаттăмччĕ он чох, сирĕн никам та, килте çокчĕ. Ib. 593. Пыракан (пырса) онта çынсам темче хут. Ib. 399. Эп онта пырса паян. Абаш. Лаша пит аван пырать. Орау. Лаша тĕпре пит лайăх пырать (идет). Юрк. Пыр — ступай. Ib. Мана çырса ларакан çын кирлĕ, çывăрса ларакан çын кирлĕ мар. Пыр, ман патăмран тух та кай, тет. Хурамал. Пырсан-пырсан, вăл пĕр хулана пырса кĕнĕ. Ib. Пĕри калат: пыр, эсĕ кĕр хĕр илме. N. Пыр-ха çавăнта хăвăртрах, чуп = кай-ха çавăнта хăвăртрах, чуп. Чăв. й. пур. 14. Эсĕ пыр, таврăн киле. Альш. Пыр-ха, ман сумккана исе кил-ха, тет. N. Эсĕ ман патма пыратна? Ты идешь ко мне? (Спросит человек, идущий к себе домой, знакомого, если предполагает, что тот идет к нему. Если повышение голоса не на послелоге, то это значит: «ты придешь ко мне?»). N. Нимĕçсем пирĕн çине çĕрле пычĕç (подошли к нам). N. Ну, тарçăм, виçĕ апатна та эсĕ пĕр тапхăр çирĕн, пыр ĕнтĕ, тула тухса, хытăрах ĕçле, тесе каларĕ, тет. N. Эпир унта ялпа (не ялĕпе) пытамăр. N. Пынă çемĕн пырас килет. N. Пырах сӳреççĕ. Юрк. 18. Пыр халĕ, лешне пĕр савăт илсе кил, кĕрешес уммĕн пăртак ĕçсе пăхам! (эрех илме хушат). Ib. Ку улпучĕ нумай та шухăшласа туса тăмаст: пуçа çăмăл пулат пулсан, пыр халĕ, пĕрер савăтне кӳрсе пар, тет. Кан. Ăна алăран алла çӳретеççĕ, пыни пĕр эрне çитес умĕн, вăл «Капкăн» мунчалах пулса каять вара. N. Тĕтĕм сан çинелле пырать-çке. || Поступать (о деньгах). N. Унтан ку çын патне кашни кун темĕн чухлĕ укçа пыма пуçларĕ, тет. (Из сказки). N. Çырма та ал пымас ман халĕ топă сассипе. || Находиться в том или ином возрасте. Юрк. Асли, ывăл ачам, чупса çӳрекен пулчĕ, 2 çулта та 4 уйăхра пырат. || Годиться. N. Сӳрене тиха пырат. КС. Суха-пуç пымаст (плохо пашет). N. Пыман суха-пуç пек. Беседа. Навус хырма тытăнать, кĕреçи хырнă çĕре пымасть. || Итти замуж. N. Эсĕ мана ху юратса тухса пытăн. Лашм. † Хамăр ялăн ачисем сар ача, ан авланăр — хамăр пырăпăр. ЧП. Хĕр пырать те, хăй илмес. N. Хĕрсем пымĕç (за меня). Пазух. Ют ял ачи куç хĕсет, мана пырать, тет, пулĕ; пымăп çавă эп сана, манăн савни ялта пур. ТХКА. 87. Наçтаç аки пур, суя ятне илтес çукчĕ, пырап тени хупларĕ. || Лезть. К.-Кушки. Кушак çурисем амăш патне пĕр-пĕринчен ăмăртмалла пыраççĕ. Котята наперерыв лезут к матери. Орау. Выльăхсем епле те пулсан шыв хĕрнеллех пырасшăн. Скотина лезет к воде. || Сопровождать. Бес. чув. 10. Хăш чух тата çынсен мулла хыççăн «эллах – эк-пер, эллах — эк-пер», тесе пынă сасă илтĕнкеленĕ.|| Размножаться; водиться. Орау. Хурăн хуллипе выльăха çаптарма хушмаççĕ; выльăх пымаçть, тиççĕ. Выльăх пыманни (ĕрчеменни) кил вырăнĕнчен те килет, тиççĕ. Ib. Вăсен выльăх пымаçть. Альш. Кил-çурта чавка илешсен, выльăх чĕрлĕх пырать, теççĕ. ЧС. Аттепе пĕр тăван пиче уйăрăлнăранпа пирĕн лаша пыми пулчĕ (не стали водиться лошади, падали). || Существовать, длиться, продолжаться. N. Вĕсен тĕрлĕ кирлĕ мар йăлисем халичченех пыраççĕ. ЧС. Çын çилли çакăнсан, тепĕр тавлăксăр каймасть, хăш-хăш чух виçĕ тавлăка та пырать, теççĕ. Кан. Çунасси вăтамран 80 минута пырать. Вопр. Смоленск. Уçă, çăмăл, нӳрлĕ çил вĕрсессĕн, йĕпе вăрăма пырать. Чума. Хăсса чарăнсанах, çын çăмăланнă пек пулать, анчах нумая пымасть. || Баран. 40. Хуппи (деревьев) мăкланса каять, вĕсем çинче курăк ӳсе пуçлать, çапах та йывăç кĕлетки нумайччен пырать. N. Халь пурнăç пырать. || Доставать, хватать. Изамб. Т. Пĕрре илсен, ун темиçе çула пырат. N. Çирĕп тусан, нумая пырать (надолго хватит). N. † Çаккăнта ĕçни-çини атте-анне çуртне пыминччĕ, çамрăк пуçа хĕсӳ килминччĕ. Ib. Ку укçа нуммая пымас (çитмес). N. Паян тытни (рыба) пырсан пĕр çур çула пырĕ, малашне мĕн тăвăпăр? Т. IV. Эрне кун çĕнĕ çăпата сырсан, çăпата пĕр эрнене анчах пырат, теççĕ. || Стоить, значить. N. Ах, ырă çыннăм, эсĕ апла калатăн, пирĕншен пыр иртни те тем пыратьçке. Кан. Ларса юлни пырах та пырать те, тульккĕш вăл чăвашсемпе калаçма пĕлмест... || Употребляется в качестве вспомогательного глагола. Ой-к. Сенре (= сентере) тăрăнчен шуçса пынă чух (при передвижении) алла темĕскер перĕнчĕ те, тӳнчĕ карĕ. СТИК. Тарса пынă чухне ярса илчĕç. Ib. Чупса пынă чух такăнтăм ӳкрĕм. Ib. Тарса пынă çĕртен тытнă (указывается на то, при каких именно обстоятельствах пойман). Ib. Тарса пынă çĕрте çăкăнса (= тирĕнсе, тăрăнса) аннă. Ib. Чупса пынă чухне такăнтăм та, лач! ӳкрĕм. Бес. чув. 5. Ăна пурăнăç хăех вĕрентнĕ; мĕн тăвассине, мĕнле пурăнассине пурнăç хăех кăтартса пынă. Изамб. Т. Ул хăй хытă килет, хăнчен вут тăкăнса пырат (огненное явление). Альш. † Эпир кайса пыратпăр, курса юлăр куç тулли. Н. Якушк. † Сирĕн савнă тăванăр кайса пырат, пит инçе кайиччен курса юлăр. Букв. 1908. Шывĕ тăп-тăрă пулнă. Хурсен урисем курăнса пынă. 1904. Çапла чупса пынă çемĕн эпĕ хам умра мĕн пуррине курман та, шыв лупашкине лап! кĕтĕм ӳкрĕм. Регули 9. Вире (в гору, в знач. возраста) пырать, ватăла пырать. N. Вилнĕ çынна пытарсан, пӳрт урайне, сакăсене алăк патĕнчен пуçласа тĕпелелле çуса пыраççĕ. Кожар. Эпир вăрласа кайман ăна, пирĕн пичей вăрласа пынă (украл) ăна, калама килтĕмĕр, тенĕ. N. Ун та вăл териех сарлака юхмас (вода), навуспалан пĕвелесе пынă ике енчен те (запружено). N. Шыв тумламне яка çĕрте пӳрнепе ăçталла илсе пыран, çавăнта пырать. О земл. Çав майпах çĕр ĕçĕ те ăстаран ăстана кайса пырать (все улучшается). N. Акă çуркунне сывăхарса пырать (приближается). N. Вĕсем тухни виçе уйăх иртсе пынă, анчах ниăçта та пĕр çĕр татăкĕ те çук. Пазух. Эпирех те кунтан кайса пырсан, шăпăртатса юхĕç куççульсем. Ир. Сывл. 26. Ытарма май çук кунсем таçта юлса пыраççĕ. Ib. Пĕчĕкçеççĕ кимĕсем... юлса пыраç пирĕнтен. Юрк. † Каяс вăхăтăм çитсе пырать (приближается). Ib. † Урампа маюр иртсе пырат (проходит), çта пырассине пĕлмес. N. Кайран, пурна-киле, çав Çумак шурĕнчи çĕр типсе пынă (высыхало). Торган. Рамри юр кайсах пырать (снег сходит), шывĕ те вăйлăланса пырать. Орау. Ачасем ӳссе пынă çемĕнĕн пурнăç каялла каять. (Напис. в 1907 г.). Б. Олг. Эс ман патра порăн, ойăхне виç тенкĕ тӳлесе пырăп; ман патра ан (= авăн) çапса порăн, ан пĕтериччен, виç тенкĕ хоратăп сана хак. Хурамал. Вăл салтак мĕн пур тупнă укçине ялан ĕçсе пĕтерсе пынă, тет. ЧС. Хай пирĕн тете кунсерен йывăрланса пычĕ... (все более и более расхварывался).

пырат

ничего, удовлетворяет. М. Васильев № 3, 46. Салтак кăна йăпатса: пырать-и-ха, ача? тет. Синерь. Акăшĕсем калаççĕ, тет: мĕн парас-ши? çав пилĕк пăт пăхăра парас-и мĕн? тесе калаççĕ, тет; çыннĕ: пыратчĕ (ладно бы и это?) те, тесе калать, тет. Кама 1. Паян вăйлă ĕçсен те, сăра ĕнер кăна пĕтрĕ, хăта килнĕччĕ.

пысăк çын

взрослый. Юрк. Ку çурта кам туса паннине пысăк çынсем мар, ялти ачасем те пурте пĕлеççĕ. Ib. Пĕр вăл хăй анчах аслă та пысăк çын пулнă. Вишн. 62. Пысăк çынпа пĕчĕкçĕ ача хушши пит пысăк, çавăнпа пĕчĕк ачасене пысăк çынсемпе пĕр апат çитерме юрамасть.

пытар

(пыдар), спрятать, скрывать. Чураль-к. Ах вăрман, сĕм вăрман, ытармалла мар сана, пытармалла сан мана. Кан. Вĕлле хурчĕ 6 вĕлле пытарчĕ (скрыл). О сохр. здор. Чаршав айĕнче пытарса усрама кирлĕ мар (больного оспою). N. Хăв винаватна (вину) пытаран (скрываешь). Чет. пути. Пытарса пытарăнас мар: эпĕ ĕлĕк упрасах каймастăм, кирлĕ мара та калаçаттăм. N. Пулă чĕпписене савăтран (с завода) пытарах яраççĕ(?). Сёт-к. Пытарса тăрать, скрывает. || Хоронить. Юрк. Акă çакăнта эпир хамăрăн пĕр ачана пытарсаттăмăр (похоронили). N. Островец хули айккине, поляксен масарĕ çине пытартăмар. Чăв. й. пур. 22. Масар çинче çав вăхăтра пытарайнă пĕчĕкçĕ ача пулнă. N. (Аннене) пытарса килсен, пурте аллисене çуса сĕтел хушшине кĕрсе ларчĕç. Пирвай виçшер сĕвем çип, пĕрер кĕсьелĕх пир валеçрĕç те, ĕçтерсе çитере пуçларĕç.

пиеле

отдельно не встречается. Отсюда: ача пиели.

пик

то же, что пек, как. Нюш-к. Çав вăрçăра çăмăр çунă пик кайăк вилсе ӳкет. N. Виçĕ уйăх виçĕ çул пикех туйăнчĕ. Сред. Юм. Ăсĕм тутар пик тăхнаççĕ. Ib. Пикех, совершенно как. Пикрехех, почти как. Пикрех, похоже на... Ib. Мĕн Пейĕс пик тайкаланcа çӳрен! (Чипер, тӳр ôтса çӳремен çынна калаççĕ). Ib. Тăта каять-каять, тет, ача, пĕр хĕрлĕ сăрт пикскер корнать, тет. Ib. Эсĕ ôн пиккине полтаран-çке (с иронией. Кирлĕ мар япала тусассăн калаççĕ). N. Нимĕç инçе мар, пĕр çухрăм пик анчах.

пилет

билет. Б. Олг. Çолталăк служит тусан, ман ача килчĕ пилетпе (из солдат). Сред. Юм. Пилет — 1) билет, 2) паспорт.

пилешелле

(-жэ-), назв. игры. Николаев. пилешелле. Вылякансем ик ушкăна уйăрăлаççĕ, пĕр ушкăнĕ çулăн пĕр енне каять, тепри — тепĕр енне. Çулăн пĕр енне калакан вырăн таваççĕ. Çав вырăнта тăракан ушкăнтан кама тытмаллине канашласа хурать. Унтан тытмала ача ятне калаççĕ те, хăвалама тытăнаççĕ. Леш ача çул урлă чупса каçма тăрăшать. Çул урлă каçиччен тытсан, тытакан ушкăнĕпе пулать, тытаймасан, ĕлĕкхи ушкăнĕпех. Каланă ушкăнĕ тепĕр енне каçать. Калакан вырăна тепĕр ушкăнĕ килсе пĕр ачана каласа хăвалать. Пĕрре каланă чухне иккĕ çынна тытма юрамасть: иккĕ çынна хăваласан та, иккĕшĕ те ĕлĕкхи ушкăнĕ патне каять. Халь тытнă ачана «çĕнĕ каяк» теççĕ. Ăна та пĕр вăйă иртмесĕр тытмаççĕ. Вăйă хăвалама пĕр çын юличченех çак йĕркепе пырать. Пĕр çын юлсан, ăна виççĕ хутчен каласа хăвалаттараççĕ. Никама та тытаймасан, ачисем хăлхинчен кăшкăраççĕ.

пилĕк

(пил'эк'), поясница, талия. N. Вăсам мана пилĕк таран çĕре авăтса кӳртсе лартрĕç. N. Унтан тĕпĕр кунне виççĕмĕш ывăлĕ каять, тет, вăл вара пилĕк таран çитерет, тет (где трава по пояс). Юрк. † Аллисенче перчетке, пилĕк çумĕнче нухайкка. Ib. † Пилĕк тытса ташланă чух, икĕ каччă курĕç-ши? Икĕ каччă курсассăн, кăчăк туртса илĕç-ши? и пр. Ib. Пилĕк таран пĕшкĕнсе тăраççĕ. N. Пур çĕрте те пилĕкне тăсмасăр, кунĕн-çĕрĕн ĕçлет. Сред. Юм. Тыр вырнă чохне, апат çисен, пилĕк тăсас тесе, пăртак выртса çывраççĕ. Шорк. Пилĕк чăсас, отдохнуть и закусить (во время жатвы к вечеру). Б. Яныши. Эпĕ йăпăр-япăр чупса кайрăм та, пилĕк таран çĕртен чупса пуртăм. Сёт-к. Хăрах аллине пилĕке тытнă, хăрах тотине чăснă, çăварне карнă (молочник). Якейк. Ачасам, пилĕк кантарма лармала та поль! (Каçхи апат çима ларнă чох мăн çынсенчен пĕри калать). Ib. Ах, пилĕк касать-çке! (Боль до родов у женщин). . Арăмсен ача тăвас умĕн пилĕк каса пуçлать. Ib. Арçынсен пилĕк ыратсан, кулса: сан пилĕк касать-и мĕн, теççĕ. Ib. Пилĕкне чĕн-пыççи çыхса пыр (опояшься). N. Пилĕк тытни, схватки у беременных. N. Пилĕк тытать, пилĕк касать (кас касать, тăтăш касмас). Пазух. Кăçал илнĕ çĕнĕ-çын, тырă вырма тăрсассăн: çурла касмасть, теминччĕ, пилĕке тытса тăминчĕ. N. † Хамăр ялин ачисем хут çыракан тиек пек, пилĕке тытса çӳреççĕ (подбоченившись). Альш. Пилĕкĕсене тытса тăрать, стоит фертом. Ib. Пилĕк тытат (потуги у женщин). Тайба-Т. Пире çырнă çын хĕрĕ пилĕк çинçе, куç хура. ЧП. Пилĕкĕ çинçе пултăр, тет. Ib. Çинçе те пилĕкçĕм... Альш. Йинкĕшĕ калат: пилĕкĕм питĕ, питĕм шурă, шывран тăрă., çипрен çинçе; питме намăс кӳрес çук. Ачач 5. Пилĕкне унне хытăран та хытă касма тапратать. Н. Лебеж. † Пилĕк килĕ Çирĕклĕ, пилĕкĕсене тытса юлчĕç. С. Тим. † Пилĕк тытса ташлама çут пиçиххи кирлĕччĕ. N. Пилĕк таран тайăлса йăлăнни. Собр. Туман тиха пилĕкне ан хуç, теççĕ. N. Туман тиханăн пилĕкне ан хуç, теççĕ. N. Хăшĕ пилĕк çумне хĕстереççĕ, хăшĕ хулпуççи урлă çакаççĕ. БАБ. Пилĕкне хытă çых, ăсна хытă тыт. (Ку сăмаха хĕрсене калаççĕ). Альш. Пилĕке арçынсем пысăклăх (пиçиххи, кушак) çыхаççĕ. Урож. год. Пилĕкне хытă çыхать, ăсне тирпейлĕ тытать. Калашн. 8. Ак хаяр çилĕлĕ патшана çапла пилĕкрен пуççапса Кирипей калать. N. Пилĕкрен тарăн юр çинчен кайрăмăр. || Каша. † Купăсăр çийĕ сарă иккен, пилĕкĕ тĕлĕ хура иккен. || Перешеек. Орау. Атăл çинче ик утă (остров) пĕр-пĕринпе пĕр шурлă çинче пилĕкпе пĕрлешсе тăраççĕ (оба острова соединены узким болотистым перешейком). || Участок земли. Мункачи 42.

пире

назв. духа. Н. Карм. Хырăм пысăклансассăн, пирене сăватпăр, таканапа суса, тăххăрăшĕ тăххăр çĕре кайтăр. Ача сывалтăр! тет.

пирче

(-џ̌-), затвердеть, засыхать, заживать, задернуться (о ране). Сред. Юм. Çăпан, пĕр пирчеме пуçласан, часах тӳрленет вара ôлă. СПБВ. Суран пирчет = ӳт илет. СПВВ. Суран пирчерĕ = ӳт илчĕ. СПВВ. ФИ. Пирченĕ; кĕçенçăпан пĕтĕмпе çĕрсе кайнă пулсан, нимĕнпе те тӳрлетмелле мар пулсан, пирчесе кайрĕ, теççĕ. КС. Çулла пит хĕвелпе пирчет = хытса ларать, кашăркаса (шероховато). N. Çынна вăрттăн çапни пирченĕ сурана араслантарать. Стюх. Пирченĕ, зажила (рана). Сборн. по мед. Ача кӳпчĕкне кăвапаран тытса туртма нихăçан та юрамасть: вăл хăш чухне хăй тавăрашĕнчи ӳт çумне пирчесе ларать || То же, что хăнăхнă. Хорнвар-Шигали. Вăл ĕнтĕ хăма çурма пирченĕ (= хăнăхнă). Ib. Пĕрре вăрра пирченĕ те, çав шухăшпах çӳрет. Ib. Вăл пĕрре çул çӳреме пирченĕ. Ib. Пĕрре сат ĕрчетме пирченĕ (= хăнăхнă, хытнă, пиçĕхнĕ), çав ĕçпех аппаланат.

пиршти

то же, что пирĕшти. Т. IV. Пĕсмĕлле, пĕр турă, çӳлти пирштисем, ырă пирштисем, им парăр, ашапатман карчăк, имлет, сумлат (умножь). Альш. Ача-пăчана ыйткалакан курсассăн: туррăн çĕр çине пĕлме янă пирштисем, теççĕ (чуваши). Батыр. Юратнă лашана пиршти çилхине çитлет, теççĕ. См. пирĕште, пирĕшчи.

пис

(пис), охладеть, чуждаться. Ст. Чек. Пĕр пĕринчен писсе пурăнать. N. Çапла хăйсене хăтаракан çынтан писсе, хăйсене хăйсемех час пĕтмелле тăваç. КС. Вăл ача уйăрлнăранпала ашшĕ-амăшĕнчен писрĕ (отстал, охладел). Изамб. Т. Вăл çын пирĕн патăра килме писрĕ (перестал бывать, отчуждился). N. Сана, чеескере, ирсĕре, йĕрĕнчĕке, çынран писнĕ сывлăша хăвалатăп. Собр. Çав хĕрт-сурт писсессĕн вара, пурнăç пĕре те малалла каймасть, тет. Сред. Юм. Пирн патра килме писнĕ. Перестал ходить.

пиçĕ

(-з'-), пареный. К.-Кушки. Туртана пиçĕ хурамаран аваççĕ. || Прочный, крепкий. Янтик. Ку пустав пиçĕ пулчĕ-ха манăн. Изамб. Т. Юман пит пиçĕ. Ib. Унтан (из дуба) пиçĕ япаласем анчах тăваççĕ. Ib. Çăка пиçĕ (крепкий) пулмасан та, хăй пур тĕле те юрăхлă. ТХКА 115. Ача, ку пит çирĕп тымар. Хурама тымарĕнчен те пиçĕ тымар ку. Календ. 1911. Хурçă тимĕртен пиçĕрех те, вăраха та пырать. || Гибкий. Ядр. Пиçĕ пушăт — крепкое лыко. Ib. Пиçĕ хулă — гибкий, эластичный. Якейк. Çĕмĕрт холли пак орăх пиçĕ холă топас çок эс. Ib. Ку пралок итла та пиçĕ уш: çиппе пĕрех. || Плотный. О сохр. здор. Чĕн пек пиçĕ, шурă чуста. || Выносливый. Бугульм. † Пăяхамçăм ĕçĕ йывăр ĕç, ĕçе пиçĕ кин кирлĕ. Баран. 160. Пит чăтăмлă, пиçĕ лашасем. Ib. 100. Хăшĕ (иная лошадь) ĕç ĕçлеме, çӳреме пиçĕ пулать. (Свад. п.). Сред. Юм. Ôн ачи пит пиçĕ, сак çинчен ӳксен те йĕмерĕ. Ib. Çип пит пиççи лекнĕ, тôртса та татăлмас. Ib. Но ôн каçанĕ пит пиçĕ: каççĕне мĕн чôл чышаççĕ çанта, çапах сикмес те иçмалин: туймас та пôль ô. || Сёт-к. Кăçал мăн-кĕтӳн пиççи килмер полмалла.

пиçĕх

(-з'-), опалиться. А. Турх. Пиçен тăрри пиçĕхнĕ, кеçĕр хĕрсем хирĕçнĕ. Шел. 139. Хăй пăшăхнă, пиçĕхнĕ, çамки тăрăх тар юхать. || Стать прочным, гибким. Орау. Пушăт пиçĕхнĕ (стало как ремень), çăпата тума аван. Хурамал. Чĕрĕ йывăçа касса пăрахсан, хĕвелпе пиçĕхет (çемçелет, авăнакан пулать, авсан та хуçăлмасть). Ходар. Хулăсем хай хĕлле шăнаççĕ, çавăнпа вара çав хулăсене пиçĕхсе выртма витене ăшă навус айне пăрахаççĕ. (Вирĕм). КС. Анчах ӳкернĕ пушăт патрак пулать, ăна пиçĕхме сакайне пăрахаççĕ, вара пушăт сĕткенĕ сарăхса ларса çирĕпленет. || Преть (о теле). Образовать как бы пролежины (о теле). Череп. Сред. Юм. Пĕчик ачасĕн шăкпа пĕç-хошши пиçĕхет, ăна çăкăр çинчи çăнăха хырса сапса тӳрлетеççĕ. Ст. Чек. Пиçĕхнĕ, перепрел (напр, промежность у ребенка). || Стать выносливым, получить навыки. Орау. Вăл ача ĕçре пиçĕхнĕ ĕнтĕ (= пурне те курнă) хăнк та тумаçть (ему нипочем), аван тарçă пулмалла. Сред. Юм. Пиçĕхнĕ, привык.

пиçиххи çурăм хыçне пăрахмалла

назв. игры. Николаев. Пиçиххи çурăм хыçне пăрахмалла. Ачасем йĕркерен çаврака ларса тухаççĕ. Пĕрне пиçиххи тытараканни тăваççĕ. Çав çын, лараканнисем йĕри-тавра пиçиххине кăтартмасăр çӳренĕ чух, пĕрин хыçне ăна вăрттăн пăрахса хăварат. Леш ача хăй хыçĕнче пиçиххи выртнине сисеймесен, хуракканни, çавăрнса çитсен, пиçиххипе хăвалама тытăнать. Ларакан тăрать те, чупса çаврăнса хăйин вырăннех ларать. Унтан ку калех пиçиххине хурса çӳрет. Хăш ача хăй хыçĕнче пиçиххине пăрахса хăварнине сисет. Вăл вара пиçиххине илсе тăрать те, хуракан çыннине хăвалама тытăнать. Лешĕ, тарса ĕлекреймесен, пиçиххипе çитсе çапать. Тараканни вырăнне кайса ларать. Халĕ ĕнтĕ пиçиххине пытарма ку тытăнать.

пиççи

(пис'с'и), пояс. В. Олг. Панклеи. Молча кĕрме кайнă чох ача пиççине салтать те, ăна осала питĕрнĕ çăра-уççипех пӳрте сак çине хорса хăварать. Шибач. Хырăм пиççи (сарлака). Ib. Шăраçлă пиççи, особый пояс. Тувси (Цив.). Салт пиççина.

пит

(пит, пит'), очень; слишком. Истор. Выльăх-чĕрлĕх пит йышлă усранă. N. Масар пуçинĕн пит ĕçĕ нумай. Орау. Питех çияс килмеçт. Есть не очень хочется. Ib. Калаççĕ ăна, пит час-часах калаççĕ те. Туперккульос 14. Пит ачаш пулаççĕ, хăшĕ пит юнтарать (= йăлăнтарать), хăшĕ тата пит лăпкă, ăслă ача пулать. N. † Пĕрийомăн пусми пит пуставлă, атăсемпе пусса кĕтĕмĕр. Регули 1384. Вăлсен пит начарри çав анчах. Вăлсен пит начар çын çок. Ib. 1383. Мана пит кирлĕ. Питех кирлĕ мар халь. Ib. 1363. Пит тытаканах çок. N. Контан питех корăнмасть (= пит лайăхах корнмасть). КС. Пит чыс пурăнать вăл (аккуратно, чисто). С. Дув. † Хĕрĕ матур пулмасассăн, пит памаççĕ укçана. Ib. † Кăçалхи çул пăри пит пулчĕ, хĕвел тухăç енелле тайăлчĕ. N. † Аслă урам тăрăх çын пит çӳрет, эсир урам варринче ан тăрăр. ППТ. Питех çăмарта шутне тултармаллах мар пулсан (если не хватает), вара çăмарта çĕклекене парас çăмартана вăйçа параççĕ. (Сĕрен). Байгеева. Ама-çури анне манăн пит лайăхах марччĕ. Вăл мана, пĕр кăшт айăп пулсанах, е çаптаратчĕ, е çӳçрен туртатчĕ. Ачасемпе вылляма та питех ярасшăн марччĕ. Юрк. Эпир пит аякран килтĕмĕр. N. Çын, кĕтмен хутра пит ытла пыйтлансан, пӳкле вилĕмпе вилет. (Поверье). Якейк. Вăл япала питех те мар, эпĕ полсан она он чоль парса илес çок. В этой вещи особенного ничего нет, я бы за нее столько не дал. Хора-к. † Çакă ялăн хĕрĕсем ларасшăн та пырасшăн, питĕх пырас килет полсан, сорпан-масмак чиксе тох, уй-хапхине тохса тăр, хамăрах лартса кайăпăр. Сред. Юм. Пит палтăркка хĕр, девица нехорошего поведения. Ib. Ĕçлеме пит паттăр, сильный в работе. Ib. Пит ярăм хĕр тесе, вăрăм пӳ-çиллĕ, илемлĕ сăн-сăпатлă хĕре калаççе. Изамб. Т. Анчах юман пит ӳсет. СТИК. Ун патне пырса хăна пит пулас çук, питĕ хытă вĕт — тимĕр пăрçа. (Перестановка «пит» придает другой смысл этому выражению, а не оттеняет скупость этого лица). Вĕлле хурчĕ 4. Хăйне те питрех пăхаççĕ. О Японии. Çĕрле апат çинĕ вăхăт — питрех савăнăçлă вăхăт вара.

питĕрлен

(-д-), напрягаться, жилиться. СПВВ. Сред. Юм. Пĕчик ачасĕм искĕртнĕ чôхне питĕрленеçĕ. Тюмер. Питĕрленмесĕр ача та тохмасть (без жиленья). О сохр. здор. Е урисемпе пĕр-пĕр япалана перĕнтерсе арăма хытă питĕрленме хушаççĕ. Ст. Чек. Питĕрленсе йĕрет (= мекĕрленсе).

питлĕх

заслонка. ЩС., Пухтел. Сред. Юм. Питлĕх тесе, кăмака çăварĕнчен ăшă трук ан тохса кайтăр, тесе, кăмака çăварне хоплакан листокран тунă япалана калаççĕ. Чертаг. Питлĕх — 1) заслонка, 2) трупа çатми. || Сетка (у пчеловодов). Янгорч. Хуртсене пăхмалли питлĕх. || Маска; то, чем закрывают лицо. ТММ. || Сорочка. Тюрл. Ача питлĕхне хăйпе пĕрле чиксе çӳрекен çынна çол çӳренĕ чухне ним сиен те полмасть, ăна ниçта та осал çĕнтереймест.

питлĕхлĕ

с заслонкой; с сорочкой. Тюрл. Ача питлĕхлĕ çоралсассăн (в сорочке) телейлĕ полать.

Питти

имя мужч. Сред. Юм. || N. Хăш килте питти пулать те, вăл хай уçă çурейменскер, сĕрен пырсан: ачасем, манăн чир-чăра хулăпа çапса вĕçтерĕр-ха, эпĕ сире вара пурсра та пиллĕп, эсир те манăн çула çитмелле пулăр, тет. Ачасем ăна вара киревсĕр çапмаççĕ; пĕрре-и унта, иккĕ-и; пĕр-икĕ ача: çак папайран чир-чăр вĕçтĕр! тесе, çапса илеççĕ.

пичĕке

(пиц'э̆гэ), бочка. Букв. Пĕр пичĕкенĕн хĕрĕх кăшăл. (Купăста пуçĕ). Ск. и пред. 70. Унăн выльăх чĕрлĕхсем пичĕке пек çӳреççе. Череп. Пичĕке çăварĕ (закрывается пичĕке пăкки). N. Пичĕке пуçланă чухнехи кĕлĕ. «Е пĕсмĕлле, тур çырлах! Çӳлти турă, сана асăнатпăр, витĕнетпĕр. Çĕнĕ тырăпа сана асăнса пичĕке чӳклетпĕр. Йӳçсе тутлă калаçма пар. Шерпет сана, юççи пире. Акнă тырра-пулла пĕр пĕрчĕ акса пин пĕрчĕ илме пар. Çичĕ тĕслĕ тырра-пулла çичĕ кĕлет тытма пар. Авăртсан, çăнăх-кĕрпе перекетне пар. Виç пайĕнчен пĕр пайне ĕçмешкĕн, çимешкĕн, çынна памашкăн пар. Амин, çырлах! Виçĕ тĕслĕ выльăх-чĕрлĕхе виçĕ карта тытма пар. Пĕр вĕç шывра, тепĕр вĕç картара пултăр. Улт уралă хурт пур: пĕр вĕç вĕллере, тепĕр вĕç чечекре пултăр. Амин, çырлах! Килĕшпе, ача-пчапа сана асăнса витĕнетпĕр". Турра сăхсăхса пуççапаççĕ те, тата çĕнĕрен савăш курки пуçлаççĕ. Савăш курки пуçланă чух пĕри пурне те тăрса çак сăмахсене каласа сăра ĕçтерет. «Ар-ывăлсем! хуçа калать: çĕнĕ тырăпа, турра асăнса, пичĕке чӳклерĕм, тет. Сире тиври? тивмери? Тивмен пулсан, ун çинчен савăш курки пуçлас, тет. Эсир ăна кĕрĕшетри? кĕрĕшместри? Кĕрĕшетĕр пусан, ура çине тăрăр турра кĕл тума. Хурăн-сурăн кассисем! Тĕрлĕ минтер çинчисем! Эсир ар-çынсем, ака патне кайсан, апата пынă чухне, кĕпĕр хура пусан та, йĕмĕр шурă пултăр. Ар-ывăлсем, ура çине тăрăр! Хурăн-сурăн кассисем, ура çине тăрăр турра кĕлтума!» Вара вăсем пурте сăхсăхса пуççапаççĕ те, каллех тапратса калать. «Е пĕсмĕлле, тур çырлах! Çĕнĕ тырăпа пичĕке чӳклерĕмĕр. Ун çинчен сана асăнса, витĕнсе, савăш курки пуçлас тетпĕр». Вара каллех сăхсăхса пуççапаççĕ: çулти турă тесе, кĕлтăва пуçлаççĕ. Кĕлтуса пĕтерсен, турра тав туса сăхсăхаççĕ те, пĕри тăрса сăмах калать. «Савăш курки савса ĕçмелле, турă та патша курки. Çӳлте турă, — çут çанталăк унăн. Çĕрте çĕр-йыш — çĕршыв унăн. Çĕрте патша — хура халăх унăн. Ут туртайми салат, ар çĕклейми хăмла янă, ача çĕклейми çăкăр. Ăна та калах пĕлмесен, çиччĕ те пиллĕк ĕçмелле. Кала пĕлекенĕ пĕрре ĕçмелле. Путене пулас та, ыраш ани çинче çӳрес. Кала пĕлменни карăш пулас та, хăмăш тĕпĕнчен çӳремелле. Кала пĕлекенĕ савнă арăмĕпе юнашар выртмалла; кала пĕлменни арăмĕнчен ури вĕçне кайса пуçа хыçса выртмалла. Урипе тапас, ури çитес çук». Ĕçтерсе çаврăнать те, тата ыйтать. «Ар-ывăлсем! Хурăн-сурăн кассисем! Тĕрлĕ минтер çинчисем! Хуçа калать: çĕнĕ тырăпа пичĕке чӳклерĕмĕр, тет. Ун çинчен ятлă курка пуçласа ятăмăр, тет. Сире тиври? тивмери? Тивнĕ пусан, ура çине тăрăр; тивмен пусан, кунта килĕр». Тата ура çине тăраççĕ те, турра сăхсăхса пĕтернĕ çинчен пуççапаççĕ.

пу

межд. пугания. Янтик. Çав саканчи ача каларĕ тет: пу, пу, пуйма килтĕм, çич хĕр пуçне çыхма килтĕм, кăркка шӳрпи сыпма килтĕм, тесе хăратрĕ, тет.

пукане

(пуган'э), кукла. Рак. Пĕр пуканен хĕрĕх калпак. (Купăста). N. Пĕчĕкçеççĕ пукане пин хут кĕпе тăхăнать. (Купăста пуçĕ). N. Пукане пек (= илĕмлĕ). СТИК. Пукане пек кăна ĕçке ачи! Крошечный ребенок. Альш. Чӳке туса пĕтерсен, юмăçĕ укçине пукане тутарса, пукани аркисене илемлĕ пусмасемпе тыттарса пĕтерттернĕ, икĕ тенкĕ укçа чĕркесе эмеллеттерсе пăрахтарнă. Çав пуканене пирĕнпе пĕрле вĕреннĕ ача Егор Васильев тупнă Унпа пĕрле ытти çынсем те пулнă. Вăл пуканене илсе, шăлпа кышласа çуркаласа пĕтернĕ. Укçине Ванеш ятлă çын илнĕ. Çавăнтан кайран нумай та тăмарĕ — Егор чирлерĕ. Халăх хушшинче пурте: Егор чӳк пуканине çуркаланипе чирленĕ, ăна пукане çумĕнчи усалсем аптăратаççĕ, тесе кĕрлетчĕç. Альш. † Ах аттеçĕм-аннеçĕм, пукане пек ачăна укçа пирки çухатрăн. (Хĕр йĕрри). К.-Кушки. Пӳрнене пукане турăм-ха. Я (обрезал) палец и обвязал его тряпкой. Торп-к. † И, вупкăн пукане, пуçсăр ача тунăшăн, пуçне çапса çурăтăмч. || Кокетка. СТИК. Пукане — чечен хĕр, каччăсене тиркекен пысăк кăмăллă хĕр (в сказке «Пукане»). || Прозвище мужч. СТИК. Пукане Якку. || Моток. N. Икĕ пукане çип илтĕм.

пул

пол, быть существовать, делаться, совершаться, становиться, превратиться. Регули. 579. Ку япала полмасчĕ паян, эп она турăм. Ib. 582. Полман (туман) полсан, кирлĕ мар. Ib. 89. Вăл ĕç поласси такçан полать. N. † Ырă çын ывăлĕ-хĕрĕ пулам-и, ырă çын умне тăрса юрлам-и. С. Мокш. † Сăвăрсан тулă пулмастăп-ши? Шухăшласан ырă çын ачи пулмастăп-ши? Сред. Юм. Каç полса килет. День клонится к вечеру. Ib. Каç полса пырать. Ib. Санран та япала пôлаймарĕ ĕнтĕ. И из тебя ничего путного не вышло. Ст. Шаймурз. † Пирĕн аттен турă лаши, çула тухсан пырас пек. Ib. Шурăлă-кăваклă килет — çăвайинччĕ шурă юр пулса, калпакне тăхăнса хĕр пулса, килейинччĕ савнă тус пулса. Якейк. † Полас, полас, поласах, çак ял кĕрӳш поласах, полас мар-тăк, порнас мар, çак ял хĕрпе калаçас мар N. † Е пулайăп, е пулаймăп, сире урăх кураймăп. N. Никамăн та унта пăр пулман, вĕсен пулнă. Кругом ни у кого не было льда, а у них был. N. Пушă пулмарĕ, тата нумай хăваласа тухнă пулăттăм! N. Унта шыв пулмалла. Кан. Ара ку хамăр сурăх пулмаре вĕт! Пĕтрĕмĕр!.. N. Паян çăмăр пулĕ тен. Сегодня пожалуй будет дождь. Виçĕ пус. 22. Вĕсен чечекĕ лĕпĕш майлă пулнă пирки лĕпĕшкурăксем теççĕ. Ib. Нумайĕшĕ тата вĕсенчен вăрăм тымарлă пулать. Б.-Яуши. † Сиксе пырса чуп тума, инке чипер пулинччĕ. Кан. Кунта темиçе çĕр купа пулас утă сая кайса выртать. Сунт. Лисук пултăн-и-ха эсĕ? Паллаймарăм. Орау. Паян мĕн кун пулчĕ-ха, атсемĕр. N. Çырнă çырнах пултăр ĕнтĕ. Ау 294. † Çĕр-çырлисем ӳснĕ чухне тĕрлĕ курăка çавăрат, ĕмĕр пулсан çаврăнăпăр, хĕвел пек çутăлса. К.-Кушки. Кăвак лаша пулманни турă лашана вăй килет, тăван атте пулманни тăван аннене вăй килет. Собр. † Улача кĕпе пулас пулсан, тăхăнмăттăм эпĕ шурă кĕпе. N. † Кĕмĕл çĕрĕ пулĕ, пысăк пулмĕ, вăта пурнене чух юрĕ; пирĕн тăван пулĕ, пысăк пулмĕ, кĕреке умĕнче ют пулмĕ. Тим.-к. Окçини улах пулнă тет, варли пырса кĕнĕ, тет, шурă хĕрĕлли чашкипе мăйăр лартса панă, тет. Календ. 1903. Хăш чухне уйăх çĕрпе хĕвел хушшине пулать те, хĕвеле пиртен хуплать. N. Ах, эсĕ е сивĕ, е вĕри пулсанччĕ. Регули 268. Вăл онта полмин лайăхчĕ. Ib. 390. Эп тарçă полăп. Ку манăн полĕ. Ib. 393. Эп сумар пулăп. Эп пĕччен полăп онта. Ib. 398. Эс килтĕн он чох, вăлсам вăрманта полнă он чох. Ib. 571. Эп те вăлсампа онта полтăм. Ib. 397. Хăнча ман окçа полĕ, ончох кил. Ib. 678. Он чохне татни полĕ. Ib. 352. Он чохне татса хонă полĕ. Тогда уж будет нарублено и сложено. Ib. 353. Эс онта пырсассăн, пĕтернĕ полĕ. Когда ты туда придешь, (уже) будет кончено. Изамб. Т. Унтан е аллă, е утмăл пулĕ, теççĕ. N. Ман тĕлĕшрен пăртак та пулин кăмăллă пулăрах. Якейк. Э-эй, эс ĕçсех начарланса карн-çке (= кайрăн-çке), порнăçна пĕтертĕн-çке! — Полăпăрин тата. Сала 80°. † Вăштăр-вăштăр çил верет, карта айĕнчен вĕрет вăл; мăкăр-мăкăр сăмахсем, пирĕн çинчен пулать вăл. N. Сылтăм пит — çăмарти кĕçĕтни коласса полать. Цив. † Çӳлти акăш çуначĕ чухрах пулĕ пуласса; пире çырнă ачасем чухрах пулĕ пуласса. N. Сирĕн аçу-апу полĕ? || В качестве вспомог. гл. Юрк. Ку вырăн пулат-и? Разве это усадебное место? (т. е. это дрянное место и не годится для житья). Ib. Епле çук пулат?.. Пур! Кунта сĕтел çине килсе ларт, тет. Ib. Пĕр пусси кăна пур (только есть колодец на усадьбе). Шыва таçтан аякран тултармалла мар. Шыв пирки никампа вăрçма пулас çук пек туйăнат. В. С. Разум. КЧП. Хресчен пулмалла пулас пулсан, пире нумай çĕр ĕçлемелли япаласем кирлĕ пулать. Если нам придется крестьянствовать, то нужно будет приобрести немало земледельческих орудий. Регули 324. Он чохне эп килте çок полатăп (у др. килте пулмастăп). Ib. 394. Эс кам конта? — Эп тарçă полатăп конти. Тăв. 50. Вĕрентĕр, пирĕн пек суккăр пулнин ырри çук-çке. Коракыш. Вара арăм шухашланă: ку ахаль çын пулмарĕç (это не простой человек), тенĕ. В. С. Разум. КЧП. Вăл та ĕçлĕ пулса ларать. || Бывать. Баран. 133. Мĕнле шыв пулать. || Происходить. Баран. 134. Çил мĕнтен пулать? || Быть возможным, осуществиться, совершиться, приходиться. Юрк. Пулĕ те çав. Возможно, что это и так. В. С. Разум. КЧП. Пасар ытла пысăках мар, утса тухма пулех (пройти вполне возможно). N. Çук, пулмас пуль. (Отказ исполнить просьбу). N. Манăн сана курасси урăх те пулать, те пулаймасть. Регули 362. Онта ĕçме полĕ квас. Там можно будет попить квасу. Ib. 363. Ыттине тума полмĕ, кона тума полĕ. Прочего сделать нельзя, а это можно. N. † Çăварни çитмеç терĕмĕр: çитрĕ, полчĕ, иртрĕ поль, сисмесĕрех йолт(ă)мăр поль. Коракыш. Пулмаçтех (это невозможно)! тесе каларĕ, тет. Изамб. Т. Ачасем! капла пулмаст, эпир кĕтӳ йĕри-тавра саланар. N. Паян та кайса пулмарĕ (не пришлось итти). N. Санăн киле килмеле полмĕ-ши? Юрк. Карачăмĕ киле таврăнасшăн мар. Малашне те çапла вырăнтах слушит туса пурăнма пулат (возможно будет). Ib. † Шыв варринчи юпа çинче вĕçен-кайăк юрлат-çке. Элле пулас, элле пулмас, тутлă ăйхăм юлат-çке. Шугур. Мана вăл ялта ӳсме пулмарĕ (не пришлось). Ст. Чек. Ăна курса пулмарĕ (не пришлось). Ib. Эх, курса пулмарĕ ăна. N. Вăрман нумайччĕ, юпасем те килĕшсе çӳренĕччĕ, çурт тăвас тенĕччĕ, çĕвĕ вырăна куçса пулмарĕ иккен. Сред. Юм. Санран полать-и вара она тăвасси! Тебе ли это сделать! N. Окçасăр порăнма полать. Турх. † Çак тусăмсем умне пĕр тăрсассăн, куççӳл тăкăнмасăр пулаймĕ. Хурамал. Сиртен пулать-и! Вам ли это сделать. N. Касса хонă йоманне тĕнĕл тума полмарĕ. Орау. Мĕнле пурнас пулать апла? Как же это можно жить так? М. Чолл. Сантан илсе тухма пулаймас, хамăн кĕрес пуль. Орау. Вăл хута пама кăшт пулăшакан пулсан, илме пулать те, пулăшакан çук. || Иногда передается по-русски: быть нужным. Регули 373. Энер онăн килес полатчĕ. Ib. 1426. Онăн ир килес полатчĕ, вăл хальте çок. Ib. 374. Кона конта исе килес полмасчĕ, эсĕр конта исе килтĕр. Орау. Ман та паян чей ĕçмелле пулать (приходится пить чай). ЧС. Çынсем сĕт-турăх çийĕç ĕнтĕ, эпир вĕсен куçĕсенчен пăхас пулат (смотреть на них или просить у них). || Родиться. Юрк. Малтан авланнă ывăлийĕн ачисем те пула пуçлаççĕ. || Уродиться. Чхейп. Акнă тырă çине вăхăтра çăмăр çуса шӳтермесен, пулас тырах пулмаçть. ТХКА 85. Шураçăн, пулнă çулсем, тырă лайăх пулать. Альш. Утă пулнă çул питĕ аван пулать (там). Бюрганский. Вăл йăлана пăрахсан, пире пит йывăр пулмалла, теççĕ, — тырă-пулă пулми пулĕ, выльăх-чĕрлĕх ĕрчемĕ (из рассказа о прошлом). || Поспевать. Якейк. Паломми полма пуçлать (начинает поспевать). Хурамал. Тулă пула пуçласан, тилĕпе упа кайнă тулă патне. Якейк. Ах, ман сӳс лайăх полнă. Он сӳсĕ полиман-ха. Ib. Сӳсе, полса çитсен, шура (= шывра) выртарма йорамаçть, çĕрсе каять. В. С. Разум. КЧП. Улмийĕсем йывăç çинчен пула-пула тăкăнаççĕ. N. Ыраш пулаймасан, пырăп-и тен; ыраш пулсан (если поспеет), пырасси пулмас. Баран. 154. Кунта ӳссе пулнă йĕтĕн пит хака çӳрет. || Зачитываться. N. Пĕр тенки тепĕр уйăхшăн пултăр. || Быть готовым. Орау. Пирĕн хуттăрсем пулнă-и? — Çук-ха, юнкуна тин пулаççĕ (будут готовы на среду, в среду). Ib. Пери-пĕри япала тӳрлетсе пĕтерсен, тепри ăна кĕтекенни: пулчи? тесе ыйтать. N. Вара мăн-кĕрӳ, виçĕ тапхăрччен кайса, çамрăксан (молодых) алăкĕнчен таккать, çапла каласа: пулчи? Тесе. Орау. Сăмавар пулман халь (не готов, не на столе). Ала 21. Иван, эсĕ пĕре те ан хăра, пĕр хăрамасăр вырт та çăвăр, эсĕ тăнă çĕре карап пулĕ (будет готов), тенĕ, тет. Йӳç. такăнт. 14. Ну, çитет сире паян! Чарăнăр!.. Карчăк, пулчи санăн? Ib. 15. Ман пулнă. Манăн пулчĕ. С.-Устье. Паян пулчĕ, ыран пулчĕ, туй тума вĕрем çитрĕ, тет. || Деваться. Халапсем. Манăн вара пурттăм ăçта пулчĕ (куда делся)? Н. Карм. Шăппăр таста пулнă (не знаю, куда, делась метла), урай шăлма; витере-тĕк (если в конюшне), илсе кил-ха. || Очутиться. Якейк. Пĕре ора шуса кайсанах, çырма тĕпĕнче полăн (полмалла). N. Хăйсем ялĕ таçта ту айне пулса, курăнми пулса юлат. || Казаться. N. Вĕсем мана пĕтĕмпех пĕлмен çынсем пек пулчĕç. || Оказаться. Абыз. Виç валем пек пуçĕ пулчĕ, улт купа пек кĕлетки пулч (у убитого змея). Регули 585. Ку лайăх полчĕ она. || Доставаться. Янтик. † Ах, йыснаçăм Якку пур, сана пулас хĕр марччĕ, такçтан телей çавăрчĕ. (Свад. п.). N. † Ир те пулат, каç та пулат, каçа хирĕç çил пулат; ик хура куç сана пулат, килсе курсан мĕн пулат. Лашм. Сан пекки мана тата пулĕ, ман пекки сана урăх пулас çук. Якейк. Ман виç тенкĕ окçа онах (санах) полчĕ. || Попасть в наказание. Якейк. Полчĕ ĕнтĕ коншăн мана. Достанется мне за это. Регули 587. Сана полатчĕ те, эс килимарăн. КС. Полать сана мантан! Попадет тебе от меня. || Удаваться. Ст. Айб. Выльăх-чĕрĕлĕх пăхмасăр пулмасть, теççĕ. (Послов.). N. Мункуна киле таврăнасшăнччĕ те, пулмарĕ (не удалось). Кубня. † Анкарти хыçĕнче тилĕ юртать, хуса кӳртсе пулмĕ-ши? Пулмарĕ пуль çав хуса кӳртесси (не удалось, видно). Ау 64°. Эх, пулмарĕ иккен! Не удалось! N. Сире курасси пулмасть пулĕ? (не удастся). || Сбыться. Чăв. й. пур. 19. Ăна çав ашшĕ калани чăнах пулнă (сбывалось над ним). || Случиться, совершиться. Актай. Ту-ту ула ут, çула пулса вилми ут, ту хăпарса ăвăнми ут. (Кăткă). Альш. Ывăлĕ хăранипе каласа хурать, тет, старастана улĕм мĕн пулмасса (сообщает на всякий случай старосте, предупреждая, кабы чего не случилось). Регули 590. Халь йăвăр çолсам полчĕç (килчĕç). Букв. 1904. Темĕн, ачам, пурте чăн-ши вара вăл унта, терĕ. Çак ялта акă иртнĕ хĕлле чăнах та пуласса та пулчĕ ун пекки. Юрк. Лешсем те темĕн пулчĕ-тĕр, тесе, хăраса пӳртрен хăшĕ турчăка, хăшĕ ухват йăтса тухса, ăна: сана мĕн пулчĕ? тесе ыйтса пĕлеççĕ. || Быть занятым. Алших. † Тек авăнпа пулас мар, паранкă кăлармасăр юлас мар. || Притворяться, делать вид. Панклеи. Ачу (сын твой) килнĕ çĕре эсĕ чирлĕ пулса вырт (притворись больною). N. Лешĕ мĕн те пулин вăрланă пулать. Тот делает вид, что украл (в игре). Регули 171. Эп те ĕçленĕ пек полам. Ib. 335. Эп тытнă полтăм. Ib. 336. Вăлсам çине кала, вăлсам тытнă полччĕр, эпĕр мар. Ib. 361. Эп çакна тума полам. Ib. 360. Конпа çирĕм лаша вăрланă полам. || Обещать, обязаться. Юрк. Унта çынсене хăйпе кĕрешме чĕнет, хăйне çĕнекен çынна çирĕм пилĕк тенкĕ тӳлеме пулат. Альш. Вăрçĕччĕ, вăрçма юрамаст, мĕшĕн тесен вĕсем варçмасса пулнă. N. Пама пулнă. || Хотеть. N. Каясшăн пулнă. М. Карач. Вĕренсе тухсан, эпĕ пит вĕренме каясшĕн пулнă, вĕрентекен те пит парасшĕнчĕ. Çамр. Хресч. Мĕн тĕрлĕ эпĕ сана ярасшăн пулмарăм, çапах та эсĕ мана итлемерĕн. Как ни старался я удержать тебя (дома), но ты меня не послушался. || Истопиться. Городище. Мунча пулнă. Баня истопилась. Сред. Юм. Мунча пôлнă. Баня истоплена, готова (можно итти париться). Ст. Семёнк. Кăмака пулнă. Печка прогорела. || Coire. Городище. Эп Ванюкпа пулман. || Употребляется в чувашизмах. П.-Сорм. Унччен те пулмарĕ, тет, тимĕрç-лаççи патне çитрĕ, тет, çав çĕленех. Йӳç. такăнт. 52. Эпĕ çитеччен те пулмарĕ (не успел я подоспеть), вăл тăвар кисиппипе янклаттарса та хучĕ. Ала. Çавă ача пӳрте кĕрсессĕнех, пушăтне пăрахаччен те пулман, ачана çапнă та ӳкернĕ. Юрк. Вăл эпĕ çапла каличчен те пулмарĕ, кĕнеке аллинчех тытса тăнă. Эпĕ ăна сăнаман та. Эпĕ çапла каласанах, вăл мана вулама кĕнеке пачĕ. Ib. Ăна пулсан, тăванĕсем, ял çыннисем, пурте начар çынсем пулнă. N. Эпир пулсан, пĕр пус та ярас çук. Мы на его месте не послали бы ни одной копейки. Якейк. Иван полса Иван мантан колать. На что Иван, и тот надо мною смеется. Сенчук. † Ай-хай куккамçăм, инкеçĕм, чăнах пулмалипе пулнă иккен. СТИК. Ĕнтĕ эсĕ ачупах пултăн! Ты там все возишься с ребенком! Ну уж ты спаслась там со своим ребенком. БАБ. Хайхи хушпусене: мĕн пулсан пулат (будь что будет), пытарса хутăм. Ib. Мĕн пулсан та пулат (что будет, то будет), эпĕ те юмăç каланă тăрăх туса пăхам-ха. Пшкрт. Мĕн полсан полат, тавай кĕрсе пăхăпăр. Хĕн-хур. Мĕн пулсан та пулĕ (что будет), сик: ура хуçăлнине тӳсĕн, вутра çунниех мар. Янш.-Норв. Хайхине, мĕн пулин пулат тесе, пĕтем вăйăмпа: уççах! тесе кăшкăрса ятăм (крикнул на волка, который крался к вутăш'у). Ib. Унăн пек хĕр эпĕ кун чуллĕ пулнăранпа та курман (очень хороша). Сред. Юм. Пиччĕш пôлмин, ашшĕ пôлтăр. Для меня не брат, будь хоть отец (все равно). Ала 12. Малалла вара ватă хуçанăн унпа пырасси-тăвасси пулман, тет. Толст. Санран çĕлесси пулмĕ. Не сумеешь шить. Шурăм-п. Мана: çакăнта лар-ха! тесси пулмарĕ. Сёт-к. Пĕр тапрансан полмĕ-ха вăл йоласси. Когда примемся за работу, то уж не будем оставаться дома (из-за незначительного дождя). N. Ырана валли çак стихотворение вĕреннĕ пултăр (вĕренсе хунă пултăр)! У меня, чтобы к завтрашнему дню выучить это стихотворение. Регули 1505. Эп хам тума пĕлместĕп полсан, вăл мана вĕренттĕрччĕ. Ib. 365. Çапла тăвăр, мана тытмалла полтăр. Ib. 442. Тытса полсан, исе кил. Ib. 443. Ман атти килнĕ полсан, сан пата ярăп. Ib. 448. Сумар полнă полин, мĕн ĕç? Ib. 457. Вăл корнă полсан, çиленнĕ полĕ. С.-Устье. Çавнашкал (такой-то) салтак килсен, укçа илнĕ ан пултăр (чтобы с него не брать). Альш. † Илтнĕ пулăр хĕр-çынсем: çулла каяс ан пулăр. Регули. 310. Эп онта порнатăп полсан, халь ман пата килĕччĕ. N. Порăннă полнă, тет, пĕр ялта пĕр карчăкпа старик. N. Санăн ачу вилмен пулнă, вăл сиве шăнса вилнĕ пек хытса кайнă пулнă, халĕ пӳртре ăшăнчĕ те, авă сывалчĕ.

пулан

всякий, каждый, «бывающий». Альш. Пуланĕ патне те (ко всякому-то) тухма хăратăп эпĕ. Сред. Юм. Пôлан çынпа кăçта килĕштерсе пôрнан. Как с каждым уживешься мирно. Ib. Полан çĕре кăçта çӳрен, вăхăт çок вит. Ко всем как пойдешь, времени, ведь, нет. КС. Пулан ывăлах ашшĕсене хĕсеплемест çав. Ib. Вăл, ĕçе пулан çын тăваяс çук. Ib. Пулана çтан юрăн. N. Поланне те çтан парса çитерес. Кĕвĕсем. Пулан кайăксем те çывраççĕ, пĕр шăпчăк çеç калать сăввине. ЧП. Пулан ывăл-ача. Якейк. Полан çынна вăл ал памаçть (не здоровается за руку). Никит. Кушак пулан япалана чăрмаласассăн, тăман тухать. Туперккульос 24. Чир хăш енчен, хăш çынтан ерме пултарассине пулан чухне те пĕлме çук. N. Пуланĕ те хаклă. Всё дорого.

пулин

(пул'ин'), пусть, ну так что же? См. Оп. иссл. чув. cинт. II, 165. Регули 439. Вăл сумар полчĕ; полин, мĕскер тăвас. СТИК. Кайнă пулин вара... мана мĕн ĕç! Мне какое дело, пусть ушли. || Несмотря на то... хотя. Регули 1516. Хăва хоçа полин те, çаплах ĕçлет. Ib. 1500. Вăл пурмис полин те, эп онтан хăрамастăп. Б.-Яуши. † Кăвакарчăн кăвак та, чĕппи нумай, чĕппи нумай пулин те, ай, сĕчĕ çук. N. Хам пĕчĕккĕ пулин те, чăрмавăм пысăк пулайчĕ. Актай. Аçуна вĕлерчĕ пулин те, кайнă чух улма пулса ларăпăр, вĕсем, ăна çисе пăхсан, вилĕç, тесе каларĕç, тет. Якейк. Йăван полин Йăван çынтан колат. || Даже и... Торп-к. Хум-пуç калать тет: эсĕр уна та пулин (даже о такой малости) калатăр; эпĕ кĕсре куртăм, утмассерен тиха тăвать те, уна та пулин (даже о такой удивительной вещи) каламастăп. || Хотя бы. N. Вăл та пулин ан пăрахтăр. Менча Ч. Камăн хăйĕн аш-пăш, сăра тума хăмла-салат çукки сутăн та пулин илсе хатĕрлет (хоть купит да приготовит, т. е. хотя бы даже пришлось купить, а все-таки купит). Янтик. Салам ярса салам çитмесен, хăвăр та пулин килсе курсамăр. Ачач 71. Апла пулин те. || Кабы, если бы. СТИК. Эсĕ мана ăна каланă пулин, атту каламан мĕн туман, ыйтатăн (кабы ты говорил мне, тогда другое дело, а то чего приставать). || Урмай. Кучĕ (хлеба) хăмăш пек, тăрри пăрçа пек пысăк пулин пар. (Моленье). Т. VI, 25. Пĕсмĕлле, турăçăм-пӳлĕхçĕм, выльăх-чĕрлĕхшĕн те пулин çырлах; пĕр вĕçне картана, тепĕр вĕçне шыва пар. Кĕсре хыççăн тиха ертме пулин пар, сурăх хыççăн путек ертме пулин пар. || Иногда имеет то же значение, что пулсан. Альш. † Ăсатассăр пулин час ăсатăр: пусмăр çине тухса тĕсетĕр. Ib. Тырри пулин тырри, чăххи пулин чăххи, темĕн те пуçтаратчĕç, тет. || Из-за, ради. Ерк. 54. Мула пулин уйрăлчĕ ула утран Патерек — виçĕ тăван савăнчĕ ку лашашăн темĕн пек. || Часто входит в состав неопределенных местоимений и наречий. О сохр. здор. 20. Çавăн пек чирлĕ çынсенчен чир кирек мĕнле япалана та пулин çыпăçса ерсе юлать юлатех. || Что касается до... Ст. Шаймурз. Ашшĕ пулин, улпут пулса пурăнат, тет, ывăлĕ халĕ те патша пулса пурăнат, тет. (Сказка). Альш. Çуркунне пулин пĕтĕмпе яла шыв кĕрет. Ib. Ача-пăча çула пулин пĕрер кăкшăм ăман чавса кăларат та навус айĕнчен, каят эрттилпе Этремен хĕррине вăлта хыптарма.

пули-пулми

какой попало, зряшный. О сохр. здор. Унăн навусне те пули-пулми çĕре пăрахас пулмасть. Изванк. Çак пăтта пули-пулми çĕрте чӳклемеççĕ. Собр. Пули-пулми çынпа (с первым попавшимся) ан çыхлан, теççĕ. Альш. † Пирĕн аттепелен анненĕн ячĕ аслă: пули-пулми çынсем кĕреймест. Полтава 2. Вăл утăсем патне пули-пулми çынна пырса çӳреме пит хĕн. НАК. Çавăнпа чăвашсем пӳрт туртнă çĕре пули-пулми çынпа ача-пăчасене ярсах каймаççĕ. (Пӳрт туртни тесе çĕнĕ пӳрт тунă чухне мăк çине лартнине калаççĕ. Янбулат. † Поли-полми хĕрĕсем, çона çомне ан çыпçăр, çона сăрне яратăр (сотрёте краску). N. Пули-пулми çынна ху çуртна ан кӳрт. Орау. Ăна пули-пулми (п̚улми) апат çима хушман. Ему не велено есть без разбора (велено соблюдать диету). О сохр. здор. Пули-пулми апат çисе варвиттине ерет. || Незначительный, пустяшный, зряшный. Вино-яд. Ӳсĕр çын пули-пулми çăмăл чирпех те вилет. Бур. Пули-пулми сăмаха эпĕ илтмесен кам илтес! || Дрянной. N. Пули-пулми таваршăн укçа суса ан тухăр. || Чепуха, пустяк, ерунда. СПВВ. Пул; пули-пулми ан калаç.

пулса тăр

сделаться, становиться, образоваться, являться. N. Чул муклашкинчен ĕлĕххин пекех Иван пулса тăчĕ (из камня снова стал Иван), тет. Якейк. Çавăнтах куккуран ача полса тăрать (сделался). Альш. Каллах ял ялах, чăваш чăвашах, кил-йышĕ кил йышех пулса тăрат. Ал. цв. 7. Карташне ярса пуссанах, ури айĕнче шурă мрамăртан сарса тунă çул пулса тăрать. || Оказываться. Кан. Халь кĕсре 4 çула та çитмен пулса тăчĕ, налок та чакать. Çĕнĕ пурн. Çыраканнисем хăйсем юрă (= йурлă, необеспеченные) çынсем пулса тăрса (будучи), пустараймасăр тăраççĕ (книги). || Стать готовым. Букв. 1908. Тепĕр кунне вăсенĕн хут çĕлен пулса та тăнă (был готов). || Попадать. Синерь. † Атăл çинче шур пулă, шур пулă тесе, петĕм те, шур чул тĕлне пулса тăчĕ-çке. | Переодеться (переносно). В. С. Разум. КЧП. Вĕсен ун чух салтак пулса тăмалла-мĕн. 1) Им бы тогда следовало нарядиться солдатами. 2) Они тогда должны были нарядиться солдатами.

пултар

(-дар), понуд. ф. от гл. пул. N. Шыв хĕрринчи йывăç хăй çимĕçне вăхăтра пултарать. Пир. Ял. Ир çĕртме туни тырра лайăх пултарать. Сред. Юм. Кайăк пăхĕ (птичий помет) тыр пит полтарать, тет. || Мять. СТИК. Пултараймĕ вăл. Не выздоровеет пожалуй. Сунт. Вăсенчен пĕри, Лисук ятлăскер, пит пултармалла хĕр пек курăнчĕ-ха мана. Юрк. Малашне, пурăна пуçласан, темĕн те тума пултарĕ. Актай. † Пултаратпăр — тухатпăр, пултарас çук — тухас çук, кăмака çинчен анас çук. N. Вăл килмесĕр пултараймасть. N. Киле каяççĕ. тет те, ашшĕне калат, тет: вăт ку пултарĕ, тесе калать, тет. Регули 550. Эп она исе килме полтаримарăм, ытла йăвăрччĕ. Ib. 549. Вăл çĕклеме полтарчĕ, эп полтаримарăм. Ib. 548. Тума полтарас çок эс. В. С. Разум. КЧП. Ыттисем ăна (Кĕслеçĕ Çимунне): аван выллярĕ, терĕç те, мана пĕртте пултарайман пек курăнчĕ. Вишн. 69. Аван шывпа усал шыва паллама кирек кам та пултарать. Б. Олг. Çирĕм сакăр çын ăшĕнче вăл мана корчĕ, эп ача полтармалла, эфлеттĕре орчĕ (назначил) мана. Шугур. Вара эпĕ пултараймарăм та, пурăнма хам çуралнă киле карăм. Юрк. Халиччен эпĕ çынна тĕтĕрмен те, тытăнсан тепле, пултарайăп-ши? (тет кулса). || Творить. N. Пур пултарнисем те юрлăр. Орау. Турă икĕ йăвăçа пултарнă, тет. (Сказка). Баран. 140. Вĕсем пурте пултарса пулнă япаласем (haec omnia creata sunt). || Истопить. Сред. Юм. Мунча хотса полтартăм. Баню истопил. Альш. Карчăк мунча хутма-каят та, часрах пултарса килет, тет. || КС. Пултарать вăл. Tam valido fruitur Priapo, ut mulieribus egregie satisfacere possit.

полштав

полуштоф, бутылка. Синьял. † Хĕрне ача хушшинче пулштав эрек нишалкă. Кан. Çур пулштав илме кăшт çеç çитмест.

пумилкке

пумилке (пумил'ккэ), поминки. ЧС. Собр. Пĕр-пĕр çын вилсен, унăн пумилкине е пĕр эрнерен, е уйăхран туса иртереççĕ. Пумилкине тунă чухне пĕр тиха, тата урăх япаласем пысаççĕ, ашне хума ĕстел-пукан илеççĕ те, виçшер лашапа, шăпăрпа, пĕр вар пуçне кайса, ашне хуранпа пĕçерсе çияççĕ, тата хăйсемпе пĕрле вилнĕ çынĕ те пукан çине ларса çиет, теççĕ, Ала 73°. Песни на поминках по умершем (пумилкке юрри). После смерти взрослого человека или старика в положенный родственннками умершего день чуваши справляют поминки по нем. День для поминок выбирают чаще осенью, после уборки хлебов. Гости сначала едят и пьют в избе, а потом выходят на улицу, где против дома умершего ставится чурбан. К чурбану с одной стороны прикрепляется свеча. По выходе гостей из избы свеча на чурбане зажигается, разводится костер около чурбана. Скрипач играет на скрипке, один или двое из гостей пляшут на разгоревшемся костре до тех пор, пока не потухнет костер, а остальные гости в это время кружатся вокруг чурбана и поют следующие песни. 1. Çурăм пуçĕ килет шуралса, шурă пир карсан та чарас çук; хĕвел тухĕç килет хĕрелсе, хĕрлĕ хăмаç карсан та чарас çук; пирĕн иртсе пыракан ĕмĕрĕмĕр, шурă чаршавă карсан та чарас çук; телейрен иртекен çутă тĕнче пиртен те юлĕ-çке çак тĕнче. 2. Асаттеçĕм, асатте (если молодой умерший, то вместо слова «асаттеçĕм, асатте» поют «тăванăм» или имя умершего), çурăмпуç килет шуралса, санăн сăну çук-ĕçке; чĕкеç килĕ — чивĕлтетĕ, санăн чĕлхӳ çук-ĕçке; ир тăрсан та, каç выртсан та, сан вырăну пушă-ĕçке; эпир сана асăнатпăр, эсĕ пире ан асăн. Ст. Чек. 'Пумилкке. Пăру, сурăх пусаççĕ, сăра тăваççĕ, çимĕç тăваççĕ, эрех илеççĕ, çĕр чĕртеççĕ (= çĕр-хута лараççĕ). Малтан пуçтарăнсан кĕпер патне тухаççĕ: унта чăхă пусса исе тухаççĕ, çиеççĕ асăнса, хывса масар çине каяççĕ, кĕпер хываççĕ, вилнĕ çынна каçса çӳреме Сĕтел-тенкел лартса хăвараççĕ унта, асăнса çиеççĕ. Масар çине кайсан, вут чĕртеççĕ. Хĕрес çумне юпа лартаççĕ, юпи çине çурта çутса лартаççĕ. Хăпарту, чăкăт хураççĕ. Ăрама çуртисене — мĕнĕсене исе тухаççĕ, ĕçеççĕ-çиеççĕ, вут хураççĕ, таптаççĕ, ташлаççе. Çав эрнерех эрнекун хутăштараççĕ — ĕлĕк вилнисемпе пĕрле асăнса çиеççĕ: пĕр çĕре хутăштаратпăр, пĕрле çӳрĕр, тесе. Çын вилсен, ăратнене, качча кайнă хĕрĕсене чĕнеççĕ. Арçын вилсессĕн, арçын: çывăхраххи, тетĕшĕ е ывăлĕ, çăват; хĕрарăма хĕрарăм çăват: хĕрарăма та, арçынна та шур кĕпе, шур йĕм, ун çине сăкман тăхăнтараççĕ. Урине: атти пулсан, аттине, кĕçатти пулсан, кĕçаттине, тăхăнтарса вырттараççĕ; арçын пусан, çĕлĕкне хураççĕ; арçынна шăшлĕ, тура хураççĕ. Тăприне хăне, çывăхраххи, çĕр пуçлакан малтан ярат пĕр кĕреçе. Çӳппи-çаппине, тупăк тунă чухнехи турпасĕсене масар çине кайса тăкаççĕ. Пытарса килсессĕн, пĕр читвĕрт эрех ĕçеççĕ. Виç кунĕнче така е сурăх пусаççĕ. Умĕнче пултăр! тесе çурта çутса çиеççĕ ăратнепе. Юппиччен [т. е. до общих поминок, которые бывают в «Юпа уйăхĕ»] эрне каçсерен çурта çутса асăнаççĕ, хываççĕ пумилкке тăваччен. Кĕркунпе, кĕрхи-сăрара пумилкке тăваççĕ, ăратнисене, хурăнташĕсене, ютрисене чĕнсе пумилкке тăваççĕ. Пумилккене шăматкун каç пуçлаççĕ. Ăратнесем, ютсем пĕçерсе пыраççĕ çимĕç: пашалу, çăмарта, кулачă илсе; çывăхраххисем — ялтисем тет ютрисем те — килсерен чăхă е автан пусса палăштух эрех исе пыраççĕ. Пурте пуçтарăнсан, аслă кĕпер патне, çăл патне каяççĕ пĕчĕк сĕтелпе тенкел лартса: умăнта пултăр, тесе хывса хăвараççĕ. Хĕвел ансан, е тĕттĕм пулсан, масар çине каяççĕ хывма. Унта килтен çимĕçсем: автан, çăмарта, хăпарту, эрек, сăра, пыл — камăн пур, исе каяççĕ. Малтан çиеççĕ асăнса, унтан хываççĕ. Савăтсене çавăнтах çĕмĕрсе хăвараççĕ. Масар çинчен килсен, ĕçеççĕ-çиеççĕ, купăспа ташлаççĕ, юрлаççĕ. Çурçĕр тĕлĕнче тата лартса çитереççĕ: çиекенĕ çиет, ĕçекенĕ ĕçет, хуçа ĕçтерет, юрлакан юрлат, ĕçекен ĕçет, çывăракан çывăрат. Килекенепĕрне аçа куркинчен (особый ковш на поминках) ĕçтереççĕ те, леш: умĕнче пултăр, тесе, пĕр пус-и, икĕ пус-и курки çине ярат та, ĕçет. Çав укçасене пуçтарса эрек илеççĕ. Çутăлсан çав эрекпе, сăрапа ăрама тухса, купăспа ташласа, юрласа ĕçеççĕ. Кайран, ĕçсе пĕтерсен, аçа куркине: умăнта пултăр, тесе, тапса çĕмереççĕ. Унтан вара ăратнене каяççĕ. Кам исе кĕрекенĕ патне пурин патне те кĕреççĕ. Унта та купăспа юрласа, ташласа ĕçсе-çисе çӳреççĕ. Пумилкке тусан пĕр эрнерен ăратнесене чĕнсе хутăштараççĕ. Çурта çутса асăнса: пĕр çĕре хутăштаратпăр, уйрăм-суйрăм ан çӳре, тесе асăнса ĕçсе çиеççĕ. Н. Седяк. 'Аслă пумилкке. Кăнтăрла иртсен çын чĕнеççĕ те, вилнĕ çынна асăнса выльăх пусаççĕ. Çак выльăха пуснă чух кăшт шăпăр калаççĕ. Тепĕр çамрăкрах ачана выльăх пуссан кайран лаша утлантарса хурăнташсене чĕнме яраççĕ. Лаши мăйне шăнкрав çакаççĕ, ачи çурăмне тутăр çакаççĕ, умне мăй-çикки çакаççĕ (тенкĕрен тунă). Ялти хурăнташсене чĕнсен, масар патнелле кайса çапла калать: (ятне) выльăхна илме пыр, тет. Пур хурăнташсем эрех, пыл, хăшĕ сăра илсе пыраççĕ, унтан вара хываççĕ те, кăларса тăкаççĕ. Пумилккере шăпăр, кĕсле, купăс каласа ташлаççĕ. Çĕрле пулсан, лашапа нумайăн масар çине каяççĕ. Çынсем каяччен, хайхи чĕнме кайнă ачана пĕр пиçнĕ чăхă ашĕ парса яраççĕ; çак ача пуринчен малтан кайса ашне вилнине асăнса çиет пĕчченех, вара лешсем те лашапа пырса çитеççĕ. Унта хываççĕ, ĕçеççĕ, ташлаççĕ. Çапла ташласа иртерсен, пурте киле таврăнаççĕ те, çĕрĕпе ĕçеççĕ, ташлаççĕ, юрлаççĕ, хăшĕ (конечно) макраççĕ. Ирхине пулсан, шурăмпуçпе хапха тул енне, урама тухса иртерсе яраççĕ. Урамра киле лартаççĕ, ун çине вилнĕ çынна хывнă чашăка лартаççĕ. Хайхи, чĕнме кайнă ача, виçĕ хут ташласа çаврăнать те, киллине урипе тапса йăвантарать, вара вăл килĕ темиçе кун выртать урамрах. Унтан вара пумилкке пĕтет. Масар çине, вилнĕ çыншăн тесе, чашăк, кашăк, чĕрес пăрахаççĕ; ашне çисен, шăммисене те çавăнтах кайса пăрахаççĕ. Вилнĕ çыншăн асăнса лашă пуснă пулсан, нăхта кайса пăрахаççĕ. Пирĕн масар çинче нахтасем выртса çӳреççĕ. Вилнĕ çынна чăвашсем çулталăкра виç-тăват рет асăнаççĕ. Çын вилнĕ çултан пуçласа виçĕ çимĕкре масар çине лашапа урапапа кайса асăнаççĕ (хываççĕ). Çимĕк умĕн кĕçнерни кун масар çинче çын питĕ нумай пулать асăнакан. || Так бранят лошадь (годна на заклатие на поминках). N. Ах, пумилкке, мур!

пур

в соединении с именами означает: каждый или весь. Кан. Пур çуртĕнче те (во всех домах) çитменлĕхсем куçа курăнаççĕ. N. Пирĕн енче пур тырă та акаççĕ. Баран. 93. Пурин кĕмĕлне те миххи çăварне хур. Шурăм-п. Пирĕн яла çитсессĕн: хĕрлĕ Кĕркури ăçта пурăнать, тесе, ыйтăр анчах сире пур ача та кăтартĕ. N. Ман ятăм ĕмĕр пĕтичченех унта пултăр, манăн куçăмсем, чĕрем пур кун та унта пултăр. Качал. Хĕр Йăван ăттине хыврĕ, тит те, виçĕ хут пур вăйран (изо всех сил) çапрĕ те, Йăван тăчĕ. Якейк. Килти пор çын та тола тохрĕ (но: не «çынсем»). Килти çынсем пор те тола тохрĕç (но: не «çын»). Тяптяево. Вот епле вĕсем пăкăр вăрмана çитрĕç, пăкăр вăрманта пăкăр çулчăсем, эпĕ пĕр çулчине татса илтĕм те, пур вăрманĕпе çулчăсем тăкăнма пуçларĕç. Завражн. С Е. хăй хорăнташĕсенчен пор çĕртен те иртерет. Регули 1005. Пор çынсам та конта. О сохр. здор. Тăпра ăшĕнче темĕн-те-пĕр çĕрме пултарать: пур ӳсекен курăк-улăм, пĕтĕм пахча-çимĕç, пур пăх-шăк вилĕ çĕре çăрăнса кĕреççĕ те, унта исленсе выртса çĕреççĕ. Синерь. Тепĕр пӳлĕмне кĕчĕ, тет те, унта уçса пăххăþ — ылтăн, тет, пур пури (= пурри) выртат, тет. N. Çак ĕçсене пурнех те туса пĕтерсен. N. Пуриннинчен те хаклă. Чув. пр. о пог. 13. Хĕвел тухăçĕ пур тĕслĕ пулсан, çăмăр çав кунех кĕтес пулать. Если при восходе солнца небо окрашивается во все цвета, нужно ждать в этот день дождя. Регули 1007. Пор тĕслĕ те туса пăхрам. || Всё. N. Мана пурне тума та ирĕк панă.

пур

слово, означающее существование, бытие, по-русски переводится: есть, имеется. См. Матер. 338. Регули 852. Он ончол тырă пор. Ib. 29. Онта ĕçме квас пор. Ib. 419. Ман окçа пор, манăн окçа номай пор, номай окçа пор. Ib. 416. Çавăн пак çынсан пор. Ib. 380. Ĕç пор чох эс тума çок, ĕç çок чох эс пор. Ib. 287. Вăл хăнасам портан килмерĕ (от того, что были гости). Ib. 420 Ĕнер çомăр порччĕ. Альш. Шăпчăксем авăтать, çĕр сайралать, епле тул çутăлми çĕрсем пур? М. Васильев. Карчăксĕм, маткасĕм — кĕшши йĕрекени те пор (некоторые плачут). О сохр. здор. Вăл (больной) хăй патĕнче çук çынсемпеле унта пур пек калаçать (в бреду). Сред. Юм. Чирлесе пôрнакан çынна ни ĕçлеймес, ним тумас, пôрĕ-çôкĕ пĕрех ôн, теççĕ (существует он или нет — безразлично). Тоскаево. Пур чухне пунеттей, çук чухне святой, теççĕ. (Стар. поговорка). Чăв. й. пур. ЗО. Пура салатса çука шырасси пит хĕн. Бюрг. Усал хаяр пире мĕн каламĕ çук сăмахсене пур туса (выдавая небылицу за истину). Коракыш. Сарма, эсĕ пур-и (ты здесь)? N. Ан вула кĕнекӳне, пирĕн урăх халап калаçмалли пур (нам нужно поговорить о другом), теççĕ. N. Ача калать, тет: çапăçу пур çинче кĕрешӳпе мĕн тăвас (раз есть возможность подраться, так зачем бороться), тесе калат, тет. Шурăм-п. Пĕвĕ пур — çĕмĕрт пек, пичĕ пур — чечек пек. СТИК. Калас, калас сăмах пур, сана питĕ каласа хăртăттăм та... Ib. Тăвас, тăвас ĕçсем пур (= питĕ кирлĕ, тумалли ĕçсем пур), çук, пушанаймастăн. Ст. Ганьк. † Калас, калас сăмах пур, кăмăлу юлас çĕрсем (места) пур; санăн кăмăлна хăвариччен, хамăн кăмăл юлайтăр. Кан. Мĕн çук япаланах пур тума тăрăшас. N. Тумтир пурскерĕн укçи те пур пулĕ. М. Тиуши. † Вуник кушак пур çинче (раз есть двенадцать кошек) пирĕн кашăк çăвас-и? Çĕнтерчĕ 9. Ах, мĕншĕн пур-ши эп! Мусирм. Анна пур, Иван пур (старинный оборот, встречающийся в народных песнях). Ib. Ай-хай тантăш Анна пур, çич ют кулли пулайчĕ. Ib. Çынсем хăнана çӳреççĕ, эсĕ пур (а ты) ниăçта çитме çук. Альш. † Ĕнтĕ пĕр аттемçем те аннемçем, сирĕнех те сывлăх пурринче кĕçĕн пуçма асла хураймăп. Юрк. Эсĕ пур-тăр, унта куллен кун манран çыру кĕтсе выртатăн пулĕ. Янтик. Тур пур (клянусь богом), эп санне нимĕскер те илмен (или: хĕвел пур, уйăх пур — клятва). ГТТ. Пĕри калать, тет: чăвашла çапла калаçма та пур-ши (неужели по-чувашски есть такие обороты)? тесе калать, тет. В. Олг. Аттин лаши пор çинче перĕн тойран йолас-и? Чаду-к. Тилĕ тус пур-ши, кума-пулма пырать-ши, тет. Ст. Айб. † Кăчăр-кăчăр çын çиет, пур çинчен мар, çук çинчен (не имея к тому оснований). || Имеющий достаток, зажиточный. N. Сыв пул та, пур пул, пуртан çука ан юл. ЧП. Пур çын ывăлĕ (сын богатого) мухтанать ашшĕ-амăшĕ пухнă мулĕпе. N. Сыв пулăр та, пур пулăр, пурте ман пек ан пулăр. (Стар. поговорка). Айдар. † Сывă пулăр, пур пулăр, пурте пирĕн пек ан пулăр. (Солд. п.). Сред. Юм. Пур çын кусси кăçта кусан. («По одежке протягивай ножки»). || Достаток, запас. N. † Ик каччине пăрахса, пĕр каччине тус турĕ, кĕпе турĕ, йĕм турĕ, çулталăка пур турĕ (сделала себе запас на целый год), ывăл турĕ, хĕр турĕ — ĕмĕрлĕхе йыш турĕ. Чăв. й. пур. 32. Кĕрӳшĕ хăй те пур çине пур тума пушкарайман. N. Хăй пур çине пур тăвас тесе пĕртте шухăшламан (не стремился к наживе). СПВВ. Пур çине пур тăвас. Регули 289. Çокпа çӳресси онта, порпа çӳреме лайăх. Орау. Пур чухне путене, çук чухне карăш. Пур чухне пылпа, çук чухне шывпа. || Жив. Юрк. Ашшĕ пур чухнех Карачăм шăллĕ патне хунчăкăш лашипе кайса пăхат. Ib. † Атте-анне пурри — кил илемĕ. N. † Атте-анне пурринче усал-хаяр çĕнеймест. П. Пинер. † Атте-анне пурринче мĕн шухăш пур çамăрăкăн пуçĕнче. Собр. † Аттепеле анне пурринче ырлăхраччĕ пирĕн çамрăк пуç. Çĕнтерчĕ 44. Вăл пур çинче (пока он жив) çын айне кĕмĕп-ха, çын хурĕ пулмăпăр (нас никто не обидит)! Хурамал. Патша пынă, хĕрин алăкĕ умне пырса чĕннĕ: хĕрĕм, эсĕ пур-и (жива ли ты), сана кам хăтарчĕ, епле хăтăлтăн? тенĕ. (Из сказки). М. Тиуши. Атте-анне пур çинчен пире тата мĕн кирлĕ.? Сунт. Атя! Вилмĕн халĕ эпĕ пурринче. || Можно. Нюш-к. Çавăнпа ку карчăк каланине ĕненме пур. Альш. Хĕлле кăна шурта çӳреме пур. Çула çулсем çинче пĕтĕмпе шыв. N. Сурана-юхана чăркаса çыхма пур. || С причастиями входит в состав особых чувашизмов. Орау. Вăл пӳлĕмре çывăрсан, ир вырăна йăтса тухнă чухне те, стаккансене перĕнçе ӳкерсе çĕмĕрес пур, унта выртмастăп та. В. Олг. Манăн коккăль туас пор. Мне надо испечь пироги. N. Ун пек çырас пор, пиçмо та çырас мар. Орау. Çимас пур (раз не хочешь есть), мĕн ларан сĕтел хушшине? Н. Сунар. Мĕн кĕтсе тăрасси пур тата? Ачач 73. Мĕн икĕ ĕмĕр пурăнас пур-им? Ау 181°. Эй ачам! тесе калат, тет, амăшĕ, — хăçан çитерес пур (накормишь), — тесе калат, тет. Толст. Ăна мĕн вĕтесси пур? Чего ее бить. Регули 71. Манăн ĕçлес пор. Ib. 377. Эп тăвас пор, эп килеттĕмччĕ. Ib. 378. Эс тăвас пор, сан килесчĕ. Кан. Мĕн хамăртан пухасси пур унта? СТИК. Мĕн ямалли пурччĕ çавăн патне çыру. Какая была надобность писать ему письмо! Напрасно написал. Сёп-к. Апла килти окçая пĕтерес пор, ма каяс ирĕкпе. ЧП. Чӳречĕрсем çинче виçĕ мерчен, хăçан ярăмланса тăни пур (бывают ли они когда нанизаны на нитку)? Тораево. Эпĕ ăна икĕçĕр тенке сутатăп, кам илекен пур? || Собр. Хĕрт-сурт вăл хăш пур киле кăмака умĕнче ватă карчăк пулса кĕнчеле авăрласа ларат, тет.

пур чухне те

пур чуне те, пур чух та, всегда. Ала 90°. Пур чухне те вылляма ашшĕ-амăшĕнчен ыйтса каймаст вĕт ача-пăча. N. Пур чух та, всегда.

пурак

бурак. Ширк., КС., Хорачка, Шибач. Тюрл. † Хорăнтан пурак тăвăттăм, хорăн хоппи сĕвĕнмес. Яргуньк. Хурăн хуппинчен пурак турĕ, тет. СПВВ. Пурак = пырак. Бр. п. водку 2. Ача хурăн хуппинчен пурак тума тытăнать. Шишкин. † Хорăн тăрне хăпартăм, пĕр пураклăх хоппишĕн. || Кузов. V. S. Ядр. † Пиçнĕ-пиçмен çырлашĕн пурак илсе тухас мар. || Табакерка. N. Çынни пурак кăларчĕ, тет те, сăмсине тапак турта пуçларĕ, тет. || Икры сапог, твердая часть голенища. Шорк. Аттин пуракки анса кайнă ĕнтĕ.

пурне

, порне, (пурнэ, порн'э), палец. В. Олг. Порне, палец. Сред. Юм. Пурнесĕне тăта çапла ят параççĕ: пас пӳрне, палан ӳрте, ӳрте тирек, шĕм шĕмеккĕм, кĕчкĕне папи. Орау. Ăна та пурнепе туса яман вĕт, вăл та çынах. ПУ. Пуç пурне, шĕвĕр пурне, вăта пурне, ятсăр пурне, кача пурне. Собр. † Çӳлте çурта çунать-ĕçке, пурне пек, пурне пек тумлать-çке. Шорк. Пурни пур та, чĕрни çук. Ст. Чек. Качча кайсан, качак пурне кĕскелет, теççĕ; ача тусан, вăта пурне кĕскелет, теççĕ. Пир-авăр пĕтес тĕлĕшрен калаççĕ (т. е, убавится запас холста). N. † Учĕсем пулччĕр сарă пулччĕр, пурне пусас вырăнĕсем йăс пулччĕр. Шурăм-п. Çĕр айĕнче пурне пек çынсем пурăнаççĕ, тет. N. Ӳчĕ пурне пек татăла-татăла антăр. || Прозвище мужч. N. Пурне Йăван арманĕ. См. порня, порна.

порня

(порн'а), палец. Пшкрт. Поç порни, шӳр порня, вăта порни, ятсăр порня, кача порни. В. Олг. Шӳр порне, кача порни. Хорачка. Поç порня, большой палец. Якейк. Ача порня ĕмет.

пус

, пос, давить, придавить, надавливать, нажимать, набивать. Шел. 98. Ирĕксĕр пусса выртма тытăнчĕç. N. Урине урапа пусса карĕ. N. Вăл çĕрĕк патаккине питĕ хытă пусма тапратрĕ. Альш. † Пусса-пусса ан кала (не играй сильно надавливая на лады), пуç ыратать, аттеçĕм; варрăн-варрăн ан кала, вар ыратать, аттеçĕм. Ib. † Пусма кĕпе пит пусать, хăмаç кĕпе пит усать. Ib. Старикки пĕр ывçă тăм илет те, çын кĕлетки туса кăмакана хурат, тет. Куçне тăхлан пусат (вдавливает), тет. Ст. Шаймурз. † Укалчаран тухсассăн, тăм кĕлетке тăвăпăр, куçне тăхлан пусăпăр, пилĕкне пурçин çыхăпăр. Н. Лебеж. Чавка чĕппи илнĕ чух виçсĕмĕре çыран пусрĕ (придавил обрушившийся берег). Чертаг. Хыт пôсса толтарнă. Ib. Пôса-пôса толтарнă (туго). Б. 13. Çĕнĕ кĕрĕк çĕлетрĕм, пусса тăхăна (регулярно, все время) пĕлмерĕм, ахалех çĕтĕлсе пĕтрĕ. Кан. Пусарчăксем çĕр мамăкне пусарах тиеме май параççĕ. N. Пусса хуман, наложено неплотно (вещество). Толст. Чăршă турачĕсем юр пуснипе (под тяжестью снега) усăна-усăна аннă. В. Олг. Ора айне кĕрсе каят, поссарас (= посса ярас) полат (как раз задавишь, котёнка). Сред. Юм. Хӳме ачана пôснă. Забор задавил ребенка. Ib. Хыта полнă-и, тесе, хăмла кипписĕне порне те посса пăхса тохрĕ. Батыр. Пĕр çынна кашни каç вопăр посма поçларĕ, тет. Орау. Урапа кустăрми сысна мăйĕ çинех çитсе пусрĕ. Ib. Çӳлти хутри мачча йăтăнса анса, аялти хутсенчи маччасене те пусса йăтăнтарса антарнă (или: пусса çĕмĕрсе антарнă). Ала 61. † Тăванçăм каяс патне те, ай, çитсессĕн, куçне пусса шăла та пуçларĕ. N. † Шерпетпеле питне çăваççĕ, шур пӳспеле пусса шăлаççĕ. N. † Питне куççулпе çăват, çаннипе пусса шăлать. Карсун. Чипер посса шăл (плотно вытирай). Бугульм. † Куççулĕпе пичĕсеве çăваççĕ, çанни вĕçĕсемпе пусса шăлаççĕ. Юрк. † Шурă акка пачĕ шурă тутăр, вĕри куççӳллисене пусса шăлма. Кан. Ăна (кулача) вăл вара ларса çимест, пур те курччăр тесе, ăрам тăрăх утса урлă пусса çыртса пырать. || Поглаживать (напр. брюшко). ТХКА 121. Шурă мăнтăр аллипе квапи тĕлне тытать те, йăл-йăл кулса савăнса, мăн хырăмне ик алпе вар пуснă пек сĕркелет || Ступать, переступать, наступать. Юрк. Хăваттиртен хаприке виççĕ ярса пуссан çитетен. ССО. Ярса пусмассерен çĕнĕ япала. На каждом шагу новости. N. Эпĕ ăçталла ярса пуснине искерсе (наблюдая) çӳретĕн. Альш. Пурте çывăрса кайсан, ку хĕр тăрат, тет те, çав каччи текенни çине пуссах тухса каят, тет. Алших. Çулçине татса ил те, урупа ун çине пус. N. Пĕрре слон çиленнĕ те, хăй хуçине урипе пуснă. N. Мăн кĕрнӳкерĕ çак такмакне каласа пĕтериччен, ытти туй халăхĕсем пурте мăн-кĕрнӳкер хыçĕнче умлă-хыçлă тăрса, тепĕр ура çине пусса, пуçĕсене пĕшкĕртсе, ташласа тăраççĕ. Сюгал-Яуш. Эпĕ, шыв хĕрне çитсен, нумайччен пусса çурерĕм. Ск. и пред. 103. Пĕр пуçĕнчен хыр каска тӳртне пусса кĕмешкĕн (вместо приступка или ступеньки). || В перен. зн. Никит. Михали пилĕке пуснă. Михаилу пошел пятый год. ТХКА 13. Ман ывăл ача кăçал кĕркунне вунă çул тултарчĕ, вунпĕр çула пусрĕ. Изамб. Т. Ватăлтăм ĕнтĕ, хĕрĕхе пусап та (старухой стала). N. Çавăнтан кайран тăватă кун иртсе пиллĕкĕмĕшне пуссан (на пятый год)... || Приклеивать. N. Прошенисене пусма илекен маркă укçине, тата урах та тӳрех пуçтарман укçана косвенный налог теççĕ. || Прикладывать. Скотолеч. 16. Урнă йытă çыртнă вырăна хăвăртрах тимĕр хĕртсе пусас пулать, е вĕри кĕлпе пусас пулать. N. Вăл (уж) сăхнă вырăна ĕмме те, тимĕр хĕртсе пусма та кирлĕ мар. Ой-к. Вара хай карчăка хĕртнĕ тимĕрпе чĕлхинчен пусрĕ те, çаклатса лартрĕ. || Приложить (ладонь). N. Аллине кăмака çумне пусса илчĕ. Приложил ладонь (лапу) к печке. N. Аллине тӳнĕ пур çине (на толченый мел) пусрĕ те, пĕрене çумне пусрĕ. || Приложить руку, подписаться. N. Ку хут çине алă пуснă. Эта бумага подписана. N. Çак укçана илтĕм, тесе, алă пуснă. || Покрывать. Трахома. Малтанах куç шăрçи çине кăвак йăлхах (пленка) пуса пуслать. N. Тар пусасран хăратăп, боюсь, чтобы не покрыл пот. Альш. † Кĕмĕлех те çĕрĕ пысăк пулмас, унăн куçĕсене тар пусмас Юрк. Вĕсем çине тăпра, тусан пуснă пирки, курăксем ешерсе ӳсеççĕ. N. Мĕскĕн тумтирĕ хутламĕсенче тусан пусни паллă мĕн. Ib. Хуйхăлă чĕрене çу пусмĕ. || Заносить (о снеге), завалить. N. Малтан тухса кайнă чухне пĕр çын çуртне пĕтĕмпе юр пусса кайнине (что завалило) курчĕ, тет. N. Пӳрте юр пусса (хупласа) илнĕ. || Одолевать. Альш. † Кĕркуннехи уçăма турă (гнедой) ут пусĕ малашне. Каша † Ай-хай тăванăмсем-çунатăмсем, çичĕ ют пусрĕ, тесе, ан калăр. Ачач 80. Выртатăн, выртатăн та, хĕвел ăшши пусса çитернĕрен, çавăнтах акă питĕ тутлă... тутлă ăйхăпа çывăрса каятăн. ГТТ. Этемме хĕвел пуснине, уйăх пуснине куратпăр. N. Улăп пусни. С.-Устье. Вара патша ывăлĕ калат: анчах пăхса лараттăмччĕ, ыйхă хытă пусса килчĕ те, çывăрса карăм, тет. Шурăм-п. Тумтире е ӳт-тир çине пыйтă пуссан, инкек пулать. Якейк. Ĕçе-ĕçе кăсене сăра пуса пуçларĕ (стали пьянеть). ГТТ. Килте хура кушак пулсассăн, хура чăхă пулсассăн, тăшман (враг) пусаймас, тет. Зап. ВНО. Анана арăм-ути пуснă (пусса кайнă). N. Пĕтĕм çырмана хăва пусса çĕнтернĕ. Сред. Юм. Мана паçăр ӳсĕр чистиех посса çитнĕччĕ, халь толта çӳрекелерĕм те, пăртак орăлтăм. N. Икĕ çырма хушшине çырла пусса çĕнтернĕ, ай люли; пирĕн ялсен хĕрсене, ай люли, укçа пусса çĕнтернĕ. N. Ун пек чух тирпей кирлĕ, унсăрăн чир чĕр те пусса илме пултарать. N. Карташне (кил-картине) пĕтĕмпе курăк пусса илнĕ. || Обмакнуть. Пшкрт. Юрк. Тиркĕ хĕрринчи пăттине кашăкпа ăсса илсе, çу куçне пусаççĕ, унтан çулă пăттине çăвара хыпса çиеççĕ. N. Посса пар, обмакни (это перо в чернила) и дай мне. || Употреблять насилие. ЧП. Тĕвик-тĕвик текерлĕк, тӳсе çиме юрамасть; ӳснĕ-ӳсмен хĕрсене пусса илме юрамасть. Ib. † Пулнă-пулман урпана пусса вырас ан пулăр. Изамб. Т. † Шав-шав урпа пулмасăрах пусса вырăс мар. || Нашивать. Альш. «Тевет» — умра вуншар, çирĕмшер пуслăх кĕмĕл икĕ ĕрет, тата шăрçа пуснă. Микушк. Ăна хăмачăпа пир çине пусса тăваççĕ. || Удерживать. N. Хыснашăн пусса юлакан укçа (объяснение косвенного налога). || Ставить. Чотай. † Ору айне покан пос, чавсу айне çытар хор; покан посан тийиса сохăр-вĕтрен ан полтăр. (Свад. п.). || Валять (сукно). Изамб. Т. Тĕртнĕ тăлана пусасçĕ. V. S. Çăмран пусса тунă япала. Сред. Юм. Тăла пôсать, чăх пôсать, ура пôсать. Ib. Пôсса çитет поль ĕнтĕ ко тăлана: кĕрессе те нăмай кĕнĕ, тачкаласса та тачкалнă. Пора перестать валять (толочь) сукно, ибо оно достаточно укоротилось и стало толстым. Баран. 162. Хĕрарăмсем... кошмасем пусаççĕ, палассем тĕртеççĕ. || Сидеть на чем, высиживать (о наседке). Тораево. Пĕр çын тĕрне çăмарти тупнă, тет те, ăна пусса ларать, тет. БАБ. Чăхă тавраш, хур-кăвакал тавраш пусма сивĕнсен, каллех пустăр, тесе, татах юман кăмпине тытăнаççĕ. ЧС. Сĕрен ачисем кĕнĕ çĕре, сакă çине кĕççесем, минтерсем сарса хураççĕ. Ăна, чăххи пусма лартăр тесе, сараççĕ. Бюрганский. Кăçал, тен, сан телейпе-и, чăхсем пит ырă пуса-пуса кăларчĕç. N. Пусма ларнă хур. Орау. Хăш-хăш кайăксем (шăнкăрч) пусма ларнă чухне, ами кайсан, ун вырăнне йăварра аçа ларать. Некоторые птицы насиживают гнезда попеременно (самец и самка). Якейк. Пирн виçĕ чăхă посса лараççĕ, темле пăрахтарас, шыва чикес поль. N. Чăх пусма ларнă. Орау. Хурсам пусма лара пуçларĕç (стали садиться), курнать. N. Курак ларать йăвара çăмартине пусса. || Настигать. ЧС. Вăрманта-мĕнте, çăмăр-мĕн пусас пулсан, йăвăç айне ан тăрăр. || Грабить. Пшкрт. Кĕлет ăшне хорак посса токса (подломали). || Крыть, топтать (о птицах). Орау., КС. Алтан чăхха пусать. Б. Олг. Атан чиппе (курицу) посать.

арман

(арман), molat, moletrina, мельница. Мельницы бывают: ал-арманĕ, аларман, mola manuaria, ручная мельница (см. на своем месте); шыв арманĕ, шыв армань, шыв-арман, molae aquariae, водяная мельница; çил арманĕ, çил армань, çил-арман, molae, quae venti impetu versantur, ветрянка; кĕрпе арманĕ, molae, quibus grana frumenti a tunicis separantur, круподерка; лаша арманĕ, quae iumentis, вут арманĕ, quae vi vaporis versantur, паровая мельница. Тоскаево. Арман виçĕ терлĕ пулать: кĕрпенĕн, шыв арманĕ тата çил арманĕ. N. Пирĕн арман талăкра (= тавлăкра) икçĕр пăт тырă авăртать. Наша мельница мелет 200 пуд. в сутки. {{anchor|DdeLink6182591829761}} N. Эп тырра хамăр армана кăлартăм. Я вывез хлеб на свою мельницу. Альш. Арманта вырăссем вырăсла калаçаççĕ. На мельнице (были) русские, (которые) говорили по-русски. Изамб. Т. Инçе ан кайăр, вырăс арман айне лартма илсе кайĕ (стращают детей). N. Хватлă çилте арман ямаççĕ (не пускают в ход). N. Арманта тырă нумай, халях черет тивес çок. N. Аслатте калани. Етĕрне уесĕнче, Упи вулăсĕнче, Алмач ятлă сала пур. Çав Алмач арманне лартма пуçланă чух, чи малтан, ĕçе пуçличчен, шыв хĕрне вешник умне тăваткăл шăтăк авăлтрĕç, тет. Шăтăк тĕпне çынна лармалăх çĕртен пукан пек хăварчĕç, тет. Шур хăва тĕммисем панче пĕр ача юрăсем юрласа ларать, тет. Вăл ачана Хапăс вăрманĕнчен вăрласа килнĕ, тет. Шăтăкне чавса пĕтерсен, ку ача çине пĕр çăкăр çакрĕç, тет. Тата шăтăка пĕр алтăр шыв хучĕç, тет. Вара çав ачана шăтăка лартрĕç, тет те, çиелтен çĕрпе витсе хучĕç, тет. Ку: шыв арманĕ ан татса кайтăр (scr. кайчĕр), тесе, хураччĕç, тет. Халь çын вырăнне кушак чунĕ е чăхă, чунне хураççĕ, тет. (Çĕн-ял старикки Симян. 3—V—1923 г.). Ст. Чек. Армана шыв илнĕ (или: урапана шыв илнĕ). Мельнаца в подпруде, т. е. подтоплена. О. Захаров. Кĕрпе арманĕ. Кĕрпе арманĕ икĕ пая уйрăлать: 1) лаша çаврăнаканни 2) лаççи. Лаша çаврăнаканнин варрине тăваткăл шăтăк тăваççĕ. Çак шăтăк варрине пысăк вал (1) тăратса хураççĕ. Тăракан валăн аял пуçне, вĕçне пĕр шите яхăн хăварса, шăллă урапа (4) кĕртсе лартаççĕ. Çӳлерех, вăл ăшне турта (2) лаша кăкараканни (3) кĕртсе хураççĕ. Тăваткал шăтăк урлă, валăн лаç енне, йываç хураççĕ, çак йывăçа пуçелĕк (20), теççĕ. Çак пуçелĕк çине вал хураççĕ. Ку валăн тепĕр пуçĕ лаçра тепĕр пуçелĕк çинче выртать. Выртакан валăн лаша çаврăнаканнинчи пуçне, пысăк урапан шăлĕсем тĕлне, ултура, урăхла штĕрнек (5), кĕртсе хураççĕ. Выртакан валăн лаçри пуçне, вĕçне пĕр аршăн хăварса, шăллă урапа (7) тăхăнтарса хураççĕ. Лаçри урапан çурри шăтăкра тăрать. Шăтăк тăрăх, урапан шăлĕсем енне, валăн çӳл енне, йывăç хураççĕ. Ку йывăçăн пĕр пуçĕ (19), чула улăхтарса антараканнине (18) пăркаласан, çĕкленет те, анать те. Çак йывăçăн вăта çĕрне тимĕр йĕке (9) тăратса хураççĕ. Йĕке çине, урапан шăлĕсем тĕлне, ултура (8) тăхăнтарса хураççĕ. Çӳлерех парапан (10) ăшне, йĕке çумне вĕркĕç тăваççĕ. Йĕкен çӳл вĕçне тĕпек тăхăнтараççĕ. Тĕпек çинче çиелти чул выртать (11). Аялти чул шăтăкне, йĕке тавра, сӳспе питĕреççĕ. Çӳлти чулăн шăтăкĕ тĕлне, пĕрме (14) айне, сыпка (13) çакса хураççĕ. Пĕрмене икĕ кашта çине çакса хураççĕ. Тĕш, хывăх саланса ан кайтăр, тесе, чулсем тавра кăшкар (12) тăваççĕ. Кăшкар ашĕнчен валак (15) тухать. Валак хывăх тухаканнин (16) ăшне кĕрсе пĕтет. Хывăх тухаканнине парапан çумне вĕçĕпе çыпаçтарса хураççĕ. Хывăх тухаканни тĕлĕнче парапан уçă. Хывăх тухаканни айĕнче лар (17). Лаша çавранаканнинче пысăк урапана, штĕрнеке, выртакан валăн пайне хăмасемпе витсе хураççĕ. Лашана туртана кӳлсе çавăрсан, тăракан валпа пĕрле пысăк урапа çаврăнать. Пысăк урапа шалĕсемпе штĕрнеке лексе выртакан вала çаврать. Выртакан валпа лаçри урапа çавранать. Лаçри урапа, шăлĕсемпе ултурана лексе, йĕкене çаврать. Йĕкепе пĕрле вĕркĕçпе çиелти чул çаврăнаççĕ. Сыпка çумĕнчи патак, çиелти чул шăтăкин хĕррине лексе чул çаврăннă май чĕтрет те, сыпкана чĕтретсе, пĕрмерен сыпка витĕр пăрие чул шăтăкне юхтарать. Чул шăтăкĕнчен пăри, икĕ чул хушшине пулса, икĕ пая уйрăлать: пĕр пайĕ тĕш пулат, тепĕр пайĕ хывăх пулать. Тĕшпе хывăх, чулсем хушшинчен тухсан, валак тăрăх хывăх тухаканнине юхса анаççĕ. Хывăх тухаканнинчен хывăх, парапан ăшĕнчен вĕркĕç вĕрнипе, хăй çулĕпе лар хыçне вĕçсе тухса каять; тĕш лара сирпĕнет. Кĕрпе тăвас тесен, тĕше тепĕр хут авăртаççĕ. Изамб. Т. 4° Çил арманĕ. Çил арманăн пури ултă пичетнирен ытла пулмас. Хăш-хăш арманăн лаççи пулат. Арманăн çунчĕ тăваттă, улттă, саккăр, вуннă пулат. Çуначĕсем вала çавăраççĕ. Валăн вăта çĕрне пит пысăк урапа тăхăнтартнă. Ул урапан хĕрринче шăлсем пур. Ул шăлсем йĕкенĕн çӳл тăрринчи улт-урапана лекет. Йĕкенĕн аял пуçĕ ухвачĕ чулăн шапине лекет. Çил-арманта пĕрре те иккĕ те чул пулать. Тырра арманта пĕрмене хываççĕ. Унтан тырă, чул айне юхса анса, çăнăх пулса, лара юхса тухать. Чул çĕклекеннипе армана хытă кайсан пусараççĕ. Çаплах çăнăха вĕтĕ те шултăра та тăваççĕ. Армана çиле хирĕç тăвас тесессĕн, хӳрипе пăраççĕ. Арман çулне такçапа тăкаççĕ. Ветряная мельница. Сруб ветряной мельницы бывает не болле шести погонных (печатных) сажен в вышину. У некоторых мельниц бывает амбар (нижний сруб). Крыльев у мельницы бывает четыре, шесть, восемь и десять. Крылья вертят вал. На средину вала надето огромное колесо. На краях колеса зубцы. Эти зубцы задевают за шестерню, находящуюся на верхнем конце веретена. Нижний конец веретена вставлен в порхлицу. Ветряная мельница бывает об одном и о двух поставах. Хлеб на мельнице сыплют в ковш: оттуда хлеб сыплется под жернов, обращается в муку и попадает в ларь. Если мельница мелет чересчур быстро, то, чтобы замедлить ее ход, подымают подлегчину. Ею же пользуются и для того, чтобы смолоть муку помельче или покрупнее. Чтобы поставить, мельницу против ветра, её поворачивают правилом. Жернов насекают насекой. Альш. Арман айне çын тытса янă. Тĕрлемесре пĕр çын виçĕ лаши-мĕнĕпех çухалнă. Елшелсем вăрмана кайма хăранă çавăнтан. Арманта темĕн те пур: армана хăйне усал туса панă, арман мелникĕсем çавăн пек усалпа пĕр майлă çынсем. Самай ăсти чĕлхе пĕлет: çавăнпа усалсемпе килĕштерет. Армана тусанах, айне çын ямасан, авăрмас: усал çын чунĕпе улăштарат; ăна пĕр-пĕр çын чунĕ кирлĕ. Под (вновь построенную) мельницу пускали (в виде жертвы) человека. В с. Тюрлеме один человек пропал (таким образом) вместе с тройкою лошадей. По этой причине альшеевцы боялись ходить в лес. На мельнице можно встретить самые страшные вещи: и самую мельницу устроил чорт, а мельники — это люди, которые действуют заодно с чортом. Наиболее искусные из них знают наговоры (заклинания) и потому и живут в мире с чертями. Если построишь мельницу и тут же не опустишь под нее человека, то она не будет молоть, потому что чорт берет за нее взамен человеческую душу: ему нужна человеческая душа. Чуратч. Çавалта хăш-хăш арман айăнче усалсем пурăнаççĕ. Вăсене çур-кунне, кĕр-кунне тата çула, ялан пĕр вăхăтра, эрех ĕçтермесессĕн, усалсем арман пĕвине татса яраççĕ. Тата хăш-хăш çын арман айне, арманне лартнă чух, ача чĕрĕлех лартаççĕ. Под некоторыми мельницами на р. Цивиле живут черти. Если весною, осенью и летом, всегда в одно и то же время, их не попоят пивом (т. е. не совершат им возлияний), то они прорывают мельничную плотину. Также некоторые люди при постройке мельницы опускали под нее живого ребенка. Н. Седяк. Араан кĕлетĕнче сăра курки пек пĕр куçлă шуйттан пур, теççĕ; арман шуйттанлă пулать, теççĕ. Çĕрле чарнă армана авăртать, теççĕ. Говорят, что в здании мельницы обитает одноглазый чорт, с глазом величиною с пивной ковш, и что таким образом на мельницах бывают черти. Говорят, что он (т. е. одноглазый чорт) мелет ночью, пустив в ход остановленную (мельником) мельницу. Мшушк. Чăвашсем арманта шуйттан нумай пуранать, теççĕ, ăна çĕрле авăртакансем кураççĕ, тет. Пĕр çын çĕрле арман авăртнă, тет; вăл вăхăтра арман хуçи Хĕлип ятлă пулнă, тет. Арман авăртакан çур-çĕр çитес чух армана çăнăх катма кĕнĕ, тет. Арман чул çинче пĕчиккĕ, шур сухаллă старик ларать, тет; арман чулĕ тапах чарăннă, тет. Ку çын хăранипе арман хуçине калама чупса кĕрсе кайнă. Хĕлипĕ, вăл сăмаха илтсен, пĕрре те хăрамасăр, мăкăртатса тухать, тет: татах тухса ларнă пуха (i. q. пулĕ-ха), çапла ларакан-ха вăл, тесе. Иккĕш те юнашар утса пыраççĕ, тет, анчах хăйсем пынă чух чул çинче нимĕскер те çук, тет, чулĕ типерех авăрса ларать, тет. Чуваши говорят, что на мельнице живет много чертей. Это видят те, кому приходится молоть ночью. Один человек молол ночью хлеб; хозяином мельницы тогда был некто Филипп. Когда помольщик пошел около полночи на мельницу, молоть муку, он увидал там маленького белобородого старичка, сидевшего на жернове, который вдруг перестал вертеться. В страхе помольщик побежал в избу, чтобы сообщить хозяину мельницы о том, что он увидел. Выслушав его, Филипп ничуть не смутился и только пробормотал, выходя из избы: «Опять, поди, он вышел; он всё так выходит и садится (на жернов)». Тут они пошли на мельницу, идя рядом и не отставая один от другого, но когда они пришли, то на камне уже никого не было, и он молол (versabatur), как надо быть, по прежнему. Курм. Уй варринче ухмах арам ташлĕ. (Арман). Среди поля пляшет сумасшедшая баба. (Загадка: ветряная мельница). Собр. 278°. Арман патне вĕреннĕ йытă унтах вилет, теççĕ. Собака, привадившаяся к мельнице, там и околеет. (Послов.). Альш. † Çил арманĕ пурасан, ыраш пулмас, тиеççĕ. Говорят, что если срубить ветряную мельницу, то не будет родиться рожь. (Отклик старнного предразсудка). || Имен. Вăл пуш армана-кăна авăрат = тăвас çук япала çинчен калаçат. Он попусту мелет (болтает). || His sequuntur appellationes partium , per litteras digestae, ipsius vocabuli арман nulla ratione habita. Adduntur numeri, qui ad simulacra peryimemt, quae extremo libro adiicintur. Notis etiam quibusdam usas sum: pro шыв арманĕ Ш. posui, pro кĕрпе арманĕ К, pro çил армане А. Omnes quae hic desidersbuntur voces alio loco quaerendae sunt. Ниже следуют в азбучном порядке названия отдельных частей арман и относящихся сюда предметов. В составных названиях слово арман при распределении слов во внимание не принимается. Номера при названиях и в тексте указывают на соответствующие части чертежей, которые будут помещены в конце выпуска. Номенклатура, не вошедшая в настоящую статью, будет приведена в соответствующих местах Словаря. Сокращення: Ш — вод. мельн., К — обдирка, А — ветрянка. Неизбежные неточности и неполнота объясняются малою ознакомленностью составителя с мукомольным делом, а также недостаточностью материала.

асту

(асту), meminisse, reminisci, animadvertere, notare, помнить, вспомнить, припомнить, замечать, обращать внимание. Шевле. Ăна халь хам та тĕлĕкри пек-çиç астăвап. Якейк. Эп халь ĕлĕк пĕре шăва кайнине астуса илтĕм. Ib. Йăван пĕчĕк чох пуçтарса çӳренине порте астăваççĕ. Все помнят, как Иван, когда был маленьким, ходил по-миру. Орау. Халь, астурăм ĕнтĕ! Теперь я припоминаю («припомнил»)! Ч.С. Тата нумай сăмахсем каларĕ те, анчах эпĕ пурне те астуса тăмаст (т. е. тăмастăп). Еще о многом говорил он, но я всего не припомню. Макка 206. Ку кĕллине малтан çырма астумарăм, уншăн ан çилен. Я забыл («не припомнил») написать эту молитву сначала; ты меня извини. Изамб. Т. 37. Ĕç патнелле çитнине астумаççĕ те (сисмеççĕ те). Они и не замечают, как наступает рабочая пора. Сред. Юм. Малтан карчăкпа старик ача мĕнле ӳснине лайăх астуса та пăхман. Сначала старик и старуха и не примечали хорошенько, как рос ребенок (т. е. не обращали внимания на его рост). Чăв. й пур. 37. Яхуть икĕ кунччен алтнă, Çимунĕ вăрттăн ялан астăвах тăнă. Ягуть рыл яму два дня; Семен все время, тайком, за ним наблюдал. N. Ас та туман. И не вспомнил; забыл, что надо было сделать. Ст. Чек. Эп, пырсан-пырсан, пĕр шăтăка кая патăм, ку çул çинче шăтăк пуррине ас та туман (или: астуман та). Шел, шел я, и вдруг провалился в яму: совершенно забыл, что на этой дороге есть яма. || Observare, custodire, curare, prospicere alicui, sustentare. Также присматривать за чем, охранять, оберегать, призревать, (кормить, одевать), оказывать поддержку. N. Пĕрре эпĕ вăрмана хуртсене астума кайрăм. Однажды я пошел в лес караулить пчел (пасеку). Псалт. 40, 2. Мĕскĕне, юрлă çынна астуса тăракан (призревающий) çын телейлĕ. Эпир. çур. çĕр шыв 21. Вармана икĕ хуралçă астăваççĕ. N. Алăксене астăвăр. Присматривайте за дверями, (чтобы кто не вошел или не вышел). СТИК. Лашасем астуса тăратпăр. Стережем лошадей (на кормёжке). Толст. Эппин ашака астуса тăр-ха. В таком случае пригляди за ослом. Альш. Леш лашисене астăвасшăн: каясса шухăшлать. Тот хочет посмотреть своих лошадей: собирается ехать. Актай. Амине тытса килтĕмĕр, хамăр уя ятăмăр; ирĕн те каçăн астăватпăр. Мы поймали самку (журавлиху), пустили ее в свое поле и присматриваем (чтобы не улетела, чтобы не задушил волк) и утром и вечером. Ст. Чек. Асту ачана, ан ӳктĕр. Следи за ребенком, чтобы он не упал. || Considerare, обдумать. Альш. Астăвăр унта, епле туйăнĕ. Посмотрите (обдумайте), как найдете сами удобным. (Здесь можно понять и в см. предостережения). || In imperativo positum significat cave, caveie. Пов. накл. этого глагола ставится при других повелительных в значении смотри,-те. Альш. Асту, никама та ан кала. Смотри, не говори никому. Ib. Астăвăр, шыва кайса ан вилĕр! Смотрите, не утоните! Орау. Асту, ан кай унта, хăна хĕнесе пĕтерĕç. Смотри, не хода туда, самого изобьют. Иногда употребл. в подобном же значении и вдругих случаях. Ст. Чек. Асту, вĕсем вĕт сана паллаççĕ. Смотри, ведь они тебя знают. N. Асту сана! Смотри, я тебе (задам)!

аскăн

(аскы̆н), libidinosus, dissolutus, nequam; proccllosus (de pluvia), распутный, блудный, нравственно павший, бурный (о дожде); восприимчивый к заболеваниям (о теле). Нюш-к. Аскăн ĕçпе пурнать, распутно живет. Орау. Куçĕсем те унăн аскăн куçлă. У нее и глаза блядские. Альш. † Ай-хай, аскăн арăмсем, ар чарса та чарăнмасть! Распутных жен не могут удержать и мужья. N. † Ялта вăйă выляççĕ, аскăн хĕрсем хутшăнмаççĕ. В деревне водят хороводы, но распутные девки не принимают в них участия. МО. Аскăн ача, блудный сын. Сказки и пред. чув. 111. Асамат мар, — усал вăй, аскăн ĕçсен амăшĕ, йывăр çылăх пуçĕ хăй. Не радуга (?), а нечистая сила, мать блудных дел, — она, источник всех тяжелых преступлений (грехов). Альш. Аслă çулпа мĕн пырат? — Аскăн пуçлă хур пырат. Что (кто) идет по большой дороге? — Озорной гусь (передовой, коновод, который водит прочих гусей на хлеб, на гумно). Хорачка. Аскăн çомăр килчĕ, штурмăлă. Пошел дождь, поднялась буря. Сред. Юм. Ман ӳт пит аскăн та, кăлт вансан та, таçта çитеччин асса сарлать. У меня тело очень восприимчиво к заболеваниям, и потому даже легкое повреждение его легко расходится на большое пространство.

асси

(аσσиы) degener, parvus, pusillus, deformis, debilis (deiis dicitur, qui aliqua ex parte deteriores sunt ceteris ab iisdem parentibus natis). Eadem v. etiam bestiae significantur ceteris una procreatis deteriores. Выродок, напр. если кто-либо из детей родится маленьким и таким останется и после. Употребл. также относительно животных и птиц, родившихся меньше детенышей того же помёта или птенцов того же выводка. Ст. Чек. Асси — ерттил çуралнă çинче начарри: сысна чĕппи, хур чĕппи, чăх чĕппи, йĕкĕреш ача; чи начаррине асси теççĕ. Синьял. Ĕлĕк пĕр карчăкпа, старикĕн вăтăр ывăл, пулнă, тет; вăсенчен пĕри асси пулнă, тет. Жили-были старик со старухой. У них было тридцать сыновей. Один из них был выродок, т. е. меньше других (по некотор. толкованиям — и слабее). Якейк. Эп ати ăвăлĕсенчен асси полтăм. Из всех своих братьев я уродился (каким-то) выродком, т. е. меньше других (у др. и слабее). Орау. Пĕр сысна çури так-кулхах пĕчĕккĕ ӳср. Апат та уйрăм çыман, ыттисемпе пĕрлех çырĕ... Асси темскер. Один поросенок, без видимых причин, вырос (каким-то) маленьким. И корм он ел вместе с другими, а не отдельно... Должно быть, выродок.

астар

(астар), fallere, decipere, in errorem inducere, обманывать (заставить поверить тому, чего нет, или застав. совершить что-либо неблагоразумное, необдуманное). Якейк. Эс мана: кĕнеке пор, тесе, астарса исе килтĕн, хăвăн кĕнекӳ çок. Ты обманул меня, сказав, что здесь есть книга, и приведши меня сюда: у тебя нет книги. Собр. 72. Çынна ырă тăваччен çыран хĕрнелле астарса пыр та, çыран хĕрне çитсессĕн, тĕк-яр, теççĕ. Чем делать человеку добро, лучше уведи его на обрыв и, когда дойдешь до края обрыва, столкни его вниз. (Послов.). Ала. 16°. Тавай эпир ăна луткă çине астарса кӳртер. Давай заманим её в лодку (обманом). Яргуньк. Хусан каччи сар каччă ӳпне (scr. упмс) выртса астарать. (Мăйăр хуппи). || Pellicere, corrumpere, соблазнять. Собр. 383°. Ах, сукка Алюна! — пирĕн ачая астарса, астарса та чуптарса, хăйĕн йĕринех пустарса. Ах, курва Олёна (Алёна)! — соблазнила нашего парня, заставила следовать за собою (т. е., будучи распутной, сделала его таким же). Шибач. † Илмесен те, астарар, ора-вурăнне постарар (соблазним и заставим следовать за собою). Якейк. † Çакă ялăн хĕрĕсем, шталла астарнă, онталла. Девушек этой деревни очень легко соблазнить (или: прельстить, увлечь). Ст. Шаймурз. † Сыссах хурам пуçĕ çине, ман кăмăла астарчĕ. Соблазнила она меня — чтобы черти ее подрали! N. † Çакă куштан хĕр хыççăн çӳре-çӳре çамрăках кăмăлăма астартăм. [Сюда толкование: Ст. Чек. Ман кăмăла астарчĕ = ăса вылятма тытăнчĕ; хĕр-арăм (кут) шухăшĕ кĕчĕ, ĕç таврашне пырас килми пуçларĕ]. Ib. Çак куштан хĕр хыççăн çӳре-çӳре, çамрăк кăмăлăма астартăм (= ăсăм вылья пуçларĕ: ĕç еннеле пăхас килми пулчĕ, хĕр-арăм çинчен яланах шухăшла пуçларăм)]. Ухаживая за этой бойкой (и нехорошего поведения) девушкой, я настроился блудно. Торган. Ун чухне вĕсем хăйсем сассипа ваттине те, яшшине те астараççĕ. Своим голосом они настраивают блудно в старых и молодых. Посл. 85,9. Анчах, хăйсене тытма пултараймасан, анти мăшăрланччăр; мĕшĕн тесен шухăша астарнинчен мăшăрланни аван. Череп. Леш кас хĕрĕсене пĕтĕмпе астарчĕ = 1) настроил блудно, 2) довел до блуда, З) кирлĕ-кирлĕ мара калаçакан турĕ (приучил к разным беспумым разговорам). || Allicere, манить. Якейк. Пĕчĕк ача отма пуçланă чох, она пĕри, ора çине тăратса, он умăнче: вăл валалла оттăр, тесе, аллипе астарса (у др. илĕртсе) пырать. Когда ребенок станет ходить, то его ставят на ноги и, чтобы он шел вперед, идут впереди его, маня его рукою. Ib. Йăтта астарса (= илĕртсе) исе карĕ. Уманил за собою собаку (напр., показывая ей кусок хлеба). || Oblectare, забавлять. V. йăпат. Чăв. Ист. 5. Е тата хăйне астармалăх праçниксем тăвать. || Irritare, lacessere, дразнить. Янтик. Если кто едет на красивой лошади и очень быстро, то обыкновенно говорят: «Ай-ай, астарса пырать!» Ст. Чек. Лашине çăварăхлат та, вĕçсе, ташлатса, хуçкалантарса пыракан çын çинчен: «Ай-ай, астарса пырат лашине!» теççĕ. И. С. Степ. обьясн. здесь это слово глаголом «вылятса».

асат

(азат), morbus est, qui vitiata spina hominem gibberum reddit, название болезни позвоночника, которая вызывает у человека горб. О таком человеке говорят: асат хуçнă (хус’ны̆. Череп.) или асат çапнă. КС. Асат хуçнă ача ӳсмест. Ребенок, больной искривлением позвоночника, не растет. СПВВ. ЕХ. Асат хуçнă çыннăн çурăмĕ мăкăрăлса çӳрет те, ĕнсине чиксе çӳрет. Болезнь асат хуçни выражается в том, что у человека бывает на спине горб, и он ходит, опустив голову. Шибач. Асат хуçни — çорăм мăкăрăлса тохать. То же выр. встреч. в Сред. Юм. в Питушк. В записях СПВВ встречаю еще: асат хуçнă — «парализованный», что, повидимому, неверно. Тюрл. Асат çапнă çын, кособокий. Н.Т.Ч 4. Хай пирĕн кӳрĕшри Ваçан, çав ĕçке ĕçсе ирттерсен, пĕр эрнеренех хĕрĕн (= хĕрийĕн) çурăмне асат хуçса кăларнă. Прошло не более недели после этой пирушки, и у дочери нашего соседа Василья(?) появился на спине горб. Ст. Чек. Асат хуçни. Çурăм шăмми мăкăрăлса тухăт, е çын хăрах аяклă пулат. Асат ача чухне хуçат е сăпкара, сăпкана çил исе пăрахсан, е ахал, пулат. Ib. Асат хуçат-курпун пулат.

аслă

(аслы̆), magnus, amplus, latus, spatiosus, maior natu, maximus, summus, illustris, великий, обширный, широкий, большой, просгорный, старший, главный, знаменитый. Якейк. Хосан холи пит аслă. Казань очень большой город. Ст. Чек. Ку шыв — аслă шыв. Это большая река. Шарбаш. Шăмат туйĕ аслă. Шуматовская свадьба многолюдна. Ала 84. Кайсан-кайсан, пĕр аслă (i. q. мăн) вăрмана çитрĕ, тет. Через некоторое время он дошел до большого леса. Ев. Шăтăкĕ ĕлĕкхинчен те аслă пулнă, тет. Ст. Чек. Аслă пӳртĕн алăкĕ аслă. У большой избы большая (в отношении простора) дверь. Ib. Урапа аслă-ха, ларма çитĕ сире. Телега просторная, вам места хватит. Собр. Кĕçĕн пуçа чарайман аслă пуçа хĕн килнĕ, тет. Если не удержишь маленьких, то за это придется расплачиваться взрослым. (Послов.). Альш. Çитнĕ вĕсене. Çапах та «яшка-çăкăртан аслă пулмас»: ларат, сĕтел хушшине кĕрсе. Они уже сыты и всем довольны. Однако «больше хлеба-соли (похлебки и хлеба) не будешь»: идет и садится за стол (т. е. отказываться от хлеба-соли нельзя, не годится). Ib. † Елшелийĕн урамĕ аслă, урам. В Альшееве улицы широкие и длинные. Ч. П. Шурă шĕлепкенĕн хĕрри пархăт, ытла аслă тытни килĕшмест. У белой (войлочной) шляпы поля обшиты бархатом, но слишком широкая обшивка делает ее некрасивой. Ала 59. Аслă ĕшнере ут çултăм. Я накосил сена на широкой поляне. Якейк. Паян пасар пит аслă. Сегодня очень многолюдный базар. Байгл. Асла пуç, кĕçĕне тав! таршим челобитье, младшим привет! Ст. Чек. Эсĕ манран пĕр çул-кăна аслă. Ты только на один год старше меня. Расск. Фараон Иосифа аслă-аслă улпутсемпе тан туса вĕсенĕн хушшине кӳртесшĕн пулнă. Фараон хотел поставить Иосифа наравне с целым рядом знатных вельмож и ввести его в их среду. Чăв. й. пур. З4. Ĕнтĕ вăсене ялан та темĕн тĕрлĕ аслă-аслă çынсенчен ытла хисеплеççĕ. Н. Карм. Хурамалта выртан аслă киремет. Находящийся в Хорамалах главный киреметь. Истор. Чăн аслă турри Перун ятлă пулнă, вĕсем ăна аслати турри тенĕ. Самое главное божество называлось у них Перуном; они называли его богом грома. Якейк. Чăвашран сан пак аслă çын çок тетни-мĕн? Ты думаешь, что ты самый знаменитый из чуваш? Сала 91. † Пĕвĕр-сийĕр лайăх, ятăрч аслă, вăтанатăп умăрта тăмашкăн. Вы статны станом, и велика ваша слава — я стесняюсь стоять перед вами. || Maior sive amplior iusto. Также слишком большой. Ст. Чек. Ку кĕпе мана аслă. Эта рубаха мне велика. Ib. Ку тумтир сана аслăрах пулĕ. Эта одежда, пожалуй, будет тебе великовата. || Есть разница между «аслă» в «пысăк»: первое указывает на обширность предмета, второе вообщем на его размеры; поэтому «аслă», употребляясь в собственном значении, не может служить определением для имен предметов, которые обычно переменяют свое место или могут быть переносимы или перевозимы с одного места на другое. «Аслă» неприменимо и в тех случаях, когда указывают не на превосходство, а на относительную величину предмета. Поэтому всегда скажут: пысăк ача, большой ребенок (аслă ача — старший из детей); пысăк çын, человек большого роста; человек взрослый; пысăк ту, большая гора; пысăк çурт, большой дом (аслă çурт — большой и просторный дом); пысăк хурама, большой вяз; пысăк урапа, большая телега; пысăк чӳрече, большое окно; пысăк кĕнеке, большая книга; пысăк çĕлĕк, большая шайка; пысăк курка, большой ковш; пысăк алă, большая рука; пысăк куç, большой глаз; пысăк сĕтел, большой стол; пысăк хăма, большая доска.

аталан

(адалан), firmari, confirmari, corroborari, convalescere, grandescere, окрепнуть, стать тверже, встать на ноги (о ребенке). Календ. 1904. Паллă, çур-кунне çумăр час пулмасан, ун пек çĕр часах, шăтнă тырă ыррăн аталанса çитичченех, типсе каять. Конечно, если весною долго не будет дождя, то такая земля быстро высыхает, — еще раньше, чем достаточно окрепнут всходы хлебных растений. Сир. 160. Вĕсен пăрушĕсем аталанаççĕ те, хирте ӳсеççĕ. Орау. Ун ачисем, аталанса, ĕçе çыпçăна пуçларĕç; малашне вăл аптрамаçть ĕнтĕ. У него дети подросли и стали приниматься за работу; теперь ему уже будет легче. Изамб. Т. Пĕчĕк ача аталанат. Ребенок крепнет, становится тверже. КС. Пирĕн ача пăртак аталанма хăтланать. Наш ребенок понемногу начинает (пытается) вставать, ходить ножками. О сохр. зд. 56. Çавăнпа чирлĕ çынсенĕн вĕсене çиесрен сыхланас пулать, чĕчĕ ачисене пĕртте пама кирлĕ мар; аталанарах панисене те пăртаккăн анчах пама кирлĕ. Поэтому больным нужно избегать есть их, а грудным детям вовсе не нужно давать; детям постарше тоже следует давать их только понемногу. || О речке. Тюрл. Çырма çорса аталанса кайнă. Овраг размыло (весною) еще больше. Янтик. Ку çырма çак пĕр-ик-виç çул хушшинче пит аталанса карĕ. Этот овраг в течение этих двух-трех лет очень расширился и удлинился. В Череп. в этом смысле употр. алталан: çунапа (урапапа) çӳресе, çул алталаннă «на дороге сделались от езды рытвины». || Переносно. КС. Анчах, уйăрăлса тухнă пулсан та, аталанма пуçларĕ-ха! Только что выделился (из семьи), а уж, смотри, начал вставать на ноги! т. е. обзавелся тем, что нужно в хозяйстве, наладил дозяйство, принакопил деньжонок и пр. Изванк.? Пирĕн патри çынсем пĕр-пĕрне, кăт аталанма хăтлансанах, курайми пулаççĕ. Е вăл çынăн лаши аван пулать-и, е ĕни аван сĕт парать-и та, çапла авантарах пурнаканнине кураймасăр, тăшманĕсем епле-те-пулсан вăл çынна сăтăр тăваççĕ. Как только кто-нибудь из наших сельчан начнет поправляться делами, другие начинают его ненавидеть. Напр., у него может быть хорошая лошадь или корова, дающая много молока; такого человека, живущего более или менее зажиточно, враги его ненавидят и вредят ему.

атăллă

(ады̆лkы̆), i. q. атăлă. Альш. Атăллă салтак урисем. Солдатские ноги, обутые в сапоги. Якейк. Паян туйăра атăллă ача виççĕ анчах. Сегодня на свадьбе только три парня в сапогах.

Атăл

(Ады̆л), Rha, fluvii nomen, Bonra, Волга. Нюш-к. Атăл урлă каçнă чухне пĕр ачана, чĕч-ачине, тăлăп çанни ăшне чиксе каçарнă, тет. Çав ача, ӳссе, ялсĕм тăва-тăва хăварнă. Когда переправлялась через Волгу, то одного грудного ребенка перевезли в рукаве тулупа. Этот ребенок потом вырос и понастроил деревень. (Отрывок из какого-то предания, мне целиком не известного). Сред. Юм. Вун-тăваттă çапсан, Атăл пăрĕ каять. Когда день становится равным четырнадцати часам, на Волге начинается ледоход. (То же и в Якейк.). Собр. 70. Атăл хĕрринчи пĕлĕт кăвакарсан, тăман пулат, теççĕ. Если со стороны Волги небо посинеет, то, говорят, будет мятель. Шурăм-п. № 7. Атăл хĕрри кăвакарсан, çанталăк ăшăтать. Если небо со стороны Волги посинеет, то будет тепло. Чув. прим. о пог. 86. Атăл хĕрри кăвакарсан, çăмăр пулать, хĕлле ăшăтать. Если со стороны Волги синеет, будет дождь, а зимою-тепло (Чебокс. у.). Б. Олг. Атăл хохсассăн, тырă акма пĕлме лайăх: пит хохат-тăк, малтан акас полат; час хохмас-тăк, тăхтас полат. Но убыли воды в Волге можно определить, когда надо сеять: если убыль сильная, то надо сеять раньше, а если медленная, то надо подождать. Тораево. Атăл урлă каçсассăн, ăс кĕрет. Если перейдещь через Волгу, ума прибавится. (Послов.). Тоскаево. Атăл хĕррине çитмесĕр аттăла ан хыв, теççĕ. Пока не дошел до Волги, не снимай с себя сапог. (Послов.). N. Атăла курмасăр аттуна ан хыв. (Послов.). N. Хур хыççăн чăхă Атăл урлă каçаймĕ. Курице не перелететь за гусем через Волгу. (Послов.). Н. Карм. Атăл урлă лăпсăр-лапсăр упа каçат. (Утă лавĕ). Через Волгу тащится косматый медведь... (Загадка: воз с сеном). ЙӨН. Атăл леш енче çын сасси, çын сасси мар, пурт сасси; Атăл ку енче çын сасси, çын сасси мар, чан сасси та йыт сасси. На той стороне Волги человеческие голоса, — не человеческие голоса, а стук топора. На этой стороне Волги человеческие голоса, — не человеческие голоса, а колокольный звон и собачий лай. (Текст песни, кажется, передан не вполне точно). Н. Изамб. † Атăл айĕнче (= А. хĕрринче) аллă хур, пурте ула хур. На берегу Волги пятьдесят гусей, и все они пестрые. Юрк. † Хур курассу килсессĕн, Атăл айне анса кур. Если тебе захочется видеть гусей, сойди на Волгу. Ст. Шаймурз. † Атăл варринче улма йывăç, çулçи сарăлминччĕ шыв çине. Посреди Волги — яблоня; хорошо, если бы ее листья не распустились над водою. Ib. † Кăçал Атăл çийĕ шăнмарĕ, варринче шурă пулă вылярĕ. В этом году Волга не замерзла, и на ее средине играла белуга (?), Собр. † Сивĕех енчен çилсем вĕрсен, Атăлсем шăннине çавăнтан пĕл. Если подуют ветры с холодной стороны, то знай, что замерзла Волга. [Мн. ч. в этом отрывке употреблено вм. ед. ч.; перевод его, помещенный в моем «Оп. исслед. чув. синт.» I, 81, м. б. и неправилен (некоторые его оспаривают), хотя он и было снован на толковании одного чувашина, хорошо знавшего родной язык]. Микушк. † Атăлсем тулли шыв юхать; ишес пулсан, епле ишмелле? Течет полною рекою Волга, — как плыть по ней, если придется плыть. Янш.-Норв. † Икĕ Атăл, пĕр тинĕс, шывĕ юхать пĕр тикĕс. Две Волги и одно море, их вода течет одинаково равномерно. ЧП. Икĕ Атăл, пĕр тинĕс, юхайинччĕ шывĕ пĕр тикĕс. Ст. Чек. Атăл çинче пăр шăнса ларса çитмен = Атăл куçĕсем питĕрĕнсе ларайман-ха. V. шыв куçĕ. К.-Кушки. Ну, Атăл çинче ӳпре нумай та! Ну, и много же на Волге (т. е. над Волгой) мошек! ЧП. Атăлпалан тинĕсĕн хушшинче икĕ купса ларать сут туса. Между Волгою и морем сидят два, купца и торгуют. Алших. † Атăлтан арпус туха-çке (= тухать-çке) тулса тухнă уйăх пек. С Волги привозят арбузы, похожие на полный месяц. В. Тимерс. † Атăлĕсем тарăн пулмасан, юхаймĕччĕ-çке киммисем. Если бы Волга не была глубока, то по ней не могли бы плыть суда. Якейк. Йăван Атăла кайнă (так и в Череп.). Иван утонул в Волге (Срв. ib. Олатимĕр пĕвея кайнă. Владимир утонул в пруду). Ib. Атăл çине (так и в Череп.) ĕçлеме карĕ. Ушел работать на Волгу. Ib. Атăл çинче ĕçлет (так и в Череп). Работает на Волге. К.-Кушки, Череп. Атăла пулă тытма кайнă. Отправились ловить рыбу на Волгу. Кильд. Атăл çине вак касрăм. Я прорубил на Волге прорубь. N. Çула Атăлтан пулă тытса пурăнаççĕ. Летом (они) ловят на Волге рыбу. N. Тепĕр кунне ирех Атăл шывĕ çыран хĕрне (= хĕррине) илчĕ. На другой день, рано утром, Волга залила берег. || В Чист. у. так называют и Волгу и Каму, а Белую — Шур Атăл.

Хура Атăл

(Хура Ады̆л, Хурады̆л), Rha Niger, nom. fluminis, quod in carminibus invenitur, Черная Волга (встреч. в песнях). || Rhа. Гайтанк. Альш. † Хура Атăл урлă каçмарăм, Шурă тинĕс шывĕ ĕçмерĕм. Не переправился я через Черную Волгу, не испил воды Белого моря. ЧП. Хура Атăл çинче хура акăш. На черной Волге черный лебедь. N. † Хура Атăл хĕрринче хурлăхан татат пĕр ача. На берегу Черной Волги мальчик рвет черную смородину. Буин. † Хура [quo deleto Шурă, scriptum est, hand scio an falso) Атăлăн хĕрĕнче хăва çăвăлчи çурăлать-ĕçке. Те каятăн те юлатăн, унччен ăшăм çуна-çке (i. е. çунать-çке). На берегу Черной Волги распускаются листья тальника. Я не знаю. Уйдешь ли ты, или останешься, но ожидание томит мою грудь.

атма

ita mendose scriptum est pro recto ача, описка вм. атя. Собр. 205°. † Атма каяр çырма хĕррине, çырма хĕррине çырла пуçтарма.

атруска

(атруска), stolo, отросток. См. утрускă. Кам. Вр. † Ай, шав вăрман, шав вăрман! Мĕшĕн-кăна шавлать çав вăрман? — Çĕнĕрен атруска янăран. Ах, шумный лес, шумный лес! Что это он так шумит? — Оттого, что он пускает новые отростки. Ст. Чек. Йывăçа кассан, йывăç тĕпĕнчен атруска каят. Если срубить дерево, то от его корня пойдут новые отростки. Ib. Çав йывăç атруска янă. Это дерево пустило побеги (от корня). || N. Кам та кам, пирвайхи арăмĕ вилсен, авланса, ача-пăчалă пулсан: вăл çĕнĕрен атруска янă, теççĕ. «Тимакка çĕнĕрен атруска ячĕ». Если кто-либо женится после смерти первой жены на другой и у него родятся дети, то про него говорят, что он пустил новые отростки. «Тимофей пустил новые отростки».

атте-анне

parentes mei (nostri), мои (наши) родители. Хау. † Пире атте-анне пĕр турă. Отец и мать для нас — бог (здесь указывается на высокое значение родателей для детей). Сенчук. † Атте-анне çинче курнă ырлăх каяйинччĕ ĕмĕр тăршшăне! (i. q. тăршшĕне). О, если бы благоденствие продолжалось всю жизнь! СТИК. Атте-анне пур чухне кирек кама та пурăнма аван. Всякому хорошо жить, пока у него есть родители. (Здесь говорящий включает и себя). N. † Пĕвĕрех илемлĕ, сăнăр хитре, пан-улмисене çисе ӳснĕрен мар, ашшĕ-амăшĕ çинче ӳснĕрен. Красив ваш стан и пригоже ваше лицо, — не потому, что вы росли, питаясь садовыми яблоками, а потому, что вы выросли при отце и матери. Альш. † Аттерен-аннерен пĕрех ача, куçăхмасăр ӳснĕ эпĕ. N. Санăн аçу-анӳ пур-и? У тебя живы отец и мать? Сказки и пред. чув. 86. Атте-анна хăй хĕрне юратçа-çеç ӳстерет. Хĕртен арăм пулсассăн, ват упăшка кӳлешет. Тупрĕ пуян упăшка атте-анне хăй хĕрне, анчах унта мĕн усси — юратмасан пĕр-пĕрне? || Quoties separatim utrumque eorum significare volumus, dicimus аттепе анне. Вместо «атте-анне» ставят «аттепе анне» в том случае, когда принимается во внимание индивидуальность каждого из них. N. Эпĕ сирĕнпе пĕрле пымастăп. Кам юлать кунта? Аттепе анне хăй тĕлĕн, ватăскер, мĕн тăва пĕлĕ ву? Я с вами не пойду. Кто здесь останется? Что будут делать старые родители одни? Ст. Чек. Аттепе анне вилчĕç. Отец и мать умерли. Ib. Атте-анне вилчĕ. Мои родители умерли. Ib. Аттепе анне икĕш те вилчĕç. Мать и отец оба померли. Сказать: «атте-анне икĕш те вилчĕç» — нельзя. || Huius v. praedicatum fere singulari numero dici solet, sin autem аттепе анне dictum est, plurali. Сказуемое при «атте-анне» ставится в ед. ч. Ст. Чек. Атте-анне киле юлчĕ. Мои отец и мать остались дома. Ib. Аттепе анне вилчĕç. Родители мои умерли.

атя

(ада, ад'а), age; eamus (si uni dicitur), айда, идем; атăр (ады̆р, ад’ы̆р), agite; eamus (si pluribus), айдате, идёмте. См. атясам. Якейк. Атя, Йăван, пасара? Т. М. Матв. Атăр! — Атьăр пулсан, эпир хатĕр! Идемте! — Если идемте, то мы готовы! Якейк. Атьăр, ачасам, çаксене ватса ярар! Альш. Атьăр, кашкăр туссем, туя, сăра ĕçме! Идемте, друзья волки, на свадьбу, пиво нить! || Также ставится для выражения побуждения и при других глаголах. Якейк. Атя иккĕн çак кĕнекея воласа тохар! Давай прочитаем эту книгу! N. Йĕлмевĕс калать, тет: çап атя! Ача калать: çап атя! Эп çын çиме килмен, эсĕ çын çиме килнĕ, тесе калать, тет. Йĕлмевес (какое-то трехголовое чудовище, ср. тат. jалмауы̃з) говорит: «Ну, бей! (в народн. русском гов. айда, бей!») Парень отвечал: «Айда, бей! Не я пришел сюда людей есть, а ты!» Ч.П. Атьăр каяр пасара. Пойдемте на базар. Якейк. Ачасам эппин. Ну, идем, что-ли! (говорят с неудовольствием тому, кто просит итти с ним). Ib. Атясам, атясам, тесе йăлăнтăм, çаплах пымарĕ. Сколько я его ни упрашивал пойти со мною, он все-таки не пошел. N. Атьăрсам эппин. Ну, ладно, идёмте. Ст. Чек. Атьăрсам ĕнтĕ! Атьăрсам ĕнте! тесе, йăлăнтăм, çапах та пымарĕç. Сколько я их ни упрашивал пойти со мною, они не пошли.

ача

(аζ’а, аџ̌а; Пшкрт, Писмянка ача), infans, parvulus; puer; puella; virguncula; adolescens, adolescentulus, iuvenis, дитя, ребенок; мальчик; девочка; парень, юноша; девушка. Зап. ВНО. Амăшĕ пулсан, ачи пулать. Орау. Йăван арăмĕ ачи хыçĕнчен тасалнă ĕнтĕ. Жена Ивана уже оправилась после (ребенка) родов. Н. Седяк. Ача çуралсан, кăвапине касаççĕ. Ывăл ача пулсан, кăвапине çĕçĕпе е пуртăпа касаççĕ: çĕçĕ пек çивĕчĕ пултăр! теççĕ. Кăвапине пуртă çине хурса, çĕçĕпе касаççĕ, ак çапла каласа: ĕçе хавас пултăр! Икĕ тĕрлĕ калаççĕ. Примеч. Хĕр-арăм çăмăлланаймасан: упăшкине йăвăр, усал сăмах каланă пулĕ, теççĕ. Çавăнпа арăмĕ урлă упăшкине виçĕ хут каçараççĕ. Упăшки: унăн çылăхне каçаратăп, тет. Ача çуралсанах, çăварне çу хыптараççĕ. Ачана тĕне кӳртсен, пăртак пурăнсан, ача чăкăчĕ чӳклеççĕ. Чӳклессине пĕр-пĕр чухне ĕçсе-çисе ларнă чух чӳклеççĕ. Сĕтел çине çăкăр, ун çине пĕтĕм чăкăт хураççĕ. Унтан, ура çине тăрса чӳклесен, çăкăрĕпе чăкăтне вакласа, валеççе параççĕ. — Ĕмĕрлĕ пултăр, кунлă-çуллă, пултăр! теççĕ. Пĕр-пĕр çыннăн ача çуралсан: çĕнĕ кайăк çуралнă, теççĕ. Унтан тата ыйтаççĕ: ылттăн-и, кĕмĕл-и? теççĕ. Ылттăн — ывăл ача, кĕмĕл — хĕр-ача. Пин тенкĕ, теççĕ, çĕр тенкĕ. Когда родится ребенок, ему обрезывают пупок. Если родился мальчик, то пупок обрезывают ножом или топором, со словами: «Пусть будет остр, как топор». Пупок кладут на топор, разрезывают ножом и говорят: «Пусть будет работящим!» Говорят двояко. Примеч. При трудных родах делают предположение, что жена когда-нибудь сказала мужу что-нибудь оскорбительное и нехорошее. Поэтому заставляют мужа переступить через жену трижды. Муж заявляет, что он прощает своей жене грех. Как только родится ребенок, ему дают в рот немного масла. Немного спустя после крещения, молят ребячий сыр. Этот обряд справляют во время пирушки. Кладут на стол хлеб, а на него непочатой сыр: потом встают, совершают моление, а хлеб и сыр раздают по частям присутствующим. При этом говорят: «Пусть будет долголетен!» Если у кого-нибудь родится ребенок, то говорят: «Родилась новая птичка» (или: зверек). Кроме того, спрашивают: «Золото или серебро?» Золото — мальчик, серебро — девочка. (На это отвечают): «Тысяча рублей» (если родился мальчик и) «сто рублей» (если родплась девочка). Ср. Алг. Ача çуралсан. Пуçламан чăкăт илеççĕ, пуçламан çăкăр, сăра ăсаççĕ. Кĕл-тăваççĕ турра: турă! ху çуратнă чунна лайăх ырлăх-сывлăх пар пурăнма. Алăк уçса, пуççапаççĕ турра. Когда родится ребенок. Берут непочатой сыр и непочатой коровай хлеба, нацедят пива и молятся богу: «Боже! дай счастья и благополучия живому существу, созданному тобою!» Отворяют дверь избы и делают земные поклоны. Собран. 195. Ача çуратсан, ăна, тĕне кӳртсе, уйри тăр-пĕччен ларакан йăвăç патне илсе каяççĕ, унта хăйсем урăх ят хураççĕ; урăх ят хумасан, ача пурăнмасть, теççĕ. Когда родится ребенок, то его окрестят и отнесут к дереву, одиноко стоящему в поле. Там они дают ребенку другое имя, думая, что в противном случае ребенок не будет жить. Ст. Чек. Эпĕ ача çулĕнчен тухнă ĕнтĕ. Я уже вышел (вышла) из детского возраста (гов. когда исполнится 12 лет). Ib. Эс ача мар ĕнтĕ, ача çулĕнчен иртнĕ ĕнтĕ. Ты уже не ребенок, твои детские годы уже прошли. Ib. Ялан ача пулăттăн. Ты все хотел бы быть ребенком. Собр. 71. Ача пăхакан выççа вилмен, йытă пăхакан выççа вилнĕ, теççĕ. Кто ухаживает за ребенком, не умрет с голоду, а кто воспитывает собаку, умрет голодной смертью. Альш. Варвари Пăрăнтăкран Кашана качча кайнă. Ачине тутар арăмĕпе тунă, тет. Варвара вышла замуж из Бурундуков в Елховоозерную. Говорят, что при родах у нее была бабкой-повитухой татарка. N. † Улма пахчи турăм та эп, ача кулли пулчĕ вăл. Я рассадил яблоновый сад, но он достался в добычу детям (т. е. они воровала из него яблоки, ломали деревья и пр.). Ч.С. Эпĕ: халĕ мана никам та чаракан çук, тесе, ар шухăшăмпа шухăшласа ларатăп. Я сижу и думаю своим детским разумом: «Теперь меня некому останавливать» (т. е. удержввать от шалостей и проч.). Шурăм-пуç З. Çĕнĕрен тӳрри пур теççĕ те, çĕнĕрен тӳрри пур, теççĕ. Ай-хай, ача Учун пур та, çав Ивана пăрахаймаçть. Говорят, что имеется новый друг (любовник), а она, Ульяна, не можст бросить того Ивана. N. † Ай-хай ача Татьяна Киштек çулĕпе сиккипе. КС. Вăл ачи унăн кампа пулнă-ши? От кого у нее этот ребенок? Якейк. Валтанхи ар, хырăмра чох, эпĕр, туран куççа, анса лартăмăр. Когда я ходила первым ребенком, мы переселились с верхнего конца деревни на нижний. Шорк. Ачана кипкепе тыт. Держи ребенка в пеленках. КС. Эй, ачупа пĕрле!.. йĕрĕнтермĕш!.. Эх, чтобы тебя с твоим ребенком!.. Надоедник!.. Сред. Юм. Ача ӳкмен, сурчăк ӳкнĕ! Пĕчик ачасĕм ӳке парсан, пысăккисĕм, ачана тăратнă чухне, ача ӳкнĕ çĕре сурса, çапла калаççĕ. Не ребенок упал, а плевок! Когда упадет ребенок, то взрослые, поднимая его, плюют на то место, где он упал, и произносят эти слова. Чебокс. Тепĕр кун, кăнтăрлахи кĕлĕрен тухсан, атте ачана çĕклерĕ те, урамалла йăтса тухрĕ. На другой день, после обедни, отец взял ребенка (мою маленькую сестру) и понес ее куда-то на улицу. Собр. 103°. † Сак çинче ача вылясан, ашшĕ-амăшĕ курать — савăнать. Когда на нарах играет ребенок, отец с матерью смотрят на него и радуются. ХVIII. З1. Сак тулли ача пар. Дай полные нары детей. (Из моленья). Нюш-к. Ача пăлатна пулсассăн, уна пĕр çулталăкранах ĕмĕртме пăрахтараççĕ. Если ребенок здоров, то его советуют отнимать от груди, как только ему минет год. Ib. Тата тĕлĕкре пĕчик ачана курсан та, чирлессе, теççĕ. Говорят, что видеть во сне маленького ребенка также предвещает болезнь. Курм. Ача çăлтан топрăмăр. Мы нашли в колодце ребенка. Так говорят, когда родится ребенок. Вир-ял. Çав хĕр мана ача тет; аллине ача тытмасăр çав хĕр качча ан кайтăр! Эта девка называет меня мальчишкой; пусть не выйдет она замуж раньше, чем родит («возьмет в руки») ребенка! Шел. П. 66. Ача туман арăм ача тăвасшăн вилесене (покойникам) панă вĕт ăна (лоскут холста). Сарат. «Çывăр, ачам (хĕрĕм), çывăр! Аннӳ кайнă çырлана; татнă-татнă — ывăннă, унтах, выртса, çывăрнă. Аçа çаптăр, çиçĕм çиçтĕр, пирĕн аннене (или: санăн аннĕне) вăраттăр. Пирĕн анне вилсессĕн, çĕнĕ анне илĕпĕр. — Çĕнĕ анне аван мар, кивĕ анне аванччĕ: çĕнĕ курнитса ăшă мар, кив курнитса ăшăччĕ. Ст. Айб. † Чипер ача куйланать савнă ачи килментен. Красавица тоскует оттого, что не пришел к ней милый. Абыз. † Атăл çинче алă майра, сараппань виттĕр çил вĕрет. Пирĕн ачисем пулчĕ (ç) пӳлч (= пулĕ?) На Волге 50 русских женщин; сквозь их сарафаны продувает ветер. Вероятно, это были наши ребята. Альш. Вĕрентесси теплелле, çынсем унта темĕнле, епле пурăна пĕлмелле? тетĕп. Шухăша юлтăм хайхи ача. Как еще будут обучать? Каковы-то там люди? Как там жить? Задумался парень (т. е. я). N. Ыйтат, тет, ку хĕрĕнчен: камран сан ку ачу? тесе. Спрашивает этот у дочери: «От кого, говорит, у тебя этот ребенок?» Сказки и пред. чув. 17. Сĕм вăрманăн ачисем йăвисене кĕреççĕ. Дети дремучего леса входят в свои жилища. Регули 1248. Эй она ачан корса. Эп она арăмăн илтĕм. Я ее видел еще ребенком. Я ее взял вдовой. С. Тим. † Вун çитĕ çулхи ачупа кам юратса вылямĕ. С 17-тилетним юношей кто не пожелает играть? Альш. † Ашшĕ-амăшĕ ӳксе, йĕрсе юлчĕ ытам тулли сарă ачишĕн. Родители плакали навзрыд («упавши») о своей милой красавице дочке. Кратк. расск. 20. Атте, яр ачуна пирĕнпе. Отец, отпусти сына с нами. Изамб. Т. Унта халăх пухăннă çĕре асламăшĕ: ачи, ачи Павăлĕ! Пăхран-шăкран тасалнăччĕ, шыва кайса вилейчĕ, тесе, кăçкăрса йĕрет. Там, при собравшемся народе, бабушка (его) ревет благим матом, пряговаравая: «Бедный Павел! Только что ты успел вырости до того, чтобы ухаживать сам за собой, и уж утопул в речке!» N. Эсир пĕлекен Хурамал ачи Елеазар (конец письма). Известный вам Карамалинский парень Елеазар. Лашман. † Урамăрсем тӳрĕ пулас пулсан, хĕрхенмĕттĕм йĕс кĕлелĕ аттăма; ачисем ачана çитнĕ пулсан, хĕрхенмĕттĕм кĕмĕл çĕррĕме; ачисем ачана, ай, çитеймен, кĕмĕл çĕррисем ăстантан тухайман. Если бы улицы были прямые, не пожалела бы я своих сапог с медными подковками; если бы парни были на возрасте, не пожалела бы я своего серебряного кольца... Парни еще не выросли, серебряные кольца еще не вышли из литейного стана. Собр. † Çинçе пилĕк сар ача пĕччен çывăрнă чух, ай, пулайинччин! Ах, если бы красивый юноша с тонкой талией был около меня, когда я сплю одна. Эпир çур. çĕр-шыв. Шкулта пурĕ 90 ача вĕренет: вĕсенчен 50 ача хамăр ял ачи, 40 ача урăх ял ачисем. Альш. Ачапа вилнĕ. Умерла из-за ребенка (т. е. от родов). Ib. Çăмăлланаймасăр вилнĕ. Умерла, так как не могла разродиться. Ib. Çав çынпа пулса (çӳресе), ача тунă. Прижила от этого человека ребенка. Макка 142. Ача, пурăнасса нимĕн шухăшсăрах тенĕ пекех пурăнатăп. Живу я, братец, без всякой думушки и заботушки. || Qui blanciius alloquuntur, primae personae terminationem addunt. Прибавление к этому слову суфф. притяж. 1 л. ед. ч. делает обращение более ласковым. Изванк. Кин ачам! çынна ытла йăвăр сăмах ан кала, çынна тĕксе ан яр, ачам, çын сăмах хыççĕн кăлăх ан кай, хуна ху пĕл. Милая сноха! не говори другим оскорбительных слов, не отталкивай от себя людей, не поступай необдуманно по чужим советам, знай сама себя. (Наставление, даваемое молодой стариками и старухами; из обр. «Çĕн-çын яшки»). Ст. Чек. Ачам, кăлăхах çынпа вăрççа ан çӳре. Не бранись, дитя мое, попусту. || De pupa. О кукле. Сред. Юм. Калăпа пир таткисĕмпе чӳркесен, пĕчик ачасĕм: ача, тесе, çĕклесе çӳреççĕ. || In allocutionibus significat sodalem. Нередко употреблаетея в обращениях, в смысле брат (к лицам обоего пола, как и это русск. сл.). Б. Олг. Çитмест-и сана ик сом вонă пус? — Ах, ачам, çапла йӳн полат. Не будет ли с тебя шестидесяти копеек? — Ах, это, брат, (слишком) дешево будет! Ст. Чек. Ача, атя шыва кĕме каяр. Идем, брат, купаться.

алăри ача

(алы̆ϱиы аζ’а, алы̆ϱиы аџ̌а), infans, qui adhuc in manibus gestari solet, маленький ребенок, который еще не ходит (или только начинает ходить) и которого поэтому носят на руках. Ст. Чек. Алăри ача — çĕнĕрен ача иличчен, виçĕ çула çитиччен (ребенок до трех лет, пока не родился другой). N. Вĕсене курсан, хам та, алăри ача пек, темĕн тĕрлĕ савăнса, ытараймасăр, тăраниччен калаçаттăм. Когда я видел их, я радовался как маленький ребенок и не мог с ними наговориться.

арçын ача

puer, qui iam quartum quintumve annum egressus est., мальчик после пяти лет. См. ывăл ача.

ывăл ача

puerulus, non amplius tres quattuorve annos natus, мальчик до трех или четырех лет (в Ст. Чек. — когда он в пеленках и не ходит, или если и ходит, то не носит мужской рубашки, так что его нельзя отличить от ребенка женского пола). Выражение «ывăл ача» употребляется лишь тогда, когда надо указать на пол ребенка. СТИК. Çав ача тунă, тет, няк? — Тунă. — Мĕн ача? — Ывăл ача. Говорят, что (такая-то) родила? — Да. — Кого? — Мальчика. || N3. Выражения арçын ача, ывăл ача употребляются лишь в тех случаях, когда необходимо точное обозначение пола, без чего речь была бы лишена смысла, или в противоположениях, когда говорят о детях обоего пола; во всех остальных случаях мальчик называется по-чувашски просто «ача». См. хĕр-ача. Ку санăн ывăл ача-и? Это у тебя мальчик? (Спрашивают у матери). Ст. Чек. Виçĕ ача пулă тытма карĕç. Три мальчика пошли ловить рыбу (девочки рыбы не ловят). Ib. Виç ача, пурте арçын ачасем, вăрмана çырлана карĕç. Три мальчика пошли в лес по ягоды. Ib. Выражение: «виçĕ ача вăрмана çырлана карĕç» — было бы неопределенным, и могло бы означать: «три парня пошли еtс.», или: «три мальчика пошли еtс.», или: «трое детей пошли etc.»

çамрăк ача

ita appellantur pueri a quinto decimo usque ad undevicesimum ferme aetatis annum, парень лет 15—19-ти. Якейк. Пирĕн ял пуçĕпе ик çамрăк ача пасара иртсе карĕç. Двое молодых парней прошли на базар мимо наших деревенских ворот. || Infans non maior anniculo, ребенок не старше года. Ст. Чек. Çамрăк ача çулталăка çитиччен. «Вăл ĕнтĕ çамрăк ача мар.» Ib. Пĕр ик уйăха çитиччен çуралнă ачасене çамрăк ача теççĕ. Ребенка до двух месяцев зовут çамрăк ача.

çитĕннĕ ача

i. q. каччă, adolescens, юноша, лет 18—25. Якейк, Ст. Чек. Çитĕннĕ ачасемпе çитеннĕ хĕрсем, чупса, утă пуçтарса çӳреççĕ. Юноши и девушки бегают и сгребают сено. N. Çитĕннĕ ача — вунçиччĕре, вунсаккăрта, çитĕннĕ вара авланиччен.

хĕр ача

puella, a primo natali die usque ad sextum decimunr septimumve decimum aetatis annum, девочка, от рождения и до 16—17 лет. Якейк. Эп хĕр-ачасампа выляма пит йорататăп. Я очень люблю играть с девушками. Ст. Чек. Пĕчĕкçĕ хĕр ача, puella, decimum duodecimumve annum nondum egressa, девочка до 10—12 лет. Ib. Алăри хĕр-ача, puella lactens, девочка, которая еще сосет грудь. Сиктерма. Арçын ачасем, хĕр ачасем, пĕр çĕре пухăнса, килĕрен çу, сĕт, кĕрпе, пĕрер пашалу пуçтарса, аната шыв хĕррине пĕр хуран илсе анаççĕ. Мальчики и девочки, собравшись вместе, собирают с каждого двора масла, молока, крупы и по одной лепешке и, взяв котел, сходят к реке.

ача-умĕ

(умэ̆), aqua, quae effunditur ex genitalibus ante partum, воды. Череп. Сборн. по мед. 49. Ыратни питĕ кансĕр пула пуçласан е ача умĕ кайсан, çăмăлланакан арăмăн вырăн çине выртас пулать. В случае невыносимой боли, или если пойдут воды, роженице необходимо лечь в постель. Ст. Чек. Ача тăвас умĕн юн каят, çавна «ача умĕ» теççĕ.

ача урапи

(ураби, õраби), piostellum parvum cum capsa arcuata, quo parvuli vectantur, маленькая тележка, с лубочным кузовом вроде кибитки, в которой возят маленьких детей Сред. Юм. Ача õрапи. Пĕчик ачасĕне тõртса çӳреме тăвакан õрапана калаççĕ. Ача орапи называют тележку, в которой возят маленьких ребят. Ib. Ача õрапи кӳми, кузов тележки. Сред. Юм. Ача õрапи кӳми. Хопран туса ача вырттарма ача õрапи çõмне çĕлесе лартаççĕ, кузов из луба для укладывания ребенка; его пришивают к дрогам (к нижней части) тележки. (Ст. Чек. Ача урапи хӳми).

ача яшки

(jашки), ius, quad puerperae a vicinis eius dono affertur, варево, приносамое соседями роженице. Альш. Ача çуралсан, кӳршисем ача амăшне ача яшки çитерме яшка е пăтă пĕçере-пĕçере пыраççĕ. Когда родится ребенок, то соседи варят у себя похлебку или кашу и приносят их в дом новорожденного, чтобы накормить его мать «ребячьей похлебкой» (или «ребячьей кашей»). V. Ача пăтти. Ст. Чек. Ачана шыва кӳртсен (кстиняра) ача амăшĕ валли тачă ăратнесем, хăйматлăхсем, тачă кӳрше-аршă пăтă илсе пыраççĕ. После крещения ребенка (на кстинах) близкая родня, хăйматлăх и его жена и близкие соседи приносят матери ребенка каши. Ib. Ача яшки кӳтĕмĕр. Мы принесли «ребячье варево». Ib. Ача яшкине кашни ачана тирпейлеççĕ, ача парни кăна пирвайхи ачана тирпейлеççĕ. «Ребячье варево» приготовляют для каждого ребенка, а «ребячьи дары» — только для первенца. Ib. Ача яшка леçме карăмăр. Мы ходили с ребячьим варевом (т. е. отнесли его р.).

ача юлни

conceptio, зачатие. Якейк. Ст. Чек. Манăн çĕрĕк-каç ача юлнă пек.

ача-ваçка

(вас’ка), hoc vocabulo adolescentuli inter se appellare solent, так называют друг друга молодые парни. Сред. Юм. Çамрăк ачасĕм пĕр-пĕрне ача-ваçка тесе чĕнеççĕ. (Срв. ib. Ваçка тесе, Василий ятлă çынна калаççĕ. Слово «Ваçка» соответствует русскому имени Василий).

ача вăййи

(вы̆jjи), ludus puerorum, детская игра; детская забава. СТИК. Вăл ача вăййи мар вĕт, мĕн лĕкĕртетсе хытланатăр? Что вы хохочете? ведь это не шутка. Ст. Чек. Авăн çапасси, вăл ача вăййи мар. Молотьба, это не детская игра. Ib. Санăн, Ентĕри, ача вăййисене тахçанах пăрахас пулатчĕ. Давно бы пора тебе, Андрей, оставить детские игры.

ача-килти

(к̚ил’би?), ovaria (?), яичники (?). Ст. Чек. «Ача килти = матка (ача пулакан вырăн)». Сборн. по мед., 50. Вăл çурăлнă вырăна çавăлтех пĕрле çыпăçтарса, ӳт илтерме тăрăшмасан, арăмăн ача килти тулалла тухакан пулать. Если не будут немедленно приняты меры к тому, чтобы срастить разрыв, то у женщины будет выпадать матка. V. ача кĕлти. Ст. Чек. Ача килти (или: ача кĕлти): выльăх пăрахат, хĕр-арăмăн шалтах юлат. Ача кĕлти им-çам хыпсан саланат. У животных ача килти (при родах) выбрасывается, а у женщин остается внутри. Если принять (известное) лекарство, то ача-килти атрофируется. Так как особое название матки чувашам неизвестно (они знают только вар или хырăм «живот, брюхо»), и так как, по их словам. ача килти представляет собою нечто подобное çăмарта килти, то надо предполагать, что ача килти обозначает не что другое, как яичники (оvaria). Ib. Ача килти ӳкмес, ăшра. Тьăххăни пек пуль. Ача килти пулмасан, ача пулмас, теççĕ. Ib. Ача килти унпа саланмас пуль, им-çампа саланат пуль. Наверное, яичники атрофируются не от этой причины, а от снадобья.

ача кипки

(к̚ипки), incunabula; panni, quibus involvitur infans, пелёнки. Череп., Альш. N. † Çăтăк-çурăк ача кипкине туй матки кĕпи тунăсем (i. q. тунă вĕсем). Из рваных пеленок они сделали рубашку для свахи (?), Якейк. Эп ача кипки çĕтĕлмен кĕперенех турăм. Я сделала пеленки из цельной (не изорванной) рубахи.

ача купи

(к̚уби, к̚õби), sic pueri ача купилле ludentes clamare solen. «Куча детей!» Так кричат дети во время игры «ача купилле». Ст. Чек. У русских кричат: «Куча мала!»

ача купилле

(к̚убил’л’э, к̚õбил’л’э), adv. Ludus est puerorum, cum alii super alios ruentes magnum corporum acervum efficiunt. Детская игра: «куча мала!» Сред. Юм. Пĕчак ачасĕм, пĕр-пĕрин çине выртса, кõпа тăваççĕ, вара: ача кõпилле выляппăр, теççĕ. Маленькие дети, толкая друг друга, наваливаются один на другого и образуют (большую) груду; это называется «играть в кучу ребят». То же и у КС.

ача кӳпчĕкĕ

(к̚ӳпц’э̆гэ̆), secundae, Nachgeburt, послед. Чăвашем 2. Вара ачана çапла тирпейлесе хурсан, ача кӳпчĕкне илсе, çăпата çине хураççĕ те, ăна картана ут кункăри айне кайса лартаççĕ те, ăна пĕр-пĕр япала витсе хураççĕ. Вăл ача кӳпчĕкне пĕр çын, та курминччĕ, тесе, пит хытă пытараççĕ; ăна пĕр-пĕр курайман çын илсе, çав çăпатана ӳпĕне çавăрса хурат, тет; ăна ӳпĕнтерсен, вăл ача вилет, тет; вăл ача амăшийĕн вара урăх ача пулсан та, пĕри те пурăнмасть, тет. Уклав таким образом ребенка, берут послед, кладут его в лапоть, относят в хлев, ставят его под колоду, в которой месят лощадям, и сверху чем-нибудь покрывают. Послед прячут очень тщательно, — так, чтобы его никто не увидал. Говорят, что если какой-нибудь ненавистник перевернет этот лапоть низом вверх, то ребенок умрет, а сделующие дети его матери не будут жить, хотя бы они и рождались. То же слово есть ив Череп.

ача-кĕлли

(к̚э̆л’л’и?), i. q. ача кĕлти?

ача-кĕлти

(к̚э̆л’ди), ovaria (?), яичники (?)- Альш. Нумай арçынпа чупакан хĕр-арăмăн ача кĕлти саланать, тет, çавăнпа ача-пулмасть, тет. Говорят, что у женщины, которая имеет сношение со многими мужчинами, растрачивается запас зародышей, и у нее не бывает детей. То же слово есть и в Сред. Юм., но значения его чувашин не знал.

ача кĕпи

(к̚э̆би, к̚э̆би), secundae. послед. К.-Кушки, Шибач., Якейк. Шибач. Ача кĕпи — ача хыççăн тохать. Послед выходит вслед за ребенком. Альш. «Ача кĕпи — сорочка». Ib. Хăш-хăш ача кĕпеллĕ çуралат та, йывăр çуралат; кĕпине çурса яраççĕ. V. çорхах. || Subucula, quae alterrutro sponsorum (die Taufxeugen) infanti donari solet. Рубашка, которую дарит крестный или крестная крестнику или крестнице. Альш. Пукрав ернинче Хветуçсемпе ача кĕпи тăхăнтарма килнĕччĕ Алексей Миронов патне. На той неделе, на которой был праздник Покрова, она приходила с Федосьей и другими к Алексею Миронову, чтобы надеть на крестника рубашку.

ача кĕтӳçи

(к̚э̆дӳз’и, Ст. Чек.) sive: или: ача кĕтӳççи.

Ачалă вар

(Аζ’алы̆ вар), nom. loci cuiusdam. qui est prope vicum Ялавăр praef. Sengileiensis. Назв. урочища около с. Елаура, Сенгил. у. Елаур. Унта ĕлĕк пĕр шăнса вилнĕ ача тупнă, çавăнпа ăна Ачалă вар теççĕ. Называется так потому, что там когда-то нашли замерзшего ребенка.

ачаллă

(аζ’аллы̆, аџ̌аллы̆), i. q. ачалă. Шибач. Вара вăлсам порăнчĕç, ачаллă полчĕç; Йăванăн арăмĕ ача турĕ. Потом они стали жить, и у них родился ребенок: жена Ивана родила ребенка.

аçамăшкă

(аџ̌амы̆шкы̆), vox blandientis quodam modo: mi frater. Обращение к другим = ача. Якейк. Орау. Иксĕмĕр май килтереймепĕр, ачамăшкă. Нет, мы, брат, с тобою не сладимся! (не сговоримся). (Extrema pars vocis a Russis sumpta esse videtur).

ачана чӳке кӳртни

mos Tschuvaschorum, secundum quern infantes in sacra gentis suae admittuntur, введение ребенка в круг (народных) религиозных церемоний. Н. Карм. 81. Ачана чӳке кӳртни. Пирти чăвашсен, пур ăрăвăн та, ăрăвĕ-ăрăвĕпе хăйсене тĕрлĕ чӳк пур: пĕр ăру пĕр тĕрлĕ, тепри тепĕр тĕрлĕ. Çавăнпа, ача çуралсан, харкам хăй тăвакан чӳке (те): ача çуралнă йĕркипе, тесе, харкам хăй тăвакан кил-ăш пăтти-юсманне тăваççĕ (килĕсерен тăвакан чӳке çапла калаççĕ). Наши чуваши имеют особые родовые моленья — у одного рода так, у другото — иначе. Поэтому, когда родится ребенок, то каждый совершает по случаю его рождения свое семейное моленье («семейную кашу и юсманы»).

ача парни

(п̚арн’и), donum, quod infanti. qui primus genitus sit, a sponsoribus dari solet, подарок ребенку-первенцу от крестного или крестной. Ст. Чек. Пирвайхи ачан чăкăтне çинĕ чухне парне параççĕ: ашшĕне-амăшне, аслашшĕне-асламăшне, амăшин пăякăшне-йинкĕшне. Когда «едят сыр» первого ребенка, то дают подарки: отцу и матери ребенка, дедушке и бабушке (со стороны отца), деверю матери (который старше отца ребенка) и его жене. К.-Кушки. Ача парни илтĕм. Я купил подарок крестнику (или: крестнице).

ача пиçнĕ уй

nom. agri, ubi infans fervent! iure am-bustus periit, поле около с. Тораева, Тораевской вол. Ядр. у. Тораево. Пирĕн патра пĕр уй пур, ăна Ача пиçнĕ уй теççĕ. Ăна ак мĕншĕн апла каланă: çав уйра пĕр ача пиççе вилнĕ, çавăнпа та ăна «Ар пиçнĕ уй» тенĕ. Около нас есть поле, которое носит название «поля, где сварился ребенок»; оно называется так потому, что на этом поле сварился и умер ребенок.

ача полкки

(п̚олкки), turba puerorum, толпа ребятищек (= ача ушкăнĕ). Якейк. Паян çаран çинче пĕр ача полкки конĕпех выляса çӳрерĕ. Сегодня на лугах весь день играла целая гурьба детей.

атча пуçлă

(п̚ус’лы̆), cum capite infantis (de serpente dictum est), имеющий голову ребенка. Образцы 67. Хура та çĕлен, ача пуçлă, çӳрерĕ те хăмăш тĕпĕнче. Черная змея с головою ребенка (т. е. с головою, как у ребенка) ползала у корней камыша.

ача пăрах

(п̚ы̆рах), abortire, abortum facere, выкинуть ребенка, иметь выкидыш. Требн. 11,8. Ача пăрахнă арăмшăн вулакан кĕлĕ. Якейк. Вăрăм Петĕр арăмне вата-ватах ача прахтарч. Петр Долгий довел жену до выкидыша не другим чем, как именно побоями. Ib. Сан ачасам пор-и? Çок, ман арăм ачасене порне те прахрĕ. У тебя есть дети? — Нет, у моей жены все были выкидыши. Альш. Ача пăрахрăм та, çатан хушшине хĕстерсе хутăм. Я выкинула и спрятала, защемив в плетне. Ст. Чек. Ача пăрахсан, мĕн тăваççĕ? — Çын мĕлкелине масара пытараççĕ; çын мĕлкине кĕменне, çăпата çине хурса, ста çитнĕ унта, çĕр чавса пытараççĕ. Что делают, когда случится выкидыш? — Если зародыш уже принял человеческие формы, то его хоронят на кладбище; если же нет, то кладут в лапоть и зарывают где-нибудь в землю. Орау. Ача пăрахнипе чирленĕ. Захворала от выкидыша. Ib. Ача пăрахнă (в последнем периоде).

ача пăтти

(п̚ы̆ττиы), v. ача яшки. Альш. || Puis,quae datur parvulo, in olla pusiIJa cocta. Также каша, сваренная для ребенка в маленьком горшочке. Ст. Чек. Ача пăттине кушак çисе янă. Кашу, сваренную для ребенка, съела кошка.

ача-пăча

(аζ’а-п̚ы̆ζ’а, аџ̌а-п̚ы̆џ̌а; Пшкрт ача-п̚ы̆ча), liberi, дети. Изамб. Т. Санăн ача-пăча пур-и? У тебя есть дети? К.-Кушки. Унăн ачи-пăчи (или: ача-пăча) пур-и? У него есть дети? Сирĕн ача-пăча пур-и? У вас есть дети? Вĕсен ача-пăчи (или: ачи-пăчи) пур-и? У них есть дети? Пирĕн ача-пăча çук. У нас нет детей. Собр. 196°. Капла эпир, мĕскĕн çынсем, пĕр ача-пăча та кураймарăмăр. Значит, нам, беднякам, не пришлось иметь ни одного ребенка. СПВВ. Х. Ача-пăча хыççăн кайнă сĕтел ури айне кĕрсе вилнĕ. Тот, кто подчиняется (потакает) детям, умер, залезши под стол. (Послов.). Янш.-Норв. Сана пуççапатпăр, сана асăнса витĕнетпĕр: ачу-пăчуна чарса тăр, вĕсем те пулин пире ан аптраччăр; эпир сана мĕн панине вĕсене те валеçсе пар. Мы поклоняемея тебе и молим тебя: удерживай своих детей и не позволяй им нас беспокоить (донимать); от того, что мы дали тебе, ты удели и каждому из них. (Из молитвы киремети). Якейк. Ачи-пăчи чей стаккань, эпĕр хамăр сохан юççи. Другие дети — точно чайные стаканчики, а мы — точно луковая горечь (т. е. плохие). Мыслец. Ача-пăча курас мар! Не видать мне детей! (Клятва). Ст. Чек. Ача-пăча ан курам! (то же). || Eadem voce in precando semet ipsos signihcare solent. Этим же словом молящиеся обозначают в молитвах самих себя. Айван ача-пăча кĕллине хапăл ту. Прими молитву глупых детей, т. е. нашу.

ача-пăчасăр

(-зы̆р), sine Uberis, без детей. Якейк. Вĕреннĕ çынна ача-пăчасăр порнма лайăх мар. Кто привык к детям, тому без них плохо.

ача-пăча чирĕ

(ц’ ̚ирэ̆), infantium morbus, puerorum morbus, болезнь, поражающая детей. Сборн. по мед. Çуралсанах тенĕ пек, этем е малтан ача-пăча чирĕ ерет. Почти с самого рождения у человека бывают детекие болезни.

ача-сиктĕрми

(сиктэ̆рми), pertica ad libram collocata, cuius alteri capiti cunae suspenduntur, горизонтальный шест, очеп, на конце которого висит колыбель. Ст. Чек. Ача сиктĕрмине юмантан тăваççĕ. Очеп колыбели делают из дуба.

ача сутьйи

(с̚ут’jи), iudex puerorum, h. e. qui iudicis modo puerorum controversias dirimere solet. Сред. Юм. Ача сутьйи. Пĕчик ачасĕм пĕр-пĕринне вăрçсан, вĕсĕн патне пырса, вĕсĕн ĕçĕсене татакан арçынна калаççĕ. Детский судья. Так называют мужчину, который разрешает распри маленьких детей. (В Ст. Чек. употр. с оттенком презрения).

ачасăр

Iiberis carens, бездетный. Учите детей. Арсăр çынсем хăйсене темĕн тĕрлĕ телейсĕре хураççĕ. Бездетные люди считают себя весьма несчастными. Якейк. Ачасăр арамăн ача пăхас хуйхи çок. У бездетной женщины нет заботы об уходе за ребенком.

ача-çитти

(с’ ̚итти, с’ ̚ит’т’и), operimenta cunarum. Incunabula. Полог над зыбкой (от мух). Пелёнки. Альш., Шорк. Альш. Ар çиттисем ку чухне ĕлккен, вырăссеннĕ евĕрлĕрех. Пеленки теперь красивые, как у русских. Якейк. Валтанхи ача çоралсан, эп конне тват-пилĕк ача-çитти олштараттăмч. Когда родился первый ребенок, я в день меняла по четверо и по пятеро пеленок.

ача çулĕ

(с’ул’э̆), pars muliebrium, quae hodie vagina app., влагалище. Сборн. по мед. 49. Ача çулĕ тăрăх шала пылчăк е чир кĕрсен, ача çулĕ çавăлтех шыçса хĕрелсе каять. Если во влагалище попадает грязь или какая-либо болезнь, то оно тут же воспаляется. (Это слово употр. и в народном яз.). || Pueriiia, детские годы. Ст. Чек. Эпĕ ача çулĕнчен тухнă ĕнтĕ. Я уже не мальчик.

ача çуралсан

чӳклени, acrificium, quod post puerperium fieri solet, жертвоприношение после родов. Ст. Чек. «(Ырлăх) пар, сывлăх пар». Ача пăтти параççĕ. Ăшра тивни-мĕнсене (ăшра çилĕ тивнисене) пăтă пĕçереччĕç, ăна кĕрекере çиеччĕç. «Хĕр-арăм çилли тиври, арçын çилли тиври, мишер çилли тиври — сир».

ача ту

(т̚у), partum edere, родить ребенка. Курм. Теменке çол порнаççĕ вăсам, арăмĕ ача тумаçть. Они прожили много лет, но жена его не родила детей. Чист. Унта вара ват карчăксем те пыраççĕ; ача тума пăрахнисем кăна пыраççĕ, çамрăккисем пĕри те пымаççĕ. Туда приходят и старые старухи; приходят только те женщины, которые уже перестали родить детей, а из молодых не приходит ни одна. Артюшк. З69°. Пĕр пичĕ уйăх, тепĕр пичĕ хĕвел ача тăваканне илер, тенĕ. Возьмем такую, которая рожала бы таких ребят, у которых одна щека была бы месяц, другая — солнце. Ст. Чек. Мĕн пур пĕр ар турăм та, урăх тумарăм та... Я родила всего только одного ребенка. Ib. Тăват ача çынпа тунă. Родила четверых от чужого (при живом муже). Альш. Эпĕ лайăх ача тăваймарăм, ялан пăрахса пытăм. У меня не было благополучных родов, а все выкидыши. Ib. Ăнман арăм вăл, ялан хырăм пăрахать. Якейк. Хĕр-арăм сара хутра анчах вон ачаран ытла тăвать. Женщина редко родит больше десятерых (у женщины редко бывает больше десятерых детей).

ача туп

(т̚уп, т̚õп, т̚оп), partum edere, parere, родить ребенка. Сред. Юм. Ача тунă тессине: ача тõпнă, теççĕ. Вместо того, чтобы сказать: «она родила ребенка», (также) говорят: «она нашла ребенка». Якейк. Йăван арăм (арым) кĕçĕр йĕкĕр ача топнă. Жена Ивана нынче ночью родила двойни. || Etiam de illegitimo partu dici potest. Пригулять. Ст. Чек. Ача тупнă (= çынпа çӳресе йывăрçынланнă). Прижила ребенка.

ача тутар

in pariendo adesse, obstetricare, повивать, помогать в родах. Ст. Чек. Папаççа ача тутарнă. Повитуха приняла ребенка. Кан. 1927, № 234. Хĕрсене ача тутарса, арсене вĕлерекен.

ача чăкăчĕ

(ц’ ̚ы̆гы̆ζ'э̆), caseus, quo post puerperium sacrificare solent, сыр, приносимый в жертву после родов. Н. Карм. Ар чăкăчĕ. Ача çуралсан, тĕне кӳртсен «ача чăкăчĕ» чӳклеççĕ. Пуçламан чăкăтпа, пуçламан çăкăрпа: ачана ырлăх-сывлăх пар, кунлă-çуллă ту, ăрăскаллă-тивлетле ту, тесе, кӳршисене чĕнсе, яшка-çăкăр çиеççĕ. Когда ребенок родится и будет окрещен, совершают моление, известное под названием «ребячьего сыра». Приглашают на обед соседей, берут непочатой сыр и непочатой коровай хлеба и молятся так: «Подай младенцу здоровья, долгой жизни и счастья». Ст. Чек. Ача чăкăтĕ. Хăшĕ ачана шыва кӳртсен, хăшĕ кĕрхи сăрара, хăшĕ хăçан вăй çитет, çавăн чух, ача чăкăт пуçлама хурăнташ-ăратнесене чĕнеççĕ. (Манăн Хула-Çырминчен пилĕк çуна килчĕç). Чи малтан пуçтарăнсан, çурта çутса, кĕл-тăваççĕ: эй турă! Ĕмĕрлĕ пултăр, пысăк пултăр, пирĕн пек телейлĕ пултăр!.. Чăкăт пуçламасан, ача вилсен, çăккăр памаççĕ, теççĕ; çăккăрпа та пулин пуçлаççĕ.

ача хыçĕ

(х̚ыз’э̆), i. q. ача кӳпчĕкĕ. Сборн. по мед. 50. Ача хыçĕ (кӳпчĕкĕ) сехет ытла тухмасăр тăрсан. Если послед не выходит больше часа. Альш. «Ача хыçĕ — место».

ача холĕ кас

(х̚ол’э̆ к̚ас), variolas inserere, die Blattern impfen, прививать детям оспу. Б. Олг. учитель калат: «Она, тет, ста исе каятăн? тет. — Ача холĕ касма вĕрентме исе каятăп, тет. Учитель спрашивает: «Куда ты его хочешь отвести? — Он отвечает: «учить оспопрививанию». (У др. чечек кастар — прививать оспу). V. шатра кас.

ача хӳми

(х’ ̚ӳми), i. q. (то же, что) ача урапи, plostellum, quo parvuti vectantur, тележка, в которой возят ребенка. Календ. 1904. Ку вара ача хӳмисемпе, пăтавккасемпе кунĕн-çĕрĕн ани çине тирĕс тăкнă, тет. Таким образом этот человек день и ночь возил на свой загон навоз в детекой тележке, а также носил его в пуловке и т. п.

ачау

(аζ'а̊у sive аζ'а̊у, incerta ultima littera, utrum o sonum habeat, аn у, последн. гласная произн. вяло, неопределенно, раскрытыми губами), i. q. ача, vox parvulorum, qua inter se ap-pellare solent, то же, что «ача»; выражение, употребляемое детьми при обращении друг к другу. Ст. Чек. Ачау! эс çта çӳрен? Где это ты, брат, ходишь?

ачам

ачамăшкă, ачамми, V. ача.

ачамак

morbus ex partu contractus, болезнь от родов. Ст. Чек. Ачамак = ача тусан, вĕрĕлни; ача йывăр туни. Ib. Ачамакпа вилнĕ. Умерла от родов.

ачапча

(аџ̌апч’а), i. q. ача-пăча. Сред. Юм. Ачап-чана йытăпа кõшак та çõратать. Детей и кошки с собаками родят. (Народн. поговорка). Ib. Ачапча ӳстерсе, ыррине кõрăв! Увидишь хорошее, воспитывая детей! (Так говорят старики, если услышат, что чей-нибудь сын сделал что-либо дурное). Ib. Ачапча вĕççĕн пõрнать. Живет благодаря своим детям. Ib. Ачапча вĕççĕн-çиç пõрнакан пõрнăçа мĕн каласси пõр ĕнтĕ! Что уж говорить о такой жизни, когда живешь только благодаря милости детей! Ч.С. Ачапча нимне те пĕлмест, — Турă, каçарсам! Дети не понимают ничего, — прости, господи! Сред. Юм. Ачапча тени ман таврашра ан явкаланса çӳретĕрчĕ õ. Я не хочу, чтобы ребята около меня вертелись (сновали, вились).

ачаш

(аζ'аш, аџ̌аш), indulgentia corruptus, delicatus, изнеженный, избалованный. Собр. 201°. Ачаш ача ашшĕ пуçне çапса çĕмĕрнĕ, тет. Избалованный ребенок разобьет голову своему отцу. (Послов.). Сред. Юм. Ачаш хĕр ача, тăвать, ачаш ывăл вăрă тăвать. Избалованная дочь родит в девицах, избалованный сын становится вором. (Послов.). || Etiam in iaudem dici potest. Иногда имеет и положительное значение. Альш. † Аннен ачаш чунĕ эп (что вполне соответствует словам русской песни: «Я у матушки моей дитя неженое, дитя неженое, избалованое»). || indulgentia (in Iiberos), bianditiae, нега, баловство. СПВВ. ИА. Ачана ачаша вĕрентсен, вăл, ӳссен те, çавнах пăхать. Если приучишь ребенка к неге, то он и после будет гнаться за тем же. О сохр. здор. Ачаша вĕренсе ӳснĕ çынсем, люди, привыкшие с детства к неге, выросшие в неге. Алик. † Апу панчи ачашна милке шăтăкне пăрахса хăвар. Негу, которую ты видела у матери, забрось в ямку, выдолбленную для помела, т. е. брось и думать об этой неге. (Обращ. к невесте в свад. песнях). || De pueris puellisve deiicatis. Неженка. Ст. Чек. Алăран каймас, йĕрет; çапма-вăрçма çук кăштă та, туххăмра йĕрет. С рук не идет, плачет; нельзя даже чуточку побить или побранить — сейчас расплачется. (О баловне, ачаш). || Etiam adverbn loco ponitur. Также употр. в смысле наречия. Чăв. й. п. 11. Ăна ĕлĕк ашшĕ пит ачаш усрарĕ. Отец воспитал его в баловстве, в неге. Так и в Якейк. || Vox blandientis. Также употребл. в разговоре с маленькими детьми, в смысле: мой миленький ребеночек. Шорк. Ачаш (lege: аџаш) — говорят, когда ласкают ребенка. Ib. О-ой, ачашне! Ах ты, мой малюточка! Так говорят, чтобы успокоить ребенка, когда он ушибется. В. Олг. Ачашне, улине (ул’ин’э). Аçу килет, апу килет, паппа! То же выражение и в Череп., Сред. Юм. Ачашне пõль (i. q. пулĕ)! Пĕчик ачасĕне йăпатнă чõхне калаççĕ. Ведь ты мой милёночек! Так утешают маленьках детей. (То же выр. и в Череп.). || Cum terminatione tertiae personae positum significat dunes infantis. С суфф. З-го л. (ачашĕ) означает детскую задницу (ласкат. слово). Сред. Юм. Кам çапрĕ-ха сана ачашĕнчен? Кто это ударил тебя по заднюшке? (или, как говорят некоторые «по попке». В Череп. скажут: «куттинчен»). Можно предподагать, что слово «ачаш» есть не что иное, как ачаш суфр. притяж. З-го лица, который употреблен здесь для выражения нежности и ласки (срав. Ачине, улине, кутти, кутакки и др.); тогда первоначальное значение «ачаш» будеш мой ребеночек, а все остальные значения этого слова будут объясняться расширением его основного значения.

ах ти

(ах τиы, а V. Кизз. ах ты), v. est eius, qui pusio-nis macelli infirmique pernicitatem admiratur. употр. в след. случае. Сред. Юм. Начар, ырхан, пĕчик ача пит чупса çӳресен (калаççĕ): ах ти, вĕлтрен кайĕк! Епле чупса çӳрет õ! (теççĕ). Когда маленький ребенок, плохонький и худенький, оччень быстро бегает, то о нем говорят: «Ах ты, пичужка! Как он бегает!»

-ах

(-ах), particula definitiya, quae proprie quidem ean-dem vim habuisse videtur, atque adverbia Latina modof tan-tummodo, nunc vero hoc modo adhibetur. Ограничительная частица, которая первоначально, повидамому, имела значение русского наречия только, теперь же ставится в следующих значениях. Ad augendum ponitur et cumulandum. Выражает усиление. Ст. Чек. Кунтах вĕт, ста каятăн тата шырама? Ведь (это) здесь (а не в другом каком-либо месте), куда же ты идешь искать? N. Çăл хĕррипе танах (прямо вровень) ларать. Регули 1343. Утсам-сăрах йолчĕ вăл. Кĕнекесĕрех пĕлет. Остался совсем без лошадей. Без книги знает. Ib. 1346. Эп она арăмăнах илем. Пусть она вдова, я ее все равно возьму. Çавăнпа утăнах корнать. Кажется точь-в-точь как лошадь. Скотолеч. 20. Кирек мĕнле суран пулсан та, малтан юн тухать, хăш чухне хытах (совсем сильно) юхать. Шурăм-п. № 4. Çакна Митюк амăшĕ вилнĕ те, хăй ачишĕн хăрасах кайнă (сильно испугалась): çăпан ан тохтăрах! (как бы, сохрани бог, чирей не выскочил). Альш. Никамах та палласах каймастăп-ха эпĕ ял çыннисенчен, Пăрăнтăксенчен. Я еще в сущности не знаю никого из деревенских, бурундуковских. Орау. Хĕрĕ тарсах каймаçть (т. е. не совсем противится ухаживанию). Регули 1361. Ватах мар. Не очень стар. Ib. Париш нумай илтни? Пат те нумаях илмерĕм. Много ли взял барыша? Не очень много. Ib. 1356. Çичĕ орапа полĕ-и? Он чолах çок (или: полимĕ те). Будет ли семь телег? — Столько не будет. Ib. 1359. Хăнча-та-полсан тытăп-тытăпах. Когда-нибудь непременно поймаю. Ib. 1342. Çăвашлах пит пĕлмест. По-чувашски он не очень то знает. Ib. 1340. Çолтан-çолах ватăлах пырать (поянланах) пырать. Контан конах çăмăлăн (çăмăлтарахăн) тойăнать (çăмăлланах пырать). Из года в год все старится (все богатеет). Из дня в день все становится легче и легче. Ib. 1506. Тытасах (тытас) мар полсан, тытмăпăр. Каймаллах мар пулсан, каймăпăр. Сред. Юм. Пит каясах тесен (если уж очень хотите итти), кайăр эппин. Регули. 1452. Эп она ачаннах корса. Я его видел еще ребенком. Орау. Питĕ вайлă тунă-пш? — Хытах хĕненĕ, тит. Очень здорово (сильно) отделали его (били)? — Говорят, что совсем здорово отколотили. Капк. 1929, № 1З, 6. Кунта паçăртанпах тăракансем пур. Здесь есть люди, которые пришли сюда давно («еще с давешних пор»). Регули. 1452. Эс каясшăнччĕ, каях. Он каяс килет полсан, кайтăр вăл. Ты хотел идти, так уж иди. Если ему хочется идти, пусть он идет. Орау. Тур куртăрах сана! Пусть же тебя бог накажет! Ib. Йытă çытăрах сана! Пусть же сьест тебя собака! Ib. Кашкăр тыттăрах ку чĕмерене! Пусть волк поймает эту дрянь! Якейк. Кĕрсе выртăрах, анчах пирĕн çималли çок. Ночуйте, но только у нас нет ничего съестного. (См. Оп. иссл. чув. синт. II, 144). || Aut ad definiendum diligentius. Уточнение. Якейк. Копайăнах (по копне) торттарса пĕтертĕм. Ib. Копипех тияçа килтĕм. Я привез сразу всю копну. Ала 4. Хопаха кĕчĕ, тет, лашине толах кăкарса хăварч, тет (т. е. не въезжая во двор). Регули. 1347. Эп сана окçанах памăп, таварăн парăп. Уж я тебе деньгами-то не дам, а товаром дам. N. Ман хулана ыранах (завтра же) тухса каймалла. Собр. 212. † Ирхине тăтăм, хура вăрман çинче сасă илтрĕм. Вăл сасă сасах пулмарĕ, курайман тăшман сивĕтрĕ. || Praeterea ponitur, ubi de eadem re aliud quippiam praedicatur. Тождество. Регули 1334. Ĕнер килекенĕ çав çынах. Çав çынах исе кайрĕ. Ib. 1ЗЗЗ. Çак кĕнеке çакăнтах выртать. Ст. Чек. Çак лашах кĕрсе таптарĕ-и? Ib. Çак лашах çамрăк чухне хĕрĕхшер пăтпа çӳретчĕ. Вот эта же самая лошадь, когда она была молодая, возила по 40 п. клади. || N. Тунă тунах, лайăхрах тăвас пулнă. Если уж делать, то надо было сделать получше. Çырнă çырнах, лайăх сăмах çырас. Изванк. Пирĕн каларĕç: пĕр тутарнă тутарнах, луччĕ аван тĕплĕрех тутарас, терĕç (= лучше заставить лучше сделать, если уж раз мы заставляли сделать, т. е. моление). || Ad confirmandum quoque adhibetur. Или утверждение. Янтик. Каланах ĕнтĕ эсĕ ăна аçуна, чăтаймастăн нимпе те! Ты непременно скажешь это отцу, никак не утерпишь! N. Тарçă тарçах вăл, çавăнпа сурăхсене пăрахса тарать вăл. Якейк. Пор порах, çок çоках. Достаток, так достаток и есть, а бедность, так уж бедность и есть (богатству нельзя сравняться е бедностью). Орау. Те ку япаласене шухăшласа кăларса çырнă, те ун пек ухмах пулнах та вара. Неизвестно, выдумка ли это («утка»), или же подобвый дурак существовал в действительности. Якейк. Каймастнах поч, ача! Нет уж, видно, ты не пойдешь! Альш. Патша калат тилле: тилĕ, сан каччу аванах иккен, тет. Царь говорит лисице: «Лиса, предлагаемый тобою жених действительно, кажется, хорош.» || Aut ad eligendum. Или выделение. N. Çырмасăр хăварас мар; ытлашши çырсан та, çырниях аван. Непременно надо написать; хоть и лишнее напишешь, а все-таки лучше написать. N. Кайниех аван. (Все-таки) лучше пойти, чем не пойти. || Aut ad modum rel constituendum. Или ограничение. О сохр. зд. Ерекен чир тумтирсенчен патакпа хулласах каймасть (одним выбиванием). N. Мана укçа кирлĕ мар, эп çак çăмарташăнах (только ради этого яйца) килтĕм. Якейк. Çак килтен паришах пин тенкĕ илет вăл (одного чистого дохода). Ib. Паянах мар, ыран та килĕп. Ib. Он çортсам Хосантах мар, Москавра та пор. Ib. Вăл вырслах мар, тотарла та пĕлет. Регули 1362. Пĕр çынах мар пырса онта. Не один только человек приходил туда. Ib. Маннах мар çохалнă. Не у меня одного пропало. Ib. 1364. Вот татмах кайри (= кайрĕ-и) вăл онта? Он пошел туда только для рубки дров? Ib. 1335. Çавăншăнах çиленчĕ вăл. Он рассердился только из-за этого. К.-Кушки. Вăл кĕнекене эпĕ икĕ тенкех илтĕм. Я купил эту книгу только за два рубля. Регули 1491. Эпĕрех мар (эпĕр анчах мар) корса, вăлсам та корса. Вăл вырăслах мар, тотарла та поплет. Изванк. Кашни чӳклемесерен урăх кĕлĕсемпе кĕл-тăваççĕ, пĕр кĕлĕпех кĕл-тумаççĕ (а не одною только). || Nonnumquam significat simulac, simulaique. Иногда значит как только. N. Эпĕ, татсассăнах, ыратнине пĕлмерĕм. К.-Кушки. Пырсассăнах каларăм. Я сказал об этом тотчас по приходе. Регули 234. Йор çусанах (çусассăнах) ирĕлсе каять. || Praeterea ponitur in sermone desperantis aut, quid agat, nescientis. Иногда выражает растерянность или отчаяние. Якейк. Коланай пама окçа штан топасах? Положительпо не знаю, где взять денег для уплаты податей! Ib. Шта ларасах ар? Йăлтах ăвăнса çитрĕм! (положительно не знаю, где сесть). Ib. Мĕн тăвасах? Мана тытма килеç, тет! Что делать? говорят, идут меня арестовать! || Alia, quae hue pertinent, exempla v. in. — ех. Другие относящиеся сюда примеры см. в статье — ех.

ахаль

(аhал’) temere, sine causa, frustra, incassum; sine usu, sine utilitate; otiose; nullo consilio; gratuito; sine mercede; simpliciter, sine apparatu, sine doctrina, sine rei ullius adiutorio; без причины, без основания; попусту; так себе; без употребления, без пользы; без дела; без особого намерения; даром, бесплатно; просто, без особых приспособлений, без предварительного приготовления или изучения и т. п. По-русски во всех этих случаях можно перевести наречием так. Ст. Чек. Ват çынсам ахал, каламан. Старые люди сказали (это) не без основания. Шурăм-п. № 26. Вĕсем калани ахал, пулакан мар. Их слова обыкновенно сбываются. Ч.С. Атте вара: ку ахал, мар, пĕр-пĕр çурта аçа çапрĕ пуль, тесе, урама пăхма тухрĕ. Тогда отец сказал: «Это (т. е. столь сильный громовой удар) не без причины; вероятно, в какой-нибудь дом ударила молния», и вышел на улицу посмотреть. Альш. Ашшĕ кĕтет-кĕтет те: ку ахал мартăр, тесе, шыв хĕрне чупса анат, тет. Прождав некоторое время, отец побежал на берег, предполагая, что это (т. е. невозвращение дочери) неспроста (не без важной причины). Янтик. Ăна вут тивертнĕшĕн ахалех (ямăçĕ) тумăçĕ. Ему (этот) поджог даром не пройдет. Якейк. Конăн ани ахальах чăсăлсă выртать. Его загон (полоса земли) лежит попусту (не засеян). Собр. Ахалĕн амăшĕ вилнĕ, теççĕ. (По обьясн. И. С. Степанова, соотв. русской посл.: «подаришь уехал в Париж, остался один купишь»). Юрк. Кĕнекисене ахаль (scr. ахал) илмелле пулмасан, эп укçа та тӳлĕп. Если нельзя получить книги даром, то я могу и заплатить. Аттик. Пирĕн парнене ахал, ан ту. Амин. Не сделай нашего приношения тщетным, т. е. прими жертву. (Из моленья). Н. Шинкус. Куккасем: киле килнĕскере тасаттарас, тесе, тем парасса çитнĕ. Тасатсам-а, сана ахал, тумăпăрах! тие пуçларĕç. Дядя и его семейные, желая, чтобы цыган, раз он пришел в дом, изгнал порчу, готовы были дать ему за это некесть что. — «Пожалуйста, выведи у нас порчу», говорили они ему: «мы во всяком случае не оставим тебя без вознаграждения.» Н. Карм. Кусем пырсан, шыв парса, питне çутарнă, пурçăн алшăлли панă. Салтак каланă: мана хамăн мунтир те юрĕ, ку ахалех хуралат, тенĕ. Когда они пришли, отдали ему умыться и дали шелковое полотенце. Солдат сказал: «Зачем попусту пачкать полотенце? — мне ладно утереться и мундиром». Эсĕ мĕшĕн кушака сентĕре çине лартрăн? — Ахаль. Зачем ты посадил кошку на полати? — Так себе. Бгтр. Мĕн патне (у др. мĕн тума) килтĕн? — Ахалех. — Ахаль пулсан, алăк патĕнче алтăр пурччĕ — илсе кай та кӳрсе пар. (Çапла ачасене, çын патне пырсан, калаççĕ). «Зачем пришел?» — «Просто так.» — «А если просто так, то за дверью у нас был алтăр (большой ковш), унеси его и принеси назад.» (Так говорят детям, если они придут без дела в люди, т. е. в чужой дом). СПВВ. ОН. Ахалех = кăлăх. Кильд. Çавах та вăсен ача-пăча пулман, ахалех ватăлса кайнă. И все-таки детей у них не было, и они так и состарились. Ст. Чек. Ахаль ларасран ялан кăнчала авăрлат. Чтобы не сидеть без дела, постоянно прядет. Регули. 207. Ахаль лариччен кăнчала арлать. Чем сидеть так, прядет. N. Ахаль лариччен кĕрĕк аркине те полин йăвала, теççĕ. Чем сидеть без дела, лучше мни полу шубы. Якейк. Атя ман пата, ахалех кăмака çинче пĕççе тăратса выртан! — Ахалеххине ахалех те (или: ахальне ахалех те), сан пата çавах пымасп. Идём ко мне, (все равно) так на печи валяешься (вздернувши ноги)! — Так-то так, а все-таки я к тебе не пойду. Н. Кунаш. (Цив.) † Çиессĕм килет, ĕçессĕм килет, кăмакари хуплу еннеллех чунăм туртать çке!.. Эп çиесшĕн каламастăп, ахаль калатăп. Мне хочется есть и пить... И как мне хочется курника, которых стоит в печке!.. Я говорю это не затем, чтобы поесть, а просто так (без особого намерения). Альш. Те йыхрава каять, те ахаль таçта каять. Неизвестно, едет ли он звать в гости, или едет куда-то хак (без этого намерения). Регули. 1293. Эп она ахаль патăм. Я дал ему даром. Менча. Тухатмăш ывăлĕ, ӳксе пуççапса, çĕр тенкĕ пама пусан, шеллесе, ахалех тӳрлетнĕ, тет. Утемĕш, ахаль, пулсан, пин тенкĕ парсан та, тӳрлетес çукчĕ, тет, ывăлне шеллесе анчах тӳрлетнĕ, тет. Когда сын колдуна поклонился Удемишу в ноги и обещал дать ему сто рублей, тот сжалился и поправил (исцелил) колдуна даром. Говорят, что Удемиш сделал это лишь из жалости к сыну, а иначе он не поправил бы его и за тысячу рублей. Якейк. Вăл лоткăла ышша кари (т. е. кайрĕ-и), ахал, (sine navigio, solis corporis viribus utendo) ышша кари? Он поплыл на лодке или так? Ib. Эп посмапа мар, ахал, хăпартăм. Я влез не по лестнице, а так (т. е. без лестницы). N. Ват çынна куçлăх кирлĕ, ахал, (ахальăн) он куç кормаçть. Старому человеку надо очки (нужны очки), иначе он не видит. || Sic quoque. И без того уже. Коракыш. Карчăк каланă: ăçта каятăн? тенĕ. Улпут каланă: санпала калаçма мар, ахаль хуйхă! (у др. ахаль, те хуйхă-ха) тенĕ. Старуха спросила: «Куда ты едешь?» Барин отвечал: «Мне не до разговора, у меня и без того на душе кошки скребут». Кан. 1927, № 224. Вулăсра пĕр милитси (милиционер) нимех те туса çитереймест, тет. Мĕншĕн тесен унăн ĕçĕсем ахалех нумай (и без того много дела). || Haud raro rei alicuius vehementiae significandae causa ponitur. Также употребл. для выражения силы действия. БАБ. Çынсем сиксе тăчĕçĕ, тет, пăхаççĕ, тет: ха, уксак йывăçсене тĕпĕ-тымарĕпе ахаль, лăскат, тет. Люди вскочили и смотрят, а хромой так я выдирает деревья, совсем и с корнями. Альш. Тухса пăхан пек пулат та, ку салтаксене ахаль тустарма туйăнат, тет. Он вышел на двор, как будто для того, чтобы посмотреть (лошадь), и принялся пробирать (ругать) этих солдат. Ib. Тукмакĕ: валей! тесенех, ку карчăка ахаль пĕçерет, тет; ăçтан кĕçтет, çавăнтан парат, тет. Как только старуха сказала: «Валяй», дубинка и давай ее колошматить. Только успевай повертываться! (букв. «где чешется, по тому месту и лупит»). Ib. Пĕри тухат та, ку тункăлтăксене ахаль ватса яраççĕ, тет. Один из жителей вышел (на улипу, созвал соседей) и они отлупили (прибили, точнее: с сильными побоями проводили) тупгылдыков (глупцов в сказке; см. манкăлтăк) как Сидорову козу. Ib. Эпĕ пăхса выртатăп: хай тăрнасем ахаль таптаса çисе çӳреççĕ. Я лежу и смотрю, а журавли так и топчут, так и едят (просо). Ib. Ку пупсем пакăр исе килеççĕ те, ку çынна тĕртсе те яраççĕ. Ку çын ахал, шыва пăтратат, тет. Поп и дьякон взяли багор и столкнули этого человека (завязанного в мешок) в речку. Тот там просто всю воду взмутил. V. ахаль анчах. || Etiam adiectivi vim habere potest et significat usitatum, pervulgatum, vulgarem, vanum, simplicem, gregarium, gratuitum, parvi momenti, vilem, sine verbis (de cantilena dicitur, quae modulatione sola constat). Употребляясь в значении прилагательного, переводится словами: обыкновенный, простой, не заключающий в себе ничего особенного, важного, тщетный, даровой; без слов (песня). Ахал, çын, рядовой, ничем не выдающийся человек; ахал, йывăç, обыкновенное, простое дерево; дерево, не приносящее плодов; ахал, шăмă, обыкновенная кость; ахаль хут, обыкновенная или простая бумага; бумага, не имеющая значения. Якейк. Вăл пирн юшши ахаль çын çине пăхмаçть те. На простых людей, вроде нас, он и не смотрит. Ib. Ку ахаль корăк мар, ку корăкпа тем те тума полать. Это не простое растение, этим растением можно сделать что угодно. Ст. Чек. Вăл лаша çырăвĕ мар, ахал, хут-кăна. Это не расписка о покупке лошади, а простая бумажка. Ib. Вăл çырмалли хут мар, ахаль кут шăлса пăрахмалли хут. Это не бумага для письма, а просто для отхожего места. Ib. Пире, ахал, çынсене, капла та юрат. Нам, простым (не чиновным) людям ладно и так. СТИК. Ку ахаль япала мар, кунта мĕн-те-пулсан пур. Это не простая вещь, в ней что-нибудь да есть особенное. (Так и в Ст. Чек.). Парастас. Этемĕн мĕн пурри пурте ахалех; вилсен, вĕсем нимĕне те тăмаççĕ. Что сокращ. жизнь. Ахал ун пек ĕмĕт ахалех! Но подобная надежда тщетна. Изамб. Т. Сирте çĕр ахал, (ирккĕн, у др. ирĕккĕн). У вас земли привольно (или: у вас земля дешева, хоть даром бери). То же и в Сред. Юм. Ст. Чек. Сирте çĕр ахаль. У вас земля дается даром (или: продается по крайне низкой, сравнительно со здешней, цене). Сред. Юм. Ахаллин (аhаллин’) амăш вилнĕ. У дармового мать умерла, т. е. даром давать не буду. Так отвечают тому кто просит чего-нибудь даром. Якейк. Ахал, йорă, песня без елов. (В Череп. это выражение означает песню, которую поют в обыкновенное время, без особого повода.

ахматяк

(scr. Ахматяк quod mihi quidem Ахмад’ак leg. esse videtur. V. Бол. и чув. 65), nom. pueri fabulosi, qui extilia novella decorticata natus esse traditur, quam senes quidam, vir et uxor, antequam somno se darent, inter se mediam posuissent. Уменьш. ф. от Ахмать, имя мальчика, героя сказки, родившегося из лутошки, которую бездетные старик и старуха положили между собою на ночь. Сорм-В. Каç пулсан, карчăкпа старик пушчиччине хыйсен хушшине хурса вырттăрçĕ: çакăнтан пире валли пĕр ача пулинччĕ! тесе калаççĕ, тет. Ир тăнă çĕре ача пулнă, тет, ăна Ахматяк ятлă хучĕç, тет. || Ст. Чек. Ахматяк — имя татарина.

ашшамăш

(ашшамы̆ш), i. q. ашшĕ-амăшĕ. Якейк. Ашшамăшсăр çитĕннĕ ача. Дитя, выросшее без отца и матери. КС. Вăл ачасене ашшамăшсем лайăх пăхаççĕ пулмалла. Тех детей, должно быть, хорошо воспитывают родители. (Говорится и об одной и о нескольких семьях).

ашшамăшлĕ

(ашшамы̆шл’э̆), i. q. ашшĕ-амăшлĕ. Якейк. КС. Ашшамăшлĕ ача-пăчан мĕн хуйхăрасси пор? Какое может быть горе (или какая забота) у детей, у которых живы родители?

ашшĕ-амăшлĕ

(амы̆шл’э̆), qui habet parentes, имеющий родителей. Шибач. Вăл ашшĕ-амăшлĕ-ха. У него есть родители (о нем нечего беспокоиться). Н. Карм. Ашшĕ-амăшлĕ ача-пăча хатĕрлĕ (= чыслă) пулать. Дети, имеющие отца и мать, бывают а чести, в почёте. У КС это значат: дети, имеющие родителей, бывают одеты, обуты и содержатся в чистоте.

пус

колодец. См. пусă. Юрк. Пус пурине пурама йывăç та хатĕрлемелле. Йывăçĕ те халĕ вăрманта ӳсет. Ib. Пус тĕлне пĕлместнем, ху (сама) ăсса кĕр. Альш. † И пус вылять, пус вылять, пус кутĕнче хур вылять (вар. пус тĕпĕнче хур вылять). Вишн. 73. Пусса ача-пăча каясран, пус пурине çĕртен пĕр аршăн çӳлелле хăпарттарас пулать. ТММ. Пус тĕпĕнче кĕмĕл çĕрĕ. (Çăлтăр).

пусăклан

увеличиться. N. Виç уйăх порăннă вăл ача, пусăкланнă. См. пысăклан.

пусăрăл

(-зы̆-), то же, что пусăрăн. Юрк. † Кĕчӳнехи ача пусăрăлмас хăй пуçне шухăш ӳкмесен.

пустай

попусту (русск.). Ала 91. Вăл тăлăх ача пустай ют çын патне нумаях кайман, вĕсен ашшĕпе пĕр тăван пичĕшĕ пулнă, вăл çавсем патне час-часах кайнă. N. Пустай отса çӳрени пулчĕ. Ходил(и) попусту; без пользы, без результата. || Пустяки. Никит. Помăр киреметĕнчен пур çын та хăранă, анчах пĕр Петр Михайлов: пустай (пустяки) çав, мĕнле вăл киремет тытни, тесе кулкаланă. Сред. Юм. Пустай калать, пустое говорит.

пуç

, поç, (пус, пос), голова. N. Чăхă пуç орлă вĕçсе каçса кайсан, лайăх мар, теççĕ. СТИК. Пуç сăрăлтатса карĕ. Ib. Питĕ хытă ывăнсан е чирлесен, юн вĕрипе пуç сăрăлтатса тăрат. Ib. Хур пуçне кил хуçи çиет, мĕншĕн тесен вăл кил пуçĕ. (Обычай). N. Ах, пуçăм (головушка) ыратать. Кама 47. Капла пуçа тăратса ларни те юрамасть. Ib. 16. Пуçна пулашшĕ япала! Ib. 5. Пуçна тивтĕр юлашки. Намăссăр, йытă! Шалчу тулĕ-ха. Ачач 34. Хирĕç-мĕн пулсан, ырă ятпа чĕнсе, çĕлĕк илеççĕ. Пуç таяççĕ. Ерк. 6. Кам илтмен ун çинчен? Кам курсан пуç таймасть? Альш. Пуçу ыратат-им? (Сочувствие). Кан. Хĕрарăмсем пуç çинчен пĕркенме пăрахнăшăн хĕсĕрлекен çын. Изамб. Т. Вĕсем пуç ухашшĕн анчах шыв вĕретеççĕ. N. Çав хĕрсем пурте çара уран, юне(в др. говорах: йӳле)-пилĕк, çӳçне-пуçне тустарса, пуçне ухса пыраççĕ, сиккелесе. Орау. Пуçу, çан-çурăму пĕçермест-и? Вĕриланса выртмастăн-и? С вами жару нет? С вами жар? Ib. Пуç, çан-çурăм пĕçерсе çӳрет; вĕриланса çӳретĕп. Якейк. † Сарă хĕрсем амăшне виçĕ сомах калăпчĕ, виççĕ пуçран шăлăпчĕ хĕрне сарă тунăшăн, хĕрне корса па(л)лăпчĕ, тытса тота тăвăпчĕ. Ib. Мĕн пуçа пăркаласа тăран-ка? Сан çия çавах никам та пăхмаçт. Каша. † Хрантсус явлăк пĕчĕкçĕ, пĕчĕкçĕ те, пуç тулли. N. Ирхинеччен ту, атту сан пуç, ман хĕç, тесе калать, тет. Скотолеч. 33. Сурăхăн пуçĕсем, хăлхисем, тутисем, шăмă сыпписем пăсăлса, кĕсенленсе каяççĕ. N. Ирхине тăраççĕ, тет те, хуçийĕн пуçĕсем шыçса кайнă, тет. Толст. Пуçĕ çине йăванса кайрĕ. ЧП. Пире тăван кĕтет, хай, чыспала, чӳречинчен пуçне, хай, илмесĕр. Ала 8. Хĕрсем уна курсассăн, пур те чӳречене пырса пуçĕсене чикнĕ. Альш. † Çак тăвансем патне килсессĕн, çамрăк пуç çĕклейми си куртăм. Альш. Пуçа сĕлтĕпе ухас. Надо голову мыть щелоком. Скотолеч. 34. Сурăха пуç çавăрăнакан тăвакан хуртсем йытă ăшĕнче пурăнаççĕ. Сред. Юм. Пуç çавăрнакан сорăх пик (как шальная овца), ниçта кайма аптраса çӳре парап вит (повышение голоса на çӳре). N. Пуçа тăратса ларат. Орау. Арпус пуç (гололобый), лашăна çавăтса кайĕ ак. Йӳç. такăнт. 24. Пуçна çапса çурам. N. Тата каллах çав сăмаха кала-ха, поçна çапса çорам! Тим. † Эрнекунпа шăматкун — пуç кăларми тăман кун. N. Поç патне тӳрех кайрĕ. Сред. Юм. Пуçран çапнă сôрăх пик çӳрен çанта ним пĕлмесĕр, çынсĕм мĕн сăмахланине те пĕлместĕн. Ib. Пуçа çĕклемесĕр вырать. Жнет до того торопясь, что голову не поднимает. Ib. Пуçа та касса кайĕç ôн ачисĕм. Очень злые, так что и голову отрубят. Ib. Мĕн халь, пĕр пуç, пĕр кот, кăçта савнă, онта кай. Ib. Пуç патне пыра пуçларĕ (ӳсĕрĕле пуçласан калаççĕ). . Пуçна персе шăтарăп. Голову расшибу. КС. Пуçа ăш(ă) тиврĕ. Угорел. Изамб. Т. Пĕлтĕр акă тырă та ĕлкĕрмен, ĕçсĕр халăхсем (бездельники), тыр вырма тухмалла, тесе, туррăн пуçне ыраттарнă, çавăнта тыр вырма тухас уммĕн, тырра пăр çапса кайрĕ. Ib. Усемпе ĕçсе ман пуçа тата ытларах кайрĕ. Орау. Кил-ха эс, эп сана пуçна касса ярăп (это говорят редко, или: пуçна çапса çурăп, или в Рак.: мăйна пăрса ярăп). Ты вот приди-ка, я тебе башку-то сверну. Ау 46. Ку ачасем мана кирлĕ мар, вăсене аташтармасан, ман пуçăм е хыçăм, тенĕ. Ib. 52. Аташтармасан сирĕн пуçăр, ман хыçăм, тенĕ. О сохр. здор. Ун пек тăвасси те хĕнех мар, пуçра пур çын ăна часах тума пултарать. N. Пуçĕсене пыра пуçларĕ (стали хмелеть), курнать. Собр. Çурăхсене час-часах, пуç çаврăнакан пулсан, сурăхинĕн пуçне картана алтса пытарсан, ӳлĕмрен сурăхсене пуç çаврăнакан пулмас, тет. Якейк. Пуçа çырнинчен иртимăн (судьбы не избежишь). Пуçа тем çырнă, штан пĕлес. Шорк. Поç çавăрннă сорăх пек (гов. о человеке со слабой памятью). С. Алг. Тĕл пултăмăр урхамах, пуçне тăсма ал çитмест. Орау. Курăс касма кайиччен çак пурана каскаласа пĕтересчĕ: ытла пуç çинче тăрать (давно уже надо было сделать, дело не терпит). Ib. Пуçа килсен пушмак, тит, пултараймасан та пултарăн. Если надо будет, то сможешь. Йӳç. такăнт. 35. Ĕç, кум, хам пуç пур чухне! Сред. Юм. Пуç умне çитсен, пуçа кăшăл тăхăнать, тет. (Кил-пуç çынни пулсан, пурне те хăй пĕлет вара, тессине калаççĕ). || Глава. N. Вĕсенчен пĕри, чи усалли, юрăхсăрри, Авимелех ятли, пуçа тухнă та, тăванĕсене пурне те вĕлерсе пĕтернĕ. Ала 63. Сирĕн çие çак çынна пуç турăмăр. Мы сделали его над вами главою. N. Йĕксĕк пуçĕ! (брань). N. Хăш çĕрте халăха пĕр çын пуç пулса пăхса тăрать, хăшинче тата халăх хăйне хăй пуç пулса патшалăха тытса тăрать. Полтава. Орлик ятлă çыруç — пуç. «И Орлик гетманов делец». Орау. Пуç пулса çӳрет?! Кам эсĕ вара капла, ял хушшинче пуç пулса çӳрен. Кармалы. Арçын пуç хĕрарăм пуç мар. N. Хăй пуç пулма çӳрет. || Индивид, личность. N. Пĕр пуçпе укçана çтă чикет. Пĕр пуçупа укçана çта чикетĕн. N. Те пуç (сам человек) каялла киле тавăрнать, те тавăрăнаймаçт, тесе (дума уходящего на чужбину). N. Хăйсенĕн пуçĕсене пит асла хураççĕ. Истор. Лайăх пурăннă чух пуçне пит асла хывнă, пуçа хĕн килсен, тӳрех хăраса ӳкнĕ. Пазух. Ан хапсăнăр тĕнчен мулĕсене, çылăх пулĕ çамрăк пуçсене. || Конец. Орл. I, 281. Пĕр пуç çăка, тепĕр пуçĕ юман, варинче мăкăр. (Çапуççи). Альш. † Чӳречĕре уçса ярăр: алшăлли пуçĕ курăнтăр. Ib. Сĕтел пуçне, сак çине лартаççĕ вĕсене. N. Сĕтел пуçне иккĕшне арăмĕпе ура çине тăратса... N. Сĕтел пуçне, урлă сак çине ларса... Б. Олг. Çанта лапка поçне каþăмăр, колач çисе ларатпăр. В. Ив. Хăшĕ тата вăрлăх валли кăшăлăн пуçне уйăрса илеççĕ. N. Вăл пĕренерех тунă ахаль пӳрт майлах: тăватă кĕтеслĕ çурт пек ларать; анчах унăн çумне икĕ пуçĕнчен икĕ пура пураса çыпăçтарнă. Ст. Чек. Хутăн пĕр пуçне шĕвĕр тăваççĕ, ăна хăлхана лартаççĕ, тепĕр пуçне вут тивертеççĕ. Орау. Икĕ пуçпе те пĕр пекех йăванса анса ӳкрĕ (упало плашмя). Янш.-Норв. Варĕнчи йăлтăрка, икĕ пуçĕнче (по сторонам ее) мерчен шăрçасем (на нитке). Цив. Тата пĕр çăмарта илсе, ăна пĕр пуçĕнчен хуратаççĕ. Торп-к. Унтан пĕр пуçĕнчисем тепĕр пуçĕнчи ачанăн алли айăн тухаççĕ. N. Пуçĕнчи, на его конце (амбара). Регули 1164. Пĕр вăрман поççĕнчен кĕрсе, тепĕр поçне каç полăрах аран тохса. Ib. 1165. Пĕр орам поççĕнчен кĕрсе, тепĕр поççĕнчен тохрăм. Пшкрт. Ял поçăнчан ял поçна, от одного конца до другого. Янш.-Норв. Вăл масар пуçĕнчен пирĕн ял хушшине питĕ тарăн типĕ çырма анать. N. Маншăн пусан, кăçта кайсан та пĕр пуç (один конец). || Боковые стороны (концы) строения. Ст. Чек. Кĕлет пуçĕ, лаçă пуçĕ, ăрамра кĕлет пуçĕнче; алăк айĕнче, кĕлет пуçĕнче: сыснапа пĕтернĕ пуçĕсене, е вырăна урлă май пуçне калаççĕ — в противоположность кĕлет умĕ, кĕлет хыçĕ. Ачач 82. Пурте лаç пуçĕнче выртакан çăка каска çине лараççĕ. Кильд. † Пирĕн пӳрт пуçĕнче-улма йывăç, турачĕсем çинче чĕкеç чĕпписем. Чиганар. Вăсем кĕлеткисене пӳрт поçне çакаççĕ. Ib. Пӳрт поçĕнче çор çăкăр çакăнса тăрать. (Уйăх). || Перед. Яргуньк. Эпĕ пуçа çуна пуçне чиксе те, малалла пăхман. | Начало. N. Çавăнпа вăл çыру пуçне адрĕсне çырас пулать, тет. Ст. Чек. Уйăх пуçĕнче (в начале месяца) чӳк тунă. || Вершина, верховье. Альш. † Çичĕ çырма пуçĕнче çырла нумай, çĕр сахал. V. S. Çырманăн çӳлĕ пуçĕнче курăк аван ӳсет. ТХКА 39. Тарăн çырма пуçне вăрманта пирĕн сыснасем хăйсене выртма шăтăк чавнă, тет. || Голова (сахара). Изамб. Т. Пĕр пуç сахăр. Ib. Сирĕн миçе пуç сахăр? || Голова (о скотине). N. Çичĕ пин пуç вак выльăх. || Семья пчел. ТХКА 65. Вунă пуç хурт усрарăм. Вуннăшĕ те арчаллă вĕллеччĕ. ТХКА 5. Вунă пуç хурт усраттăм. Вуннăше те арчаллă вĕллеччĕ. || Колос. Менча Ч. Пӳне Атăл хăмăш пек, пуçне чакан пек, çăмарта хĕрли пек тутлăхне парăсăнччĕ. (Моленье). Хăр. Паль. 40. Пуç сăхакан ыраш, тата шавласа выртакан шывсем çинчен камăн илтес килмĕ. Икково. Орпа поç прахать-и мĕн, ста каян васкаса; тепĕртак ларсан, орпа поç прахма поçлать. ЧП. Пуç пăрахать (урпа). Ib. Шур пуç кăлар (пиçен). Пазух. Анкартисем хыçне кантăр акрăм, вăхăт мар-ши пуçне татмашкăн. || Головка сапожная. Чем люди живы. КС. Атта пуç сыптарас. || Волосы. N. Пуçа кастартăм та, çăмăллăнах туйăнчĕ. || Жизнь. ЧС. Эсĕ пирĕн сăмахăмăра итлемесĕр ху пуçна ху çухатăн. Байг. † Пуçă каймĕ тантăш, мулă кайĕ, вăрласа ил савнă хĕрĕсе. Лашм. † Пирĕн пуçа çини эсĕ мар мĕн. Ст. Шаймурз. † Епле хăйсене хăйсем шеллемеççĕ, пуçĕсене хĕрхенмеççĕ. Б. Хирлепы. Эсĕр-и ман пичисен пуçсене çакансем (= çиякансем, çиекенсем, т. е. губители). N. Эпĕ вунă çула пуçăма ярам. Баран. 65. Этемсем ушкăнĕ-ушкăнĕпе çулăмран тухса тарнă. Хăшĕ пуçне хăтарасшăн чупнă, хăшĕ çавăнтах вилĕме кĕре-кĕре ӳкнĕ. Ib. 56. Харăс чарăнаççĕ: пĕтнĕ пуç пĕтнĕ, ăçта кайса çухалмасть тесе, тĕпĕ курăнми тарăн çырма урлă сиктере параççĕ. Ib. 31. Пилĕк пус ман пуçа çирĕ. Пилĕк пусран пуçласа, ак мĕн курмалла пултăм. N. Ку вăрçăран пуçа исе тухса пулать-и? Ст. Шаймурз. Тархасшăн илсе ан кил, пуçма çиетĕн ĕнтĕ, тет. Пожалуйста не приводи ее, а то погубишь меня. Сунт. Аттесене хирĕç пулса, çакăнта килсе (замуж) пуçа çирĕм. Бгтр. Вăсам малтан вониккĕн полнă, кайран пĕри хăй поçне çинĕ, тенĕ. N. † Хурăн тăрне хурт çирĕ, манăн пуçа эсĕ çирĕн (кĕрӳшĕ). К.-Кушки. Чун юратман ачаран пуç хăтарса пулмарĕ. N. Çĕмĕрĕлме кай, çунса кайтăр, ман çамрăк пуç çухалчĕ. Собр. Вăттисĕн сăмахне итлемесен, пуçне çухатать, теççĕ. || Благодарение. Хурамал. || В чувашизмах. Орау. Вулани пĕртте пуçа кĕмеçт (ничего не идет в голову). Ст. Ганьк. † Ах, аттеçĕм, аннеçĕм! Шухăшла-ха пуç тавра: манран мĕскĕн ачу çук. N. Манăн пуçа касса ан çӳретĕр, килте пурăнтăр. N. Шухăшлассисем килсен те, тĕпĕ-йĕрĕпе шухăшласа, пуç тавăра çавăрса илме пултараймаççĕ. Альш. Хĕрĕ каланă: эсĕ лаша тĕсе аслаçăна хăй пуçне вĕрентрĕн, тет. Т. Григорьева. Пуç тавра шухăшламасăр ĕçе ан тытăн, теççĕ. (Послов.) Рак. Турă сывлăх патăр та пуçăра (пусть даст вам здоровье). N. Çамрăк ача çамрăк пуçĕпе ватă çынсене вĕрентет. Ск. и пред. 93. Пуян хĕрĕ пуçупа мĕншĕн çапла хăтлантăн? Рук. календ. Прокоп. Мишер пуçĕпе мишер те, таса тумасан, арăмне: эсĕ чăваш арăмĕ пек хытланатăн, тесе вăрçать. Юрк. Авă эпир мар, улпут пуçĕпе чиркӳ тĕлне çитсен, çĕлĕкне хывса илсе, сăхсăхса илет, тесе калаçчăр, тесе шухăшласа, малти чиркӳсем тĕлне çитмессерен, пуçĕнчи çĕлĕкне хывса илсе, чиркӳ çине пăхса сăхсăхса илет. ГТТ. Пуçне ниçта кайса чикеймес. Трхбл. Епле эс учитĕл пуçупа веренмен хĕре илсе ятăн? — Е, пĕррелĕхе пырĕ-ха. ЧС. Эсĕ халĕ çамрăк пуçупа халиччен çук йăлана туртса кăларатăн ĕнтĕ. Урож. год. Вăл хăй ватă пуçĕпе суха касси йĕрĕпе кун каçачченех утать. Н. Карм. Пит пуçа йывăр киле пуçларĕ (на должности). N. Чипер сывă пуçпа кайса килĕ вăл. N. Чĕр пуçăмпалах çĕр айне кĕрсе выртасчĕ. N. † Пуçма ятăм ирĕке сарă хĕрсем суйлама. Альш. † Сирĕн пекех лайăх çын халь умĕнче, сĕтел умне тăрса юрлаймăп: кĕçĕн пуçма асла хураймăп (хываймăп). Ib. Пуç кăна сыв пултăр: пуç пулсан, пурăнан вара, теççĕ. С. Айб. † Ай-хай пуçăм çамрăк чунăм, тата мĕн курасси, ай, пур-ши? Емельк. † Эсир те ватă, эпĕр çамрăк, сире пуçапмасан, пуç пулмаçт. N. Тин пирĕн пуç пĕтмели килет. (Из письма). Изамб. Т. Мĕн тăвас тен: ӳстерĕ çав, пуç çине ӳксен (если так пришлось, воспитает). N. Вĕсен пуç пурăнăçĕнче ĕмĕрлĕх савăнăç пулĕ. ЧС. Сана, хамăр пуç пурăнсан, çулталăкран тата чӳклĕп. (Из моления). Ib. Ача-пăча сăмаххине итлесессĕн, пуç та пĕтĕ. (Гов. мать). N. Пĕтĕм пуçĕпе йĕрсе ячĕ. Ск. и пред. 61. Çавăнта никам та ирĕклĕ пуçпах Мăншу çынĕнчен анакансем çук. Сред. Юм. Пуçа йытта хывнă та, чирлĕ тесе вырта парать вит, хăйĕн-ха нимĕн те ыратмас. N. Хам умра темĕскер, çавра çил пек, юра сирпĕтсе ман умалла тӳрех, пуç каснă пек килет; хăранипе хăйне хăй пĕлмест.

пуç мими витти

оболочка мозга. Туперккульос. 9. Пуç мими витти пăсăлать, ача вара вилет.

пуçне

кроме, без. Альш. Хунартан пуçне пĕртте тухма та пулман. Тухсанах пуçпа-пуç перĕннĕ. Юрк. † Хĕвел, пĕр аннеçăм, çĕрĕ пĕр мар, çĕрĕ пĕр аннеçăм, çынни пуçне. Регули 163. Çав кĕпе, ĕçленисĕр (= çĕленисĕр) пуçне, виç сом тăрать. N. Хамăртан пуçне çырман (без нас, т. е. в наше отсутствие, не писали). Янш.-Норв. Пиччемсĕр пуçне эп мĕн тăвăп? Баран. 139. Ӳсекен япаларан, выльăх-чĕрлĕхрен пуçне этем те пурăнаймасть. Ольга. Ашшĕнчен пуçне, кроме отца. Регули 546. Манăн онсăр поçнех номай. У меня и без этого много. Ib. 601. Хĕр ача, тăлăх (тăлăх хĕр ача), аш-амăшсĕр пуçне кил тытас çок. Лашм. Санран пуçне пурнаймăп. О сохр. здор. Шывсăр пуçне (без воды) никам та пурăнайманнине эсир хăвăр та пĕлетĕр. N. Çавăнтан вара мана пĕччен, аппаран пуçне, ниçта та ями пулчĕç. || По. Кан. Çĕр çитменлĕхне шута илсе, ятак пуçне валеçмелле туса панă. || На. Ала 82. Вăтăр ача пуçне, тата пурин пуçне пĕрле пĕр шан турĕç, тет (пива). Юрк. Çулталăкра тата тăватă тапхăр % укçи илетпĕр, тенкĕ пуçне 20 п. кĕмĕл (400 т. çине 80 т.). || Оригинальный. Сёт-к. Илле вăл пуçнерех çын. Илья оригинальный человек. || Отдельно, врозь, особо. Н. Карм. † Эпирех те виççĕн пĕр тăван, сассăмăрсем пĕр пек тухать пуль те, ăрăскалсен пуçне пулать пуль. N. Пасар пĕрле, телей пуçне.

пуç çавăр

околдовать, приворожить, отворожить. КС. Ун хĕрне пуçне çавăрса илсе тухса кайнă, теççĕ: ахаллинчен çав начар çĕре ма кайтăр вăл? Дик. леб. 48. Вăл (Елиса) чăнах та тухатмăш иккен, çавăнпа вăл патшана та, пĕтĕм халăха та пуç çавăрма пĕлчĕ, тенĕ. Н. Лебеж. † Чыкан ачи шап-шурă ача, пĕреççех (пĕрехçех) чуптуса пуç çавăрса илчĕ. Курм. Пуç çавратăп, çын çомне çавратăп. Хора ĕне пăрушĕ епле амăш тавра çавăрнать, ынатланать, çанашкал манпа ынатлантăр. Хора кĕсре тыхи епле ынатланать, çавăрнать, çанашкал ынатлантăр, манпа калаçтăр. Сар чăхă чĕппи епле амăш тавра ынатланать, çавăрнать, çанашкал манпала ынатлантăр, çавăрăнтăр. (Из наговора). Чураль-к. Хĕрсен пуçне çавăрмалли (наговор для привлечения любви). 1. Çитмил те çичĕ тĕслĕ çут-çанталăкра, ылтăн пахчара ылтăн хăмла шуччи; ылтăн хăмла шуччинче ылтăн хăмла; ылтăн хăмла ылтăн чашăкра; ылтăн чашăкра ылтăн кайăк; çав ылтăн кайăк епле чашкă çумне çыпăçăнать, çавăн пекех çав хĕр çав ача çумне çыпăçăнтăр. 2. Ылтăн пахчара ылтăн тенел, ылтăн тенелте ылтăн урапа. Çав урапа епле тенел тавра çавăрнать, çавăн пекех çав хĕр ăшчикки çав ачашăн çавăрăнтăр. 3. Кăвак кăвакарчын епле аçи тавра ами çавăрнать, çавăн пекех çав хĕрпе çав ача пĕрле савăнса-кулса пурăнмала пултăр. 4. Вĕрене вутти вĕтрен пек, юман вутти хĕлхем пек. Çав хĕр ăшчикки çав ачашăн çавăн пекех çунтăр. 5. Çитмил те çичĕ тинĕс урлă шап-шурă çуçлĕ, ылтăн туяпа, ватă старик килет çав ачапа çав хĕре пĕрлештерме. 6. Турă хăвачĕпе виççĕ сурать, виççĕ сапать. Çав ачапа çав хĕр пĕрле пурăнмала пултăр, тет. 7. Çитмил те çичĕ тĕслĕ çут-çанталăкра кĕмĕл пахча; кĕмĕл пахчара кĕмĕл хуран, кĕмĕл хуранта кĕмĕл купăста. Çав купăста епле вĕрет, çавăн пекех çав ачашăн çав хĕр ăшчикки вĕретĕр. См. эрешмен карти. Ст. Ганьк. Пуç çавăран чĕлхе. Кахал каларĕшпе, сасан пулă палăрăшпе, турă хушнипе çĕр çаврăнать, çаврăн, кун таврăнать, таврăн. Хĕвел çаврăнать, çаврăн. Çитмĕл çичĕ тинĕс уттинче ылтăн вăрман, ылтăн вăрманта ылтăн пӳрт, ылтăн пӳртре ылтăн сакай, ылтăн сакайĕнче ылтăн йăва, ылтăн йăва çинче ылтăн çамăрта, ылтăн çăмартаран тухнă хур-чĕпписем шăкăлтатса пурăннă пек, Яккупа Ульяна шăкăлтатса пурăнччăр. Кахал каларĕшпе, çитмĕл çичĕ тинĕс уттинче кĕмĕл вăрман, кĕмĕл вăрманта кĕмĕл пӳрт, кĕмĕл пӳртре кĕмĕл сакай, кĕмĕл сакайĕнче кĕмĕл йăва, кĕмĕл йăва çинче кĕмĕл çăмарта, кĕмĕл (scr. ылтăн) çăмартаран тухнă хур-чĕпписем шăкăлтатса калаçса пурăннă пек, Яккупа Ульяна шăкăлтатса пурăнччăр. Кахал каларĕшпе, çитмĕл çичĕ тинĕс уттинче пăхăр вăрман, пăхăр вăрманта пăхăр пӳрт, пăхăр пӳртре пăхăр сакай, пăхăр сакайĕнче пăхăр йăва, пăхăр йăва çинче пăхăр çăмартасем, çав пăхăр çăмартаран тухнă хур-чĕпписем шăкăлтатса калаçса пурăннă пек, Яккупа Ульяна шăкăлтатса пурăнччăр. Кахал каларĕшпе, сасан пулă пăхăрĕшпе (так!), кун таврăнать, таврăн, хĕвел çаврăнать, çаврăн, çĕр çаврăнать, çаврăн, уйăх çаврăнать, çаврăн. Çак çут-тĕнчере тухан ăшă хĕвел епле ăшăтса савăнтарать, çавăн пек çак Яккупа Ульяна ăшăнса, савăнса, шăкăлтатса пурăнччăр. || Завивать вилок, головку (о капусте). Трхбл. Купăста пуç çавăрать. У капусты уже завиваются головки.

пушă

пошă (пушы̆), (пожы̆), пустой, порожний. ФТТ. Шу патне кайнă чух çын патне пушă витрепе кĕрсен, кил хуçи малалла каяймасть. Ск. и пред. 104. Тытрăм, тытрăм! Ăçта вăл? Тытрăм пушă параппан, чĕлхен кăпăк сăмаххи. Шумш. Пошша хирĕç полсан, телей полмасть, теççĕ. V. S. Пушă япала, вздор. || Праздный, противоп. непраздный. О заступл. Вăл пушă мар (она непраздная, т. е. беременная). Унăн çийĕнче пур. || Свободный. Эльбарус. Хĕл польтин хĕлле те эпир, пошă кон полсан, Пишонпа вылляма пуçлаттăмăр. Трхбл. Арманă пуши? Обдирка свободна? Юрк. Пушă вăхăт пулсан, çыру яма тăрăш. Ачач. Уй, сыпмалли çук чух, чĕлĕмне пушă тăрăтмасть Тимуш ашшĕ. НТЧ. Пушă мар халĕ. Теперь (мне) недосуг. N. Эсĕ пушă-и-ха? У тебя сейчас есть свободное время? || Слабый (напр. о кольце, неплотно сидящем на пальце и пр.). N. Ку калуш мана пушă (велики, свободны). ЧП. Кĕмĕл çĕрĕ, мерчен куç, пушă пулчĕ вăта пӳрнене. || Вхолостую (о стрельбе). Ст. Шаймурз. Ку ача пăшала пушă кăна персе ярат та, шуйтан ачисем каяççĕ çав пушă пăшал хыççăн. || Впустую, без результата, понапрасну. Альш. Манăн чĕнӳ çак пултăр, йыхрава пушă ан тăвăр. Чăв. й. пур. 6°. Ваçка старастана хăй ăсăпе: Çипирех ярăпăр, тенĕ, çапла вара вăл шухăшланни пушă пулнă. Ib. 5°. Вара вăл шухăшланни пушах юлчĕ (не исполнились его намерения). Чуратч. Ц. Унта ларсан-ларсан, эпĕ пĕр уланкă тытрăм. Ыттисем пушах, ним те тытайман. ЧП. Пушă лар, сидеть без дела. || Альш. † Ах, тетеçĕм, тетеçĕм, аллăнта аллă сум укçу пур, сума та çĕр сум укçу пур, пукане пек йăмăкна пушша ан хăвар, илсе кай.

пушă

(пужы̆), кнут. ТММ. Пушă, пуш, кнут. — Различаются: вăрăм пушă, кĕске пушă. Части кнута: аври, кнутовище; пăлтăрка, ремешок на кнутовище; чĕн, ремень; йăлă, петля кнута; тĕп, кут, основа кнута, его толстый конец; тӳлем, узел у тонкого конца (их бывает много); вĕç, конец; хĕлĕх, волос. Термины витья кнута: кантралатса яв, пĕтĕрсе яв; сулахай яв, вить от левой руки к правой; сылтăм яв, вить от правой руки к левой; виççĕлле яв, вить в три веревки и т. д.; чăмăрла яв, вить кругляшом; лаптак яв, вить плоским; кустар, привить дополнительную веревочку к имеющимся, обычно при ремонте; хĕлĕх яр, привязать к концу кнута волос. Ст. Чек. Çапла пĕлмен пушă хăна çавăрăнса тивет, теççĕ. Кан. Унтри мучи те пушшине хулпуççи урлă тăсса, туйи вĕçĕпе çăпатине шаккаса иртрĕ. ТММ. Ырă ута пĕр пушă, ырă çынна пĕр сăмах. Орау. Пăрса явнă пушă (свитый из крученых веревок, кантăра) лашана пĕтĕмпе хăпарта-хăпарта кăларать. Ала 59. Вуник юплĕ чĕн пушă. СПВВ. БМ. Пушă, пышă, кнут. N. Евчĕ малтан хĕр ашшĕ-амăшĕпе калаçат, ыйтат панине, паманнине. Пама шухăшлаççĕ пулсан, ача ашшĕсем евчĕ патне юлаççĕ, евчĕ, пушă илсе, хăтана каят. Хĕрне ашшĕсем панче пӳртре тĕл пулсан, ăна пушăпа çапса калат: çак пушăран çак хĕр ан уйăрăлтăр, тет (а кнут принадлежит жениху). Туй. Пĕтĕмпех килĕшсен, евчĕ хĕр ашшĕсем патне пушă пăрахса хăварать; пушă пăрахни килĕштернине, сăмах улăштрма кирлĕ маррине пĕлтерет. Ib. Хĕрпе качча кам-та-пулсан сивĕтсен-тусан, пушине евчĕ патне киле леçсе пăрахаççĕ. Ăна: пушă тавăрнă, теççĕ (унтан вара ĕç пăсăлать). Регули 1408. Ку пушă вирлĕ çыпăçмалла. || Нагайка. Сред. Юм. Пушă — лашана йоланатпа çӳренĕ чôхне çапмалли кĕске чĕн чăпăрка.

пӳлĕ-силĕ

, пӳлĕ-çилĕ, статный. Пазух. Пӳлĕ-силĕ сар ача та, пӳлĕ-силĕ сар ача аслă вăйă варринче.

пӳвеле

то же, что пĕвеле. Ёрдово. Ача-пăчасем те килте лармаççĕ, вăлсам арман пӳвелемелле выляççĕ. . Шывсене пӳвелесе кӳлентереççĕ те, йăвăçран прухут пек туса яраççĕ.

пӳлĕççи

(пӳл'э̆с'с'и), назв. второго божества (после турă). Сред. Юм. Пĕррĕ тôрăпа пулĕççи праçник кôнĕ тĕнчери çынсĕм мĕнле порăннине пăхса çӳреме тохрĕç, тет. Пырсан-пырсан, пĕр арăм кĕпе çунине кôрчĕç, тет. Пӳлĕççи: вăй патăр сана! терĕ, тет. Тôрă, пĕр сăмах та чĕнмесĕр, иртсе кайрĕ, тет. Тăта тепăртак кайсан, пĕр качча кайман хĕр: ах торă! тесе, йĕре-йĕре çĕр айне ача пытарнине корнă, тет. Торă: пит вилес пикех ан тарăх, ачам, тесе каларĕ, тет. Çав хĕртен пăртак иртсе кайсан, пӳлĕççи торра: мĕншĕн эсĕ çак аскăн хĕре çавăн пик япатса сăмах каларăн, паçăрхи ĕçлекен арăма пĕр сăмах та чĕнмерĕн? тесе каларĕ, тет. Тôрă каларĕ, тет: паçăрхи арăм мана хисеплемесĕр пăраçник кôнĕ кĕпе çăвать, кô хĕр, аскăн ĕç тунă пôлсан та, кашни сăмахра: ах торă! тесе, мана тархасласа чĕнет, çавăнпа эпĕ леш арăма сăмах та чĕнмерĕм, кô хĕре самăх каласа йăпатрăм, тесе каларĕ, тет. (Из сказки).

пӳлĕх

(пӳл'э̆х), назв. божества, раздающего по назначению кепе, счастливые или несчастные жеребья. Юрк. Такмак. Атте-анне çуратнă, шурă кĕпепе тытнă (держали во время крещения), турăпа пӳлĕх ӳстернĕ (каччăне тумлантарнă чух). Собр. Пĕрре пӳртекинчи карлăк çине тухса: пӳлĕх, пӳлĕхçи, уланка пулă калашне, çак патша хĕрĕ пĕтĕ пулнине курăттăм, тесе каларĕ, тет. ППТ. Аслă турă, аслă пӳлĕх, çырлах. (Уй чӳкĕ). Янш.-Норв. Эй аслă пӳлĕх, аслă пӳлĕх амăшĕ! сана тав тăватпăр, савса паратпăр, савса ил... (Уй чӳк туни. Пӳлĕх тесе вĕсем мăн турра калаççĕ). ЧП. Эпир атте-анне ачисем турăпа пӳлĕхĕн чунĕсем. Кĕвĕсем. Ĕнтĕ çын кураймас та, çын кураймас, турăпа пӳлĕх ямас та, тивеймес. Н. Якушк. Атте-анне çуратрĕ, турăпа пӳлĕх ӳстерчĕ. С. Алг. † Турă-ах та çырсан, пӳлĕх пӳрсен эпир те пулăпăр хурăнташ. Якейк. Пӳлĕх е пӳлĕхçи; пӳлĕх ача топнă çĕре пырать. Вăл ача çамки çине çав ача мĕлле порнмаллине, кама качча илессине, мĕлле вилĕмпе вилессине çырса хорать. Собр. Турăпала пӳлĕх пăрахмасан, вуникĕ тăшман урам айĕнче (под моими ногами). Альш. Шĕкĕр турра-пӳлĕхе: тантăш ташла пуçларĕ. Ib. Ырă аттеçĕм, аннеçĕм, сирĕн хуйхăра кам çĕклĕ? Турăпа пӳлĕх хăй çĕклĕ. См. Кĕрлĕх. || СПВВ. Каç выртсан канлĕхне пар, ир тăрсан пӳлĕхне (буква «л» написана неясно: перечеркнута и опять надписана).

пӳлĕхçи

назв. божества 3 разряда. М. Васильев. (Вероятно надо: вĕлле хурт çуратакан пӳлĕхçи). В. Олг. Пӳлĕхçи — спаситель! Хурамал. Турри парать, пӳлĕхçи пӳрет. Альш. Туррăнне пӳлĕхçи пĕлмен, тет. (Послов.). Изванк. Ырă турă, ырă турă амăшĕ пӳлĕхçи: пӳлĕхçи амăшĕ — хăрпан; хăрпан амăшĕ — хăт, хăт амăшĕ — юсав, юсав амăшĕ — ырă уйăх-хĕвел, çĕршыв, юман, йăвăç — пурте çырлахăр. (Из моленья чӳклеме). Ib. Ырă хĕртсотăм, пӳлĕхçим, ыр ĕçме-çиме пар пире. Ходар. Çырлах! Çӳлти мăн турă, мăн турă амăшĕ, пӳлĕхçи, пӳлĕхçи амăшĕ, сана сам-çатса-çам (так!) илетпĕр. (Из молитвы чӳклеме). Актай. Ни торă мар, ни пӳлĕхçи мар, пуççапмасăр кĕримăн? (Авăн вучахне кĕни). N. Шыв пӳлĕхçи, çырлах, эпĕ сана патша хырçипе, çупа, çăкăрпа-тăварпа, хăмлапа çырлахтарăп. Хорачка. Пӳлĕхçи пӳрсе çырса каþă (ача çоратсассăн: ыра пӳрсе çыр, теччĕ).

пӳлĕхçĕ

то же, что пӳлĕхçи. К.-Кушки. М. Васильев. Пӳлĕхçĕ, пĕр турăран кĕçни (1 разр.). СПВВ. ИА. Килте пӳлĕхçĕ пулмасан, выльăх-чĕрлĕх ăнмаст, теççĕ. Ib. Эй пӳлĕхçĕм, картара выльăх-чĕрлĕх ăнтарса пыр, тĕпеле ырă кин пар. Ала 59°. † Пуççăмах та çамрăкта, пӳçĕм çинче, турăпала пӳлĕхçĕ аллинче. N. Унтан вара пӳлĕхçĕ пăтă, пӳлĕхçĕ амăшне юсман паратпăр, теççĕ. Сиктер. Пӳлĕхçĕ, çырлах, пуснă шурă вăкăрăмпа, чӳ-ӳк, çырлах. Аттик. Эй, пӳлĕхçĕ! пире тепĕр çак вăхăта çитиччĕн усра, килнĕ шухăшсене астутарса усалтан-чиртен витсе сыхласа тăр, амин, çырлах. Т. VI. Пӳлĕхçĕ, ан пăрах, пӳлĕхçĕ амăшĕ, сывлăх пар. Н. Карм. Çырлах, турă; çырлах, турă амăшĕ; пӳлĕхçĕ, пӳлĕхçĕ амăшĕ, çырлах, çулталăкран çулталăка сыв усра. (Учук). Ib. Говорят: турă çыртăр, пӳлĕхçĕ пӳртĕр, или: турă лайăха çыртăр, пӳлĕхçĕ лайăха пӳртĕр. N. Мăн пӳлĕхçĕ, мăн пӳлĕхçĕ амăшне, чун çуратан пӳлĕхçĕ, чун пӳрен пӳлĕхçĕ, чун пӳрен пӳлĕхçĕ амăшĕ, çĕр пӳлĕхçи, çĕр пӳлĕхçи амăшĕ, турă пӳлĕхçĕ. Альш. Пӳлĕхçе така, пӳлĕхçĕ амăшне хур. || СПВВ. ФИ. Ача-пăча таврашĕ, ак хăйĕн вылясси те килмест, тек ыттисем вылянине чăрмантарса çӳрет. Çавăн пек çынна пӳлĕхçĕ теççĕ.

пӳр

(пур'), присудить, дать, предопределить, штрафовать (в некот. гов.). СПВВ. Турă пӳрчĕ (дал). Б. Олг. Çапла торă пӳрсе полĕ. Ib. Хам телейпеле торă пӳрсе парчĕ (находка). Хорачка. Сана торă пӳрсе конта çырса çӳремешкĕн. Ib. Çоратнă чоня лепле пӳрсе, çана кормасăр полмаст. Ib. Ана-йĕрен çинче тыра-пола вольăк таптаса пракат, ана пăльовой пырат та, пӳрет. N. Васкани çитермес, тет, пӳрни çитерет, тет. Четыре пути. Турă пӳрсен, эсĕ авлансан, ачу-пăчу пулсан, асту, вĕсене лайăх ăса кӳртме тăрăш. Ст. Чек. Ах, мăнтарăн турри пӳрмерĕ те, атте панă лайăх кăвак ăйăр хапхаран кĕреспе ӳксе вилчĕ. Ib. Ăна çапла пӳрнĕ пулĕ. Такова его судьба. Изамб. Т. Пӳрменнине туртса илеймĕн. Ib. Пĕр-пĕр çын укçа тупсан: укçа ăна пӳрнĕ, теççĕ. Бижб. Пӳрмен çăкăр çăвартан тухса ӳкет, тет, пӳрнĕ çăкăр шăл хайăрса кĕрет, тет. Вил-йăли. Çурта умне, кулник сакки çине вилнĕ çынна пӳрнĕ чĕреспе чашкă лартаççĕ. Вăл чĕреспе чашка вилнĕ çын пытарнă чух хыв-нăранпа тулта тытаççĕ; вĕсене вилнĕ çынна параççĕ: вилнĕ çын савăчĕсем, тесе, урăх çĕре ниăçта тыткаламаççĕ. N. Ан хăрăр: сире вăл укçана аçăр турри пӳрнĕ, сирĕн ĕлĕкхи укçăр манăн алла çитрĕ, тенĕ тарçи. ЧП. Турă пӳрнĕ-çырнă пулсассăн... Ib. Пӳрмен мулсене (несужденые) шыраса. ЧС. Турă пӳрмесен, эсĕ мĕн тума çӳрен (что станешь делать)? N. Вĕсем курнă инкексене никама та курма турă ан пӳртĕр. АПП. † Хăна пӳрнĕ мул тупăнĕ, пӳрмен мулсене шыраса, ылтăн пек пуçна ан çухат. П. Федотов. Çырлах, турă, перекетне-тухăçне пар, ĕçме-çиме пӳр (удостой. Моленье). Ир. Сывл. 12. Пӳрех ĕнтĕ эс мана ирĕклĕхпе сывалма. Альш. Пӳлĕхĕ пӳрсе пулчĕ-ши, хам пĕлмесĕр пулчĕ-ши? Ib. † Турă пӳрсен, çырсан, пăрахмасан, эпир те пулмăпăр-ши çурт пуçĕ? Пазух. Атте-анне çурчĕ ылттăн сăпка, хăш ачине пӳрет те, çав тытать. М. Тув. † Ах, акийăм Тӳми пур, килте ырлăх нумай та, сана çима пӳрмерĕ. Юрк. † Турă çырни-пӳрни пулмасан, çаккăнти сарă хĕр вăл пирĕн. Шибач. Вăл мана торă пак пӳрсе пачĕ (наделил меня). Собр. Çырни-пӳрни пусма вĕçнех килет, теççĕ. (Послов.). Ib. Пӳрмен япала, çăвартан тухса ӳкет, теççĕ. (Послов.). ЧП. Турă çырсан, турă пӳрсен. Т. VI, 2. Пӳрменне пӳрсе пар, пӳрнине çуратса пар. Сир. 77. Мĕн хăйне пӳрнипе çителĕхлĕ тăракан çынпала ĕçлесе тăрăшса пурăнакан çыннăн кунçулĕ савăнăçлă иртет. Ib. 68. Хăй пурлăхне ывăлĕсене пехиллесе (= пӳрсе) хăварнă чухне вăл хĕрĕсене те пай панă. N. Хĕрĕмрен Сарраран ача-пăча курма пӳртĕрччĕ ман. Истор. Ăна патшара нумай ларма пӳрмен. Бес. чув. 5. Анчах унта вĕренсе тухма ăна пӳрмен. Тăв. 51. Ачам, мана та вара ан пăрах. Турă мана ку енчен те пӳрмерĕ, хуть эс те пулин ан пăрах. Баран. 31. Пĕрре этемсем кама мĕнле телей пӳрни çинчен калаçса ларнă. СПВВ. КЕ. Выльăхсене хĕлле кашкăрсем витеренех тытса каять те, ăна пӳрни тесе калаççĕ. ТММ. Пӳрни чӳречене килсе шаккат. Ерк. 12. Сентел тĕсĕ пит-çăмарти, яштак пӳ те тӳрĕ ура — пӳрнĕ хĕре пурнăçра! Янтик. Хама пӳрмен пуль çав, çавăнпа çухалчĕ пуль. Ib. Хамăра пӳрмен пуль çав: хамăра пӳрнĕ пулсан, вăрласа та каймĕччĕç ăна. Альш. † Пӳрни ăçта, пӳ унта; çырни ăçта, пуç унта. (Турă пӳрни). Сред. Юм. Хуна пӳрни таçта та çĕтмес Что тебе определено, то ты все равно получишь. К.-Кушки. Ырлăха пӳрен ырă (назв. духа). Ерк. 7. Мĕн кирлĕ-ши кăна пирĕнтен? Пӳлĕхçĕ, пӳр инкекрен! терĕçĕ.

пӳсĕр

(пӳзэ̆р), грыжа. Орау. Хырăмне кăвапаран çӳлерех пĕр мăйăр пек мăккăль сиксе тухнă: те пӳсĕр çиять, те ахаль. СПВВ. ПВ. Пӳсĕр — грыжа; а также трава, которой лечат грыжу. Имен. Пӳсĕр ернине ăçтан пĕлмелли: (арçын ача) мекĕрленсе, питĕрленсе йĕрет, кăвапи тухат, çӳхе-çĕрĕ пысăкланат; (хĕр ача) кăвапи тухат, питĕрленсе йĕрет, хĕрелсе кайса, ăшĕпе хытă сывласа йĕрет. Шурăм-п. Пӳсĕр аптратсан, пиçиххи туртса çыхăр. Хорачка. Пӳсĕр çын çомне çыпăçат та, икĕ çăмарти анса каят, она пӳсĕр чĕлхи вĕреччĕ те, йосанат. Б. Олг. Хăнча ылтăм çăмартая пӳсĕр çиет, çан (= çавăн) чуне тин çитĕр çак çынна; кĕмĕл çăмартая хăнча пӳсĕр çиет, çан чуне тин пӳсĕр çитĕр çак çынна; хăнча пăхăр çăмартая пӳсĕр çиет, çан чуне тин çак çынна пӳсĕр çитĕр. (Наговор). Хурамал. Манăн та пӳсĕр аннă-çке. Пшкрт. Пӳсĕр çиет (грыжа). СПВВ. ИА. Чĕрĕ япала çисен, çынна пӳсĕр ерет, теççĕ. Ăна кантăр вăрри е вупкăн тымар çисе пĕтерес пулать. М. Шемерт. Çитмĕл те çичĕ тĕслĕ хурт-купшанкă хăçан пĕр çĕре пуçтăрăнса, суптаркаса (так!) пухăнĕç, çавăн чухне пӳсĕр çисе тухтăр. Рук. календ. Прокоп. Ачасем тата пӳсĕр çинипе асапланаççĕ. КС. Пусĕр, глисты. Ib. Пӳсĕр çинă, пупочная грыжа; вар анни, грыжа нижней части живота.

пăвăнчăк

(-џ̌ы̆к), пережабина; с пережабиной. КС. Ал пăвăнчăкĕ, пережабина на руке у ребенка. Ib. Пăвăнчăк алăлă ача. СТИК. Сан аллу мĕн пăвăнчăк тăрат, эсĕ ăна çиппе çыхни? (Если рука завязана в одном месте ниткой).

пăкăлт

(пы̆гы̆лт), подр. прерывистому действию. КС. Лаша пăхне пăкăлт-пăкăлт кăларса пăрахать (типĕ апат çисассăн, катăкăн-катăкăн сыснă чухне). || Подр. перекувырканью. Сред. Юм. Пĕчик ача чипер ларнă çĕртех пăкăлт (= мăнкăлт) чикĕнсе кайрĕ. || Подр. бульканю. N. Сарлака çăварлă чернил савăче çине ывçă тупанĕпе пуса-пуса пăкăлт-пăкăлт тутарать. || О тупоконечном предмете. СТИК. Пуклак пуçлă япалана: унăн вĕçĕ пăкăлт пĕтет, теççĕ (напр., тукмак пуçĕ пăкăлт, пуслăх пуçĕ пăкăлт, вообще у предметов толстых, имеющих некоторую округленность конца). Хăш çыннăн алли пăкăлт пулат (без кисти, урод). Пӳрне те, вĕçне татсан, пăкăлт пулат. || См. МКП. 107.

пăлт-палт

подр. движениям предмета, который валится во все стороны. Орау. Ку суха-пуç пĕртте лайăх пымаçт: пăлт-палт пĕр енне, тата тепĕр енне анчах сулăнса пырать (не пашет прямо, ее не удержишь, идет неравномерно). Суха-пуç пăлтти-палтти пырать. Е. Орлова. Ача пăлт-палт йăванса карĕ. См. пăлтăр-палтăр, пăлтти — палтти. || Подр. прыжкам лягушек. Çутт. 155. Пахчара е лачакара çер шаписем пăлт-палт! сиксе çӳреççĕ.

пăлтăр

(пы̆лды̆р), подр. падению «турманом» или «кубарем». Перев. Çавăнта хай кулакан ача такăннă та, пăлтăр-палтăр йăванса кайнă.

пăлтăр-палтăр

(-п¬алды̆р), подр. движению или падению (о большом по телу человеке или длинном). N. Пăлтăр-палтăр йăванса карĕ. Якейк. Çырмаялла пăлтăр-палтăр, пăлтăр-палтăр туса йăванса карăм. Яргуньк. Кусен луткисам хире хирĕç çапăнчĕç, тет, леш вилнĕ çынни пăлтăр-палтăр шыва тăрăнса анчĕ, тет. Е. Орлова. Ача пăлтăр-палтăр йăванса карĕ (здесь больше движения, чем, в пăлт-палт). N. Пĕчĕк ача урапа çинчен пăлтăр-палтăр çавăрăнса ӳкрĕ. || Ск. и пред. 91. Тапхăр-тапхăр çил килет, пăлтăр-палтăр çавăрса.

пăлтăр

(пы̆лды̆р, из пăл + тăрри), дуплянка, которая ставится на конце деревянной трубы (пăл в курных избах выше крыши). См. пăл. Альмени. Пăл çине лартнă хăвăла (уйран çӳпçи пекскер) пирĕн пăлтăр теççĕ. || Покрышка у кровельного железа на кирпичной или железной трубе в современной избе. Мочары. Пăлтăрлă труба, кирпичная труба с покрышкой из кровельного железа. || Колпачек горелки лампы. Мочары. Асламас. Лампă пăлтăрĕ, колпачек горелки лампы, на который ставится стекло. || Верхняя крышка кадила, поднимающаяся на цепочках. Мочары. Кадилăн пăлтăрĕ пор. || Медная крышка курительной трубки. Мочары. Чĕлĕмĕн пăлтăрне пăхăртан тăваççĕ. || Примитивный навес на двух столбиках около двери избы (примитивные сени) там, где находится пăл, дымоход. Чура-к. СПВВ. ГЕ. Пăлтăр — ăна пӳрт умне тăваççĕ: пӳрт умне икĕ айккине пӳлсе, çине витеççĕ. N. Хӳш пек пăлтăрна курăп. || Передбанник. Изамб. Т. || Сени избы. Трхбл. Альш. Пайтахăшин икĕ пӳрт, хутлăхра ăшă пăлтăр вара. СПВВ. КМ. Пăлтăр — çелних. Баран. 127. Темиçе çĕртен шăтара-шăтара пăлтăр пеккисем туса пĕтерет (речь идет о норе крота). Ib. Вăл ун чух ывăлĕпе пăлтăр пусми çинче тăнă. Ib. Хăй çавăнтах пăлтăрне чупса кĕнĕ те, пĕр алăкне чарак лартса хунă. N. Пăлтăр алăкĕ уçăлчĕ: те çын кĕчĕ, те йытă кĕчĕ. Тайба Б. † Çĕнĕ-ах та пӳртĕн пăлтăрĕнче сăмаварсем вĕрет те, хай, кăмрăксăр. Ст. Шаймурз. † Çĕнĕ çурт (вар. пӳртĕн) пăлтăрĕнче сăмавар вĕрет кăмрăксăр. || Чулан в сенях. Урнары. || Клеть, пристроенная к сеням со входом через сени. Чуратч. Ц. Куккăшсем панчен тавăрăнсан, ача пăлтăрне уçса пăхрĕ те, пĕр пăлтăр укçа, тет. N. † Мамăк тӳшек сармашкăн пĕчĕк пăлтăр кирлĕччĕ; пĕчĕк пăлтăр лартмашкăн пĕчĕк çĕршыв кирлĕччĕ. || Верхний этаж двухэтажного амбара со входом через сени. Бичурино. Иные различают: çӳлти пăлтăр, аййи пăлтăр. У др. — айпăлтăр, айри пăлтăр. Последний также назыв. çӳл кĕлет (Трхбл). || Лачуга, летняя кухня (лаç). Тенеево, Янтик. р. || Трехстенный пристрой к лачуге. Бичурино. || Кутник. Малды — Кукшум. || Верхний настил овина у русских крестьян. Мочары. Вырăссен авăнĕсенче пăлтăр полать. || Светелка избы. Мочары. Вырăс ялĕсенче пăлтăрлă пӳртсем пор. [Здесь пăлтăр понимают как помещение, расположенное около пăл, дымохода, пăл тăрри (в знач. крышки). || Тесины с резьбой, которые прибиваются к краю крыши со стороны фасада (козырь избы) или к карнизу. Мочары. Кудаши. Пăлтăр тыт, пăлтăр çап, прибивать эти тесины с резьбой. [Возможно, что здесь сл. пăлтăр употреблено в значении крыши, Косвенное подтверждение этого видно из того, что слово крыша в некоторых местах обозначается термином мăйра тăрри (Ачакас), мăрье тăрри (Бузулук. р.). След. палтăр, пăл тăрри = мăрье тăрри, крыша. Срв. загадки о луне. Альмени. Пăлтăрта çур çăккăр выртать. (Луна). Трхбл. Пӳрт тăрринче çур çăкăр выртать]. || Перила. Хорачка. Перила у крыльца. Ib. Эс посмаран аннă чоня пăлтăра тытса ан.

пăлчав

(пы̆л'џ̌ав), окончательный уговор о сроке, о дне, свадьбы. [Радлов. Словарь: болџау, болџал — срок]. См. кăмăлча. Начерт. 137. Изамб. Т. Пăлчав илме кайсан туя миçе урапа пырасси çинчен, миçе юналăк килесси çинчен, мĕнле кун туй пуçланасси çинчен калаçаççĕ. Ib. Туйччен пĕр эрне малтан хăтăш, тăхлачĕш, тата пĕр ямшăк ачи хĕрĕн ашшĕ-амăшĕ патне пăлчав илме каяççĕ. Б. Яныши. Пăлчава карĕç. Поехали уговариваться относительно времени свадьбы к родителям невесты. Туй. Туй пулас умĕн каччă ашшĕ тепĕр хут кайса килет, пĕр-пĕр çывăх çынна илсе каять. Ăна «пăлчав» илме кайни теççĕ. N. Пăлчав илме килни: туй тăвас умĕн пĕр виç-тăват кун малтан çĕнĕ кĕрĕвĕн ашшĕпе-амăшĕ, тата пĕр 12—13 çулти арçын ача çураçнă хĕрĕн ашшĕсем патне пыраççĕ. Унта вăсем кучченеçсем исе пыраççĕ: эрек (мĕн чухлĕ килет илме: витре, е çур витре), пыл, хăпартусем. Вĕсене çураçнă хĕр парне парса ярат: хуняшшĕ пулассине пир, хунямăш пулассине сурпан, ачине манка туттарĕ. Çав парнесене илме килнине пăлчав илме килнĕ теççĕ.

пăрах

(пы̆рах), бросить, оставить. Коракыш. Эпĕ епле хам упăшкана пăрахах сана качча пырăп. N. Пăрахса кай ман патăмран. Оставь меня. N. Аçу-аннӳ çуртĕнчен пăрахса кайса. Янш.-Норв. Унта пырсан вĕсенĕн пĕр ачи пĕр çăмартине хăй пуç урлă виçĕ хут çавăрать-те, çав çырмана пăрахать. (Сĕрен). Микушк. Ăçта каян, кума, каласа кай? — Шыва кĕмĕл çĕрĕ пăрахмашкăн. (Это, вероятно, старинный языческий свадебный обряд. На другой день свадьбы молодая в сопровождении сестры мужа идет на речку за водой и там бросает в воду кольцо или монету божеству воды «вутăш»). В. С. Разум. КЧП. Вăйĕ пĕте пуçласан, вăл пăрахса тарнă. Ачач 188. Тимуш хăрама пăрахнă. Орау. Пăраха пачĕ, бросил (неожиданно). Букв. 1904. Ахăр хĕрт-çурт пулĕ ку, тесе, Иван шартах сикет те, хайхине пăрахах тара пуçлать. Изамб. Т. Ку сурăхне пăрах та тар. || Свалить. Якейк. Алăк хошшинех пăра пăрахса хăварнă (свалили лед). || Навалить. Çутт. 153. Хыр тымарĕсене лакăма тултаратăп та, чĕртсе яратăп, çиелтен тăпра е çерем пăрахатăп. || Положить. N. Вутă пăрахам-ха. Положу-ка дров (в печку). N. Вута пăрахса çунтар. || Класть. Якейк. Эп чĕмелсене (= çĕмелсене) прахса турăм; чĕмелсене лап прахса турăм (чĕмел пуçланă чох тват кĕлтея хреслĕрен хреслĕ хораççĕ, онтан вара çавăрса каяççĕ). || Подкинуть. Бюртли. Санăн ăна укçа пăрахмалла, теччĕ. || Стлать (напр., для беленья). N. Шуратма пăрахнă пирсем. || Прикинуться. Кильд. Аптранă енне вара ӳсĕре пăрахăрĕ, тет. || Сажать. Хорачка. Кăмакая пашалу пăрах. В. Олг. Хăяр прах (садить). N. Чăн первей паранкă пăрахаççĕ. Ачач 37. Амăшĕ ывăлне кашни ирех, çунакан кăмакана паранкă пăрахса илсе тăварланă купăстапа тăрантарать. Кан. Кам çуркунне хăмла пăрахас, чĕртес, тет, унăн кĕркунне çĕре çемçетме тăрăшмалла. IЬ. Кăçалах çур теçеттин волынь хăмли семшевăй сурт пăрахнă. Пахча çим. 3. Нумайăшĕ (картофель) суха хыççăн пăрахса пыраççĕ. || Скидывать, снимать. Юрк. Вуникĕ сурăх усрăттăм, улăм пама каймăттăм, çирен тăлăп пăрахмăттăм. N. Пĕр уйăх ĕнтĕ ураран атă пăрахман. N. Пăрах, снимать (сапог) с другого. || Сбавить (цецу), сбросить. Б. Олг. Хакне пăрахсам пĕр ластăк, ытла хытă тытса тăратăн, сотас теместĕн-и? Пасара антарса тăк, киле каллях исе каятни? || Линять, ронять перья, шерсть и пр. N. Тĕк пăрах, пуç пăрах (урпа). || Делать выкидыш. Орау. Сурăх путек пăрахнă. Изамб. Т. Лаша тиха пăрахнă, ĕне пăру пăрахнă, сурăх путек пăрахнă (выкидыш). || Испражняться. Орау. Ах, ку ача-пча! Çинă-çиманах кайса та пăрахат (испражняется)! || Перестать, бросить. Орау. Ху вулама пăрахсан, кĕнекĕне мана пар. Когда перестанешь читать, передай книгу мне. N. Çăвла хут вĕренме пăрахсан, аттесене хресьян ĕçсенче пулăшрăм. Хыр-к. Хут вĕренме пăрахсан, çулла, ачасемпе пулă тытма, рак тытма çӳреттĕмĕр. N. Çиессе пăрах, перестать есть. Панклеи. Порнаççĕ, порнаççĕ ватăрах çынсам, эсрелĕ килме пăрахнине (что перестал ходить) сисе пуçларĕç. || Прекратить, бросить. N. Мĕнле паян кооператив сутма час пăрахнă. Ку вăхăтра хупакан марччĕ-çке? тесе килнелле çаврăнса каяççĕ вара. || Перестать что-нибудь делать. КС. Хăяр пăрах, последний раз собрать огурцы. || Раздумать; отменить, отказать. ЧС. Аннесем вара: вилет пулĕ, юмăçа кайса укçа та пĕтерес мар, терĕç те, юмăçа кайма пăрахĕрĕç. N. Эп сăра тăвасса пăрахрăм. Я раздумал варить пиво. N. Вăл хăй (она) кайма пăрахрĕ. Ивановка. Çакăнтан кайран эпĕ чула алла тытма та пăрахрăм. Тим. † Ах, хăтаçăм, Микулай, пăрахма-пăрахма тытăнатчĕ, пăрахасран чунăм çук, пăрахсассăн чунăм çук. || Уступить (в цене). Н. Карм. Ну, апла пулсан, вун тенкине пăрахап, тет. N. Пăрах (пăрахса пар) тепĕр пилĕк пусна! — Юрамаçт, пăрахмасп. || Отказаться. N. Çăкăра пăрахăп, уна пăрахмăп. || В качестве вспомог. глаг. Яргуньк. Акă сана хуçа сенкĕпе чиксе пăрахма килет. N. Мана луш (зря) çинченех кăшкăрчĕ-пăрахрĕ. N. Курак çăварне карчĕ-пăрахрĕ те, татăк ашĕ тухрĕ-ӳкрĕ. N. Лаша пĕççине чарчĕ-пăрахрĕ (беспомощно). Сорм-Вар. Упа Ахматяка çыхса пăрахрĕ. N. Вăл вара мĕн туса пăрахмĕ манпа? (т. е. нагадит мне). М. Сунчел. Пӳрт алăкне уçса прахнăччĕ те, пӳрт умне çап-çутă çутатса пăрахнăччĕ. Панклеи. † Каяс марах тесеччĕ, илчĕç-пăрахрĕç, мĕн тăвас. (Салтак юрри). Альш. Улпучĕ пăруласа пăрахасран хăранă, тет. Барин боялся, как бы не отелиться. Юрк. Тӳрлетес вырăнне (вместо того, чтобы вылечить) тата хытă пăсса пăрахаççĕ (испортили). IЬ. Çуртăрисем ĕлкĕрсен, çав укçапах çуртăрисене те выртарса пăрахат. IЬ. Тытăнсан, ĕçе часах туса пăрахнă. Ст. Яха-к. Атьăр часрах кунта чӳклесе пăрахар та, вара пирĕн пата кайăпăр, теççĕ. Изванк. Пулла тухсан та, ăна пĕре çех (только) кăшкăрса пăрахаççĕ (крикнут на него). Кан. Тепĕр хут чĕтретсе пăрахрĕ. Капк. Эпĕ Улия юратса пăрахрăм. Пуç çавăрса пар-ха. N. Çан чохне ĕçсе пăрахрăм-çке (напился)! Т. II. Загадки. Шăлсан, шăлса ямалла мар; çĕклесен, çĕклесе пăрахмалла мар; вăхăт çитсен, хăех каять. (Мĕлке). ЧС. Эпир вăл анана, ир кайнă-ĕскерсем, кăнтăрлаччен сухаласа та пăрахрăмăр. N. Вĕсем малтан нумай çĕрлĕ çынсенчен темĕн чухлĕ çĕр илсе пăрахаççĕ, унтан вăл çĕре, банк урлă, сахал çĕрлĕ хресченсене пĕчĕккĕн-пĕчĕккĕн сутса пит нумай ытлашши укçа пуçтараççĕ.

пăри

(пы̆ρиы, пŏρиы), полба. Альш. Вĕсем ăна суйлама кĕл çине пăрçа, пăри сапса, ăна суйлаттарса хăварнă. Трхбл. Пĕр сăпкара икĕ ача выртать. (Пăри). Юрк. Пăри пăттине пит лайăх кăна пĕçерсен, аш шӳрпипе сапса çиме юратаççĕ. N. Пĕр сăпкара икĕ ача. (Пари чăши). С. Айб. Пĕр пӳлмере икĕ карчăк. (Пăри тырри). Вомбу-к. Пăтă тол, пăри, вир, хоратол, сĕлĕ кĕрпинчен пĕçереççĕ.

пăрăнкай

(пы̆ры̆ҥгаj), то же, что пĕрмай, все время; постоянно (из тат. бэ̆р уҥгаj). ЧС. Çав ăстарике ача ячĕ хумма пăрăнкай (постоянно) илсе каяççĕ. Юрк. Хуçи ку пăрăнкай (постоянно) çапла атă илтĕм тесе кăтартнине сиссе: эсĕ епле ялан атă илетĕн, тесе кăтартатăн? тесе ыйтса пĕлет. . Пăрăнкай (постоянно) çапла ĕçе-ĕçе ку, ĕçкĕ çынни, хăйĕн пур килне-çуртне, выльăхне-чĕрлĕхне сутса, укçисене ĕçсе пĕтерсен, пуртан пĕтĕмпе çука юлнă. N. Вăл пăрăнкай ĕçлеме çӳретчĕ, пĕртте ахаль лармастчĕ. || Полегоньку, потихоньку, спокойно. N. Кун хыççăн пăрăнкай (полегоньку, потихоньку) станцăна карăмăр. См. пĕрĕнкай.

пăрçа

(пы̆рз'а, пŏрз'а), горох. N. Пире тăвансем кĕтнĕ мĕн, кĕтсен-кĕтсен килмесен, пăрçа пек куççуль тăкнă мĕн. N. Патака ытрăм та, питĕ çӳле хăпарса кайрĕ, хăпарса кайса, пăрçа пĕрчи пек анчах курăнчĕ. Капк. Çатма çинчен пăрçа сиксен, ача-пăча ташша илет. N. Çул çинче пăрçа хăмăлĕ выртма пуçласан, каçпа ларма юрать, теççĕ. N. Пăрçа хăмăлĕ лайăх, хутаççи çуккă, симĕс, пулса çитеймес. N. Çатма çинчи пăрçа пек çавăрăн. Юрк. Чăвашсем тата пăрçа пăттипе паранкă пăтти те пĕçереççĕ. Вĕсене çупа анчах çиеççĕ. Çу сахал чухне çинĕ вăхăтра, часрах пыра анса кайтăр тесе, уйран сыпаççĕ. Сĕт пурри сĕт сыпат. . Пăрçана чăвашсем пит сайра пĕçерĕççĕ. Çулталăкне виç-тăваттă та пĕçермеççĕ. Пăрçа пулсан, ăна пăрçа çăнăхĕ тума тăрăшарах параççĕ. Çăнăхĕнчен, паллă, салма пĕçерме. Авă çав пиркепе чăвашсем пăрçанăн пит сайра пĕçереççĕ. Пăрçаран чăвашсем пăрçа кукли те тăваççĕ. Чураль-к. Эпир вуниккĕн пĕр тăван, вуникĕ ана тулă акрăмăр, кучĕ пулчĕ хумăш пек, тăрри пулчĕ пăрçа пек. Пахча çим. 10. Пăрçапа пăрçа (у бобов) хушши 3 вершук пулмалла. Сред. Юм. Пăрçа али тесе пăрçапа пăри алакан шолтра алана калаççĕ. Решето для гороха и полбы. Сред. Юм. Пăрçа нимри пăрçа çăнăхĕнчен çемçерех пĕçерекен çимĕçе калаççĕ. Вомбу-к. Пăрçа яшки, вĕт салма тораса яраççĕ, сухан, пăрăç яраççĕ. N. Кунта какай яшки çук, пăрçа яшки, пулă шӳрпи, у та (= вăл та) шыв çиç. Сред. Юм. Пăрçа тар тохнă — çын вилнĕ чôхнĕ тôхакан шôлтра тара калаççĕ. Янтик. Çавсен иккĕшин пăрçа пиçмес вара. (Так говорят о тех людях, которые не могут ладить между собою).

пăртаккай

(-д-), толстый, полный. Сёт-к. Пăртаккай ача, толстенький ребенок.

пăсăк

(пы̆зы̆к, пŏзŏк), испорченный, сломанный. А. Турх. Ск. и пред. 80. Акă туй та çакă туй, пысăк туй та пăсăк туй. . 19. Пырсан-пырсан макăраççĕ, пăсăк саспа кулянса. || Порча, недостаток, изъян. N. Хуçалăх пăсăкĕ. О сохр. здор. Çавăнпа та чăвашсен куç пăсăкĕ ытти халăхсеннинчен нумай. С. Айб. Çемьере пăсăксăр пулмасть, теççĕ. (Послов.). Б. Олг. Ман ача пăсăка тохрĕ, йораллă полмарĕ (забраковали при наборе). || Лишний; лишне. N. Вĕсене ашшĕ-амăшĕ мĕн тунă, вăл аван; мĕн калаçнă, вăл пăсăк мар (не лишне). Календ. 1903. Çĕр сахал çĕртен çĕнĕ çĕре кайни пăсăк ĕç мар. . 1906. Пит кирлĕ эмелсене ялпа пĕрлешсе илсен те пăсăк пулмĕччĕ. Чăв. й. пур. 31°. Хытă пулни те пăсăк мар, анчах пĕлсе, хисеплĕ хытă пулма кирлĕ. N. Эпĕ унта кайни пĕртте пăсăк пулмарĕ.

пăтлă

пудовый. Употр. в соединении с числит. Сред. Юм. Ача тимĕрçе кайса хĕрĕх пăтлă (сорокапудовый) туйя тума хôшрĕ, тет. Яргуньк. Сан уна чунлă тумала тесе, вун-вуникĕ чунлă япала пусмала: е така, е тиха, е пăтлă çурă юсман... N. Пĕр хăлача çурă пăт тирĕслĕкрен сахал хурас пулмаст, пĕр пăтран ытла та хума аван мар, çавăнпа ана çине çирĕмшер пăтли 60 лавăран сахал ан хур.

пăтă

(пы̆ды̆, пŏдŏ), каша. В. С. Разум. КЧП. Вăл вĕри пăтта вĕре-вĕре çиет. IЬ. Пăтта веçех çисе янă. Юрк. † Пирĕн йинке — вир пăтти, пурăнăç парас тенĕ чух пăтă пекех пăтратрĕ. IЬ. Пăтă чăвашсенĕн чи лайăх çими. Чӳк тунă чухне-и, хăна-мĕн килсен-и, е пысăк праçниксенче-и, уллахра-и — чăвашсем ялан çулă пăтăсем çиме юратаççĕ. Альш. Пăрçа — пăтти. Çĕнтерчĕ 5. Инке кăмака умĕнче хуранти пăттине пăтратса тăрать. КС. Вăл шывра пулă пăтă пек. Сред. Юм. Пĕвере вĕтĕ, кăçал çӳрленĕ полă çӳрисĕм пăтă пик нăмай (очень много). Якейк. Чуччу ярнаççĕ. Чуччу çинче тăракан: ачасам, мана пăтă çиса ярăр-ха, тет. Ачасенчен пĕри вара, ача тăракан чуччуя, ик каштинчен тытса пĕр енелле йăтса он айĕн тохать. Пăтă çинă ачи: халь ман ярнмалла, Йăвана эп пăтă çирăм, тет. N. Она чӳклеме пăтă, нимĕр пĕçерсе каяççĕ. || Моление (кашей). Золотн. 129. Кил-йыш пăтти. IЬ. Карта-йыш пăтти.

пăча

(пы̆џ̌а), встреч. в слож.: ача-пăча (аџ̌а-пы̆џ̌а), ребята.

пăчăх

задыхаться. Çутт. 154. Тĕтĕмпе пăчăхса лармăпăр-и унта? N. Сывлăш кĕмен çĕр пӳртре çын пăчăхса вилет. В. Олг. Туаттăш те вилсе кайнă пăчăхса (задохлись). Хурамал. Ача, сăпкара выртнă чух, çăварĕ çине витнĕ те, пăчăхса тарласа кайнă. Полтава. Ăшра сывлăш пăчăхать, «в груди дыханье стеснено». IЬ. Тĕксĕм чунĕ ăшĕнче кансĕрленсе пăчăхать («в нем мрачный дух не знал покоя»). Шел. 78. Пăчăхнипе пуçсене лăстăр-лăстăр силлеççĕ. Орау. Пӳртре мĕн пăчăхса ларан (киснешь)? Хастарлăх 34. Ĕçпе пăчăхни пурне çутатĕ. Якейк. Пӳртрен тохмасăр пĕрмай ĕçлекен çынна: пăчăхса ларать, теççĕ. Чертаг. Пăчăхтăр-и («ну те к шуту»), вăл сăмахпа йĕрĕннĕ те, тет. N. Унăн чунĕ тăвăрланса пăчăхса çитĕ, никам вĕрсе чĕртмесĕрех унăн ăш-чикки вут пек хыпса çунса çӳрĕ. || То же, что пăнтăх. Ишек. Пăчăхать (о хлебе, йĕпелле çапсан). || Сгинуть. Тюрл. Пăчăхрĕ, пропал, окончился, ничего не осталось.

пăх

(пы̆х), смотреть (тюрк. бак.). СТИК. Эпĕ каялла çаврăнса пăх та, курах кай: хайхисем ман пата пыра параççĕ. Я оглянулся, смотрю, а они идут ко мне. Трхбл. Капан айĕнчен юс пăхать. (Манка тухни). Бур. † Умăр çутă, çийĕр хĕрлĕ, вăтанатăп куçăртан пăхмашкăн. N. Пăхма çывăх та, утма инçе, теççĕ. (Послов.). ТХКА 114. Ак ĕнтĕ, пăх ĕнтĕ. Ăçта çитсе кĕтĕмĕр (куда мы забрались)! N. Пăх-ха, пулă йăмпăлт! туса карĕ (появилась всем телом и быстро исчезла; чăмпăлт! — махнула хвостом). В. С. Разум. КЧП. Пăхарах пар, усиленно смотреть. Любопытно отметить некоторые тонкости в употреблении этого глагола с простым падежом и с послелогом в следуюших примерах: Орау. Хĕвеле хирĕç (на солнце) пăхма çук. Мĕн эс уйăх çине пăхан? Чиркӳ хĕресне пăх, хĕвеле пăх (клятва). Мĕн эс ку алтана пăхса тăран? Что ты смотришь на петуха? Мĕн эс алтан çине пăхса тăран? Мĕн эс алтан çинелле пăхса тăран? (на петуха, если петух в отдалении; спрашивающий может и ошибиться). Ку сăмавар çине ман пăхас та килмест. Мне противно смотреть на этот самовар. Хăй мĕне пăхнине те пелмеçт. Сам не знает, что рассматривает IЬ. Мана ан пăх эс, çи, çи! — Не смотри на меня, т. е. не обращай внимания, ешь. Ман çине ан пăх. Не смотри на меня (в букв. смысле). — Ма тата? Куçăхатнам? IЬ. Çырма хĕрне пырса ларнă та, шыв çине пăхса ларать. IЬ. Çăлла ан пăх, çăлла анса кайăн (в колодец). IЬ. Мĕн пăхан? — Якур пичче иртсе карĕ те, çавна пăхрăм (на него). IЬ. Лаша çине çавăрнса пăхрăм та, лаша пĕтĕмпе кӳтсе чĕтресе тăрать. IЬ. Вăл хурăн çине пăхма та хăраттăм эпĕ. IЬ. Пĕлĕт çинелле пăхрăм (на облако, на небо). IЬ. Куçне пĕр илмесĕр ун хĕрĕ çине пăхса тăрать. IЬ. Тырă çинелле пăхса тăрать (на поля хлебные). IЬ. Тырра пăхса тăрать (караулит хлеб). IЬ. Çак тырра пăхап та-ха, ай-ай турă мĕн. Вот смотрю на этот хлеб (напр., в поле). IЬ. Сăмавар пăхатним? Самовар смотрит (с целью купить). IЬ. Лаша пăхатним? — Лаша пăхатпăр (желая купить). IЬ. Сăмавара пăхатним (караулит когда начинает кипеть). Шинер-п. Пĕре эпĕ карташне тухрăм та, йăва çине пăхса тăратăп. || Проверить наличность. М. Сунчел. Пирвайхи уяв каçĕ, кĕтӳ кĕрсен, выльăхсене хăппăл-хаппăл пăхаççĕ те (посмотрят, все ли на лицо), вĕтти-шаккипе выляма чупаççĕ. || Высматривать, присматривать, выбирать. Якейк. † Çакă ялта хĕр пăхрăм. Собр. Пасартан пасара çӳресе хĕр пăхать (выбирает невесту). Сёт-к. Сакăр сар хĕр пăхакан — инке арăмпа йолакан. Сред. Юм. Хĕр пăхма кайнă. Пошел девицу выбирать. N. Пăхса хонă сар хĕрне илсе яма полмарĕ. КС. Унăн пăхса хунă хĕр пур, высмотренная. || Открывать (сундук), чтобы посмотреть или вынуть вещь. N. Арчана пăхрăм. Я ходил в сундук (т. е. открывал зачем-то сундук). || Быть обращену в ту или другую сторону. Изамб. Т. Урамăн сылтăм енче çуртсем пурте пĕр майлă, урамалла пăхса лараççĕ. || Осматривать. Коракыш. Пĕре утарта пĕр старик вĕлесем пăхса тăрать. О сохр. здор. Пăхса пĕтер, осмотреть (чирлĕ çынна). || Лечить. М. Яуши. Ăна темчул лекĕрсем те пăхнă та, çавах чĕртеймаççĕ. || Любоваться. Орау. Эп сана пит пăхсах тăмăп! Я на тебя любоваться-то не буду, т. е. не посмотрю на тебя (а сделаю, что хочу, или заеду тебе в морду). IЬ. Ăна тата пăхса ларма илним? Ĕçлетĕр! А что, разве ее (сноху) взяли для того, чтобы на нее любоваться? Пусть ее работает. || Следить; следить по книге. Орау. Пĕр ачи вулать, ыттисем пăхса пыраççĕ (следят по книге). || Наблюдать. О сохр. здор. Ун пек чирлĕ çын хыççăн килте яланах пăхса çитермелле мар (не усмотришь). || Надзирать. Юрк. Эпĕ халĕ те пулин надсмотрщик анчах пулса пурăнатăп, Чĕмпĕр уйясĕнчи эрех лавккисене пăхса çӳретĕп. Эрнере мар, уйăхне пĕр тапхăр пăхса çаврăнатăп, пĕр-ик-виç кун çӳресе. || Ухаживать. Изамб. Т. Арçынсем ул вăхăтра кулленкун выльăх пăхаççĕ. N. Выльăх-чĕрĕлĕх пур-и санăн — пăх ăна. N. Хурт илес пулатчĕ санăн, шăллу пăхса паратчĕ (брат стал бы ради тебя за ними ухаживать). Собр. † Хуртне пăхма Михали, пыльне çима Микула. N. Хăвăр пăхса ӳстермен ĕçĕм-çырли пахчисем. || Ухаживать за любимым человеком; ухаживать, угощать. ЧП. Хамăра хисеплесе килнĕ хăнасене чипер пăхса ярса пулмарĕ. N. Ху хăнусене ху пăх. Ала 83. Кунта çĕмĕрлчĕç, тет, туйне темĕн чухлĕ аван пăхса ячĕç, тет. Орау. Хăнасене пăхса ывăнтăм. Ухаживая за гостями, я устал. Пазух. Хурăнташсем хулăн та, хамăр чухăн, епле пăхассинчен те хăратăп. || Хранить. Якейк. Контан кайнă чох эп она пăхса порăнма хам кĕнекесене парса хăвартăм (оставил на хранение). Изамб. Т. Эсĕ те, арăм (Ухха!) çурта чипер пăхса усра, салатса ан пĕтер (говорит умирающий). || Оберегать. Никит. || Караулить. Хочехмат. Вăсен пĕр старик пур, вăл уя каймас, кил пăхать, анкартинче пăхать. || Заботиться. Бес. чув. Шкул пăхмаллипех пăхса тăнă, ачасене вĕрентмеллипех вĕрентсе пурăннă. ЧС. Ку ачана ĕнтĕ эсĕ аван пăхса усраса ĕмĕрне вăрăм ту. (Моленье). Кан. Кил çуртне хăйне «пăхса пурăннă» çынна парса хăварасшăн. || Опекать. Курм. Йăмăкне пăхать. Он состоит опекуном своей младшей сестры. IЬ. Ача пăхакан, опекун. Курм. Акуна аçу пăхать (опекуном твоей сестры состоит). || Управлять. N. Вăл вара пĕр аллă çула яхăн еврей халăхне пăхса тăнă. Б. Олг. Чикме пăхнă çĕр çинче, в Козмодемьянском уезде, на территории Козмодемьянского уезда. || Воспитывать, смотреть за детьми. В. Олг. Иккĕш (оба) çурма (= çывăрма) выртрĕç. Выртрĕç те, попляччĕ: перĕн ачасане кам пăхĕ-ши (кто будет воспитывать наших детей), тет. N. Карчăк ачисене пăхса ӳстере пуçларĕ, тет. Изамб. Т. Епле арăмĕ вĕсене пăхса ӳстерĕ? Юрк. Пăхнипе пăхни уйрăм. Хам пăхатăп нумайĕшне. N. Пăхмаллараххисем те пур вĕсен ачисем... || Пасти. Кан. Ăна выльăх кĕтӳ пăхаканскер тĕл пулнă. || Искать (паразитов). N. Ку ача калать, тет: эс пăх-ха ман пуçа! Патша хĕрĕ пăхать, тет, кун пуçне. || Соображать, сочетать с чем. Якейк. Апат çима эп килессе ан пăх. Ты меня не дожидайся, обедай. || Церемониться. Орау. Тăрсан-тăрсан, пит пăхса тăмĕç, туххăм хăваласа ярĕç. Посмотрят, посмотрят, да и не будут церемониться — выгонят. || Слушаться. Ау 131. Ну, ку ача амăш сăмахне пăхмас, тет, çапах пăшал илет, тет те, амăшне пăрахса ухутана каят, тет. Орау. Эпĕ ăна пăхмастăп та. Я и не обращаю внимания на него. IЬ. Вăл мана çавăрăнса та пăхмаçт. IЬ. Ăйăх килсен, кансĕрленине пăхăп. Если мне захочется спать, то разве я стану обращать внимание на шум («помеху»). Альш. Патша калат: сан сăмахна пăхса, мĕн пур çемье вилсе пĕтет, тет. В. С. Разум. КЧП. Эпĕ çавах вăлсем ятланине пăхмасăрах ăшкула каяттăмччĕ. Капк. Миккер Керукĕ пĕртте ашшĕне пăхман, каттăршнай ачи. || Светить (о солнце). Шибач. Халь хĕвел епле пăхать, хĕлле те çапла ăшă полчĕ. N. Кунĕпе хĕвел пăхрĕ. Вопр. Смоленск. Пĕлĕтлĕ кун хĕвел анас чухне йăлтăртатса пăхсан, пĕр эрне йĕпе пулать. || Иметь склонность (к чему). N. Кăшт ĕçме юратать пулсан, ăна: ĕçке пăхать, ĕç тумасть, теççĕ. || Ворожить, гадать. Магн. М. Изамб. Т. Хăшĕ-хăшĕ кĕнеке тăрăх пăхаççĕ. Иные гадают по оракулу. Альш. Юмăç пăх. IЬ. Килте кăна пăхкалани, домашнее задание или ворожба. N. Ну, килемей! Эпĕ сан патна килтĕм, укçа çине пăхса парччĕ (погадай). Болезни. Хут çине юмăç пăхассине е пăхтарассине ăша та ан тытăр, çынсене те ан пăхтарăр. || Пробовать. Чăв. й. пур. 36°. Пăхса пăхам халĕ, тенĕ те, юмăç пăхăн пек тунă. КС. Юмăçне те пăхса пăхнă (пробовал гадать) вăл, çапах та çухалнă япалине тупайман (или: юмăçне пăхса та пăхнă...). IЬ. Çав хĕре пăхса пăхăр-ха, сирĕн Ваçили валли юрамалла-и? || Пытаться, норовить. Тим. Хăйне те çын тесе хисеплеме пăхать. N. Пульăсем пуçран лекме пăхаççĕ. Пули того и гдяди попадут в голову. || Относиться. ГТТ. Хальхи çамрăк çырăва вĕренет те, вăл-ку çинчен калать те, этемме пурне те пĕр евĕрлĕ пăхма хăтланать те, вăл ватăсен кăмăлне каймасть. || В чувашизмах. Сред. Юм. Эс ним тума аптраса пăха тăран (с повышением голоса на «пăха») çанта! Ты (говорит про себя) стоишь, не зная, что делать. Алик. Икĕ хутлă çурт йăтăнса ларать, пăхма та çук! Высится страсть какой двухэтажный домище! N. Этем пăхма çук, çын вилли çта килнĕ — унта. Везде навалены трупы — видимо-невидимо. Хурамал. Салтак каланă: айта ан чарăнăр, хăвăрăнне пăхăр, тенĕ (делайте свое дело, не переставайте). N. Ку ача ашшĕне пăхнă. (Уродился в отца). N. Ку ача, ашшĕне пăхсан (если будет в отца), куштан пулмала-ха (пожалуй). Сред. Юм. Йăхне пăхсан, пит чейе полмалла. Если судить по его предкам, то и он должен быть очень ловок в делах. Изамб. Т. Амăшне пăхсан, вĕсем те хаяр пулмалла. Судя по матери и они (дочери) должны быть сердитыми. Альш. Пăхмасăр калама вĕреннĕ. Выучил наизусть. СТИК. Э, пăхса та курăнмаст-ха, тахçан çын пулĕç! Когда-то еще они (дети) вырастут. IЬ. Мункуна сăра тăвасчĕ. — Э, пăхса та курăнмаст-ха (до праздника еще долго), ĕлкĕрĕпĕр. N. Суккăр çын ĕмĕрне çын куçĕнчен пăхса пурăнат. Слепец весь свой век живет в зависимости от других. БАБ. Мĕн тума пăхан вĕт (что поделаешь, ничего не поделаешь): кĕрессе пăтпа кĕрет те, тухасса салатникпе тухат, теççĕ. Альш. Эпĕ хам чассие Хусантипе пăхса лартрăм. Я поставил свои часы по казанским. Скотолеч. 14. Пăхма лаша сывă пек. На вид лошадь кажется здоровой. Питушк. Лайăх, пăхмалли те çук! Очень хорошо. Бес. чув. 2-3. Эсĕ мĕн пăхан, Хайрулла? Акă аçуна каласа кăтартам-ха! терĕ Микулай. Что ты подсматриваешь, Хайрулла? Вот расскажу я отцу и попадет тебе. Орбаш. Тимĕрç пуçне шăратрĕ те, пулчĕ лаша, пăхма та аплах мар. N. Епле апла хăй тавра? Ху йĕрӳ тавра епле çаврăнма пăхатăн? Как ты можешь обернуться вокруг самого себя? || Употребляется в качестве вспомог. глагола. ЧС. Кĕрĕк тăхăнса кăмака çине те хăпарса выртса пăхатăп, çапах та ăшăнаймастăп. КС. Туртса пăх-ха, эп сана! Попробуй-ка покурить, тогда я тебе задам. N. Тĕрлĕ çын тĕрлĕ шухăшласа пăхать пулĕ. Юрк. Лар ĕнтĕ! пĕрер чашкă ĕçсе пăх! Присаживайся, выпей чашечку (чаю). IЬ. Хуранпа тиркине кăшт аллипе тытса пăхат (дотрагивается). IЬ. Унта-кунта пăхкалат, пĕр япалине ниçтан тупаймас; хăйпе пĕрле юнашар ларса пыраканнине: эсĕ курмарăн-а? тесе ыйтса пăхат (спрашивает). IЬ. Хăш-хăш тĕлтисем вырăнĕ-вырăнĕпе пĕр-пĕринчен пăртакçă урăхларах та тукаласа пăхаççĕ (справляют свадьбу несколько иначе). IЬ. Ваçук, пĕреххут тĕтĕрсе пăхăн-а? тет арăмĕ упăшкине. Трхбл. Эпĕ çĕвĕç патне пиншак тăхăнса пăхма кайрăм. Я ходил к портному примерять пиджак. ППТ. Луччĕ акă тата çапла тăвса пăхар-ха... Лучше попробуем сделать вот так. Орау. Тарçа, тытиччен, малтан апат çитарса пăхма хушнă (чтобы испытать его ретивость в работе). Бес. чув. 2. Мĕн эсир çав тĕрлĕ хĕнетĕр лашана, вара çав тĕрлĕ хĕнеме юрать-и? Кӳрĕр-ха, хăвăра çапла ватса пăхам (ну-ка, я вас самих попробую также поколотить)! В. С. Разум. КЧП. Вĕсем пĕрре те спектаккăль ларт а хăюланса пăхманскерсем,

пăхкала

учащ. ф. от гл. пăх. Бгтр. Онтан хăйă çутрĕ, тет те, орайне мĕн пор-ши конта? тесе пăхкалама поçларĕ, тет. ЧС. Хăй ватă пулин те ача-пăчасене пăхкалатчĕ (присматривала за ребятами). Якейк. † Акипала йысная пăх-калама пĕлимасăр сивĕтес мар.

пăшал кучĕ

ложа. Альш. Ача калат: пăшал кучĕсем тума аван, тет.

пăшă

(-жы̆), подр. разговору шопотом. Хора-к. † Пирн арăм вониккĕ, воник çĕрĕн олахра, яшă ача хошшинче, пăшă-пăшă сăмахра. (Свад. п.).

пăшăрхан

(пы̆жы̆рhан, пŏжŏрhан), быть в подавленном состоянии; скорбеть, тосковать, печалиться, беспокоиться. См. укалан. N. Ăш-чик питĕ пăшăрханат. Сред. Юм. Çын малтан ĕçне туса, кайран: амма турăм-ши, тесе шокăшлать пôлсан, пăшăрханать, теççĕ. IЬ. Окçа нăмай ятăм (истратил) тесе, тек пăшăрханать (не спокоен). Ст. Шаймурз. Çав ача çакă тĕлĕке каланă чух асламăшĕ ватă пулин те пăшăрханса ларнă. N. † Ăшăм-чиккĕм пăшăрханат, йăвăр хуйхă кĕтет пуль. Изамб. Т. Пĕр-пĕр япалине çухатсан, çын пăшарханат (беспокоится). ЧС. Ĕлĕк/çамрăк чух эсĕ мана тăрантарса усрасшăн, ырă çын тăвасшăн нумай пăшăрханнă пулĕ. Якейк. Пĕр-пĕр çын патне орăх çын пырсан, кил хуçин онпа калаçма вăхăт çок полсан та, она (чтобы не ставить его в неловкое положение) илет, хăй пăшăрханать. Хурамал. Маншăн ан пăшăрхан (= ан кулян). Календ. 1911. Цеппелин пит хуйха кайнă, анчах халăх та унтан кая пăшăрханман. Шурăм-п. Çынсем пурте: мĕнле хĕле ирттерĕпĕр, тесе, пăшăрхана пуçлаççĕ (в виду сухого года). || Расстраиваться. Е. Орлова. Мĕшĕн пăшăрханан-ха эс? Что ты расстроился? Янтик. У хыпара илтсен, пит пăшăрханатчĕ-ха у: тем туса хăтăлас, тесе. Пшкрт. Темĕн чон пăшăрханат (озноб). КС. Темме ман чун пăшăрханать (человек видит в себе недостатки и упрекает судьбу). ЧС. Эпĕ тавăрăнсан, Митри питĕ пăшăрхана пуçларĕ, анне: ачам, вилетне мĕн, тесе чĕнчĕ те, аннене хирĕç, пĕр сăмах та чĕнеймерĕ. || Обижаться. КС. Çав пама пулнă япалусене паманшăн кĕрĕвӳ (кĕрӳвӳ) пит пăшăрханать (приличная форма для выражения недовольства).

пĕл

(пэ̆л, пэ̆л'), знать. Якейк. Вăл вырăсла чăвашлинчен хыт(ă) пĕлет. Он знает лучше по-русски, чем по-чувашски. IЬ. Вăрланă япалая пĕлсех илч вăл (купил заведомо краденную вещь), хам та пĕлетĕп. IЬ. Вăл паян конта килет-и? Тем, пĕлмĕп (не знаю). Б. 13. Пĕлмерĕн — пĕр сăмах, пĕлтĕн — çĕр сăмах, теççĕ. (Послов.). Ала 93. Çаксене вăл хăй пĕре те пĕлмен, унăн тăван пичĕшĕ кайран ăна мĕн пулнине кала-кала кăтартнă. N. Юмăç, пĕр каласан (одним словом), нимĕн те тăва пĕлмест. Юрк. Çук, эпир пĕлместĕпĕр, урăх çынсенчен ыйтса пăхăр, теççĕ. Кĕсем тата çынна ытти çынсенчен те ыйтса пĕлеççĕ (пăхаççĕ). IЬ. Пĕлмесен, пире çыру пĕлменни кирлĕ мар. Если ты не грамотна, то нам таких не нужно. N. Лешсем пĕлми (неизвестным) ют чĕлхепе сырнă кĕнекесене вуласшăнах пулман. N. Хĕрсем кам упăшки пулассине пĕлесшĕн тăрăшаççĕ (гадают ка святках). Бур. † Мĕншĕн шавламастăр, кĕрлеместĕр? Элле хуçи ятне пĕлмесре? N. Телейне пĕл те, Мускава кай. СТИК. Эс хăвăнне пĕл, çынне пĕлсе ан çӳре, сан ĕç çук кунта! Не твое дело, не в свое дело не суйся! Сред. Юм. Пĕлмен-илтмен çын мар вит. Небольно какой-нибудь незнакомый. IЬ. Пĕлмен-илтмен çынна епле хваттер ярас ăна? Как пустить на постой незнакомого человека? N. Ăна пĕлмесĕр суйларĕç. N. Пĕл те ан пĕл, ан пĕл те пĕл. Регули 340. Эп сантан пĕлнĕ полăп. Я притворюсь, что узнал от тебя. IЬ. 94. Вăл пырассине пĕлес çок. IЬ. Пĕлнĕ çĕрте илтĕм. IЬ. 211. Пĕлнĕ çынтан илтĕм. IЬ. 212. Пĕлнĕ çĕре патăм, пĕлнĕ çын патне патăм. IЬ. 1072. Эп кона он хотинчен (хотинченех, по походке) пĕлетĕп. IЬ. 1075. Эп кона пĕр старик попленинчен (поплесе кăтартнинчен) пĕлетĕп. IЬ. 114. Тыр сотассине вăл пĕлмест. Якейк. Ятлама та пĕлес çок. Собр. Этеме этем мĕн каламĕ, ăна турă пĕлсен анчах, теççĕ. (Послов.). N. † Выляма тухман хĕрсене карчăк тесе пĕл ăна, пĕл ăна. Юрк. Атя пухăва, унта пире пуху хăй пĕлнĕ пек (по своему усмотрению) уйăрса парĕ. N. Килтисем çинчен пĕлменни тăват ойăх ăшăнче. Уже четвертый месяц как нет известий из дома. Н. Карм. Эсир пĕлекен Е. М. Петров. (Конец письма). Орау. Урăх нимĕн те çырма пĕлместĕп. Больше писать нечего. В. С. Разум. КЧП. Апла эппин, эпĕ пĕлмен те. СТИК. Ыйтса пĕленçи пек тăват. Сред. Юм. Пайтах пĕлекен çын пик пĕленçи пôлса ларать тăта... Альш. Ку таврара Сĕвене Чĕмпĕртен пуçласа Пăва патне çитиччен пĕлеççĕ пĕлекен, еплине. N. Çырăва пĕлекеннисем пĕри те хăйсен законĕ кĕнеки «корансăр» çук. Байгул. † Пирĕн атте пĕлменни! Пĕлмен çĕре хĕр пачĕ. Баран. 15. Вилессе-юласса пĕлмесĕр Литвапала çапăçрăн. N. Ӳтне исе çитеретĕп, чунне — пĕлместĕп. Ыраш 78. Халĕ пĕлет, малалла карăмăр ĕнтĕ, нимле ĕç те хăрушлă мар тин, тет. || Замечать, узнавать. Ала 30. † Çак ял çулĕ вăрăм çул: çул вăрăмне пĕлмерĕмĕр, хĕр вăрăмне пĕлтĕмĕр. N. Эпĕ онăн ăсне пĕлем. Узнаю-ка я его намерение. Орау. Эсĕ, халь кайсан, мĕн пĕлмелле, эсĕ халь пĕчĕкçеç. || Быть знакомым (с кем). N. Эпĕр пĕр-пĕрне лайăх пĕлетпĕр. Мы хорошие знакомые. || Уметь. Пшкрт. Апла касса пĕлместĕп. Никит. Кăмписĕне хĕле те çиме пĕлĕтĕмĕрчĕ. Грибы-то мы сумели бы съесть и зимою. N. † Çĕлетиччен çĕлетессĕн сунмарăм, çĕлетсен тăхна (= тăхăна) пĕлмерĕм. Çутт. 143. Мĕнле килме пĕлтĕнех? Эсĕ килессе эпĕр тахçанах кĕтсе ларатпăр. Регули 87. Ĕçе тăвасса (ĕç тума) пĕлмест вăл. Альш. † Лайăх-лайăх хĕрсене тус тусаттăм, калаçа пĕлмесĕрех сивĕтрĕм. || Мочь. ЧС. Анне турăш умĕнче выртнине курсан, сак çине ӳкрĕм те, тăрата пĕлместĕп, уласа макратăп. N. Çисе тăрана пĕлми çын, ненасытная утроба. Ал. цв. 24. Хĕр чарăна пĕлми хуйха ӳкет. || Думать, принять, предполагать, признавать, считать. N. Пирĕн ача çак çурта курнă та, хула тесе пĕлнĕ. (Такмак). Кратк. расск. 19. Египетри пуçлăх пире: çĕр сăнаса çӳрекенсем, тесе пĕлчĕ; эпир апла çынсем маррине ахаль ĕненмерĕ вăл. Юрк. Чикан майри те хăй упăшки вырăнне, юнăшпа пĕлмесĕр, хура чăваша тытса чарнине курсан, хăнчен хăй вăтанса: эпĕ сана хам упăшкам-тăр, чикан-тăр, тесе пĕлсеттĕм, тет. N. Мĕншĕн апла тесе пĕлетĕр эсир? Ст. Чек. Пуян тесе пĕлеççĕ, считают его богатым. IЬ. Эс эп унта кайнă тесе пĕлетне-ха? || Утверждать. Канаш.р. Вĕсем: сана сута панă, тесе, пĕлеççĕ. Они утверждают, что тебя отдали под суд. Синерь. Старик каларĕ, тет: эй, кин, эсĕ тĕлĕкри пурăнăçа мĕн пĕлен, пустуй, пирĕн аш çук (что ты говоришь о снах, у нас мяса нет), терĕ, тет. || Разбирать, разбираться в чем. АПП. † Кунне те, çĕрне те пĕлместĕр çичĕ юта пĕлĕш тăвасшăн. || Догадываться, соображать. Сорм-Вар. Хĕрĕм, эпĕ эсĕ каланине пĕлеймерĕм. N. Эсĕ Хусана кайнă чух ман патна (= пата) кĕрсе тухасса пĕлмен иккен. Орау. Кăшт пĕлимарăм, капларах тумалаччи кăна? N. Хăвăр пĕлсе хăвăр пурăнăр. || Понять. Тогаево. Эпир вăл мĕн каланине пĕлмерĕмĕр. Ачач 102. Мĕн пĕлен пысăккисем калаçнине, тесе чарса лартрĕ амăшĕ. Шурăм-п. По-заводски хытланатпăр çав эпир, пирĕнне пĕлеймĕн, тесе калать, тет. || Проучить. Тип-Сирма. Чĕнмесĕр пынă хăни хăй ăшĕнче: тăхта-ха, каç пулсан, эпĕ сана пĕлĕп-ха (я тебя проучу), тесе каларĕ, тет. Рак. † Чăвăш-чăвăш чĕн пушă, пĕлĕпĕр эпир ут çине; кунтан усал пулсассăн, пĕлĕпĕр эпир евчине. || Чуять; чувствовать, осязать. Якейк. Эпĕр ĕнер нимне пĕлми ĕçнĕ. Мы вчера напились до бесчувствия. Хăр. Паль. 21. Пĕрре вăл, Ваçук, пĕлмиех ĕçсе ӳсĕрĕлнĕ. Хора-к. † Çак ял вăрмань çырлаллă; çакă ялăн хĕрĕсен, çырла ăшшăнь (= тюрк. ӳчӳн, из-за) çӳресе... Çĕнтерчĕ 6. Эпĕ кăчăртатнине пĕлместĕп. Янтик. Темĕскерле ал ман, хăй çине хĕртнĕ тимĕр хурсан та пĕлмест. П. Патт. 21. Ку ним пĕлмиччен хĕпĕртесе кайнă. N. Урана та пĕлекен пултăм. Стал чувствовать, что у меня есть нога. ЧС. Эпĕ пĕр юман котне лартăм та, йĕме те пĕлместĕп, хам хытса кайнă. N. Тулта çӳренĕ чухне вăсем (дети) хырăм выçнине те пĕлмеççĕ. || Обонять. Янтик. Ну, кунта пит шăрш килет. — Çук, эп кунта ним шăрш та пĕлмесп (или: мана ним шăрш килмес-çке). IЬ. Малтан килсенех темскер шăрши пур пекчĕ сирĕн патăрта, халь, те иленнĕрен, сăмса ним те пĕлмес, те ахаль пĕлми пулчĕ. || Предвидеть. N. † Урхамахсем сĕлĕ çияççĕ, шăлĕсем шанасса пĕлмеççĕ (не знают, что набьют оскомину). || Обращать внимание. Тим.-к. Çиленнине мĕн пĕлен, что обращать внимание на то, что сердится. || Употребл. в чувашизмах. Сред. Юм. Сан çиç пôль ача, пĕлнĕ хăй ачипе, тем тăваттăм пôль эп сан ачупа. IЬ. Пĕлнĕ пĕр хăй аппăшĕпе. СПВВ. Х. Пĕле пĕлсен апла тумăттăм. Уфим. Е хăйсем курсан, мĕн тăва пĕлĕн? А что ты будешь делать, если они тебя увидят? Юрк. Пур япалисене («добро») те тиесе пĕтерсен, пӳртрисем те туй халăхĕсене валли пăтă пĕçерсе, сĕтел çине лартса, туй халăхĕсене тăраначчен çитерсе, пит хытă ĕçтерессе пĕлеççĕ (знай угощают, знай напаивают). IЬ. Сиессе кăна пĕл! Знай себе ешь! IЬ. Çук çын хăйĕн начар лашипе суха сухалат. Лаши, вăйсăрскер, сухине кăшт туртсанах, ялан чарăнасса пĕлет (только и знает, что останавливается; то и дело останавливается). IЬ. Мĕшĕн эсĕ япла-капла куллен-кун эрех ĕçсе ӳсĕр çӳретĕн? Епле пĕртте чарăна пĕлместĕн? (Как это ты не можешь бросить пить?). СТИК. Киличчен — килмес, килсен — туха пĕлмес. (Куç умĕнчен кая пĕлмерĕ). Эти фразы выражают недовольство говорящего тем, что кто-то постоянно вертится на глазах или надоедает постоянными посещениями. IЬ. Начар çын тытăнсан, ĕç пула пĕлмес. Если примется за дело плохой человек, то дело не идет на лад. N. Мĕн тăва пĕлес манн? Что мне делать? Янш.-Норв. Çавăнтан кайран çав Селуха карчăк пичче патне мар, ахаль чухне те килесси-тăвасси пулмарĕ, унччен пирĕн патăртан тухма та пĕлмесчĕ (безвыходно жила у нас). М. Шигаево. Пирĕн вăрман питĕ пысăк: кĕрсе кайсассăн, çĕтсе каймала, тохма та пĕлес çок (и не выберешься из него). N. Эс кайсан, ман ни ана çинче тăрас килмес, ни каç пула пĕлмес (ждешь, не дождешься, когда настанет вечер). N. Ку лачака пĕртте типе пĕлмерĕ. Это болото так и не высыхало? Сред. Юм. Çăмăр иртсе кая пĕлмерĕ паян. Сегодня весь день не перестает дождь. IЬ. Пукени пик пуçтарса яр сана, ху ним те тăва пĕлместĕн! Наряжай тебя, как куколку, сама ничего не умеешь делать! N. Пĕле пĕлсен, çаврака ухмахĕ эпĕ марччĕ: вĕсем хăйсем нимĕскер те пĕлмеççĕ. N. Ылттăн мерчен çĕррине хăй еркĕнне панине курсан, патша тĕлĕнет; пĕлсен, пĕлми çиленет...

пĕлĕт

(пэ̆лэ̆т, пӧ̌л'ӧ̌т'), небо. Г. А. Отрыв. † Кунĕсем пĕр уяр, кунĕ уяр, уяр пĕлĕт хушшинчен çил вĕрет. N. Хăш чухне пĕлĕте çумăр пĕлĕчĕсем хупласа илеççĕ. Сунт. Пĕлĕтелле пăхса тĕлĕрнĕ. Ст. Чек. Пĕлĕт ĕлĕк çĕртен инçе мар пулнă, пĕри авал аслăк çине хăпарнă та, ача пăхне çăккăрпа шăлса хĕстерсе хунă, вара пĕлĕт вуник сутка мĕкĕрсе хăпарнă, тет. БАБ. Ĕлĕк пĕлĕт пит лутраччĕ, тет: аслăк çӳлĕшĕ анчах пулнă, тет. N. † Çĕнĕ пӳртĕн тĕтĕмне пĕлĕт илет парнене. N. Пĕлĕт таса. Небо чисто. ГТТ. Пĕлĕт çичĕ хутлă, пĕлĕт хуппи уçăлать, кăвак хуппи уçăлать, пĕлĕт тарать; пĕлĕт çийĕ, айĕ, кăвакĕ, тĕттĕмĕ, хура, сарă, сивĕ, ăшă. N. Касăрмара мар, пĕлĕтпе тан сăрт тăринче окопра выртатпăр. N. Пĕлĕт туртса килет. Небо затягивает тонкою пеленою. Ст. Чек. Пĕлĕт çинче пĕр пĕлĕт çук. На небе нет ни облачка. Орау. Пĕлĕт тăрнче (тăрне) шыв та юлмарĕ пуль: çăмăр пит нумай çурĕ. Юрк. Пĕлĕт аякра тĕтрелĕ курăнсан, уяр пулат. Ачач 110. Чечексем нумай çĕре чăсăлса выртать те, кăвак пĕлĕтелле пăхма тапратать. Ал. цв. 3. Унăн витĕр пăхсан, мĕн пур пĕлĕтри илем курăнтăр. Чув. пр. о пог. 166. Пĕлĕт хăймаланать, небо принимает молочный цвет, сметанится (от хăйма — сметана, сливки). Нельзя ли видеть здесь подобие «забеливания» щей молоком или сметаной? || Облако, туча. N. † Тăваткăл шур тутăр вĕçтернĕ чухне, уяр çанталăк пĕлĕт туртрĕ. Чăвашсем 20. Тата телейлĕ çын пĕлĕт (облако) тупат, тет. Вăл пĕлĕт пит выйлă çумăр çуса кайсан тупăнат, тет. Вăл çумăр çунă чух çумăрпа пĕрле ӳкет, тет. Вăл сутĕн (студень) евĕрлĕ çеп-çемçе те, анчах пит шурă пулат, тет. Ăна тупсан вара кĕленче савăт çине ярса усрама кирлĕ, тет, вăл кĕленче çинче, çумăр пуласса сиссен, хăпарса каят, тет, уяр пуласса сиссен, типсе лапчăнса, пĕрĕнсе каят, тет. Çав пĕлĕт тупнă çын, аллисене çав пĕлĕтпе сĕркелесен, вăл çынна вара ĕç патĕнче никам та ĕçлесе çитереймеçт, тĕт: вăл çын ĕçе пит хăвăрт тăвакан пулат, тет. Б. Олг. Пĕлĕт аякран йохсан, сомăр полат. Шел. П. 18. Ӳсет пĕлĕт ӳснĕ пек халь (чит. халĕ) унта вăй-хăват. IЬ. 34. Тĕрĕксемпе малашне пĕлĕт (не пĕлĕш?) пекех ӳсеççĕ. Дик. леб. 40. Хура пĕлĕт хупласа килет. Собр. Çăмăр çусан, каçпала уяртсан, çĕрле уйăх пĕлĕт айĕнче тăрсан, хура шăнасем куç çине ларсан, ыран калах çăмăр пулат, теççĕ. IЬ. Уйăхсам тĕлне пĕлĕт туртсан, пире асăнмасăр ан тăрăр. Нюш-к. Инçетре пĕлĕтсем кăвакарса кайнă. Аслати ăлтать, çиçĕм çиçет. Шăна чир. сар. 17. Апат çиекен пӳлĕмсенче тасатман пулсан, шăнасем яланах пĕлĕчĕпех вĕçсе çӳреççĕ (целыми тучами). СТИК. Пĕлĕтсем ĕне чĕлхи пек пулчĕç. Облака расположились узкими полосами, оставляя промеж себя синие полосы чистого пространства. Изамб. Т. Хĕвел тухăçĕ хĕрелсе пĕлĕте ларсан, çумăр пулат. IЬ. Эпир кĕтме тухас каç (каçпала) пĕлĕт хупласа илчĕ. IЬ. Ав пĕлĕт хăпарат. IЬ. Пĕлĕт шăват (двигается); пĕлĕт хăпарат (поднимается); пĕлĕт туртат (близко к дождю). IЬ. Пĕлĕт çинелле пăха пуçларăмăр. Шел. 72. Хурт-хăмăрсем... çӳçе кăчăкисене пĕлĕт пек сырса илсе... сĕрлеме... тытăннă. Шурăм-п. Кĕвенте çăлтăр патĕнчен пĕр пĕлĕт татки иртсе кайнине астăвса пыратăп. IЬ. Иртнĕ каç ала-çăлтăра пĕлĕт пусса илчĕ. N. Пĕлĕт çинче хура пĕлĕтсем юхатчĕç (шăватчĕç). По небу неслись тучи. ЧС. Вара пĕр çумăр пĕлĕчĕ тухрĕ. Ст. Арабоси. Пĕлĕтсем анчĕç. Нависли облака. Альш. Пĕлĕт чупат. Облака несутся. Ст. Шаймурз. Хĕрарăм патша, пыра-пыра, икĕ пĕлĕт хушшине пырат, тет. Чув. пр. о пог. 2. Хĕвел пĕлĕте ларсан, пĕлĕтлĕ пулать, çанталăк йĕпене каять, çăмăр пулать. Если солнце садится в тучу — будет облачно, погода к ненастью, будет дождь. IЬ. 167. Пĕлĕт каркаланать, облака связываются. Пĕлĕт ярăмланать. Небо делается полосатьм. Пĕлĕт ярăмланать — означает также полосы дождя, видные на горизонте. Сущ. названия сложн.: çӳхе ярăмлă — перисто-полосатые; сайра ярăмлă — перисто-кучевые облака, расположенные рядами. IЬ. Ярапаллă пĕлĕт, облако бахромою; особый вид перистых облаков, образующийся при восходе и закате солнца. При этом наблюдается следующее: при закате облака образуются на западе, идут от солнца, образуя длинные, загнутые на конце ветви, при восходе вместо этого они образуются на востоке или юге; бывают алые. Обыкновенно бывают эти облака в сухое и тихое время. Если при восходе они очень красны — к дождю. После восхода они пропадают. IЬ. Вĕçкĕн пĕлĕт, щеголеватое облако. IЬ. Кăтра пĕлĕт, кудрявое облако. IЬ. Сайра пĕлĕт, редкие облака, отдельными клочками. IЬ. Çăмăр пĕлĕт(ĕ), туча, дождевое облако. IЬ. Тикĕс пĕлĕт, плоское облако. IЬ. Типĕ пĕлĕт, сухое, бездождное. IЬ. Хытă мар пĕлĕт, пушистое, размытое облако. IЬ. Хулăн пĕлĕт, тачка пĕлĕт, толстое облако. IЬ. 168. Сурăх çу пек пĕлĕт, как баранье сало (на щах), мелкие высокие кучевые облака — к вёдру. IЬ. Кăпăш пĕлĕт, рыхлое облако, как вата, с нерезкими очертаниями (противоположно хытă). IЬ. Хурт карасĕ пек пĕлет, как пчелиные соты, появляются перед обедом. Если из них образуются синие облака, не особенно толстые — к дождю, а если пропадают — к вёдру. IЬ. 166. Çӳхе пĕлĕт, тонкие облака, сквозь них видно голубое небо; бывают различной формы; кажется, перистые облака. IЬ. 3. Хĕвел хулăн пĕлĕте ларсан, тепĕр куннех çăмăр пулать. ТХКА 11. Савăт хашлат, труписенчен кăвар, тĕтĕм тухса, кăвак пĕлĕтпе хутшăнать. Савăт тĕтĕмĕ кăвак пĕлĕтпе тĕнчене сарăлать. Ачач 71. Çӳлти, çич хут пĕлĕт тăрринчи илемлĕ рай. N. Паян кунĕпех пĕлĕтсем юхаççĕ. Сред. Юм. Çăмăр çуса чарăнсан, çăмăр пĕлĕтне: карланса кайрĕ, теççĕ. IЬ. Пĕлĕтрен çăмăр ярăмланса çуни корăнсан калаççĕ: пĕлĕт ярăмлана пуçланă. (Указывает на падение дождя в одном месте, как оно представляется на далеком расстоянии). Сред. Юм. Пĕлĕт таткаланса карĕ. (Çăмăр çуса чарăнсан, уçă вырансем курăна пуçласан калаççĕ). СТИК. Хĕвел анăçĕнче каçалапа пĕлĕтсем ярăм-ярăм тăраççĕ; е çумăр пĕлĕчĕ тăсăм-тăсăм тăрать — çавна: пĕлĕт ярăмланчĕ, теççĕ. N. Пĕлĕт пусса илет. Надвигается облако. Турх. Пĕлĕт также означает губку: пĕлĕт татăлса ӳкет!

пĕрлеттер

понуд. ф. от гл. пĕрлет. Сред. Юм. Таçта кайрĕ ô, пĕрлеттерчĕ анчах (пошел скорым шагом). IЬ. Ман хыçран тохнă та, ахаль пĕрлеттерсе пырать анчах (вышел за мной вслед и гонится). IЬ. Ман омма ик пĕчик ача ӳкнĕ те, тосан пĕрлеттерсе кĕпене веç тосанлатса пĕтерчĕç. IЬ. Тосана ан пĕрлеттер, куçа кĕрет те, куç пăслать.

пĕр

(пэ̆р), один. Сёт-к. Пĕр пукане хĕрĕх хут кĕпе тăхăнать. (Купăста). N. Пĕр кун каймалăх çĕр пулсан, çичĕ кунлăх çăкăр ил, тенĕ. (Послов.). Икково. Мана çак пĕр сорăха (эту одну овцу) пачĕç. КС. Пĕр çăварти çăккăра çиса пурăнтăмăр. (Так говорят о дружной жизни). Орау. Вăсам пĕр çăвартан çăккăр çиса пурăнаççĕ (живут дружно), тиççĕ. Альш. Пĕр вырăнта тăра пĕлмен çын, бойкий, непоседа. Регули 603. Пĕр сăхман поставран ĕçленине (тунине) патăм. IЬ. 916. Пĕр румккă (þумккă эреке) патăм она. Образцы. Пĕрчĕ-пĕрчĕ мерченне пĕр пус парса суйларăм: Изамб. Т. Акă тырă пулманни пĕр хĕн (одна беда), вăрман инçи тата хĕн (опять беда). В. С. Разум. КЧП. Эпĕ пĕр пашалу илсе тухрăм. Я вынес одну лепешку. Альш. † Вуникĕ хĕр, пĕр купăс (скрипка), янăра-çке пĕр сасă (в один голос). Сред. Юм. Пĕр çăварлăх çăкăр, маленький кусок хлеба. IЬ. Пĕр ала (сито, решето) алларăм тессине: пĕр аллăм алларăм, теççĕ. || Один (а не несколько). Собр. Тырă вырса пĕтерсен, ват карчăксем пур çурлана пĕр çĕре тытса, пуç урлă утаççĕ. N. † Вăрмана кайрăм — каç турăм, вуникĕ çулçа пĕр турăм. Орау. Симун вăл Куçмипе пĕр амаранни (от одной матери) вăт. Ст. Шаймурз. † Çырайĕ-ши турă, çыраймĕ-ши, пĕр минтер çине пуçа хумашкăн. N. Ку кĕллисене пĕтерсессĕн, вара пур кĕллине те пĕр çĕре тăваççĕ, вăсене вара кăвакалпа тăваççĕ. N. Пĕр кутăм, пĕр пуçăм. Я одинок (мне тужить не о чем). Сред. Юм. Пĕр пуç, пĕр кот, ниçта кайсан та никам канçĕрлемес. Одинок, куда ни пойду, никто не помешает. N. Пĕр вуннăшне парăр. Дайте мне одну десятишницу (10 руб.). Другой смысл: дайте мне рублей десять, рублей с десять. N. Ултă утăмран пĕр, на каждых пяти саженях. || Один из двух. N. Пĕр çтенаран тепĕр çтенана çитичченех хăма хунă, хăми пуçĕсем кĕмелĕх ыра тунă. || Одна вещь. Календ. 1904. Вăл пĕр пур — хамăр ĕçлеме пĕлменни, пурăнма пĕлменни – тепĕре. Это одно, а... || Один раз, разок. Альш. † Пĕр çӳле пăх, çĕре пăх: савсан пирĕн çие пăх. N. Пĕр çапăп та, пĕр ӳкерĕп. Дам раз и сразу сшибу с ног! (Угроза). N. Ача ку карчăка каланă: мĕн ĕçлен мăн акка? тет. Ку карчăк калат: апла каламан пулсан, пĕр хыпăтăм, пĕр çăтăтăм (сразу схватила бы ртом и сразу бы проглотила), тет. N. Е салам-аликĕм, асанне, темен пулсан, пĕр çăтăтăм, пĕр хыпăтăм (говорит старуха). N. Эсĕ мана авантарах хулă пар-ха, эпĕ ăна пĕр хĕртем (постегаю). N. † Атьăр, тăвансем, эпир те аллăмăра хут тытар та, хут вулар, çанталăк çуттине пĕр (разок, хоть немножко) курар. Пазух. † Шĕшкĕ вутти хутар-и, пĕр (еще разок) ăшăнса ларар-и? (Вставка; приглашает погреться: с удовольствием погреемся). Рак. † Хĕрлĕ чие ларат хĕрелсе, каçса пĕр татăттăм (разок), каçми çук. || Некий (иногда соответствует неопред. члену). Рак. Çав пӳртре пĕр чипер. (Турăш). В этой избе нечто красивое. (Икона). Собр. Пĕр япала (некая вещь) пĕтĕм япалана тиркемест, пĕр шĕвĕ япалана тиркет. (Кăвар). Урмой. Ивансем киле тавăраннă чух, пĕр хăйă çути курăнат, тет (увидали свет в избе). Изамб. Т. Пĕр вырсарникун, однажды, в воскресный день. Орау. Пур пирн пĕр ял йытти, çавна çиса ларап-ха, ĕнертенпе те киле килмер ĕнт (говорит жена о муже). IЬ. Пĕр мурĕ (один чорт, напр. жена ругает мужа) паян киле те килсе пернмерĕ ĕнт. || Выражает противоположность. Якейк. Пĕри пĕр япалая (один любит одно), тепри тепĕр япалая йоратать. || Раз (союз). Орау. Пĕр çынтан тепĕр çынна ленксен, час тупаймастăн вăл япалана, пĕр парса ярсан. N. Вилнĕ çыннăн, хăй пĕр лăпланнăскерĕн (раз он умер), асăмлăхĕ те лăплантăр. N. Пĕр килнĕ чухне курса тухас. Раз пришел, так уж кстати надо зайти и повидаться. Юрк. Санăн ĕçме кирлĕ марччĕ, пăрахас пулатчĕ. Ачу-пăчусем нумай, арăму пур, пĕр шухăшласан (если серьезно обдумать), манăн ăсăмпа пулсан, эсĕ кăлăхах эçетĕн. N. Пĕр вĕреннĕ япала хăй енеллех туртать. К чему (раз) привык, к тому и тянет. Кильд. Эпир час килес çук пĕр кайсассăн. Раз пойдешь, так придешь нескоро. Значенне чув. «пĕр» с русск. «раз» одинаковое. Мусир. † Çинçе çырма, юхăм шыв, сиксе каçса пулмарĕ, пĕр турă-ях çырнинчен иртсе кайса пулмарĕ. (Здесь возможно двоякое толкование: или «пĕр» песенная вставка, или же оно употреблено в смысле «раз»). Орау. Лашана пĕр куçран çухатсан (если уж потеряешь), тупаймастăн вара унта. АПП. † Çӳренĕ пĕр чухне (пока гуляешь) юрласа çӳре. || Случайно. Шурăм-п. Пĕр ăçтан та пулин укçа тупсассăн, ана ĕçсе пĕтермесĕр лăпланмаççĕ. | Целый. Орау. Ман кумпек (= кун пек) юрăсем пĕр тетрать. У меня этаких песен целая тетрадь. IЬ. Сĕт нуммай, пĕр чӳлмек. Пĕр чӳлмек сĕт исе килчĕ. Икĕ чӳлмек сĕт (целых две крынки молока) исе килчĕ. Сёт-к. † Ĕлĕкхи тантăш çор çона, эпĕр хамăр пĕр çона. (Çăварни юрри). СТИК. Пĕр арпус пуçтарса хутăм-ха. Съел один арбуз (в др. гов. — «съел целый арбуз»). N. Пĕр ĕмĕр порнчĕ. Пробыл где-нибудь очень долго, хотя обещал скоро вернуться. N. Çак пĕр уйăх хушшинче ерçӳсĕр пулса нимпе те писме (= çыру) çыраймарăм. Çутт. 81. Ниçта пусма вырăн çукчĕ. Ура пĕр шит (на целую четверть) путатчĕ. || Единый. Т. V. 29. || Единодушный, согласный. Ст. Ганьк. † Ик килĕнтеш пĕр пусан, кил илемне çав кӳрет. (Пĕр пусан = килĕшӳлĕ, вăрçмасăр пурăнсан). || Один только, единственный (каких больше нет), самый первейший. Юрк. Хăйсем ялĕнче пĕр пуян пулса пурăннă (единственный, первейший богач). N. Тата калаççĕ: пĕр ĕнее те каснана илеççĕ, тесе. N. Тата хăшĕ-хăшĕ чăпăркка-туясем илчĕç те, суха-пуçне тавăрса пĕр аçапа амаран пĕрех хĕр çуралнă хĕре тыттарчĕç. N. Тата пĕр ывăлсана хуса карĕç. Орау. Пĕр ывăл ачаш пулать вăл. Собр. † Плуштух кленчи халь аллăмра, савнă пĕр тăванăм умăмра. Ст. Шаймурз. † Ĕнтĕ пĕр тăванăмсем, пĕр чунăмсем, сирĕнпеле пĕрле пурăннине ĕмĕр манмăп тенĕ çĕрсем пур. Алших. Пĕр пуçран икĕ пуçлă тăвас, терĕ, икĕ куçран тăватă куç тăвас, терĕ (вздумал жениться). N. † Ялта пĕр (первейшая) хĕр пулăттăм, ăратнерен тухмăттăм (все время была бы в кругу своих родных). Сред. Юм. Уçса пăхать, тет, виççĕ-мĕш пӳлĕмне — ларать, тет, тĕнчере пĕр илемлĕ хĕр сăнчăрта. Ск. и пред. 13. Унăн ашшĕ Уланки ял пуçĕ те, пĕр пуян, паттăрăн пек кĕлетки çӳренĕ, тет, пĕр капан (как целый стог). N. † Сар кăшăллă витре — пĕр витре (первейшее ведро): кĕтейĕ-ши пире пĕр хитре? N. Алăксене тапрăм — уçăлчĕ, шыв çинчи пĕр (количество) чечек (единственный, или же песенная вставка) çутăлчĕ. Кан. Пĕчĕкçĕ пĕр кантăксене пăрахса, алăк пек пысăк кантăксем касаççĕ. Перестали делать в избах по одному оконцу, начали вырубать большие окна, величиною с дверь. Шарбаш. Ай, пичи Михали, пĕр арăмпе мухтанать! (хвалится одной женой, кроме которой у него ничего нет; по другому толкованию — постоянно хвалится). N. Пĕр ывăла (единственного сына) та илмелле (в солдаты). Рак. И эпирччĕ, эпирччĕ, эпир вуниккĕн пĕр хĕрччĕ; пĕр хăма çине пухăнтăмăр, çутăличчен салантăмăр. (Çăлтăр. Одни объясняют: «нас было двенадцать, и все мы были девицы»; другие понимают в смысле: «нас было двенадцать, и все мы составляли созвездие». Послед. толкование сомн.). Ала 95°. Пĕр кăшкар-ути çисен те (хотя питался лишь одним щавелем)... || Единственно (только). Сред. Юм. Ыттисем — ывăлсĕм, хĕр пĕр эп çиç. Остальные все братья, и одна лишь я — сестра. Ала 95°. Хирте вара вăл пĕр пăрçа çикелесе вăхăтне иртеркелесе анчах çӳренĕ. Альш. Кĕвĕсене каланă чух, сăмахĕсене кашни çĕрех пĕр пĕлнисене калаççĕ: хăшĕ аса килет, хăшне вăхăтне кура калама меллĕ, çавна. || В этом смысле иногда соединяется с наречием анчах. Истор. Вырăссем тутарсенчен пĕр парнесем парса анчах хăтăлайман, тата вĕсене çуллен куланай тӳлесе тăмалла пулнă. ППТ. Атьăр часрах! Вĕçсе кайăттăм та пĕр анчах (так!), çунат çук! || Один и тот же. Собр. Çулла та пĕр, хĕлле те пĕр. (Чăрăш). Артюшк. Эпир унпа пĕр ваконта карăмăр (килтĕмĕр). Баран. 192. Шухăшсем пурийĕн те пĕре килнĕ. || То (—то). N. Хăй хăранипе пĕр малалла, пĕр каялла пăхкаласа пырат, тет. Микушк. Пĕр пуççапат, пĕр тăрат. (Тараса). N. Вĕсем çак тĕлĕнмелле ĕçрен пĕр хăраса, пĕр савăнса çав çĕре иккĕшĕ пĕрле ирттернĕ: N. † Шурă хĕлĕхрен вĕрен яваççĕ: ĕнтĕ пĕр яваççĕ, пĕр сӳтеççĕ. Сборн. по мед. Вăл чир ерри-еррипе арасланать: пĕр йывăрланса, пĕр çăмăлланса темиçе çула пырать. Ёрдово. † Пиçнĕ çырла сăнăм пор: пĕр хоралать-и, пĕр шоралать-и, той илемне çав кӳрет. || Приблизительно. N. Пĕр вунулт-вунçич çулхи хĕрачесем, арçын ачасем... Юрк. Мĕн пурĕ пĕр аллă кĕнеке ытла. N. Ăна уншăн пĕр çирĕм пилĕк çăмарта параççĕ. Ст. Айб. Тата пĕр çĕр тенкĕ пар-ха тырă илме. N. Хăйсене пĕр вунăшар е çирĕмшер пус парсан, тин чармаççĕ. N. Вĕсем каллех çапла пĕрер вунăшар е çирĕмшер пус илсен, часах салтса параççĕ (веревку). О сохр. здор. Пĕр виç кун хушши, в течение трех дней. || Настоящий. N. Çуртра пĕр арçын анчах, вăл та пулин хулара тарçăра пурăнать. Çиме çитменни пĕр инкек. || Одинаковый; одинаково. N. Çынпа çын пĕр мар. Ст. Шаймурз. Манăн пӳрт пур, унăн кĕтессисем пĕр мар. (Вăл пулĕ алă пурнисем). Ст. Айб. Ĕмĕр пĕр килмест, теççĕ. Жизнь течет не гладко. (Послов.). Образцы. Ай-хай уйăх та пĕр, хĕвел те пĕр, вĕсен çутти мĕншĕн тĕрлĕ-ши? IЬ. Тăван эсĕ те пĕр, эпĕ те пĕр (мы с тобой одинаковы), пирĕн телей мĕншĕн тĕрлĕ-ши? IЬ. Улăм ури улт ура, улттăшĕ те пĕр ура (одинаковые). IЬ. Икĕшин сасси пĕр килет. Оба (журавль и журавлиха) кричат враз. Кама 52. Пуринчен те пĕр илме май килмест, мĕншĕн тесен пурин те пурлăхĕ пĕр пек мар. N. Саншăн пур çын та пĕрех. Для тебя все люди одинаковы. N. Кам чунĕ сан чунпа пĕр килет. || Каждый. N. Илтекенĕ пĕр ырăлатчĕ мана, кураканĕ пĕр мухтатчĕ. Юрк. Ăна курнă пĕр çын: ун пек ачасем пурăнмаççĕ, теççĕ. Ст. Чек. Кама хисеп (счёт) çитнине пĕр çапаççĕ. СВТ. Пĕчĕк ачасем, хулĕсене касман пулсан, шатра чирĕпе чирлесессĕн, чирлени пĕр (каждый, кто) вилеççĕ. IЬ. Хулне кассассăн кайран ачанăн кĕпине кунне пĕр (ежедневно) улăштарма кирлĕ. Альш. † Калаçнă пĕр сăмахсем вырăнлă пулсан, шет (может быть) калаçса пулмĕ-ши сăмах-сене? Бур. Ай-хай, тăванăмсем, пĕр чунăмсем, сирĕн пĕр сăмахăрсем (каждое ваше слово) пин ылттăн. Истор. Мĕн куçа курăнакан çынна пĕр чиксе пăрахнă. Туй. Хĕрĕ (невеста) те кама хирĕç пулать, кураканне пĕр асăнса йĕрет. Кого ни увидит, того и называет по имени и плачет. || Всё. N. Лаша пĕртте çăтмас, янине пĕр (все влитое) юхтарса кăларать (лекарство). || В одинаковом количестве. Эпир. çур. çĕршыв 23. Арçынпа хĕрарăм пирĕн вулăсра пĕр йышлах (в равном количестве). || Постоянно. N. Çап-çутă хĕвел пăхать: ăшă парса савăнса, йăл-йăл кулса пĕр тăрать. Ст. Шаймурз. † Çак тăвансемпе пĕр тăрсан, сисмĕп эп ĕмĕр иртнине. || Никакой. N. Санăн патшалăхунта пĕр сылăм та, пĕр çăмăр та çумĕ. Ашшĕ-амăшĕ. Кил-çурта пăхса тăма пĕр вăй та çук ĕнтĕ (совсем нет сил). Никит. Выльăхсем валли пĕр апат та (никакого корма) юлмарĕ (в засуху). || В отрицат. оборотах: ничего не ..., вовсе не ..., совершенно не... N. Урапа çинчен тепле аннă, хам пĕр (ничего) пĕлместĕп, тет. N. Асран пĕр кайми хĕрсем. N. Пĕр йор та çок. N. Авă саранча, шăрчăк, хăш-хăш çул тырра пĕр хăвармиччен çисе ярать. СТИК. Пĕр сасă-чĕвĕсĕрех епле каян унта. Как пойдешь без зову (на свадьбу). N. † Пĕр çук çĕртен (без всякого основания) çын çисен, çав çунтарать чĕрене. N. † Пичен йăмăк полаччен, хăрăк тонката полас мĕн, пĕр чĕнмесĕр (молча, без звука) ларас мĕн. (Хĕр йĕрри). Пахча çим. 3. Унта пĕр çил çуккипе хĕвелпе пахча çимĕçĕ пĕтсе ларать (погибают). Юрк. Леш, çывăрса лараканскер, ку мĕн каланине илтмесĕр, пĕр чĕнмесĕр çывăрса ларат. Толст. Çапла йытă пĕр нимĕнсĕрех тăрса юлчĕ (осталась ни с чем), тет. ХЛБ. Анчах ĕçе пит тĕплĕ, пĕр васкамасăр (нисколько не торопясь) тăвас пулать. Дик. леб. 34. Унăн сăнĕ, ĕлĕк илемлĕскер, халĕ хуп-хура, пĕр илемсĕр. Кильд. † Пĕр (ни разу) анмăтăм эпĕ шыв хĕрне, юрататăп шывăн сассине. Баран. 122. Пĕр кирлĕ мар чух, когда нет никакой надобности. || Какой-то. Ск. и пред. 46. Çурса пĕтернĕ кĕпи вырăнне пĕр хураскерне тăхăнса та янă. Якейк., Хора-к. † Пирн Йăванĕ туракĕ ял ятне те каламаþ, хĕр ятне те каламар, вырăс ялĕ поль тесе, маþа хĕрĕ поль тесе, пĕр хораскер-лотраскер, çак ял хăтне ярнăскер, пирн ял хăтне кӳрес çок. Орау. Пĕр тутаþ (т. е. тутарĕ) тем хăтланать унта, пăх-ха. IЬ. Пĕр мурĕ кунта епретсе хăварнă (испражнился жидким). || Какой-нибудь. Орау. Пĕр усалĕ çаклатса туртин (турδиын')!.. А вдруг, если какой-нибудь негодяй зацепит и отдернет задвижку!.. N. Килте пĕр япалине пăхсан та савăнмалли çук. || Во-первых. Ашшĕ-амăшĕ. Пĕр, вăл ĕнер, вырăнсăр сăмахсем калаçнăшăн, ӳкĕннĕ, ытларах тата Лисахвине вăл (он) хĕрĕнкĕ чухне чĕрене çемçетмелле сăмахсем каламаншĕн çиленнĕ. || С одной стороны. Изамб. Т. Çитменни пĕр хуплат, тата кин: ĕçлеместĕн, тесе, пĕр вăрçат. || Иногда употребл. в смысле «замечательно». Орау. || Иногда является как бы вставкой и не переводится. П. Пинерь. † Вăрман хĕрри каюлă, пĕр ярса утсем транас çук. Кильд. † Пĕр çавăрса илсе пĕр юрлăтăм. Н. Карм. † Кăçалхи пĕр ута, ай, çуласси; çулассинчен питĕрех пухасси. Çак тăвансене пĕр курасси; курассинчен питĕрех уйрăласси. Шибач. † Лаши пĕр йортать, поçне пĕр утать, вăрăм пĕр çолне çитесшĕн. N. † Ах, аннеçĕм, анне, пĕр çуратрăн, ӳстертĕн, пама вырăн тупмарăн. Турх. Ăшра мĕн пуррине каласассăн, пĕр хурланнă чунăм пĕр ĕсĕклĕ (будет всхлипывать). АПП. Ямшăксенĕн пуши — вăрăм пушă, пĕр çавăрса çапасси час пулмасть. Баран. 54. Çитнĕ ялта пĕр Тарас çавăн пек пумилкке туса хăварнă. IЬ. 130. Хăш та хăш чул ытла та нумай пулать; пĕр хăйсенченех тусем, сăртсем пулса тăраççĕ. Абыз. † Килях та пĕр, ывлăм, темерĕ (дуб). N. † Вуник пĕр юман пĕр кутра, турачсемĕр хăй майлă, çулчисемĕр çил майлă. Сунчел. † Кашăк аврисене сăрлама вуниккĕ пĕр мăскал сăр кирлĕ. N. Кĕмĕлтен çĕрĕ хывтартăм, вуникĕ пĕр кĕмĕл укçаран. Образцы 59. Курки аврисене сăр сарлама вуникĕ пĕр тĕслĕ сăр кирлĕ (12 разных красок). N. † Хурăн пĕр айĕнче ик сулă: пĕри ылттăн, пĕри кĕмĕл. Альш. Хамăр пуçа шухăшсем ӳксессĕн, авăнтăмăр хура çĕлен пек, хуçăлтăмăр çĕмĕрт пĕр туя пек. IЬ. Аврăлă куркан аври ылттăн, çавра пĕр куркан тĕпĕ ылттăн. (Здесь можно понять и в см. «единственный»). N. Вуникĕ чĕкеç пĕр кашта (заняли весь шест), юрласа пĕр юрри пĕтмерĕ. Пазух. Сĕтелĕрсем çинчи сĕтел çитти, утмăл та пĕр çитмĕл те, ай, çӳçи пур. Шел. 7. Ылттăнăм та çук ман, кĕмĕлĕм çук, пĕр Мускавран килнĕ те мулăм çук. (Можно понять и в смысле: «ни одного»). Юрк. † Эпир çак тăвансемпе пĕрле пусан, калаçса пĕр сăмахăмсем пĕтме-çке. Альш. † Сатраях та çырла пиçет-çке, тĕрлĕрен пĕр курăкпа варшăнса. Собр. † Ларсам, ларсам, тиеççĕ. Хăш-пĕр енчен ларам-ши? (Здесь можно понимать и как «хăш-хăш», который). || Альш. Пĕр шӳтле вăл (одна комедия), хĕри-пăраç ĕçки. || Выражает любовное отношение. С. Тим. † Икĕ пӳртçĕм, пĕр пӳртçĕм, йĕри-тавра тĕкмеçĕм. Тайба-Т. † Ĕнтĕ хирте тăман çăвать-ĕçке, ял хушшисем те пĕр епле-ши? Янтик. Çаранăн та пуçĕ çырлалăх, çырлалăх, лартăр пĕр Питрав çитиччен: Ачач 110. Килте пĕр аннене каласа парап ĕнтĕ, тесе малтанах шутласа хурать. || Вплоть до. N. † Мамăк минтер, тĕк тӳшек: пĕччен ан вырт, иккĕн вырт. Пĕрех пĕччен (в одиночку) выртсассăн, пĕр вилеччен ӳкĕнĕн.

пĕрне-пĕри

друг друга. Ст. Сережк. Тата урама ача урапи туртса тухса пĕрне-пĕри туртса çӳреттĕмĕр.

пĕр пек

одинаковый; одинаково, ровно. Нижар. † Йăвăç çине пăхрăм та, йăвăç тăрри пĕр пек мар; халăх çине пăхрăм та, манăн пуçăм пĕр пек мар. Ачач 72. Уçăпшăн та пурнăç пĕр пек килмен. Сахал пурăнсах нумай курмалла пулнă. N. Тата унта пĕр пекки пур-и? Есть ли еще такой же? ЧП. Сассăмăр пĕр пек тухачке (= тухать-çке). IЬ. Çулçи пĕр пек (одинаково) сарăлать-ĕçке (хурăнăн). Регули 518. Ку пĕр пекех полать. IЬ. 972. Иккĕ пĕр пек лаша топимарăм. IЬ. 973. Кусам иккĕш пĕр пекех. IЬ. 974. Пĕр пек прешкел çитĕнеççĕ. Микушк. Тăваттăн, пĕр пекĕскерсем, вăрăм çĕçĕсемпе пычĕç, тет. Пухтел. Пĕр пекех вĕсем. Оба эти выражения имеют одинаковый смысл. Календ. 1910. Пĕр пек харăс çитĕнекен яланах аван пулать, ăна суккăр та пĕлет. Цив. † Тантăш пĕр пек ӳснĕ чух сивĕ куçпа ан пăхăр. Орау. Ватăлни-туни палли çук, çапла пĕр пек пурăнать. N. Паллă ĕнтĕ пĕр пекрех, вăтамрах вăрлăха пĕтĕммĕн акса тăнинчен ырри çук. || В одинаковом количестве. Скотолеч. 21. «Летучая мазь» тиекен эмелпе скипидара пĕр пек ярса хутăштарас пулать. ЧС. Унтан кайран çăмартисене пĕр пек валеçеççĕ те, çавăнтах çисе килĕсене тавăрăнаççĕ. Арзад. 1908, 24. Улт сурăха икĕ картана пĕр пекшер хупнă (поровну). IЬ. Вĕренекен ача 10 листа хутран пĕр пекшер икĕ кĕнеке çĕленĕ. || Все равно. В. С Разум. КЧП. Эсĕ хуралçăран та хăрамастăн-и мĕн, пĕр пек палуми вăрлама каятăн?

пĕр çĕре

в одно место. Б. Яуши. Пур хатĕр те çитсен, ача ытти вăррисене пĕр çĕре каласа ячĕ, тет, хăй пĕр вăррине илсе, ĕлĕк хăй пурăннă пуян хуçа патне илсе карĕ, тет. || Вместе. Ала 88°. Çакă мĕскĕнсен вара пĕр-çĕре тăватă ача пулнă. Изванк. Шăмăсене пĕр çĕре çыхса юман тăрне çакрĕç.

пĕррĕн-пĕррĕн

по-одному. Изамб. Т. Чăх тырă пĕрчине пĕррĕн-пĕррĕн çиет. Пазух. Ушкăн-ушкăн сала кайăк, ыр ял тĕлне çитсессĕн, пĕррĕн-пĕррĕн саланать; ушкăн-ушкăн яш ача, çирĕм иккĕ çитсессĕн, пĕррĕн-пĕррĕн саланать (расходятся по-одному).

пĕсехе

(пэ̆зэhэ, пӧ̌зэhэ), зоб. Сред. Юм. ЧП. Пирĕн аттен усрав кайăкĕ пур, унăн пĕсехинче чăпар тĕксем пур. КС. Чăх пĕсехи, зоб. IЬ. Чăхсам пĕсехисене персе тултарчĕç (наелись). Шел. 71. Пĕсехисене каçăртса... илемлĕ сăввисемпе, ытарма çук, çав тĕрлĕ шăрантараççĕ (скворцы). СПВВ. ИА. Кайăкăн çими пĕсехене анать. Изамб. Т. Пĕсехи унăн тата ытларах йăлтăртатать. || Грудь. Г. А.Отрыв. Пĕсехе çара. Пĕсехере те, çухави тавра та, хулпуççи тавра та, çанă вĕçĕсенче те, аркă тавра та — ниçта та ним апăршасам çук («капăрри çук ĕнтĕ ун, капăрлă мар»). КС. Пĕсехине ярса çӳрет (с расстегнутым воротом рубахи). IЬ. Пĕсехи çара (с голой грудью). IЬ. Пĕсехерен (за грудь платья) тытса силлерĕ. IЬ. Пĕсехене (грудь рубахи) çурса пăрахрĕ. Чирич-к. Çара пĕсехе = ярханахăн çӳрекен (ача).

пĕсĕрмен

неизв. сл. Сред. Юм. Хамăра килсе вĕлерсе каясран хăраса, пĕсĕрмен вĕçсе тôхатчĕ поль. IЬ. Паçăр: кӳлле ача шывва кая панă, терĕç те, хамăр ачасĕм кайнă пôль тесе, пĕсĕрмен вĕçсех тôхрĕ. IЬ. Ашшĕ тавăрннă чохне ачисĕм ах тôр тĕпĕртетеççĕ, ашшĕ ерипе кĕчĕ те: есир мĕн тĕпĕртететĕр, тесе, пĕсĕрмен кăларат вит.

пĕскамуннăй

неугомонный (русск.). СТИК. Вăт пĕскамуннăй ача та пулат.

пĕçер

(пэ̆з'эр), жечь, калить. N. Юман вутти кăмакана питĕ пĕçерекен туса ярать. Янорс. Ниçтан та патне пымалла мар, пĕçерет, питĕ çутăртатса (= çатăртатса) çунать, каламалли çук. Юрк. Вут хытă пĕçерсен, сивĕ пулат. Шемшер. † Эпир пурнас тенĕ чох, çĕр çурăлчĕ, йĕп тухрĕ, йĕп хушшипе вут тухрĕ, пирĕн пите пĕçерчĕ (обжег). Изамб. Т. Хĕвел пĕçерет. N. Мунча пĕçерсе тăрат, тет, пĕр çухрăмран. Якейк. Виç шăл виттĕр вот тухать, виç çохрăмран пĕçерет. Орау. Вăсам çуннă чухне пирĕн чӳрече куçĕсем хĕрсе пĕçерекен пулчĕç (сильно). IЬ. Чӳркӳ çуннă чухне чиркĕвĕнчен пĕр вун чалăшра тăма çукчĕ, пĕçеретчĕ. IЬ. Ăрамра мар, çырма хĕрринче те пĕçеретчĕ (о пожаре). || Заставить поспеть. N. † Тăвайкки тăрăх хĕвел ӳкет, пиçмен çырласене пĕçерет. || Печь; жарить. N. Çăкăр пĕçер. || Топить (молоко). Собр. Сĕтне пĕçерсе парсан: хăш ĕне сĕтне малтан çиес-ши, тесе, шухăшласа ларатпăр. || Варить. N. Сан валли кам апат пĕçерет? Сана кам апат пĕçерсе парать (готовит). || Жечь (о крапиве). Б. Хирлепы. Вĕтрен сарса хунă мĕн (она, тетенька), вырт-пăх — пĕçерет, сиксе тăни сисĕнмерĕ. || Запарить. Кĕвĕсем. Ун мунчине хутнă, милкине пĕçернĕ (запарен). Ёрдово. Хĕрарăмсем хĕлле арланă çипписене кăмакара пĕçерсе çăваççĕ, типĕтеççĕ те, тĕртсе юр çине сараççĕ. Арзад. 1908, 13. Пĕçер (о пряже, хутăр). || Обварить. СТИК. Ачана пĕçертĕмĕр. У нас обварился ребенок. IЬ. Ан пыр унта, таçта пиçсе кайăн. Не ходи туда, обваришься. || Гореть (о лице). Якейк. Он пичĕ паян тем пĕçерет. N. Пит-çăмартисем пĕçерекен пулаççĕ. Сборн. по мед. Анчах хăш чухне ачан пĕтĕм хулĕ те хĕрелсе каят, ача вара ăшаланать, йĕрет (макăрать); ун чухне унăн хулĕ пĕçерет, кĕçтет те. || В перен. см. Зверев. Çӳрет питне пĕçерсе (намăсланса çӳресен). ЧП. Çын çине тухса çӳремерĕм, питне пĕçермерĕм. (Хĕр йĕрри). Орау. Калуш вăл урана пĕçерет || Колотить, бить (кнутом, прутом). В. Олг. КС. Арăм, катăршнайĕ, çăккăра паян икĕ питлĕ тунăпăрахнă, мĕн тăвассу пур (что поделаешь)! Сред. Юм. Пит иртĕнсе çӳре-ха ак, пĕр ярса тытсан, хытах пĕçереп те-ха кона (прибью его). Альш. Пĕрре ку ача урама тухат та, тетĕшĕсем ку тукмака калаççĕ: валей, тукмак, теççĕ. Эй, тукмак петĕм çемйине пĕçерет, тет. || N. Хăйсен те ăшне пĕçертĕмĕр. Кама 50. Ку ĕç ахаль иртмест вĕсене Çăварĕсене пĕсерĕпĕр-ха уншăн.

пĕçерттер

понуд. ф. от гл. пĕçерт. О сохр. здор. Пĕр-пĕр тимĕр татăкне хĕп-хĕрлĕ пуличчен хĕртмелле те, суранне кăшт пĕçерттерес пулать. Юрк. Вăл та çапла пит хĕнпе пĕçерттерсе анса каять. IЬ. Пĕçерттерет, жжет (глотаемое вино). || Заставить варить. Тайба-Т. Пăтă çиес килет-и, килне кай та пĕçерттер. || Пробирать; отдуть. Ст. Шаймурз. Старик, таврăнсан, татах ултă хурамапа пĕçерттернĕ, ача ăна та чăтнă.

пĕт

(пэ̆т), кончиться, закончиться. Шел. 108. Каласа пĕтет-и халĕ, пичче? Регули 1224. Ку эрне пĕтнĕ çĕре килет. Приедет к концу этой недели. Кан. Сăра савăчĕ октябĕр уйăхĕ пĕтнĕ çĕрелле ĕçлеме те пуçлать. Юрк. Ирхи çилпелен, каçхи сулхăнпалан тунă-пĕтнĕ çĕршыва çитесчĕ. N. Чернушка пĕтес çĕрте пĕр арман пĕви пур. || Приходить к концу N. Ĕçме-çиме пĕтсе килет ĕнтĕ. Изамб. Т. Ыраш çиме пĕтсен, эпĕ Илчене ыраш кайса шырама хушрăм. N. † Улăхрăм çӳлĕ ту çине, çапрăм-салатрăм чăн мерчен, пуçтартăм-пуçтартăм-пĕтмерĕ, çип çине тиртĕм — çитмерĕ. || Выходить, выйти в расход. Альш. Ара хай ватă шуйттан пĕççи пĕтнĕ-и мĕн сирĕн (разве уже вся вышла)? Якейк. Сакă яла килмесĕр сана валли хĕр пĕтни? Торай-к. † И, вупкăн кĕрӳшĕ, çак таранччен килмесен, сана вали хĕр пĕтри. Икково. † Манран савни сивĕнчĕ, сар ача пĕтнĕн тойăнчĕ. (Гов. девица). Чураль-к. Кăмака çинчи сарă çыв (= çăв) ирлимас-çке, пĕтимас-çке хамăр ялти сар варлийĕ мансăр пурнăç пурнимас-çке. || Высохнуть. N. Ĕç çинче Герасимовкă çыннисем пуссисенче шыв пĕтех пуçларĕ. || Очищаться. О сохр. здор. Тирĕнчен (шкура) чир кайран та час пĕтмест. IЬ. Кирек мĕнле ерекен чир те тумтир çумăнчен пĕтет вара. || Исчезнуть из вида, пропасть. N. Çаксем ачасене курсан, тăруках пĕтсе ларчĕç (исчезли из вида, пропали), тет. || Орау. Темскер сасă пĕтрĕ-ха. Кан. Анчах ярт-ярт вăййи пĕтмеллипех пĕтрĕ, тесе, кулянмалли çук. Ишек. Вара вăл çыннăн пӳрчĕ ахалех пĕтнĕ вара. || Погибнуть. Кан. Ку ача-пăчапа пĕтес пулать, тырă вырма та чарать. Баран. 47. Тата кăшт тăнă пулсан, пĕтнĕччĕ ĕнтĕ (я погиб бы). N. Палуми пĕтрĕ. Яблоки (цвет) погибли. N. Тĕнче, мĕншĕн пĕтми пек мăн кăмăллă тăратăн? Истор. Çывăхри халăх, Дон патĕнче вăрçнă чух, пит пĕтнĕ те, çавăнпа çывăхран пуçтарма туман. Альш. Эй, пĕтнĕ чун, çаплах вăрçасшăн. Шăна чир. сар. 22. Нумай хуласенче шăнасем пĕтĕмпех пĕтни те пур. Юрк. Ăна (лошадь): пĕттĕр, тесе, арăмĕ пĕр эрне çитермесĕр, ĕçтермесĕр тăнă. IЬ. Çӳллĕ çĕртен ӳкнĕскер çавăнтах пĕтет. N. Пĕтесскер, пĕтменскер, брань. N. Пĕтеттĕмĕр тăванăм! Мы чуть не погибли. Ст. Чек. Пĕтмест мĕнкĕ те. Не погибнет во век. || Разориться. Коракыш. Пĕр ялта арман пур, вăл арман хуçи чĕнсе (прося милостыню) çӳрет. Вăл арманне пĕвелесе пĕтнĕ (разорился). N. Анчах хресченсем çакна-ăна илмесĕр хăйсене хăйсем пĕтсе пурăнаççĕ. || Износиться. N. Чăн хăмаçран кĕпе çĕлетрĕм, арки-çанни, пĕтмес, мĕн тăвас? Изамб. Т. Ачасен çăпатисем пĕтнĕ-ха, акă пушăт илмелле. || Прийти в негодность. N. † Илтĕм скрипка аллăма, скрипка аври пĕтнĕ мĕн. Регули 746. Ку çĕçĕ пĕтнĕ. || Изводиться. Ст. Айб. † Шыв хĕрринче çӳçе ӳсет-çке, ун айĕнче çырла та, ай, пиçет-çке; ан йĕрсем-е, тантăш, ан пĕтсем-е, пиртен лайăх тата, ай, ӳсет-çке. || В качестве вспомог. глагола. Собр. Ман халăх ăçта кайса пĕтнĕ (куда делся)? Альш. Ахаль те ку енчи çынсем калаçма юратарах параççĕ, çынна курсан, тĕл пулсан, ыйтса, тĕпчесе пĕтеççĕ. П. N. Вĕсем çул çинче асапланса пĕтнĕ (измучились). Баран. 179. Кăмăлне килсех пĕтмен. Ему не совсем нравилась. N. Кĕтӳ хире саланса пĕтнĕ. Çăнăх урайне саланса пĕтнĕ. Çăнăх пĕтĕм урай талккăшĕпе саланса пĕтнĕ. ТХКА 123. Тăвăл хуçнă йăвăçла урлă-пирлĕ тăсăлса ӳксе пĕтнĕ урайне. N. Çук, май мар пире кунта, ку çын та манăн кăмăла кайсах пĕтмест. Собр. Çав арçури вара вăрмантах кăшкăрса пĕтнĕ, тет. КАХ. Пӳртре пурте çывăрса пĕтсен, çав хĕрт-сурт кăмака çинчен анат, тет. N. Кунта тăхăнса килнĕ тумтирĕмсем çĕтĕлсе, татăлса пĕтрĕç, тумтирсĕр темĕн чухлĕ шăнса пĕтеттĕм (мерзла), е шăрăхпа пиçсе пĕтеттĕм. ЧС. Старик апла каласанах, ачасем пурте кайса пĕтрĕç. Ск. и пред. 9. Тырă выраççĕ юрласа, пĕтрĕ карчăк ывăнса. Шурăм-п. Çынсем ирех кайса пĕтнĕ. М. Васильев. Пĕртак тăрсан, çăмăр çумасăрах çанталăк уяртса каять, вĕсен та ани сохаласа пĕтет. ППТ. Çапла вара мĕн тăвассисене пурне те туса хытланса пĕтеççĕ те (кончают. Сĕрен). IЬ. Хăш çулне шалт чараймаççĕ: выльăхсем пăркаланса пĕтеççĕ. М. Сунч. Çула мĕне кайсан, улма йăтса пыракан çынсенчен иртсе пĕтмелле марччĕ. N. Унтан, пурте çăвăнса пĕтсен, хываççĕ. Ал. цв. 5. Нихçан лашапа та, çуран та витĕр тухса пĕтмелле мар, хура вăрман тăрăх пĕр çаврăнса пăхмасăр пырать. ЧС. Тем тĕрлĕ асса пĕтрĕр пулĕ çав унта (вы там, чай, всячески озорничали, изозорничались), унта асма пĕрте юрамас вĕт: часах лăп-лап çакăнат. Артюшк. Ăна юр çинче йăвалантарнă та, вăл пĕтĕмпех юрланса пĕтнĕ. Шăна чир. сар. 7. Вĕсем çулласенче, шăрăх вăхăтра, этем пурăнакан таврашра вуншар-çĕршер пинĕн вĕçсе çӳреççĕ, пур çĕре те ларса пĕтеççĕ, нăйлатса çӳреççĕ. Истор. Темĕн чухлĕ çын пĕр айăпсăр йĕрсе, макăрса пĕтнĕ. N. Тутарсемпе юнашар пурăнаканнисем тутарсенĕн сăмахсене йышăнса пĕтнĕ. Альш. Пӳрчĕ туса пĕтнĕ-пĕтменех кивелчĕ. Шурăм-п. Халăх питех нумай таварсем кутне выртса пĕтнĕ.

пĕтсе лар

пропасть, иссякнуть. N. Пĕчĕк шывсенче пулă акă мĕншĕн пĕтсе ларнă. N. Вĕсен шывĕ вăрманне касса пĕтернипе пĕтсе ларнă иккен. || Прекратиться. Кан. Килĕшӳ тăвасси çинчен пуçлас канашлăва пĕтсе ларчĕ, тесе, шухăшламалла. || Погибнуть. К.-Кушки. Ыраш пырат та, çуртри пĕтсе лар[нă]. || Разориться. СТИК. Вăл ку çул (= кăçал) чис пĕтсе ларчĕ: çиме çăкăрĕ те, те çитет темĕн. || Захилеть, захиреть. О сохр. здор. Ачисемпе хăйсем пушшех пĕтсе лараççĕ, мĕшĕн тесен ача-пăчана лайăх пăхса ӳстерме пит нумай вăй кирлĕ.

пĕтĕм

(пэ̆дэ̆м, пӧ̌д'ӧ̌м), целый, цельный. Ал. цв. 3. Хĕвел тухăçĕ енчи кĕленчерен тунă тап-таса, пăсăлман пĕтĕм куçкĕски. Альш. † Арча-арча панулми, суйласан та пĕтĕмми тухмас-çке. N. Пĕтĕмми килсе çитсен, вăл кăшт анчаххи пĕтĕ. N. Пĕтĕм çанă, цельный рукав. Юрк. † Арча-арча сарă улма, суйласан та тухмас пĕтĕмĕ. || Самостоятельный, полный. Ашшĕ-амăшне. Эсĕ ĕлĕкхин пекех хисеп курса, пĕтĕм хуçа пулса пурăна пуçлăн... || Взрослый. СТИК. Пĕтĕм çын = çитĕннĕ çын. IЬ. Пĕтĕм çынна çитнĕ ĕнтĕ, ача йăлине пăрахман-ха. Альш. Унта епле пулсан та пĕр-пĕр хамăртан пысăкраххи е пĕтĕм пысăк (совсем взрослый) çынах пулатчĕ пирĕн, хурт астăваканни. || Весь, все. N. Пĕтĕм яла кашни çын патне кĕрсе çӳренĕ. (Из обряда «Сĕрен».). Турх. Пĕтĕм çĕр пичĕ (лицо земли) тĕттĕм çеç. N. Пĕтĕм ĕмĕрĕме хулара пурăнса ирттертĕм. БАБ. Шенкерпи — пĕтĕм тĕнчери юмăçсен пуçлăхĕ. N. Пĕтĕм хир çын вилли анчах пулнă. N. Пĕтĕм патшалăхран пухăнаççĕ. Со всего государства собираются. Аттик. Пĕтĕм çынтан (после всех) кайран пуçларăмăр, пуринчен малтан пĕтермелĕхне патăр. (Моленье в жатву). Микушк. Пĕтĕм выльăх çывăрса карĕ. Цив. Пĕтĕм çын тĕлĕнсе юлчĕç, тет. Конст. чăв. Пĕтĕм чăвашсем пуçтарăнса вуларăмăр. || Исключительно, сплошь. С. Айб. Вăл вырăнта пĕтĕм çĕлен-калта кăна. М. Яуши. Вăл пĕтĕм шĕшки, юманĕ, çĕмĕрт касăрĕ (= касрĕ, рубил сплошь все), тет. || Совсем, совершенно. N. Çĕрле пулсан Константинопăль хули пĕтĕм пушанса юлнă. N. Мана пĕтĕм халлĕн (совершенно) çĕнет. N. Пăрмай çомăр çурĕ, вара пĕтĕм сивĕ шăнтса карĕ (потом ударил мороз).

пĕчен

(-џ̌-), то же, что пĕччен. Н. Сунар. Хуçи уна пĕчене (ему одному) 10 тенкĕлĕх пачĕ, тет. Регули 267. Вăл килмерĕ те, эпĕр пĕченех кайрăмăр. Микушк. † Ашшĕсĕр, амăшсĕр тăлăх ача, пĕчен пĕр пуç ларса макăрать (сидит одиноко и плачет).

пĕчик

(-џ̌-), маленький. Бгтр. Хватере пĕр карчăк, старик, тата тепĕр пĕчикрех ача порăннă çĕре кĕчĕ, тет. См. пĕчĕк.

пĕчĕк ача

ребенок, дитя. См. ача.

пĕччен

(пэ̆ц'ц'эн, пэ̆ч'ч'эн, Пшкрт: пэ̆чӓн) одинокий, одиноко, в одиночестве. Юрк. Атте, çăварни чупам-и ? — Чупассине чуп та, пĕччен пĕр хĕр ан ларт. Ала 26°. Вăл хăваттере пĕччен пӳрте кĕнĕ, тет. N. Уйри пĕччен йывăç. Бес. Çамрăк ачисене пĕччен килсе пăрахса. К.-Кушки. † Ай-хай, уйăх пĕччен, уйăх пĕччен мар халĕ, çăлтăр пур. Ай-хай эпир пĕччен, эпир пĕччен, эпир пĕччен мар халĕ, тăвансем пур. Образцы. Пĕччен пуçпа лартăм, шухăшларăм, çамрăк ĕмĕр епле иртнинчен. Якейк. Вăсам пĕччен мар. Они не одни, ведь их не один (= пĕр ача анчах мар-çке). БАБ. Ялта та пĕр ăратни тавраш те çук (у него). Çавăнпа та ăна пĕччен Павăл теççĕ. Б. 13. Пĕччен автан ашĕ çиме анчах аван, теççĕ. Ядр. † Полккăн-полккăн квакарçын; пĕччен пĕрне хорчка тытрĕ. (Одного только, который был один). Собр. † Пирĕн пек пĕччен карчăксем урай тăрăх утнă чух килте пĕчченех пурăннăран ик аллине шарт çапаççĕ. N. Пĕр-пĕччен эп, пĕр-пĕччен тухрăм уялла. Пир. Ял. Çавăнпа та ăна (черепицу) пĕччен-пĕччен илсе, тупса витме хĕнтерех. Кан. Çакăншăн сут айăпласа пĕрер çулталăк тĕрмере, пĕччен çĕрте (в одиночке) лартмалла турĕ. N. Пĕччен çыннăн алă çитмест. Один работник не успевает. N. Пĕччен-пĕччен, по одиночке. || Туз (в картах). К.-Кушки. Кирпĕç пĕччен, бубновый туз.

плотнă

то же, что плут. Якейк. Ку, ача, плотнă çаклатнă полмалла (здорово хапнул). См. çаклат.

прусна

борозда. Рак. Çеçен хирте хура сăкман выртать. (Прусна). Сала 325. Хура вăрман хыçĕнче пĕр ака-пуç акăрса акалат пĕр ача, унăнах та пруснисем ăрасна. СПВВ. КЕ. Суха сухаланă чухне, лаша кас хĕррипеле пымасан: прусна! теççĕ. Вăл: хĕррипе пыр, тени пулать. М. Васильев. Хĕр сохи просни. Альш. Автанпалан ака алтăм (так!), пруснипе калаçрăм. (Çыру çырни). N. Кашни анана прусна тунă. Вăл пруснасенче темĕн чухлĕ çĕр сая кайса выртнă.

прушин

(-ж-), пружина. Шел. 32. Вырăнĕсем пурнн те пăрса тунă прушин те, йăлт-йăлт сиксе тăраççĕ. Сред. Юм. Пĕчик ача сăпкине прушинпа сиктереççĕ. (Говорят если детскую колыбель качают на пружине). || Пробой.

раманла

назв. игры. Янтик. Раманла выляс. Ку вăя çула урамра выляççĕ; у ак çапла: пĕри куçне хупăрласа пĕççине чарса тăрать, ыттисем кашни пĕрре е калпак, е картус ун хушшинчен хыçалалла ывтаççĕ. Пурте ывтса пĕтерсен, вара пĕççе чарса тăраканни ыттисем ывтнă япаласене ӳпеленсе шырама пуçлать. Камăнне малтан тупать, ăна кутне тăраттараççĕ (заставляют встать на четвереньки), камăнне иккĕмĕш тупать, ăна ик уринчен, ик аллинчен тăваттăн тытса, ун кучĕпе кутне тăратса выртаканнине кутран, миçе ача вылять, çавăн чул çапаççĕ.

расла

назв. игры. Якейк. Ку вăйя утсам панче анчах вылляççĕ. Пĕр ача (йопа) чаппанпа çĕре ларать. Он тавра ачасам похăнса, порте чăрпуçланса лараççĕ. Пĕр ача (кĕрек кам) валтан йопайăн чаппан ăшне пуçне чикет. Йĕри-тавра ларакан ачасенчен пĕри çав чаппан ăшне пуçне чикнĕ ачая çорăмран çапать. Çапсан йопа чаппан ăшĕнчен ачан пуçне кăларать те: кам çапрĕ? тесе, итет. Ачи пĕлсессĕн, çапакан ачи чаппан ăшне пуçне чикет, пĕлимасан — хăйех чикет.

рахмат

спасибо. Якейк. Ача-пăча: рахмат, тесе, халĕ колса анчах калать. Ваттисем ку сăмаха серьезно калаççĕ. Чуратч. Ц. Ĕçрĕмĕр те çирĕмĕр, рахмат сире сăра тунăшăн. Йӳç. такăнт. 36. Ах аттеçĕм, аннеçĕм те, рахмат сире çуратнăшăн. См. рехмет.

ромашка

ромашка (раст.). Кайсар. Ромашка, ача çуратсан, кӳпĕнсен вĕретсе ĕçсен, ăша çемçетет.

рускă

(рускы̆), розга. К.-Кушки. Ачасем лашсемпе çитерме кайсан, пĕр-пĕр ача хушнине итлемесен, çавна рускă çаптараççĕ.

рăскал-тивлет

счастье. Н. Карм. Ачана сывлăхне пар, рăскал-тивлетне пар! (Моленье ача чăкăчĕ?).

ай-ай ту

Alterius syllabae a littera produeta clamorera prae dolore editum imitatur. При удлинении гласной второго слога выражает крик от боли. Ст. Чек. Шорк. Ай-а-ай! Алла ыраттартăм! Ой! Как я ушиб руку! || Eadem vox adrairationem significat rei alicuius deformitate illatam. Также удивление перед несуразностью или противным видом чего-либо. КС. Ай-а-ай (åjåj)! Кунтăк пек çĕлĕк тăхăнса янă! Ох, какую он надел шапку! — точно лукошко! || Aut repulsam, significant aliquo se re aliqua privari nolle. Или отказ. Ст. Чек. Ак эп сан салтакна илем-ха! — Ай-а-ай (аjáаj)!. Вот я возьму твоего (игрушечного) солдатика! — Ай-ай, какой ты! (т. е. мне жалко отдать его). || Primae syllabae u littera produeta rei alicuius violentiae significandae causa adhibetur. При удлинении согласной первого слога указывает на желание выразить силу действия. КС. Ай-яй, лаши хыт чупа-çке (т. е. чупать-çке). Ах, как быстро бежит лошадь! Шорк. Ай-яй, хытă хĕстерчĕ-çке! Ну и здорово же придавило! Ст. Чек. Ай-яй, ку ача хытă макăрат-çке! Ну и ревёт же этот ребенок! (о неприятном и громком плаче). Aut desiderii declarandi causa. Или выражает желание. Якей. Ай-яй, ман атин (ад’ин) килесчĕ паян! Ах, если бы сегодня пришел мой отец! || Interdum significat vituperationem. Иногда выражает укор. КС. Ну ай-яй! пулăн çын! Ну и будет же из тебя человек! Nonnunquam etiani periculi, quo aliquis modo delunctus sit, magnitudinem reique alicuius malae violentiam significandi causa triplicata adhibetur. То же междометие встречается и в утроенном виде, в форме ай-яй-яй (аj-jаj-jаj), и выражает или удивление силе миновавшей опасности или же служит для выражения высокой степени отрицательного качества. Шорк. Ай-яй-яй! Тивнĕ пулсан, систеретчĕ сана! Ай-ай-ай! Если бы задело тебя, тогда бы стал знать! ЧС. Çавсем вăрçнă çĕрте тăма юрать-и вара? Вĕсенĕн çиллисем вĕт ай-яй-яй усал! Разве можно быть там, где они бранятся? Ведь у них ай-ай какое лютое сердце! (т. е. от их злобы может поразить человека болезнь. См. хирĕç вăрăнни). Quin etiam qninquies ponitur. Иногда упятерается. КС. Ай-яй-яй-яй-яй! пурнма пит хурлăх-çке! О vitam miseram atque acerbam. Ну и тяжело же жить! В одной песне ай-ай соединяется с междометием уй-уй. Hie posuimus carmen, in quo eandem interiectionem cum voce yй-yй coniunctam videmus. Актай. Ки-ки-рекки (scr. кикиреки) сар автан, сан урара качи çук, пирĕн урара атă çук. Ай-ай-уй-уй! (quaui molestum est!) пирĕн арăмсăр пурăнас пулать! Кукуреку, желтый петух! у тебя на ногах нет шпор, а у нас на ногах нет сапог. Ах, как это плохо, что нам приходится оставаться холостыми! V. ай-уй.

айван

(аjван), stultus: incallidus; mollius est, quam ухмах. Глупый, простой; выражение более мягкое, чем „ухмах“. СПВВ. ПЕ. Айван — йăвашшăн (надо: çемçереххĕн) калани. „Айван“ — мягкое выражение. ЧС. Эй, айван! Эсĕ, пирĕн сăмахсене итлемесĕр, çамрăк пуçупала таçта кайса, темĕн тĕлне пулса, темĕн çапса вĕлерес, темĕн персе вĕлерес... Ах, глупая голова. Если ты не послушаешься нас, то с своим молодым разумом попадешь не знаю куда, или тебя кто-нибудь убьет. Ар. Ив. Ача-пăчанăн мĕн пулмасть, халĕ вăл çамăрăк, айван. С детьми чего не бывает; теперь он молод, глуп. Сред. Юм. Çамрăк çынна: „Ăс кĕрсе çитмен-ха õна“, тессине: „Айвантарах-ха õлă“, теççĕ. Вместо того, чтобы сказать о молодом человеке, что он еще не вошел в совершенный разум, говорят: „Еще его дело глупое“. Ходар. Эпир айван ывăлĕ-хĕрĕ ним те пĕлместпĕр, пĕр сан çине анчах витĕнетпĕр. Мы, глупые люди (точнее: дети глупых), ничего не знаем, и только на тебя уповаем. (Из молитвы при обряде чӳклеме). Буин. Çăвара шыв тулнă, кăшкăрмалла мар. Хай эпĕ, айванскер, шыва çăта пуçларăм: „Пăлари шыв чактăр та, тухам“ тесе. В рот мне налилась вода, так что кричать было нельзя. Тогда я, глупый, начал глотать воду, чтобы таким образом вода в р. Буле убыла, и я мог выйти на берег. Хып. 06. № З. Ан ухмахлан, айван! Ак мишука çĕкле те, атя ман хыçран, тет. Недурачься, глупый! Вот возьми мешок и иди за мною. Календ. 04. Хăй, айван, вăрлăх чи начаррине хăварать: „Вăрлăха юрĕ-ха“, тет. Сам, по глупости, оставляет на семена самые негодные зерна, думая, что для посева и они годны. || Etiam de rebus dicitur. Также иногда относится и к вещам. Собран. Айван ăсăмпа шухăшлатăп: хамăр тăван лайăх калаçма. Как раздумаю я своим глупым разумом, — как приятно вести беседу е нашею роднею (или: родственником). Бюрг. Хамăн айван ăсăмпа шухăшласан, сана пĕрте усал туман пек туйăнат-çке. Поразмыслив своим глупым разумом, нахожу, что я, кажется, не сделал тебе ничего дурного. А. Прокоп. Пуçăмăр айван, ăсăмăр ухмах. Голова у нас бестолковая, и ум у нас глупый. Орл. Пурăнăç йĕркине питех пĕлиман çынна (ваттинех мар): „Эй, айван ăс!“ теççĕ. Ăссăр вылăха-чĕрлĕхе те калаççĕ. Человека, не знающего житейских порядков (не очень старого), обзывают глупым. Так же бранят и бессмысленную скотину. Ст. Чек. Ку купа айвантарах-ха, кăшт утă хумалла. Эта копна маловата, надо положить еще немного сена. Ib. Ку купа айвантарах пулат, куран: ути те начар, хăй те пĕчĕкçĕ. Эта копёшка, как видно, будет не из важных: и сено плохое, и сама маленькая. || Как существительное. Substantia modo. О грам. 18. Ача-пăчана çамрăкла ирĕк ан пар, унăн айванĕ хыççăн ан кай. Не давай детям воли смолоду и не потакай их неразумию. Л. Кошк. † Мана çырнă çын ачине ырă та ырă тиеççĕ; ун ыррипе мĕн тăвас? — таçтан айванĕ паларат. Все говорили про моего суженого что он очень хорош; а на что его хорошество, когда его глупость заметна невесть откуда?

айкаш

(аjгаш), verbum, cuius vis latissime patet, глагол, имеющий очень обширный круг употребления. Nonnunquam enim est laborare. Иногда значит трудиться. КС. Хытă айкашшĕрĕ вăл паян. Он сегодня усиленно трудился (в Череп. — трудился без успеха). || Interdum imperite aliquid facere. Иногда неумело делать что-либо. Альш. Пĕлни-мĕнĕ çавăнта ĕнтĕ те, айкашатнăр çавăнта. Какое уж там уменье, занимаюсь вот кое-как! (говорит старуха йомзя о своем ремесле). Aut conari niti, conniti, molirг. Также стараться, пытаться, тщиться. Перев. Вăл ман сăмсана, куçсене çаклатасшăн айкашать. Он (медведь) старается зацепить меня за нос и за глаза. Употребление глагола в последнем значении некоторым кажется неудачным. || Aut in pasillis, in minimis occupatum esse; mirum in modum varias res agere; varie se movere; in rebus futilibus et frivolis occupatum esse; operam perdere; inverecunde agere; lascivire, turbam dare. Или делать что-либо маловажное, проделывать разные вещи, выделывать разные движения, валандаться, делать что-либо предусудительное, шалить, поднимать возню. Сред. Юм. Мĕн айкашатăр çанта эсир? Что вы там делаете? (или: возитесь) (фамильярное выражение). ЧС. Аннесем, нимĕн тăвайман пирки, юмăçсем иле-иле килсе, темĕн-те-пĕр айкашатьчĕç. Моя мать и те, кто были с нею, не зная, что им делать, привозили йомзей и проделывали все, что только могли. Чăвашсем, 22. Унта çапла пурте пухăнаççĕ, тет, унта вара тĕрлĕ айкашаççĕ, тет: лашалла та кĕçенеççĕ, ĕнелле те мĕкĕреççĕ, кушакла та макăраççĕ, автăнла та авăтаççĕ, тет. Там они (колдуны) собираются все вместе и проделывают разные штуки: и по-лошадиному ржут, и мычат по-коровьи, и мяукают по-кошачьи, и поют по-петушиному. Ст. Чек. Вĕсем айкашса çӳрерĕç-çӳрерĕç, нимĕн ĕçе те кӳреймерĕç. Сколько ни каталажились (валандались, возились), а дела не сделали. Чăвашпур, 25. Вăл хăй çирĕм икĕ çула çитиччен çапла айкашса пурăннă, пĕр çынпа та калаçман, вăрттăн уллах çĕрте пурăннă. Таким образом (точнее: „манером“) он дожил до двадцати двух лет, ни с кем не говоря и живя уединенно от других. Ib. 26. Вара тырă ака пуçланă, çула кĕтӳ кĕтсе, хĕлле вак касса тăранса пурăннă; хăни тыррине çимен, сутса, укçа туса тăнă. Çапла айкашша, пӳрт те лартнă. Тут он стал сеять хлеб; летом кормился, пася стадо, а зимою — прорубая прорубь. Своего хлеба он не ел, а продавал его и выручал деньги. Таким образом (точнее: „Манером“) он поставил и избу. Ib. 10. Хăй вара лашине пăртак сăтăркаланă, ачашлакаланă та, туртаран тытса, лашине пулăшнă. Лаши вара тапраннă-кайнă. Унтан, пăртак кайсан, кантарнă. Çапла айкаша-айкаша ялтанах кăларса янă. Тут он, потрепав и погладив лошадь, взялся за оглоблю и стал помогать лошади. Тогда лошадь тронулась и пошла. Проехав некоторое расстояние, он дал эй отдохнуть. Таким образом (точнее: при помощи таких приемов), благодаря ему, они выехали в поле. Ib. 5. Çапла айкашша, пĕр айăпсăр çыннах айăплă тăваççĕ. Таким образом (точнее: так мудруя) они делают виновным совершенно невинного человека. Ib. 29°. Чăнах калаççĕ çав: ача-пăча ырра курсан ырă пулать, усала курсан усал пулать, тесе. Çав ачасем те ашшĕ çурри айкашнă пекех айкаша пуçланă. Правду товорят, что дети, если видят хорошее-то становятся хорошими, а если видят дурное, то дурными. Эти дети стали вести себя так же (дурно), как вел себя их отчим. Ялав. Анне мана: „Мĕшĕн апла айкашатăн?“ тесе ятлакаларĕ çав. А мать все-таки побранила меня за эти шалости. Н. Карм. Ан айкаш, не шали. Ст. Чек. Мĕн кунта айкашатăр? Что вы тут возитесь (возню завели)? Иногда также значит: „что вы тут безобразничаете?“, если, напр., парень непристойно хватает девку или возится с нею. Ib. Кĕçĕр çаксем çĕр-хута айкашса çӳрерĕç. Нынче они всю ночь проваландались (безуспешно, не сделали того, что хотели; в предосуд. смысле). Букв. I. 04. Çапла айкашни унăн пит илемлĕ, тĕлĕнмелле. Все живописно и великолепно в нем (лебеде; из соч. Аксакова).

айлай кăнар айлим

verba cantilenae inania, nulla subiecta notione. слова песни, не имеющие никакого смысла. ППТ. Хăшĕ ача питрех персе ӳсĕрлет те, лаши çинче аран-аран ларат, хăй çапах та: „Айлай кăнар айлим!“ тесе анрашат. Иной парень напьется до того, что едва держится на лошади, а сам все таки мурлычет: „Айлай кăнар айлим“.

айпан

(аjбан), idem esse videtur, atque (то же, чго) „айван“. ЧП. Хушатăр айпансе юрлама; айпанĕсем юрла пĕлмесен куçран-куçа пăхса кулатăр. Вы велите глупцам петь песни; когда же они не сумеют спеть, то переглядываетесь и пересмеиваетесь. Бюрг. Çисен-çисен, ача, айпанĕскер, тата ыйтат: „Аçусем ăçта вара?“ тет. Поев некоторое время, наивный парень спрашивает опять: „А где твои родители?“

авкалан

(авгалан), vario modo aut variis temp. etc. se inflectere, изгибаться разлачн. образ., в разн. время и пр. Якей. Çĕртен йĕпе-ман авкаланса тохать. Из земли выползает, изгибаясь, дождевой червь. МС. Йăвăçсем çилпе авкаланаççĕ. Деревья гнутся от ветра. Сирах. 160. Пăрушĕсене пăруласа хырăмĕсене çăмăллатнă чух вĕсем авкаланса тăраççĕ. Они изгибаются, рождая детей своих, выбрасывая свои ноши. Сред. Юм. Ашшĕ хĕнет те, ачи авкаланать аачах. Отец бьет, а мальчик так и извивается под ударами. Лашм. † Чӳрече витер хачă утрăм, хура чĕкеç куçне тăрăнчĕ. Пăхăр-халĕ хура чекеçне; авкаланать хачă (i. q. хайчă) уяки пек. Бросил я из окна ножницы, и они воткнулись в глаз черной ласточки. Посмотрите-ка на черную ласточку, как она изгабается (от боли, образуя) точно кольцо ножниц. СТИК. † Эй мăнтарăн Праска акки, авкаланат Иван аллинче! Ах, бедная Прасковья: как она извивается под ударами Ивана! (или: во всем ему повинуется; он из нее вьет веревки). || Etiam de equo quietis impatienti dicitur. Также говорится о лошадях, которые не стоят спокойно на месте. Сенчук. † Кăвак лаша, кăтра çилхе, авкаланать пасар варринче. Сивая лошадь с кудрявою гривою беспокойно стоит среди базара (т. е. топчется, вертит головою в т. п.). Лашм. † Хурама пĕкĕ, хура çăрха авкаланать хупах умĕнче; çинçе пӳçĕм (хура куçăм) авкаланать сар ача умĕнче. Вороной иноходец, запряженный в вязовую дугу, беспокойно стоит у кабака; мой тонкий стан (и черные глаза) кокетливо рисуются перед красавцем („русым“) парнем (т. е. я перед ним кокетничаю). Interdum idem est, quod niti, conniti, eniti ut. Иногда значит биться, cтараться. Н. Карм. † Анкарти хыçĕнчи шур мулкачă авкаланат анкартне кĕресшĕн. Белый заяц за гумном норовит (всячески старается), как бы ему пробраться на гумно. Стюх. † Пирĕн пекех хай çын ачи авкаланат çын çине кĕресшĕн. Молодые ребята, такие, как мы, бьются изо всех сил, чтобы выйти в люди. || Etiam de eodicitur, qui amore alicuius captus gratiam eius omnibus modis aucupatur. Также употребляется, когда говорят о тех, кто всячески старается понравиться тому, за кем ухаживает. ЧП. Çинче-ах та пилеклĕ, ай, Илье пур, авкаланать Акук, ай, умĕнче. У нас есть Илья, у которого тонкая талия; он увивается перед Агафьей (стараясь понравиться, проявить ловкость, остроумие и пр.). || Eadem vox verbo „хуçкалан“ adiuncta usurpatur, cum alicuius nimia sui ostentatio aut vita licentior designanda est. Также соединяется с хуçкалан. Якей. † Çинче пилĕк сарă хĕр авкаланать-хуçкаланать, ялан ыр çын улĕ умĕнче. Русые девушки с тонкими талиями всячески кокетничают, и все перед сыновьями богатых людей. Бугульм.? † Кăвакарат-ешерет ялан çерем уçăмĕ; авкаланат-хуçкаланат ялан ырă çын ачисем. И синеет и зеленеет, — и все озямь на новине; и ломаются и вихляются (т. е. ведут себя вольно, разгульно, так как им все прощается), — и все дети богатых и влиятельных (в деревне) людей.

авкалантар

(авгаландар), facere ut aliq. se vario modo flectat, заставить кого различн. образ. изгибаться. Якей. Кăткасам çĕлене авкалантараççĕ анчах. Змея, которую облепили муравьи, так и извивается | Ib. Metaph. Verberare, бить. Паян Йăвана авкалантартăм-ха пĕре. Сегодня я Иваву лупцовку задал (т. е. побил его, говорит отец о сыне). СТИК. Авкалантарса илĕп ак çак патакпа, вăт хирĕç кăшкăрса тăрăн! Я вот тебя отлуплю этой палкой, тогда будешь отвечать криком! (говорит отец сыну). Это выражение указывает на те движения, какие выделывает мальчик, когда его бьют палкой или кнутом (вăл хĕнекен çын аллинчи ача патакпа, пушăпа хĕненĕ чухне авкаланнине пĕлтерет).

авыç

i. q. авиç. Б. Илг., † Авыç пырать хай ача. Вот идет тот (самый) парень.

авăрла

(авы̆ра), i. q. авра, заряжать (ружье, пушку и т. п.). I. q. аҕыз-ла (ауз-ла)? [араб сăмахĕ] руж. дуло. Изамб. Т. , НАК, Якей, и мн. др. — Якей. Ан тĕкĕн, она авăрланă. Не тронь, оно заряжено. Ib. Асту, авăрламан-и она? Смотри, не заряжено ли оно? Ib. Тар пĕр авăрламалăх анчах йольчĕ. Пороху осталось только на один заряд. || Translate de coitu usurpatur. Шорк. Çынсам пӳртрен тохса анчах карĕç, вăл хĕре тытса авăрласа та лартрĕ. || Якей. Ай, ача, эс плотнă авăрланă-çке! Probe cdepol erexisti mentulam tuara! | Hinc: авăрлан.

авăс

(авы̆с), grana in alveum, qui Taaaua dicitur, coniecta quassando venlilare, „полоть“ (веять), трясти на ночевках (такана çинче) семена или зерна растений для того, чтобы очистить их от пыли, шелухи и сора. ЧП. Кăçалхи вирсем пит выçă, авсаймарăм выççи тухиччен. Нынче просо очень тощее: сколько ни полол, никак не мог отполоть его, т. е. отвеять тощие зерна. Образ. † Кăçал вирсем пит выçă, авăсаймарăм выççи тухиччен. . Якей. Тосанлă тырра таканапа авăсаççĕ. Пыльный хлеб отпалывают на ночевках. Кудемер. Тăваттăн тĕвеççĕ, пĕри авăсат. (Лаша чупни). Четверо толкут, а пятый веет. (Загадка о лошадином беге). || Ad alias etiam res propter similitudinem refertur. Иногда употребляется и в др. случаях, в смысле качать, раскачивать. Чăвашсем. 1. Тата ачана такана çине вырттарса таканапа авăсат, ача ятне калат: „Кӳп тухтăр, тимĕр таканапа авăсса яратăп; çак такана епле, варкăштарса ярат, çавăн пек ача ăшĕнчен кӳп тухса кайтăр“, тет. Кроме того, она кладет ребенка на ночевки, качает его, называет его по имени и говорит: „Пусть опадет у него живот, я качаю его на железных ночевках. Как эти ночевки качают его, пусть так же выйдет из него болезнь, от которой у него пучит живот“. Сред. Юм. Тип пăрахутăн та шыври пăрахутăн та õралисĕне авăсса пыракан машшинĕ çаврать. Колеса паровоза и парохода приводятся в движение шатуном. ЧС. Насвусăн икĕ енне виçшер çын тăнă та пĕр чарăнмасăр авăсаççĕ. По обе стороны насоса стали по-трое и беспрерывно качали“.

ак

(ак), акă (агы̆), adv. demonstr., quod res loquenti propiores ostendere solet. Указат. наречие, относяшееся к предметам более близким к говорящему: вот. V. ав, авă. Якей. Ак ман умран виç çын иртсе карĕç. Вот впереди меня перешли через дорогу трое. Ib. Ак эп те килтĕм. Вот и я пришел. Ib. Ак, ача, çаклантăн! Вот теперь ты, брат, попался! (напр., так скажут вору, застигнутому на месте преступления). Ib. Ак(ă) конта ик сорăх макăрса çӳрет, — сан мар-и? Вот здесь две овцы блеют, — не твои ли это? Ib. Ак эп сана (датив. функция)! — апуна каласа кăтартам-ха! Вот я тебе! — скажу матери! Якей. Ак çапла тăвас полать. Надо сделать вот так. || Ак çакă, ак çак, ак ку, hiс, вот этот. || In praepxopera rei demonstrationе ter, quater quinquiesque ponitur. Приторопливом указании на предмет, напр. при розысках, может утраиваться, учетверяться и упятеряться. Якей. Ак, ак, ак! Вот, вот, вот. || Interdum est refutantis aliquid vel redarguentis. Иногда выражает опровержение слов другого лица. Изаб. Т. Шел çамрăк çынна! Ĕмĕр пĕтнĕ пуль çав. — Ĕмĕрĕ пĕтсе ак! — шăнса пăсăлса вилчĕ. Ик эрне те асапланмарĕ. Жалко молодого человека! Должно быть, пришел конец его жизни (определенный судьбою). Какой там (или: вот уж и) конец! — простудился и умер. Двух недель не промучился. Ib. Те кусен ăрăвĕнче çивчĕ чĕлхелĕ? — Ăрăвĕнче ак! Качча килнĕренпе патак лекмен çавăнпа челхине янă. Или у них в роду все такие бойкие на язык? — Какое там в роду! С тех пор, как она вышла замуж, она еще палки не отведывала, — вот и распустила язык-то! || Aut minitantis. Иногда служит для выражения угрозы. Ст. Чек. Ак эп тухам-ха, тек ачана хĕнетĕн! Вот я выйду и покажу тебе, как то-и-дело бить ребенка! || Interdum est admirantis aut aliquid aegre ferentis. Иногда выражает удивление или недовольство. Якей. Ак, ача, вăл капла полассине эп кĕтменччĕ. Я, право, не ожидал, что он сделается таким! Ib. Ак топрăн япала! Неужели ты не мог найти ничего лучше? Ib. Ак топрăн калаçмалли япала! Вот нашел о чем говорит! || Etiam adhibetur, cum vult aliquis, ut verba sua attenie audianlur. Также употребляется для привлечения внимания к словам говорящего. Ак ĕнтĕ, ачамсем, сиртен хăшăр пуракăра малтан тултарат, çавна малтан качча паратаă. Вот что, дети: кто из вас скорее наберет полный бурак (ягод), ту я прежде других выдам замуж. || Eadem voce in narrando ad erigendos audientium animos utiinur, cum a rebus Ievioribus ad maiora transgrediendum est. Также употребляется в рассказе, для выражения перехода к более важному. Альш. Ларсан-ларсан, кăсем ларнă йывăç айне вырăссем килсе лараççĕ, тет. Акă вăсем укçа хисеплеççĕ, тет. Через некоторое время к тому дереву, на котором они сидели, пришли и сели русские. Вот они начали считать деньги.

ак

(ак), serere, semen spargere, [араб сăмахĕ] Т. VII. Вăсем пĕр ана урпа акса хăварнă, тет; урпи пит лайăх пулнă, тет. Они посеяли загон ячменя, и ячмень уродился очень хорошо. Изабм. Т. Тырри час ĕлкĕрмен çул çуртри вырса пĕтичченех ыраш акма каяççĕ. В те годы, когда хлеба созревают поздно, еще раньше, чем будет сжато яровое, отправляются сеять рожь. Якей. Пĕр пăт акса воникĕ пăт илнĕ. Посеяв хлеб, собрал двенадцать пулов с пула. Изамб. Т. Ул тепĕр пуçне тухичченех акса кайрĕ. Он пошел, сея семена, до другого конца загона. Ib. Ыраш акса пĕтерсен малтан ыраш кĕлти, унтан çуртри кĕлти кӳртеççĕ. Посеяв рожь, сначала возят с поля ржаные снопы, потом снопы ярового. Ib. Йĕтĕне ака тыррисемпе пĕрле акаççĕ. Лен сеют вместе с яровыми. ЧП. Хуранăн-хуранăн курăнат, камăн иккен акнă анисем? Чьи это чернеют засеянные загоны? (т. е. до появления всходов). Кильд. Ш. Тырă акса тума хушрăмăр, ăна та турĕ. Мы велели ему посеять и выростить хлеб — он сделал и это. Сред. Юм. Тыр акнă чõхпе пĕри акса пĕтереччин кайса сõхалакана: „Акаччĕн сõхалама кайна“, теççĕ. Если во время сева, пока один сеет, другой отправляется за ним пахать, то говорят: „Он поехад пахать пашню, пока другой на ней сеет“. Шурăм. 15. Эпĕ: „Сирĕн ята акакан çĕр миçе теçеттин лекет?“ тесен: „Вуншар теçеттин“, терĕç. На мой вопрос, сколько у них приходится на душу десятин пахотной земли, они отвечали: „По десяти десятин“. Тrans. Переносно. Дм. Ростов. Ашшĕ-амăшĕ акса хăварнă ырă вăрлăхсем. Добрые семена, посеянные его родителями. V. ака. Якейк. Сысна ăрамра (i. q. урамра) акса тунă пак пĕрех. Via subus referta est. На улице полно свиней („улица усеяна с.“). Ib. Кил хошшиyче (i. q. кил-картинче, карташĕнче) ача акса тунă пак пĕрех. Chors referta est parvulis. На дворе полно ребят.

акам

(агам), (а v. ака deriv. esse videtur; cf. russ. посестра), arnica aequalis, подруга-сверстиица. Mos est puellis Tschuvaschorum, ut contracta cum aliqua aequalium amicitia акам nomine inter se appellent; quod nomen etiamsi nupserint servatur, quippe cum etiam earum mariti uxorum arnicas eodem vocabulo appellare soleant. Череп. Хĕрсем пĕрне-пĕри акам тăваççĕ; акамлă пулнă хĕрсем качча кайсан вĕсен упăшкисем те арăмĕсен акамĕсене акам теççĕ. Девушки заключают между собою союз дружбы и называют друг друга „акам“; если девицы, заключившие между собою подобный союз, выйдут замуж, то и мужья их зовут их подруг „акам“. Т. П. Загадки. Алăкран кĕтĕм, акам куртăм. (Пĕрене çумĕнчи таракан). Я вошла в дверь, я увидела подружку. (Загадка: таракан на стене). В Раков., Альш. и Череп. та же загадка означает щель в бревне (пĕрене çурăкĕ). Коракш. Алăкран кĕрĕп, акам курăп. (Çурăк, щель). Собран. Алăкран кĕрсен акам кулат. (Пĕрене çурăкĕ). Если войдешь в дверь, подружка смеется. (Загадка: щель в бревне). Неверк. Алăкран кĕрĕп, акам кулĕ. (Пĕрене çурăкĕ). Войду в дверь, и засмеется подружка. Бурунд. Алăкран кĕтĕм, акам (тус) куртăм. (Пĕрене çурăкĕ). Я вошла в дверь, и увидала подружку. Чур. Чипер акамăн хырăмĕ çурăк. (Тулă). У красивой подружки распорото брюхо. (Загадка: пшеница). Альш. Чипер акамăн тути пĕрĕнчĕк. (Укçа енчĕкĕ). У красивой подружки сморщены губы. (Загадка: кошель для денег). Альш. „Чим-халĕ, акам, эпĕ анне ерелчине кайса илем килтен, хамăнне тупаймарăм“, тесе калать, тет, ку акаммине. Акамми: „Юрĕ эппин“, тесе калать, тет. Лешĕ каять, тет, килне: „Акам, эсĕ ман хыçран питĕрсех кĕр хапхана“, тесе калать, тет. Акамми калать, тет: „Мĕн тума питĕрес? эсĕ часрах кил“, тесе калать, тет. „Погоди, подружка, я принесу из дома мамино напрясло; своего я не нашла“, говорит она подруге. Подруга отвечает: „Хорошо“. Та идет домой и уходя, говорит: „Ты, подружка, запри за мною ворота“. Подруга отвечает: „А зачем их запирать? ты приходи скорее“. Ib. Акаммине чĕнсе килет, тет, ку. Аварласан-авăрласан акаммийĕн йĕрĕлчи путпула анать-каять, тет. Акамми хăй çутать, тет, те, путпула йĕрĕлчине шырама анать, тет. Она позвала к себе подругу. Когда они пряли, напрясло подруги вдруг упало в подполье. Подруга засветила лучину и полезла в подполье за напряслом. Череп. Эп ăна акам турăм. Я сделала ее своею подруюю. || In carminibus Tschuvaschorum significare potest sponsam. ЧП. Такмак. Пирĕн ача тул кĕлти, сирĕн акам сĕл(ĕ) кĕлти. Наш парень — пшеничный сноп, а ваша подружка — овсяный (т. е. невеста не столь изящна, как женех).

акар

(агы̆р), rudere, rugire; vociferari; vociferari alicui metus iniiciendi causa; acutuni atque ingratum sonum emittere (in canendo), реветь; кричать, орать; кричать для устрашения: петь громко и некрасиво. Альш. Акă кунта пĕр упа аллисене тăратса акăрса килет, тет, ку арăм патне. Вот идет к этой женщине с громким ревом медведь, поднявши передние лапы. Изамб. Т. Мĕн акăратăн? Что ты орешь? Альш. † Аслă-ях та вăрман хыçĕнче акăрса, шăхăрса акасем тăваççĕ. За большим лесом пашут с громким криком и свистом. Янш.-Норв. † Аслă вăрман хĕрринче акăрса ака тăваççĕ. На опушке большого леса пашут с громким криком. Бюрг. † Хура вăрман хыçĕнче пĕр ака-пуç, акăрса акалат пĕр ача. За темным лесом пашет плугом парень, громко крича (на лошадей). Сред. Юм. Ачасĕм конĕпех акăрчĕç паян. Сегодня их ребятишки орали весь день, т. е. „плакала низким голосом“ (говорится о больших детях, лег с семи или восьми). || Metaph. est ditescere, augere rem familiarem; pinguescere. nitescere, corpus augere (de equls dicitur); luxuriare (de plantis). Переносно. Сред. Юм. Халь акăрчĕ ĕнтĕ õ. 1. Теперь он разбогател. 2. Теперь она (лошадь) поправилась (потучнела). Ib. Çак çăмăр хыççăн паранк аврисĕм акăрса кайнă. После этого дождя картофельная литвинья (ботва) сильно пошла в рост. Ib. Кõнтан çăмăр пõлсан тыр акрать ĕнтĕ. Теперь если будут дожди, хлеб быстро (а сильно, густо) пойдет в рост. О. Череп. Йывăç ахăрса (V. ахăр) карĕ. Дерево разрослось.

мăн-акка

(мы̆н-акка), i. q. мăн-аки. Praeterea eodem nomine mulieres in eodem, ubi pater meus, vico natas, aetate ilium praecurrentes, appello, nisi afffnitate aliqua cum eo iunctae sint ita, ut inter se „хăта-тăхлачă“ appellare debeant. Так называют старших сестер отца и старших сестер матери, а также теток отца, которые старше его, и теток матери, которые старше ее. Мужья их называются „ват-йысна“ (Н. Карм., Череп.. а в Ст. Чек. йысна). Ст. Чек. Мăн-акка — асатте, асанне акăшĕпе йăмăкĕ, аттерен аслă пусан; кукамайпа кукаçей акăшĕ, йăмăкĕ, аннерен аслă пусан, атте акăшĕ, анне акăшĕ. Ib. Мăн-акка — 1) сестры дедушек и отца, если она старше отца; сестры бабушек и матери, если оне старше моей матери; 2) уроженки из отцовой деревни, если оне старше моего отца, и если родители их или оне сами моему отцу не „хăта-тăхлачă“. КС. Мăн-акка — старшие сестры моего отца или матери; мужей их я называю „мучи“. Остальные формы: мăн аку (агу), мăн акăшĕ (агы̆жэ̆), мăн акăш (агы̆т). || Appellatio anuum honorifica. Иногда — обращение к посторонним пожилым женщинам. Альш. Кунта пĕр карчăк манкапа салма çăрса ларнă. Ку ача ăна каланă: „Мĕн ĕçлен, мăн-акка?“ тет. Здесь сидела какая-то старуха и месила салму на соплях. Парень сказал ей: „Что ты делаешь, бабушка?“

аккалă-шăлăлă

(ш̚ы̆лы̆лы̆), adv., soror cum fratre natu minore, сестра с младшим братом. Ст. Чек. Çак хĕр-ачапа арçын-ача, хĕр-ачаран пĕчĕкçĕрехĕ, аккалă-шăлăлă пуль-ха: икĕш те пĕр сăнлă. Эта девочка и этот мальчик, который поменьше девочки, вероятно, брат с сестрою: они похожи друг на друга (точнее: оба на одно лицо, как гов. народ). Ib. Аккалă-шăлăлă юлчĕç кусем ашшĕпе амăшĕнчен. Они остались после родителей вдвоем, сестра с братом.

алан

(алан, Курм., В. Олг., Пшкрт), uxorem ducere, жениться. V. авлан. Якей. Кăçал пирн (пирн’) ялта виç ача аланч (= авланчĕ). В этом году у нас в деревне женились три парня.

аласăм-хăй

verba incerta in fabuia quadam posita, quibus senes pygmaei salutandi erant. Fortasse idem est atque алаккии салам, adaucta litterarum corruptione. Приветствие, с которым надо было обратиться к старикам-карликам (в сказке); м. б, искаженное араб. [араб сăмахĕ] V. алакким салам. Панклеи. Лаши: „Онта (scr. ăнта) чике тăршшĕ стариксам ларĕç“, тет „эс вĕсене ĕçлекне илте: „Аласăм-хăй!“ тесе кала“, тет. Ача вот хĕрне пырсан чăнах та чике тăршшĕ стариксане тĕл полать. Лашине айккарах кокарать те, стариксам патне пырса, ĕçлĕке илсе: „Аласăм-хăй“ тет. Стариксам: „Апла каламан полсан эпĕр сан поçна çиçа яраттăмăрччĕ“, теççĕ. Лошадь говорит ему: „Там будут сидеть старики-кардики, ростом в локоть; ты сними перед ними шапку и скажи: „Аласăм-хăй“. Парень подошел к костру, и действительно встретил там стариков-карликов. Он привязал в сторонке лошадь, подошел к старикам, снял шанку и сказал: «Аласăм-хай». Старики говорят ему: «Если бы ты этого не сказал, то мы тебя погубили бы».

алулмаш

(алулмаш, h. е. алă+улмаш), adv., operam suam ita commodando alicui, ut par pari referatur, помогая кому-либо своею работою так, чтобы и самому заплатилп тем-же. Ст. Чек. Алулмаш авăн çапма кайнă. Пошел в люди молотить, с тем, чтобы и ему отплатили тою же работою. Ib. Алулмаш кайнă пуль апла вырма. Вероятно, он пошел жать с тем, чтобы и ему отплатили тем-же. Ib. Алулмаш ĕçлеме кайсан хăй ĕçне те кайнă çĕртен кам та пулин ĕçленипе тавăрма пырат: мăн çынна хирĕç мăн çын, ачана хирĕç ача пырат, т. е. при подобнаго рода услугах за работу взрослого отплачивает взрослый, а за работу малолетнего — малолетний V. йыш.

алă

sive ал (алы̆, ал), 1) manus, 2) alter pedum priorum. 1) рука человена, 2) передняя лапа животного. N. „Алă çăвас пулĕ, тет.“. Он говорить: „Чай, надо руки вымыть“. N. Хускалтăм та, аллăм та урам та пулчĕ. Я сдвинулся с места, и опять стал владеть и руками и ногами. Тюрл. Алă шырăлса (i. q. шăйăрăлса) карĕ. (Я) натер себе руку. Альш. Аллисене каялла тытса пырать. Идет, держа руки назад. Сред. Юм. Алли токмак пик (i. q. пек). У него руки точно колотушки (большие). Артюш. 374. Икĕ аллине вишшер (i. q. виçшер) пĕрене хĕстерсе амăш; патне таврăнат. Он засунул себе подмышки по три бревна и возрашается к матери. Ст. Чек. Алли ĕçленине çийĕ çĕклĕ. Вăррăн алли илет те (вăрлат та), çийĕ çĕклет (ăна хĕнеççĕ); вăрă çинчен тата аллипе, вăйĕпе мĕн те пусан çĕмĕрнĕ çын çинчен çапла калаççĕ. За то, что сделаешь руками, придется расплатиться горбом. (Послов.). Вор ворует, и за это ему приходится расплачиваться (его бьют); эта пословица приводится тогда, когда говорят о воре или о человеке, который что-набудь разобьет. Заcтупл. 11. Вара икĕ ачине икĕ алла тытнă та çав утма-çулпа кайнă. Потом она взяла обоих детей в обе руки и пошла по тропинке. Хып., 07, 18. Алла алă çăвать, алă пите çăвать, теççĕ. Шaймурз. 391. Алă алла çăват, алă пите çăват. Рука руку моет, руки лицо моют. (Поcлов.). Сред. Юм. Кирак (к’ирак) кăçта пырсан та, (i. q. кирек ăçта пырсассăн та), ик алла пĕр ĕç. Куда ни придешь, везде для двух рук одно дело. (Послов.; т. е. без дела нигде не проживешь, везде надо работать). Собран. Алă тĕкĕнмесен алă çул выртать, теççĕ. Если не тронут руки, пятьдесят лет пролежят. (Послов.; т. е. если обходиться бережно, то вещи хватит надолго). Сунчел. † Аллăмри ал-çыххи аллă хут; „чĕн мерчен-и?“ тесе ыйтаççĕ. У меня на руках запястье в пятьдесят рядов. Меня спрашивают: „Это из настоящих кораллов?“ Собран. З55. † Икĕ алăра икĕ сулă, алă вĕçне шăнăçаймасть. На той и другой руке у меня два браслета, такой величины, что не умещаются на руках. Якей. Аллинче портă тытса тăрать. Держит в руке (в руках) топор. Шорк. Алă тăррĕн (алы̆ т̚ŏррӧн’) çӳрет. Ходит на руках. Сред. Юм. Хõласĕнче õлпõтсĕмпе (õлбõтсэ̆мбэ) майрасĕм алăрак тытăшса çӳреççĕ. В городах господа ходят с барынями под ручку. Б. Ара. Пур патне ал пырать. Если есть что-нибудь, то так и тянет (хочется) попользоваться им. (Послов. о сьестном, о деньгах и пр.). Собран. Ал тименни аллă çул выртнă, теççĕ. Если не трогать руками, то пятьдесят лет пролежит. (Послов.; см. выше). Якей. Ку ача алăран та кайма пĕлмеçт уш (или: ĕнт). Этот ребенок просто с рук не идет, т. е. все просится сидеть на руках. Ib. Ачая алла вĕрентнĕ. Ребенка навадили сидеть на руках. Ib. Вăл ман алла килешшĕн. Он (ребенок) просится ко мне на руки. Ib. Вăл он аллине пымаçть. Он (ребенок) не идет к нему на руки. Ib. Ачая алла ил. Возьми ребенка на руки. Ст. Чек. Аллупа пар та, урупа çӳре. Дай, да потом и ходи. (Послов. о неудобстве давать взаймы). Альш. Акă кунта пĕр упа аллисене тăратса акăрса килет, тет ку арăм патне. Вот идет к этой бабе с ревом медведь, поднявши передние лапы. Сред. Юм. Кăш (i. q. хăш) чõхне кõшак пĕчик пӳтексĕне малти õрипе питĕнчен çапать; çавна: „аллипе çõпать“, теççĕ. Иногда кошка бьет маленьких ягнят переднею лапою по мордочкам; тогда говорят, что кошка дает им лапкою пощечины (colaphizat, palma percutit). Якей. Йăтă алă парать. Собака подает лапку. То же и в Ст. Чек. Ст. Чек. Кушак аллипе питне çăват. Кошка умывается лапкой. || Тrans. В перен. см. Сред. Юм. Кин илсе те аллу кансах ан лартăр. Ман пõр õнта — каламасан, кõнĕпе те çыврĕ. Хоть и сноха будет в доме, а все не надейся, что совсем будешь свободна от работы. Вон у меня — если не скажешь, целый день проспит. Изамб. Т. 9. Ывăл ĕлкĕрчĕ ĕнтĕ, алăран суха-пуç карĕ ĕнтĕ. Сын вырос, теперь уж нет нужды пахать самому. Сред. Юм. Ним туни те çõк õн, пĕр-май ик аллине пĕр çĕре тытса ларать. Ничего не делает, сидит сложа руки (compressis, quod aiunt, manibus sedet). Якей. Она Йăван алли (аλλиы) турĕ. Это Иванова проделка (говоря о чем нибудь предосудительном). Ioannis consilio aut dolis factum est. Панклеи. Онтан ытти ват çынсам та Есрелĕ аллипе (Esreli opera) теминче çĕр çолхи асапран хăтăлчĕç. Потом и остальные старые люди избавились благодаря Эсрелю от вековых страданий. А. Прокоп. † Эпир илес хĕрсене каччă алли тиминччĕ. (i. q. тивминччĕ). О, если бы тех девушек, которых мы возьмем за себя (замуж), не коснулась рука юноши! (т. е. они были невинны; utinam illibata sit earum virginitas). Бугульм.? † Каччă алли тивсессĕн, пирĕн ача аллинче нухайкка. Если она окажется потерявшею девственность, то у нашего парня есть в руках нагайка. А. Сенчук. † Ял ялĕнчи хĕрĕсем каччă аллинче сарăхнă. Девушки других деревень пожелтели в руках юношей, т. е. утратили свою свежесть, расточая ласки юношам. Каша. † Кашасенĕн хĕрĕсем каччă курсан ялтăрат, каччă аллине ӳксессĕн сивĕ тытнă пек халтăрат. Девушка из деревни Елховоозерной сияют от радости, когда увидят юношей; когда же оне попадут в руки жениха, то как в лихорадке, трепещут (боясь возмездия за свою потерянную невинность). Синер. Мĕн алла кĕнĕ (= çакланнă, quod fors obtulerat), çавăнпа вата пуçларĕç, тет. Принялись бить чем попало. Кильд. Ш. Алла мĕн кĕнĕ, çавăнпа илсе çапнă ăна; алă айĕнче нимĕн те пулмасассăн сиксе тăрса урипе те пулин тапнă ăна. Бил его чем попало; если ничего не было под руками, то вскакивал и пинал его ногами. Чхĕйп. Чăваш халăхĕ Хусана вырăс патша çĕнтерсе туртса илсе хăй аллине илеччен тутар патша аллинче пурăннă. До завоевания Казани русским царем чуваши находились в подчинении у татарскаго хана („царя-татарина“) (in dicione regis Tatarorum fuerunt). Полт. Малороссия пĕтĕмпех поляксен аллине кайнă. Вся Малороссия подпала под власть поляков (sub imperium dicionemque Polonorum cessit). Чăваш халăхĕ вырăс патши аллине кĕнĕ. Чуваши подчинились русскому царю. Альш. Пирĕн алă çиелте. Мы одолели (в игре в мяч). Vicimus (ab iis dicitur, qui pila ludendo vicerint). Собран. 167, Ст. Чек. Аллăна пĕçерĕ, теççĕ. Руки обожжешь. (Послов.; т. е. заманчиво, но опасно). Сред. Юм. Ал киленеччин (i. q. килениччен) хĕненĕ. Отлупили (избили) как им только хотелось. Череп., Б. Ара. Алли кукăр. Furax est. Занимается мелким воровством. Сред. Юм. Аллине çыпăçать. Fur est. furatur. У него к рукам пристает, т. е. он крадет. Урож. год. † Ал ĕç патне пымарĕ. Не было времени заниматься этим делом. Ст. Чек. Алă пымасан ĕç тăвăнмас вĕт. Если не работать, то ведь дело не сделается само собою. Череп. Алли ĕç патне пымарĕ. Провел всю жизнь праздно. Сред. Юм. Ал айнерех пăрахăр. Ст. Чек. Алă айнерех хур. Положи (-те) поближе, чтобы при надобности можно было скоро достать. Истор. Çавăнпа вĕсем мулĕсене те ала айĕнче тытман, нумайĕшĕ çĕр айне алтса пытарнă. Поэтому они не держали при себе денег, а большею частью зарывали их в землю. Ст. Чек. Алă айĕнчен ачу-пăчуна ан яр. Не оставляй детей без присмотра. Якей. Аллине хыçалалла тытса анчах çӳрет. Слоняется без всякого дела. А. Прокоп. † Эпĕр пиллĕкĕн пĕр тăван, патша алли тиврĕ — уйăрчĕ. Нас пятеро единокровных, но разделила нас царская рука. || Litteras formandi modus singulis hominibus proprius, scriptura. Также обозначает почерк. Ст. Чек. Урăх çын алли пек çырать. Пишет чужим почерком. || Praeterea rei cuiusvis commoditatem significandi causa usurpatur. Также выражает удобство пользования какою-либо вещью. Ст. Чек. Ку лаша мана алă, илес-ха ăна. Эта лошадь для меня подходяща, надо ее купить. || Eodem nom. molarum, quas aптиркка dicimus, pars quaedam appellatur. Также часть обдирки (крупорушки). V. аптиркка.

алă валлли

, ал-валли, (алы̆ вал’л’и, ал-вал’л’и), partes parvae hostiae immolatae aliorumque ciborum, quibus diis res divina fieri solet, quae omnibus iis, qui sacrificio intersunt, distribuuntur et precatione facta ibidem religiosissime comeduntur. Стюх. Чув. 19. „Эти розданные по рукам присутствующих на молитве части от жертвенного мяса, вместе с частицею лепешки, называются по чувашски „ал-валли“, что значит: ручная часть или частица. После раздачи частиц глава семейства и прочие члены семьи встают на молитву. Молитву произносит только сам хозяин, а прочие стоят молча, но все, как сказано выше, должны быть в кафтане или в другом каком верхнем платье. По произнесении положенной на этот случай молитвы, все присаживаются на лавку в ряд, и с благоговением съедают частицы мяса и лепешки. При этом строго наблюдается, как бы не обронить крошек, так как это считается величайшим оскорблением для того божества, кому была принесена жертва“. V. Рекеев, V. 8. Альш. Пиçсен. Хурне кăларса тиркĕ çине хураççĕ, пĕчĕкçĕрех тиркĕпе пашалу. Вара хуранне пăттипе сĕтелĕн сылтăм енне лартать. Пиçнĕ хурне тир кĕпе алла тытать, сĕтел таврарах (умнерех) тăрса кĕл-тăвать. Кĕл-тунă хыççăн хура каскалать. Унтан хай каланă пек кăкăрĕ çинчи ашне, пакартине, пашалу; миçе çын, çавăн чухлĕ пай туса, алла тыттарать çав виçе япалана. „Алă валли“ теççĕ ăна. Ăна валеçсен пурте тăрса кĕл-тăваççĕ. „Паçăр пĕтĕмĕпеччĕ, халĕ ала валлипе; эпир çитерейменнине алă валли çитертĕр. Çырлахах, Мăн Кĕл-илен; савса панине савса ил; айван кĕллĕмĕре хапăл ил“, тет. Пуççапаççĕ (тайăлаççĕ-кăна) те çиеççĕ. Кашма сараççĕ çерем çине, ларса çиеççĕ пăттине те. Когда сварится. Вынимают гуся и кладут его на блюдо; (при этом бывает положена) на небольшом блюде лепешка. Потом он ставит котел и кашу по правую сторону стола, берет блюдо с вареным гусем в руки, становится поблаже к столу и произносит молитву. После молитвы он разрезывает гуся на части. Потом, как было сказано выше, он разделяет мясо с груди гуся, его желудок и лепешку на части, по числу присутствующих, и раздает каждому из них эти три предмета. Это называется ручными частями. После раздачи частиц все встают и молятся. Он говорит: „Давеча было (моление) целым гусем, теперь ручными частями. Пусть ручные части дополнят то, что нами было опущено. Помилуй. Великий Жертвоприимец [т. е. приниматель великой жертвы, приносимой от великаго душевнаго мучения (тарăхса)]! Прими с любовью то, что мы тебе с любовью приносим; прими нашу нескладную молитву!“ Они кланяются (не в землю) и начинают есть. Расстилают на лужайке кошму, садятся и едят также и кашу. Ib. Алă валли: 1) пэшалу, 2) ашĕ (кăкăрĕ çинчен), З) пакарти (хурăн) е пĕверĕ (пысăк выльăхăн). Ручные части (состоят из): 1) лепешки, 2) мяса (с груди), З) желудка (гуся) или печени (крупного животного). Эта последняя заметка в рукописи сначала написана, потом похерена. Менч. Чист. Çак кĕлле кĕл-туса пĕтерсессĕн чашăк çинчи çăкăра, чăкăта каскаласа ал-валли тăваççĕ. Вăл ал-валлисене пӳртри çынсене пурне те валеçсе параççĕ. Алă валли валеççĕ пĕтерсессĕн тата тепĕр хут пурте ура çине тăраççĕ те, ал-валлипе партак асăнаççĕ. Ал-валлипе асăнакан кĕлĕ ак çапла пуçланат: „Эй ырă туррă(м), ырă пӳлĕхĕм! сана ал валлипе асăнатпăр, витĕнетпĕр. После этой молитвы разрезывают хлеб и сыр, находящиея в чашке, и делают ручные части. Эти части раздают всем присутствующим в избе. После раздачи ручных частей все опять встают на ноги и творят краткую молитву с ручными частями. Молитва эта следующая: „О святый боже, о святой разделитель! мы поминаем тебя с ручными частями и к тебе прибегаем“! (Из обряда „ача ят хуни“). Чăв. кĕл. Çакă алă валли çитертĕр, çӳлти турра асăнатпăр. Пусть эти ручные, части дополнят (то, чего не достает); мы молимся небесному богу. (Из моления „Вăкăрпа учӳк“). Сиктер. Хĕвел тухăçнелле тăрса мĕн пур халăха алă-валли валеçсе пачĕç те, кĕлле ватти-вĕттипе тăчĕç. Обратились лицом к востоку, роздали всему народу ручные части, и все, старые и малые, стали на молитву. (Из „тырра пăр çапнăран ултă ялпа чӳктунă йĕрке“). „Алвалли“ — ломоть хлеба на кайăк чӳк в Ядр. у. Н. Лебеж. † Виç хĕл каçан такине алă-валли тумашкăн килтĕмĕр. Мы приехали, чтобы наделать ручных частей из их барана, которому исполнилось три зимы. (Из „саламалик“, речи которую произносил на свадьбе „мăн-кĕрӳ“]. Сиктер. Вара чӳклекен алă-валли аш касса илет, пĕчикçеççĕ татăксем: чĕрине, пĕверне, кăкăр ӳтне, пуçĕнчен, хӳре-чиккинчен (от репицы); вăл аш татăкĕсене пурне те кĕлĕ тунă чух алă çинче тытса тăма парать. Хăй вара çĕлĕкне хул хушшине хĕстерет те, çапла каласа кĕлĕ тума тытăнать еtс. V. Магн., 61.

алла тыттар

(алла т̚ыттар), in manus dare, вручать. Якей. Мана ик кĕнеке алла тыттарса хăварч. Вручил мне две книги. || Metaph. Переносно. Сред. Юм. Карчăкпа старик: „Вилеччин тõрă çапах алла ача тыттарчĕ“, тесе пит ратланнă, тет. Старик и старуха очень обрадовались тому, что б. все-таки не привел им умереть бездетными, и дал им ребенка.

алăк

(алы̆к), ianua, porta а, дверь; ворота. Якей. Алăка ан тăр. Не становись в дверях. Ib. Алăкне уç, вăлсам кĕччĕр. Отвори дверь, пусть войдут. Ib. Эп алăк питĕртĕм, вăлсам ан кĕччĕр тесе. Я запер дверь, чтобы они не вошли. Ib. Эп алăк питĕрсе, вăл кĕримĕ. Я запер дверь, он не сможет войти. ЧК. Пире анне алăка уçса ăсатса ячĕ. Мать отворила нам дверь и проводила нас. Истор. Славянсем пӳрчĕсене темиçе алăк кастарнă. Славяне прорубали в своих избах несколько дверей. Собран. 59. Тухсан та кĕрсен те алăка хупса çӳре. И при входе и при выходе всегда затворяй за собою дверь. ЧС. Алăкран тухсан алă тĕслĕ ăс кĕрет. Когда выйдешь из дверей (дома), то мысли (под разными влияниями) изменяются. (Послов.). Изамб. Т. 102. Урай каштинчен пĕр-ик йĕрке çӳлте алăк касаççĕ. Венца на два выше переруба прорубают дверь. Ib. 102°. Чӳрече, алăк янаххисене лартсан, кăмака хыси (хыиы) тусан, сакăсене тусан вара: „Ăста çĕнĕ пӳрте алăкне хупса тухса кайрĕ“, теççĕ. Когда будут вставлены окна и дверные косяки, а также устроен маленький сруб, на котором кладетея печь, и лавки, то говорят; что „мастер (плотник) затворил дверь в новую избу и ушел“ (т. е. изба готова). Чăвашсем, 8. Юмăç алăкне нумай тапратрăмăр. Немало ходили мы к йомзям. Альш. Ĕлĕкрех кĕрӳшне алăк патне чаршав карса лартаччĕç (i. q. лартатьчĕç), теççĕ ватăраххисем. Люди постарше говорят, что прежде жениха сажали у двери, за („повесив там“) занавес. ЧП. Вĕрене курка — сар курка, алăран-алла çӳретĕр, алăк патнелле ан ярăр. Пусть желтый кленовый ковш ходит из рук в руки, но не передавайте его (по направлению) к дверям. Собран. 199°. Хурт-кăпшанкă тапранат, ылттăн алăк уçăлат. (Сĕлĕ шерепи тухни). Начинают шевелиться насекомые (не летающие), отворяется золотая дверь. (Загадка: появление метелки у овса). Актай. Пĕр килемине кăвапинчен туртса кăларап. (Алăк). Одну старушку я вытаскиваю за пупок. (Загадка: дверь). N. Вăл мĕскĕн алăк панчен тĕпелелле пĕре те иртмеçчĕ (т. е. иртместчĕ). Он, бедный, никогда не проходил в перед избы, а все сидел у дверей. Якей. Алăкра ан тăр. Не стой я дверях. Альш. Алăка пырса тăчĕ. Встал в дверном пролете (т. е. на пороге). Ib. Алăкра тăрать. Стоит в дверном проеме (т. е. на пороге). Якей. Çак алăка çӳрене чох хопса çӳрес полать. Надо затворять эту дверь, когда ходишь. Панклеи. Лаша тӳрех хайхи хĕр патне отать. Херĕн молча пак пӳрчĕ патне çитсен алăкĕнче кокальтяма тапратать. Лошадь прямо идет к выщеупомянутой девушке. Подошедши к ее избе, похожей скорее на баню, она начинает рыть копытом у ее дверей. С. Александровское. Алăкăнче (i. q. алăкĕнче) хуралçăсем хурал тăнă. У дверей стоял караул. Шевле. Чӳк тунă чух малтан алăка уççа алăк патнелле пăхса пĕтĕм турра асăннă. Мулла калпакне хул айне хĕстерсе, аллинче çимĕç тытса тăнă; унпа пĕрле ыттисем те хăш чухне мĕн çимĕç те пулин тытса тăнă. Алăк патнелле пăхса кĕл-туса пĕтерсен тин тур кĕтессинелле пăхса сăх-сăхнă, унччен сăх-сăхман. Во время моления сначала отворяли дверь и, обратавшись лицом к двери, молились поименно всем богам. Лицо, произносившее молитвы, затыкало шанку подмышку и держало в руках кушанье; вместе с ним стояли и остальные, иногда также держа в руках какое-нибудь кушанье. Лишь по совершении молитвы лицом к двери, они обращались лицом к красному углу (к тяблу) и крестились; ранее этого они на себя креста не клали. Альш. Пуп алăкран кăна пĕр-ик виçĕ сăмах калатьчĕ, тет, турăшсемпе-мĕнсемпе килсен. Когда священник приходил с иконами и п., то, говорят, ограничивался тем, что скажет слова два-три в дверь и уйдет (т. е. даже и не входил в избу). Альш. † Çак ялсенĕн ачисене алăк хыçне хĕсрĕмĕр. Парней из этой деревни мы вытолкнули за дверь (скорее: прижали за дверью). Якей. Алăк хошшине ан пол. Не попади (рукою или ногою) между дверью и косяком, (т. е. не прищеми их). Ст. Чек. Йăттăн хӳри алăк хушшине пулнă. Собаке прищемило хвост дверью. Ст. Чек. Мĕн алăк виттĕр калаçса тăран? — пӳрте кĕр. Что ты разговариваешь через (приотворенную) дверь? — взойди в избу. Ib. Акка патне хăнана карăм та, алăк виттĕр калаçса тăрат манпа, пӳрте те кер темес. Те хунь-ашшĕнчен хăрăт мана чĕнме. Я пошел в гости к старшей сестре, а она стала у двери и разговаривает со мною через (приотворенную) дверь: даже в избу не зовет. Не знаю, свекра, что-ли, она боится (и потому не решается) позвать меня. КС. Ма алăк виттĕр калаççа тăратăн? Зачем ты разговариваешь через затворенную дверь? Бугурусл. Эпĕ алăк çине улăхрăм. Я залез на ворота (на гумне). Якей. Алăк уççа хопса тăрать. Служит привратником или: временно заменяет его. Ib. Он мĕн пор ĕçĕ те алăк уççа хопасси анчах. Все его дело заключается в том, чтобы отворять и затворять дверь. Eadem vox postpositionibus „урлă“ е! „çи“ coniuncta limen inferum et superum significat. В соединении с послеслогами „урлă“ и „çи“ это слово часто означает порог и притолоку. Шурăм. 26. Алăк урлă шалалла пăхатăп. Смотрю через порог (т. е. через отворенную дверь) внутрь комнаты. Пуп алăк урлă каççанах хай чирлĕ карчăк сиксе тăнă та, пупа мăйкăçпа çаклатса та илнĕ. Как только поп перешагнул через порог, — упомянутая выше больная старуха вскочила и живо захлеснула его за шею удавкой. КС. Ма алăк урлă калаççа тăратăн? — шала кĕрсе калаç. Почему ты говоришь через дверь (или: через порог)? — ты войди для разговора в избу. См. выше „алăк виттĕр“. БАБ. Алăк урлă вырттарса тапмалла. Надо пинать, положивши через порог. Альш. Алăк урлă каçаймас. Не может перешагнуть через порог. КС. Алăк çанче ларать. 1. Сидит на пороге. 2. Сидит на полотне двери. Ib. Ача алăк çине хăпарса ларчĕ. Мальчик залез на полотно двери. Срав. Ib. Алăк тăрăнче (Iеgе: тŏрнџ̌э, ехtrita ŏ littera, i. q. тăрринче) сала-кайăк ларать. На притолоке двери сидит воробей. Турх. Алăк çине пусса кĕрет. При входе ступает на порог. Срав. N. Чир ересрен алăк çине пилеш, тал-пиçен, тимĕр хураççĕ; апла тусан чир ермест, шуйттан та хăрать, т. е. для предупреждения болезни и отогнания чорта кладут на дверь рябину, татарник и железо. Л. Кошки. Алăк çине ан лар, хурт тухса каят. Не садись на порог, пчелы улетят. Череп. Алăк çине ан тăр. Не вставай на порог. (Срав. чӳрече çине, на окно, т. е. на подоконник). Цив. Алăк çинче ларать. Сидит на пороге. Альш. Чăхха алăк çине хурса пусрĕ. Он заколол курицу на пороге. Ib. Мĕн алăк çинче ларан? Что ты сидишь на пороге? Jn dialecto Альш., si G. Timofeievio credimus, „aлăк урлă“ earn rei positionem significat, cum iuxta limen inferum posita est in longitudinem eius porrecta, sin autem in ipso limine transverse sit collocata, non „алăка (алы̆га) урлă“ dici solet. В Альш. „алăк урлă“ говорят о вещи, которая лежит поперек двери, т. е. около порога, но параллельно ему; если же она лежит поперек порога, т. е. пересекая порог, то говорят не „алăк урлă“, а „алăка урлă“.

алликкĕ

(аλλиыккэ̆, quod аллă иккĕ scribi solet), duo et quinquaginta, пятьдесят два. Череп. КС. V. аликкĕ. (в Л. Кошк. аллă иккĕ, аллă икĕ, аллă ик). Haec forma absolute tantummodo ponitur, sin autem cum aliis nominibus coniungi opus sit, алликĕ, аллик , dicimus, exceptis vocabulis пус (copeica), пăт (XL librae), пин (mille), quibus additis non dicimus nisi алликĕ. В соединении с именами получает форму алликĕ или аллик (см. выше). КС СТИК. Алликĕ пус, 15 коп. (= 52 коп. на ассигнации). Янгорч. Алликĕ пăт. 52 пуда. Ib. Алликĕ (или: аллик) çухрăм, 52 версты. Ib. Алликĕ (или: аллик) тенкĕ, 52 рубля. Ib. Алликĕ (или: аллик) ача, 52 мальчика (или: парня, или: ребенка). В соединении с словами: пус (копейка), пăт (пуд), пин (тысяча) — ставят лишь алликĕ, а не аллик.

аллă

(аллы̆), quinquaginta, пятьдесят. Hac forma utimur, cum dicimus aliquid absolute, nullo alio numero aut nomine addito; eadem in eorum, quos анатри appellamus, sermone in copulationi-busquoque verborum ponitur, itatamen, ut sequente vocali proаллă'> etiam '>аллă etiam алл dici possit, elisa ultima brevi, tametsi non in omnibus dialectic. Iu eorum vero, qui вир-ял appellantur, lingua (non omnium tamen) in iisdem verborum copulationibus aлă aut ал dicitur, illud ante consonantem, hoc ante vocalem aud sequeute л littera, quamquam hanc quoque legem non semper servare videntur, quippe cum et ante vocalem nonnunquam алă ponere soleant ambiguitatis evitandae causa, ut ab aliis vocibus, quae sirhilem aut eundem habeant sonum, facilius discerni possit, et ante consonantem , sed hoc rattus, praeterquam in numeralibus, ab uno ad decern, quibus additis semper ал dicitur, elisa altera syllaba. Эта форма числительного ставится тогда, когда за ним не следует название единиц или определяемого им существительного; она же употребляетея у низовых чуваш и в словосочетаниях, при чем в некоторых говорах конечная краткая гласная ă перед следующею гласною отпадает. У верховых чуваш (в некоторых говорах) форма аллă в сочетаниях с другими именами не ставится, и заменяется формою алă перед согласными и ал перед гласными звуками и л, хотя это правило и не всегда соблюдается, так как, во избежание подобозвучия, иногда и перед следующею гласною ставят алă, а перед согласною — ал; последнее — реже, исключая наименование единиц, перед которыми всегда ставится ал. Exempla. Примеры. Аллă, 50, аллă пĕр (Череп., Ишли и др.) ал пĕре (п̚э̆рэ, Çеçмер), алпĕр (ал,бэ̆р, с ударением, конечно, ва 1-м слоге, Абаш.), аллă пĕрре (Абаш., параллельно с алпĕр), 51, аллă иккĕ (аллы̆ иккэ̆) или: алликкĕ (аλλиыккэ̆, Череп.), алликкĕ ( КС.), алликкĕ (Абаш.), аликкĕ (аλиык’к’э̆м, ib.), аликкĕ (Çеçмер.), 52; аллă виççĕ (Череп., Л. Кошк. и др.), ал виççĕ (Çемçер., Абаш., но в последнем и аллă виççĕ), 53; аллă тăваттă (Череп., Л. Кошк. и др.), ал тăваттă (Çеçмер., Абаш., но в послед. и аллă тăваттă), 54; аллă пиллĕк (Череп., Л. Кошк. и др.), ал пилĕк (п̚ил’э̆к’, Çеçмер), ал пиллĕк (Абаш., но здесь и аллă пиллĕк), 55; аллă ултта (Череп., Л. Кошк.), алл улттă ( КС.), ал олттă (Çеçмер, Абаш.), 56; аллă çиччĕ (Череп. Л. Кошк. и др.), ал çиччĕ (Çеçмер), ал çиччĕ и аллă çиччĕ (Абаш ), 57; аллă саккăр (Л. Кошк., Череп.), ал саккăр (Çеçмĕр.), ал саккăр и аллă саккăр (Абаш.), 58; аллă тăххăр (Череп., Л. Кошк. и др.), ал тăххăр (Çеçмер), ал тăххăр и аллă тăххăр (Абаш.), 59. || Череп., Л. Кошк., КС. аллă çын, Çеçмер. алă çын, Абаш. ал çын, аллă çын, 50 человек; Череп., Л. Кошк., КС. аллă кĕнеке, Çеçмер. алă кĕнеке, Абаш. аллă кĕнеке, 50 книг; Череп., Л. Кошк., КС. аллă лаша, Çеçмер. ал лаша, Абаш. аллă лаша, 50 лошадей; Череп., Л. Кошк., аллă лавкка, КС. аллă лапка, Çеçмер. ал лапка, Абаш. аллă лапка, пятьдесят (торговых) лавок; Череп., Л. Кошк аллă ача, КС., Абаш. алл ача, Çеçмер. ал ача, пятьдесят чел. ребят; Череп., Л. Кошк. аллă ĕне, КС. Абаш. алл ĕне (алл э̆н’э), Çеçмер. ал ĕне, 50 коров; Череп., Л. Кошк. аллă ӳпре, КС., Абаш. алл ӳпре (алл ӳпрэ̆), Çеçмер. ал ӳпре, 50 мошек; Череп. аллă ура, Абаш. алл ора, Çеçмер. ал ора, 50 ног (ал-ора — руки и ноги); Череп. аллă ухмах, КС. алл ухмах, Çеçмер. ал охмах, 50 дураков; Абаш. ал ут, 50 лошадей; Л. Кошк., Череп. аллă упа, Çеçмер. ал опа, Абаш. алл опа, 50 медведей, Л. Кошк. аллă ĕйĕ, Абаш. алл и (алл и), алл ăй (ы̆j), Çеçмер. алă ыйă, 50 долот; Л. Кошк. аллă алă, Абаш. аллă ал (ал), Çеçмер. алă алă (алы̆ алы̆), 50 рук, (чтобы не смешать с алаллă, имеющий решето). Л. Кошк., Череп. аллă арçын, КС., Абаш. алл арçын, Çеçмер. алă арçын, 50 мужчин; Л. Кошк. аллă арăм, Абаш. алл арăм, Çеçмер. алă арăм или ал арăм, 50 жен (можно смешать с аларăм, я просеивал); Л. Кошк. аллă тенкĕ, Абаш. аллă тенкĕ и ал тенкĕ, Çеçмер. ал тенкĕ и алă тенкĕ, 50 рублей; Л. Кошк. аллă турат, Абаш. аллă торат, Çеçмер, алă торат, 50 ветвей; Л. Кошк., Абаш. аллă хĕр, Çеçмер. алă хĕр, 50 девиц; Л. Кошк. аллă пукан, Абаш. аллă покан, Çеçмер. алă покан, 50 стульев; Л. Кошк. аллă йывăç, Абаш. аллă йăвăç, Çеçмер. алă йăвăç, 50 дерев; Л. Кошк. аллă хула, Абаш. аллă хола, Çеçмер. алă хола, 50 городов: у низ. аллă çухрăм, Çеçмер. алă (или: ал) çохрăм, Абаш. Аллă çохрăм и ал çохрăм, КС. аллă çухрăм и ал çухрăм, 50 верст; у низ. аллă çул, Абаш. алă (ал) çол, Çеçмер. ал çол, 50 лет; Çеçмер. алă пус, алă пăт, алă пин. Абаш. алă пус, аллă пус, алă пăт, аллă пин, алă пин, низов. аллă пус, аллă пат, аллă пин, 50 копеек, 50 пулов, 50 тысяч; низов. аллă пĕр тенкĕ, Çеçмер. ал пĕр тенкĕ, 51 рубль; низов. аллă икĕ тенкĕ (аллă ик тенкĕ), аллă виçĕ тенкĕ (аллă виç тенкĕ), аллă тăватă тенкĕ (аллă тăват тенкĕ), аллă пилĕк (п̚ил’э̆к) тенкĕ, аллă ултă тенкĕ (аллă улт тенкĕ), аллă çичĕ тенкĕ (аллă çич тенкĕ), аллă сакăр (с̚агы̆р) тенкĕ, аллă тăхăр (т̚ы̆hы̆р) тенкĕ; Çеçмер. ал ик тенкĕ, ал виç тенкĕ, ал тăват тенкĕ, ал пилĕк тенкĕ, ал олт тенкĕ, ал çич тенкĕ, ал сакăр тенкĕ, ал тăхăр тенкĕ. Нюш-к. У аллă çын аллипе, хĕрĕх çын хӳттипе пурăнать, теççĕ; апла калани йăвăр ĕçе хăй тумас, çын çине нумай шанат пулсан та, аван пурăнать, тени пулать. Он живет руками пятилесяти человек, под защитою сорока человек. (Эта пословица имеет в виду человека, который живет хорошо, хотя сам и не работает тяжелой работы, а все надеется на других). Ст. Шай. † Тăваткăл-тăваткăл пураççĕ аллă çула илемшĕн. Рубят срубы, и все четырехугольной формы, чтобы было красиво, на пятьдесят лет. КС. Эпир аллăн. Нас пятьдесят (человек). Ib. Вăл ытла ватах мар, алла çитнĕ пулмалла. Он не очень стар; ему, должно быть, исполнилось пятьдесят лет („он достиг 50-ти лет“). Ib. Аллăран вăтăр кăларсан миçе юлать? Сколько будет, если из 50 вычесть 30? Ib. Миçере вăл? — Аллăра. Сколько ему лет? — Пятьдесят. Ib. Аллăпах пырса перĕнейман (i. q. перĕнеймĕн__) унта. Туда нечего и соваться с пятьюдесятью рублями („Только с 50 руб. туда не приступишься“). NЗ Абаш. Ал пымасан ал çол выртать, тет. Если не дотронутся руки, то пятьдесят дет пролежит. (Послов.).

алтчăрха

(ал’џ̌рhа), i. q. (то же, что) алчăра. СПВВ. Куç-пуç алчăрхаса кайрĕ. КС. Куç алчăрхаса карĕ. Зарябило в глазах. || Metaph. Орау. Е-е-е, алчăрханă! урайĕнчи ачана та курмаçть, тăн! Ача алли çине пусса карĕ! у-у, моргослепый! И не видит, олух, что под ногами ребенок, — прямо на рученку наступил!

алхас

(алhас), ludere, lascivire; ridere; insolenter, intemperanter se gerere, шалить, озорничать; смеяться; вести себя вольно, непристойно, предосудительно. Сред. Юм. Мĕн алхасса çӳретĕр эсир? Ларăр пĕр вырнта (i. q. вырăнта). Что вы шалите? Сидите на месте! (Говорят маленышм детям)! Букв. Вут-кăварпала алхасма хушман. Играть огнем не велено. N. Вутпа ан алхас. Не шали с огнем. Янтик. Ну, алхасса çӳрет! — говорят о том, кто шумит и ведет себя неприлично. N. Çавăнпа ĕçкĕре хăмлапа ӳсĕрĕлсе алхасни пит çылăх: вăл пурте усал ĕçĕ, теççĕ. Поэтому, говорят, очень грешно вести себя шумно и неприлично на пирушках, упившись хмельным, так как все это дело рук дьявола. Янш.-Норв. Ц. Çапла вĕсем çĕрлечченех шывпа алхасса çӳреççĕ. Так ходят они (дети), обливая друг друга (букв. „шаля“) водой, до самой ночи (во время „çăмăр чӳкĕ“). || Чăвйпур. 19. Ашшĕ вилсен вара вăл тата пушшех алхаснă (в др. говорах: алхаса пуçланă). Когда отец умер, он стал вести себя еще хуже. Череп. Вăл алхасса кайнă. Он окончательно избаловался (о взрослом). Ст. Чек. Леш кас арăмĕсем çĕр-хута алхасса çӳреççĕ. Бабы из того околотка шуруют (шумят, ведут себя вольно, непристойно) всю ночь. Орау. Е-е, алхаснă! Ку ача-пăча ним курнасса пĕлмеçт! у-у, озорник! Этим детям все нипочем (все трынь-трава)! Орау. Ачи çурални икĕ уйăх та çук, пĕтĕмпе хитреленсе кайса алхасакан та пулнă! Ребенку-то еще и двух месяцев нет, а уж какой славный стал, и смеяться начал! Сред. Юм. Пит колкаласа, чõпкаласа çӳрекен çынна: „алхаснă“, теççĕ. О человеке, который все посмеивается, улыбается и бегает, говорят: „Какой он озорник!“ [В Череп. — „Пришел в полов. возбужд.“]. Ст. Чек. Ай-ай ку ача сирĕн алхаснă! Ах, какой у вас шалун этот мальчик! Ib. Алхасат. Приходит в половое возбуждение. || Translate de incendiis saepius prorumpentibus dicitur. Переносно — о частых пожарах. Альш. Вут-кăвар ытла алхаса пуçласан... Когда слишком учащались пожары... || Praeterea de coitu. Также о половом акте. Череп. Алхасаççĕ. Coeunt. Ib. Йытăсем ( Ст. Чек. йăтăсем) çĕр-хута алхасса (i. q. кусса) çӳрерĕç. Собаки бегались всю ночь. || Item de ira. Л. Кошки. Темĕне сисрĕ, алхасса карĕ саççим! Не знаю к чему только („не знаю, что он почуял“; т. е. не знаю, что предзнаменует его гнев; может быть, он предвещает что-нибудь недоброе), уж очень разошелся (разсердился, разгневался). [Так говорит чувашка о муже]. || Itinere deerrare, „плутать“. V. S.

ама

(ама), femina animalium, самка. Ама сысна sive (или) сысна ами, porca, scropha, свинья самка; ама кушак, feles femina, кошка самка; ама йытă sive йытă ами (jыдами), canis femina, сука; ама кашкăр (кашкăр ами), lupa, волчица; ама тăрна, grus femina, журавлиха; ама çĕлен, anguis femina, самка змеиная. Йăпăлти пăру ик ама ĕмет, теççĕ ваттисем. Ласковое теля двух маток сосет. (Послов.). Т IV. Ама йыттăн малтанхи çурине ӳстерсен аслă ачана йăвăр пулат, теççĕ. Говорят, что если выкормишь щенка первого помета, то будет тяжело старшему ребенку (в семье). || Praeterea significat matrem. Также означает мать. V. анне. Ст. Чек. Ама сĕтĕне кĕменни вăкăр сĕтĕпе (i. q. сĕчĕпе) кĕрес çук. Вар. Ама сĕтпе кĕменне вăкăр сĕтĕпе кĕрес çук. То, чего не воспринял (вар. „в кого не вошло“) с молоком матери, не воспримешь и с бычачьим молоком. (Послов.). [араб сăмахĕсем] Сред. Юм. Ама пĕр те, аçа ăрасна. Мать одна, но разные отцы. Икĕ аманăн пилĕкшер ача, хăйсем пурте пĕр ятлă. У двух маток по пятеро детей, и всем одно имя. (Загадка: пальцы). Пĕр амаран çуралнă тăван, единоутробный (брат или сестра). ЧП. Çипер ача, сар ача сайра амаран çуралать. От редкой матери родятся красивые русые парни. Альш. † Пирĕн пек чипер ачасем сайра амаран çуралать. От редкой матери родятся такие красавцы, как мы. С. Мок. † Сирĕн пек, пирĕн пек ачасам сайра-пĕр амара (не амаран) çуралать. У редкой матери родятся такие красавцы, как вы и мы. || Санăн аму, сирĕн аму (надо бы: амăр), твоя мать, ваша мать, где во втором случае мы имсем дело с позднейшим явлением в языке. Срав. Истор. Ачамсем, эсир пурсăр та пĕр-тăван, аçăр та пĕр, амăр та пĕр. Дети мои, вы все друг другу кровные родные: у вас один отец и одна мать. Крат. раз. 19. Вениамин вăл Иосифпа пĕр амаран çуралнă. Вениамин и Иосиф были от одной матери. Чăвашсем. Тата амаран пĕр ыйăл ака пуçĕ тытса пырат. Кроме того, единственный сын матери правит плугом. V. Амăшĕ. || Rex apum. Пчелиная матка. || Praeterea numen quoddam significat, quod omnium rerum mater esse creditur. Также название богини, которая считается матерью всего мара. СПВВ. ИА. Ами. — Эй пĕтĕм тĕнчене çуратнă ама (ама)! Санран пулни пурте усăллă, пурте аван, çавăнпа сана эпир яланах тивĕçлипе чӳклетпĕр“. Мать. — „О мать, сотворившая всю вселенную! Все, что от тебя произошло, полезно и хорошо; поэтому мы всегда по должному приносим тебе жертвы. V. Магн., 62. Ами — самая старшая мать, Ib. 85. Ама (назв. божества Н. А. ). || Princeps lusorum. Матка (в игре). || Pars aratri. Часть плуга. V. ака. Eodem vocabulo etiam alia inanimata significantur, sicuti infra pluribus exemplis demonstrabimus. Иногда употребляется и о других предметах неодушевленных, что будет видно из примеров, приведенных ниже. V. ыраш амăшĕ.

амак

(амак), obsoleta, cuius veram atque propriam significationem nemo est, qui noverit; eandem habet originem, atque v. turc. [араб сăмахĕ] labor, tat. [араб сăмахĕ] debilitatio. Usum eius hodiernum ea, quae infra scripta sunt, docebunt. Устарелое слово, первоначальное значение которого точно неизвестно. Череп. Амак — неопределенная болезнь“ (i. е. morbus incertus). Арс. „Тем амак — чорт знает, что. Амак — боль живота, причиняемая злым духом вопкăн’м. живущим в омуте (ср. тат. упkыи). Он будто бы бегает по ночам в виде черной собаки или кошки“, h. e. амак, ventris dolor, quo homines a daemone quodam, qui вопкăн appellatur, afficiuptur, quern rn loco fluminis profundiore habitare atque nocturnis temporibus in canem nigrum aut In felem conversum hue illuc cursitare credunt. Н. Карм. Амак çапманскер! Ut morbo „амак“ dicto afficiaris! (aut: afficiatur). Чтобы тебя (или: его) поразила болезнь. называемая „амак“! Слепой. Амак çапман пуçна! Чтобы тебя поразила болезнь! Череп. Мĕн амак пулчĕ кăна?! Что с ним стряслось?! (О болезни неопределенной и неясной). Арç. † Те ар-çори, те шойттан, те ыр-осал, те вăр-хорах, те çол маяк, тем амак! Чорт знает, что это такое: не то леший, не то чорт, не то какой-то дух, не то разбойник, не то дорожная веха! Кильд. Ш. Ах, тăвансам! çакă сăмаха калама та çăмăлах мар; ма каланă-ши акă çакă сăмаха: „Аçа-çори ашшĕне Аса-атте (v. аçа) çаптăр, ăма-çори амăшне амак çаптăр“, тенĕ? Ах, братья! не легко и сказать это слово; почему это так говорится изстари: „Пусть отчима разразит громом, а мачеху поразит лихим недугом“? Череп. Амак тыташшĕ! Чтобы (тебе, ему попритчилось! (= çӳрейми пулăсăнччĕ“, т. е. чтобы (тебе, ему) обезножеть!). Л. Кошки. Эх, амаках тыттăр ĕнтĕ! Йĕрки çук пĕртте! Никакого порядка нет! Чтобы вам попритчилось! || Item morbus quidam (tumoris genus), quo boves ovesque afflciuntur. Также болезнь коров и овец. Шибач. „Ман ĕнене амак полчĕ, труках сумар полчĕ“. — Моклашка полать айăкра, она шăлпа çыртса çĕмĕреççĕ. „С моею коровою случилась болезнь амак“ — На боку появляется шишка, которую разминают, стискивая ее зубами. I. q. чĕмере? — Çеçмер. Амак полнă. (У овцы.) сделалась болезнь (от которой лечат кровопусканием. || Spasmi genus, quo vexantur agni, род судорог у ягнят. Хорачка. Под’ак амаҕы̆. Амак ползан тапкаланат, ӳҕӓт, ты̆рат, выдат. Оϱиын’џӓн, хы̆лhин’џӓн хӳрин’џӓн тордаччы̆. Амак у ягнят. Когда случится эта болезнь, то ягненок дрягается, падает, встает, ложится. Лечат тем, что тянут его (крест-на-крест) за ноги, уши и хвост. || Haud raro cum stomacho quodam dicitur aut indignatione, sicut apud Latinos malum. Нередко употребляется в выражениях недовольства, раздражения. Тюрлема. Эй амак! астуман та, тăрса юлнă! Ах, чорт возьми, забыл и не взял! Изамб. Т Эй амак! япалана манса хăвартăм! Чорт возьми! забыл ведь взять вещь-то! ЧС. Тата мĕн амак пулнă пулать? Что там еще стряслось (или: случилось)? Ib. Анне юмăçран тавăрăнсан атте ыйтрĕ: „Тата мĕн амак тумалла?“ терĕ. Когда мать вернулась от йомзи, отец (недовольный) спросил: „Ну, что еще надо сделать?“ Бугульм. Мĕн амак пулчĕ? Что стряслось (т. е. случилось)? Сред. Юм. Кăçта амака каян эс õпта? Куда к чорту ты туда идешь? Ib. Мĕн амака кайса çĕтрĕ çав? Куда это он запропастился, запропал, девался? Изамб. Т. Ах амак! хĕр-арăмсем чей-сахăр илме каланăччĕ тата! Ах ты, чорт возьми! бабы еще велели чаю-сахару купить! Сред. Юм. Тем амак пõлчĕ, çõрăма яшт чике-чике каять хăй! Не знаю, что такое случилось, все в спине покалывает! СПВВ. ЕС. Ача-пăча киле таврăнмасан ашшĕ: „Мĕн амака кайнă-ши çав?“ теççĕ. Когда дети не возвращаются домой, родители говорят: „Куда это они провалились?“ Цив. Ак амак! Вот какая чертовщина! Янтик. Эй, амак! Тем тума кĕрсе кайнă у унта! Ах, чорт возьми! Не знаю, зачем это ее туда занесло (напр., корову в оглобли). V. чир. Л. Кошки. Амакне килеймерĕ ĕнтĕ, темĕн ĕçлесе тăчĕ ĕнтĕ унта! Чорт его знает, почему он не пришел, и что он там делал. V. хура юн.

ама амакĕ

(аζ’а амагэ̆), morbus gravis ex partu contractus. Тяжелая болезнь после родов. Череп. Ача амакĕпе вилчĕ. Ex partu periit. Умерла от (после) родов. Сf. ача тăваймасăрах вилчĕ. Умерла, не разродившись. (Л. Кошки).

аман

(аман), v. pers. [Араб сăмахĕ]. tat. аман, hаман, hauan, sine intermissione, беспрестанно, все время, все. Бугур. Ак çак ача аман аслть. Вот этот мальчик все шалит.

ан

(ан), descenders. Ds quolibet motu dicitur deorsum directo. Глагол, имеющий очень обширное значение и употребляющийся для означения всякого движения, направленного сверху вниз. По-рус. передается словами: спускаться, опускаться, сходить, слезать, съезжать, падать и т. п. Якей. Воç çанти çирмая анса шу ĕç. Сойди вон в тот овраг и напейся. Ib. Кошак кăмака (ă почта не слышится) çинчен анса тӳшек хыçне выртрĕ. Кошка слезла с печи и легла за периной. Ib. Çирмая аннă-анман пире чолпа пеме тапратрĕç. Не успели мы спуститься в овраг, как в нас стали кидать камнями. Ст. Чек. Анатсăн ан. Спустись (сойди, слезь), если хочешь. Альш. Сĕвен ку енни ялан та сĕвеккĕн анать. Ку енче Сĕвенелле унта-кунта çырмасем анаканнисем пур. Эта сторона Свияги всюду представляет покатость. На этой стороне, там и сям, в нее стекают речки. Завражная. Чăхсем кашта çинчен анчĕç. Куры слетели с насеста. Ib. Аптратса çитерчĕ, анма та пĕлмеçт. (Ita mulier queritur de viro suo nimis libidinoso). Ib. Сысна аçи пĕр хăпарсан анма та пĕлмеçт. Verres ubi semel ascendit ad descendendum tardissimus est. Сокращ. букв. 1908. Хурсем шыва аннă. Гуси сошли на воду. ЧП. Чупрăм та антăм эп аната. Я побежал и сбежал в низменность или: в нижний конец деревни (вообще в место, лежащее ниже того места, где был). Якей. Çирмаялла виçĕ ача анса карĕç. В овраг спустились трое малышей (или: парней). || Ire in loca inferiora. Также употребляется вообще вм. глагола итти, когда говорится о ком либо, идущем в более низкое место, нежели то, где он был. СТИК. Таркăнсем каçпа яла анса çăкăр илеççĕ, тет. Говорят, что беглые приходят вечером в деревню за хлебом. Ib. Кĕçĕр кашкăр аннă яла. Вечор в деревню приходил волк. Эти фразы относятся к селению, расположенному в ложбине речки, по обеим сторонам которой поднимаются отлогие холмы. Изамб. Т. Çынсем кăнтăрлана ана пуçласан ку лашине тăварчĕ те урапине кӳлсе киле ялсе тавăрăччĕ. Когда другие стали уходить домой полдничать, он выпряг лошадь, запряг ее в телегу и уехал домой. Ib. Тырă вырнă чухне кăнтăрлана чей ĕçме киле анаççĕ. Во время жнитва уходят в полдень домой, пить чай. || Также говорят: „пасара ан“ (aliquo ad mercatum ire), пойти на базар, поехать на базар. Якей. Эс килес пасара ан, вара мана çăмарта хакне калăн. Ты приходи (или: приезжай) на следующий базар, и тогда скажешь мне, почем продаются яйца. Абаш. Паян мăн-акка та пасара аннăччĕ. Сегодня и тетка (старш. сестра матери) ходила на базар. || Praeterea de feminis dicitur, quae ad fiumen descendunt lintea lavandi causa. Также говорится о женщинах, которые идут на речку мыть белье и пр. Ст. Чек. Пĕр арăм çырмана кĕпе çума аннă, тет. Одна женщина пришла на речку мыть белье. Срав. Ст. Чек. Шыв арманне антăм. Я ходил на водяную мельницу (или: пришел на мельницу). || Descendere de arbore, de vehiculo, ex equo. О слезании с дерева и пр. Пизип-Сорм. Ларсан-ларсан каç пулчĕ. Каç пулсан, чилай тăхтасан, çĕрле пулсан манăн пата çăка хăвăлне темĕскер анать çĕмĕрттерсе. Анса çите пуçласан эпĕ ала (алла?) тăсса пăхрăм та, манăн ала (алла?) кĕчĕ-карĕ темĕскер хӳри. Долго я сидел, наконец наступил вечер. Когда прошло довольно много времени и наступила ночь, ко мне, в дупло липы, стал кто-то („что-то“) слезать, производя сильный шум. Когда он уже был близко от меня, я протянул руку, и в моих руках очутился чей-то хвост. Яргейк. Вут эпĕ мĕнле асап куратăп! Чĕрнели аннă пулсассйн тата пĕтеретчĕç мана, тесе каларĕ, тет. Вот я как страдаю! Если бы слез тот, который с когтями, то они изуродовали бы меня еще больше, сказал он. Панклеи. Хĕр кӳме çинчен анчĕ те кальлях кĕрсе карĕ. Девушка вылезла из кибитки и опять вошла. Альш. Эпĕ урапа çинчен антăм. Я слез с телеги. Орау. Ан часрах лашу çинчен. Слезай скорее с лошади. || Secundo flumine proficisci aut eum locum versus iter facere, ubi in mare aiiudve fiumen se effundit. Также спускаться вниз по реке или из стран, лежащих в верховье реки, к ее низовью. Юрк. Чул-хуларан çав пырса çитнĕ кунех вутлă кимĕ çине ларса Шупашкар хулине антăм. В самый день приезда в Нижний я сел на пароход и уехал в Чебоксары. Истор. Днепрпа анса Древлянсене хăйне пăхăнтарнă. Спустился вниз по Днепру и покорил древлян. Собран. З20°. Питĕрпуртан аннă пикесен пушмакĕсем çӳлĕ кĕлелĕ. У барынь, приехавших из Петербурга, башмаки с высокими подборами (каблуками). Ст. Чек. Çырма тăрăх ут çулма антăм. Я спустился по оврагу, чтобы косить сено. || In altum descendere, mergi, submergi, hauriri (palude). Также сваливаться, проваливаться, увязать. Абыз. Темскер çĕмĕрĕлсе анса кайнă, пĕтĕм çĕр чĕтресе кайнă. Что-то провалилось с грохотом, так что задрожала вся земля. Алекс. Нев. Пăр çурăла-çурăла анса темĕн чухлĕ çын шыва кайса вилнĕ. Во многих местах провалился лед, и множество людей перетонуло. Бол. Ильш. Чупса пынă чухне шăтăка анса кая пачĕ, тет. Когда он бежал, то вдруг провалился в яму. N. Çак халăхсем саланса пĕтиччен эпĕ чăтса тăраймарăм, хурама хăвăлне анса кая патăм. Я не смог продержаться (вися в дупле) до тех пор, пока этот народ разошелся, и слетел (т. е. провалился) в дупло вяза. Торай. Пĕр ĕне лачакана анса кайнă. Одна корова утонула (погрузилась совсем) в топком месте. Ст. Чек. Шурă япала таçта ăнса кĕчĕ. Белый предмет куда-то провалился. || Delabi (in arvum). V. пут. Также о пище, воспринимаемой желудком. Альш. Апат çинĕ-çемĕн анать. Чем больше ешь, тем сильнее разыгрывается аппетит. L’ appetite vient en mangeant. (Послов). || Occidere (de sole). Также заходить, закатываться (о солнце). Изамб. Т. Ул пирĕн патăртан хĕвел аннă чухне тухса кайрĕ. Он вышел от нас на закате солнца. ЧС. Каç пуларахпа, хĕвел анас чух. Çумăр пĕлчĕсем тухкала пуçларĕç. К вечеру, около заката солнца, стали кое-где показываться дождевые облака. || In aenigmate quodam de lunae radiis dictum invenio, pro eo, quod est fundi. Также падать (о свете месяца). Шаймурз. З97°. Чӳречерен йăс кĕвентепе чышаççĕ. (Уйăх çути анни). В окошко тычут латунным коромыслом. (Загадка: падение лунных лучей). || Defluere, delabi, decurrere, effundi (de aqua dicitur, de lacrimis, de lacte ex uberibus manante). Также стекать (о воде, слезах, молоке кормилицы и пр.). Образцы, 61. † Хапхăр умне аннă юхăм шыв, хăмăш касса кĕпер хывас çук. Текучая вода залила все место перед вашими воротами, так что нельзя намостить моста, нарезав тростника. Сельск. хоз. р. II. Шыв çӳлтен аннă чух унăн çаранне пырса çапăнать. Когда вода стекает сверху, то ударяется в его луга. Альш. Хурăнварта типĕ çырма: çур-кунне-кăна хиртен шыв анать, çула шыв çук унта. В Березовом Долу сухой овраг: только весною стекает туда с полей вода, а летом там бывает сухо. Изамб. Т. 40°. Çапла каласан ку туй ачин икĕ куçĕнчен кус-çӳлĕ анчĕ. Когда он это сказал, этот парень, сопровождавший свадебный поезд, заплакал. Календ. 04. Сăмсаран анмасть-и? Нет ли у нее (у лошади) течи из носа? Череп. Ман темĕскер сĕт анмас (lac me deficit), ача выçă пулĕ. У меня что-то нет (в грудях) молока; ребенок, наверно, голоден. || Extra ripas diffluere, разлиться (о реке). Орау. Атăл шывĕ аннă. Rha flumen alveum excessit. Волга разлилась. Ib. Упнер шывĕ аннă, тет. Кушлавăша çул картланчĕ ĕнтĕ. Речка Упнер, говорят, разлилась: дороги в Кошлоуши уже нет. || Advolare (de hirundinibus dicitur, quae redeunte vere de caelo descendere putantur). Также прилетать, о ласточках, которыя, по мнению чуваш некоторых местностей, слетают весною с неба. N. Якури таврашĕнче чĕкеçсем анаççĕ. Около Егорьева дня прилетают ласточки. Ib. Чĕкеçсем анман-ха, ăшăтма тивĕç мар. Не должно быть теплу, так вак ласточки еще не прилетели. Можар. Якурирен малтан чĕкеç ансан (Череп. килсен) çу сивĕ килет, кайран ансан ăшă килет. Если ласточки прилетят раньше Егорья, то лето будет холодное, а если после, то — теплое. Однако скажут: куккук килнĕ, прилетели кукушки, хура-курак килнĕ, прилетели грачи, и пр. || Praeterea notandae sunt quaedam figurae verborum singulares. Также в некоторых чувашизмах. Якей. Ут орине сĕлĕ аннă. Ст. Чек. Лаша урине сĕлĕ аннă. Лошадь обезножела оттого, что ее разгоряченную накормили овсом. Avena intempestive data pedes equi corrupit. Изамб. Т. Лашан урине шыв ансан шывра тăратаççĕ. Если случится опоить лошадь, то (лечат ее тем, что) заставляют стоять в воде. (Si intempestive data potio equi pedes corruperit....). Чув-прим. о пог. 168. Каçпа ăшă ансассăн (si vespere tepidior fuerit aer) çăмăр пулать. Если вечером станет тепло, будет дождь. Завражная. Тин ăшă анчĕ. Лишь тогда (или: лишь сейчас) стало тепло (в избе). Ст. Чек. Кĕтӳ анчĕ. Стадо согнали в деревню. Grex domum rediit. Собран. З12. Анати, тăвати, вăй (scr. вăи) пĕтети килети. (Хутăр хутăрни). [Вероятно надо читать так: „Анать-и, тăвать-и; вăйă пĕтет-и, килет-и“. То спускается, то что (т. е. то поднимается); а когда игра кончится, приходит (домой). Загадка: мотание пряжи.].

анатри чăваш

(ч̚’ы̆ваш) ita appellantur Tschuvachi infernates, quorum regio inferius sita est, quam eorum, qui vocantur вир-ял, вире-ял (v. hanc v.). Низовые чуваши. См. вир-ял, хирти. Ягудар. Анатри чăвашсем пиртен хĕвел-тохăç енелле порнаççĕ. Низовые чуваши живут от нас на восток.
Петр Ив. Орлов, уроженец с. Орауш, Ядрин. у. Казан. губ., написал мне о различиях между отдельными группами чуваш следующее. „Анатри (малти, мал енчи) чăвашсемпе хирти чăвашсем тата вир-ялсем (хура урасем). Чăвашсем пирĕн виçĕ пая уйăрăлаççĕ: анатри чăвашсем, хиртисем, вир-ялсем. Вир-ялсем çăвар туллин, хыттăн калаçаççĕ. Вăсенĕн сăмахра сас-палли „у“ сахал. „У“ вырăнне вăсем ялан „о“-па калаçаççĕ: „кулать“ тиес вырăнне „колать“ теççĕ; „пек“ тиес вырăнне „пак“ теççĕ. Тум тумланнă тĕлтен вăсем пушшех, тата ытла паллах, уйрăм тăраççĕ. Вăсем шурă сăхман тăхăнса, урисене хура тăлла сырса çӳреççĕ. Çула тата арçыннисем (хăш-хăш вырăнта) пайтахăшĕ çӳллĕ тӳпеллĕ шĕлепке тăхăнса çӳреççĕ. Хĕр-арăмĕсем çула шурă шупăр тăхăнса, урисене хура тăлла сырса çӳреççĕ; хĕлле шурă сăхман тăхăнса çӳреççĕ. Çăпатисем пĕчĕк пуçлă, пуçĕсене чĕрсе тунă çăпатасем пулаççĕ. Ури тунисене темĕн тăршшĕ тăлла чăркаса тукмак ура туса, çăпати кантăрисемпе чăркуççине çитичченех хитрен хĕреслесе чăркаса хăпараççĕ. Пирĕн патрисем вăсене „яка“ теççĕ. Чăнахах та вăсем яка çӳреме юратаççĕ. Çула пулсан вара, пасара тухсан, вир-ял хĕр-арăмĕ çинче пĕр тусан пĕрчи кураймăн: çăпатисенче, çăпати кантăрисенче пĕр сӳсленчĕк кураймăн: шăрçа пек яп-яка, çап-çутă; хăйсем шĕлкемисемпе, сурпан çаккисемпе, тенкĕллĕ мăйисемпе ялтăртаттарса, шанкăртаттарса йăлкăшса анчах çӳреççĕ. Пирĕн анатри (кал енчи) чăвашсем вăсене „Вир-ялăн какрашки арăм пулсан ланчашки,“ теççĕ; çăпати кантăрисем çинчен: „Вир-ялăн çăпати кантăри тăхăр хăлач,“ теççĕ; „вир-ялсем вăсем мухтанчăк, какрашка,“ теççĕ. Арăм пулсан вир-ялсем анатри чăваш арăмĕсем пекех пуçĕсем урлă пĕкĕ пек масмак хурса çӳреççĕ. Сурпанĕсем, ансăрскерсем, мăйра анчах яваланса çӳреççĕ. Хăш чухне масмакки пуçĕ çинчен каялла кайса ӳкет те, пирĕн вара ăна кулса: „Вир-ял арăмин лаши тăварăннă, пĕкки каялла кайса ӳкнĕ,“ теççĕ. Арăм пулса пĕр-икĕ ача тусан вара унăн какрашки-пĕкрешки лăштах тухса ӳкет: çӳçне-пуçне пуçтараймаçт, кĕпи-йĕмне таса тытаймаçть, час-часах кĕпи арки вĕçĕнче ача пăхĕ сап-саррăн курăнса çӳрет; пӳртне-çуртне те çавăн пекех тирпейлĕ тытаймасть — латти пĕтĕмпех пĕтет килĕнче, пĕр пасара анчах çиççĕ тухма пĕлет. Вăсенчен хĕвел тухăçĕ еннелле анатри (малти, мал енчи) чăвашсем пурăнаççĕ. Вăсем Атăлтан пуçласа Йĕпреçпе Шăхрана çитиччен кăнтăрланалла, вăр-ялсемпе хиртисем хушшинче, тăрăхла-кăна пĕр лаптăк пек çĕре йышăнса пурăнаççĕ. Çав лаптăкăн кăнтăрла енчи пуçĕнче кушлавăшсем те çак анатри чăвашсемпе хисепленеççĕ. Кушлавăш, Уравăш, Хир-пуç, Утар, Рунк чăвашĕсем, хăйсем, хĕр-арăмсем тумланнипе вир-ял та мар, хирти-анатри те мар. Вăсенĕн çывăхнерехри вир-ялсем вăсене кушлавăшсем теççĕ; катари Йетĕрне патĕнчи, Кăрмăш çинчи вир-ялсем вăсене анатри (мал енчи) чăвашсемпе хисеплеççĕ, çывăхарахри хиртисем кăшт урăхларах калаçнăшăн, хĕр-арăмĕсем урăх тĕрлĕрех тумланнăшăн виç-ялсем вырăнне хуçасшăн. Мĕн пур чăваша лайăх тĕплесе йĕрлесен темиçе пая та уйăрма пулать. Вĕт-шакпа чăвашсене темиçе пая уйăриччен эпĕ вăсене, мĕн пурне, виçĕ пая уйăратăп; çавăнпа Кушлавăш чăвашсене анатри чăвашсем çумне кайса хуратăп. Пĕтĕмпех анатри чăвашсем пек пулмасан та, тумланасса та калаçасса та вир-яалсем пек те мар, хиртисем пек те мар, çав анатри чăвашсем пекрех калаçса тумланаççĕ. Арçыннисем хура сăхман е кăвакрах сăхман тăхăнса, урисене шурă тăлла сырса çӳреççĕ; çула пуçĕсене е пĕчĕк çĕлĕк, е карттус тăхăнаççĕ. Çăпатисем вир-ялсен пек шăраçласа тунă вăрăм кантăраллă çăпатасем мар. Хĕр-арăмĕсем е пир тăлла сырса çӳреççĕ, е шурă çăм тăлларан (пасар тăллинчен) тунă чăлха тăхăнса çӳреççĕ. Кĕписем е чĕрлесе тунă шурă кĕпесем пулаççĕ, е хăйсем хĕрлĕрен, кăвакран тĕртсе тунă пиртен (улачаран) çĕленĕ кĕпесем тăхăнса çӳреççĕ. Юçĕсене тĕрлĕ тĕслĕ вырăс туттăри çыхса çӳреççĕ. Урисене пир тăлла сырнă пулсан çăпати кантăрисемпе кăшт вир-ял манерлĕрех çӳлелле чĕркесе хăпараççĕ; шурă чăлха тăхăннă пулсан, çав чăлха çинчен тата тепĕр ура пакăлчакĕнчен иртекен хура чăлха пуçĕ тăхăнса, çăпати кантăрине пĕр çĕре чĕркесе, чăлхине антарса ăна атă хуçланчăкĕ пек туса çӳреççĕ. Арăм пулсан пуçне сурпан сырăнса ĕнсе хыçне, мăй таврашне çынна кăтартмасăр çӳреççĕ. Хĕрсем çула туя кайнă чухне пуçне тухья тăхăнаççĕ. Вир-ялсен тухья таврашĕ, сăрка таврашĕ çук. Ĕлĕк çав тухьясене, сăркасене пăраçниксенче (уявсенче) те тăхăннă та, халĕ туя кайнă чухне те пурте тăхăнмаççĕ. Сурпанĕсем те вăсенĕн, масмаккисем те, пуç-йĕпписем те вир-ялсен пек мар: сурпанĕсем вăрăмрах, сарлакарах; масмаккисем сарлака та кĕске, тĕррисем лешсенчен начартарах; пуç-йĕппи те кĕске те, тенкисене вир-ялсенни пекех нуммай çакса тултарман. Вир-ял арăмĕсен хăлхисем, ĕнси хыçĕсем курăнсах çӳреççĕ, пирĕн арăмсен вăсем курăнмаççĕ. Вăсем саланнă пуçĕсемпе хунешшĕсене те тата урăх ют çынсене те курăнсан аван мар теççĕ. Çаплах тата çара уранăн та вăсен куçне курăнмаççĕ. Çав йăлана лайăх тытса тăракан хĕр-арăмсенне упăшкинчен пуçне урăх арçынсем хайсем виличченех вăсен пуçне, урисене куримаççĕ. Арăмсем хăнана-мĕне кайнă чухне пуçĕсене пуçлă туттăр çыхса каяççĕ, ун çинчен кăримĕски çĕлĕк тăхăнаççĕ. Çула пулсан çав пуçлă туттăра е вырăс туттăри анчах çыхаççĕ. Вырăс туттăрине пуç тăррине анчах та çыхаççĕ тата майралла та çыхса çӳреççĕ; пуçлă туттăрне те икĕ тĕрлĕ çыхаççĕ: е тавăрса çыхаççĕ, е çыхса икĕ вĕçне тан туса çурăм çинелле усса яраççĕ. Вир-ялсен пуçлă туттăр çыхмаççĕ, яланах вырăс туттăри çыхса çӳреççĕ е катам пиртен тунă вырăс туттăри пек тăватă кĕтеслĕ шурă туттăр çыхса çӳреççĕ. Вир-ялсем вăсем мĕн пурĕ те Кăрмăш уесĕнче, Чикме уесĕнче, Шупашкар уесĕнче, Петерне уесĕнче анчах пурăнаççĕ. Шупашкарпа Етĕрне уесĕнче те пĕтĕмпех вир-ял мар. Шупашкар уесĕнче вăсем хĕвеланăç енчи чиккинелле анчах пурăнаççĕ. Ытти (урăх) çĕрте анатри чăвашсем пурăнаççĕ. Вир-ялсемпе анатри (малти) чăвашсен чикки акă çаплă: Анаш тиекен чикӳллĕ ялтан хĕвел анăçнелле, Шăхчасем-мĕнсем еннелле, вир-ялсем пурăнаççĕ, вăсенчен малалла анатри (мал енчи) чăвашсем пурăнаççĕ. Унтан Иккассисене хĕвел-анăçнелле хăварса Шупашкар уесĕпе Çĕрпӳ уесĕ тата Етĕрне уесĕ чиккисем пĕр çĕре пулнă çĕрелле пырсан, хĕллехи хĕвел-анăçнелле (сылтăмалла) вир-ялсем юлаççĕ, çулахи хĕвел тухăçнелле анатри чăвашсем пурăнаççĕ. Унтан Патĕр-ялне (Богатырева) çитсен вăл ялта вир-ялсемпе анатри чăвашсем хутăшах пурăнаççĕ. Вăл ялтан вăсен чикки Пысăк Çавал урлă каçса Супарпа кайса Çĕрпӳпе Етĕрне чиккипе Çарпуçпе çитичченех: сылтăм енче вир-ялсем пурăнаççĕ, сулахай енче анатри чăвашсем пурăнаççĕ. Çарпуçĕнче анатри чăвашсем пурăнаççĕ. Чарпуçĕнчен пуçласа вăсен чикки Етĕрне уесĕ çинерехрен икĕ уес чикки хĕррипе пырать: Кипекпе Туçи-Çармăса сылтăма хăварса, Етерне уесĕнче тăракан Сĕрелсене сулахая хăварса, Мăн Санар урлă каçса, Пĕчĕк Санара çитиччен сылтăмра вир-ял пулаççĕ, сулахайра анатрисем пулаççĕ. Çĕрпелĕнче анчах анатри чăвашсем вир-ялсемпе çывăх тăнипе халĕ ĕнтĕ пĕтĕмпех вир-ялсем пек тумлана пуçларĕç. Унтан малалла вĕсенен чикки Хир-пуçĕнчен Пĕчĕк Санар тăрăх Санар пуç патнелле хăпарса, Вăта-Çуна çырмипе рашча виттĕр тухса, Упнер урлă каçса, Сăр вăрман сăмсине тăрăнать. Çапла пынă чухне сылтăма юлакан ялсем: Çармăссем (Хурăнсур), Санар пуçĕ, Елменсем, Иртеменкассисем, Çĕн-ял-Хапăç, Кив-ял-Хапăссем, Упнер-Ханăссем пурте вир-ялсем пулаççĕ. Чарпуçĕнчен пуçласа Етĕрне уесĕнчи сулахай енне юлакан чăвашсем, Уравăшпа Хир-пуç. Утарва Рунк тата мĕн пур Кушлавăш анатри чăвашсем çумăнче тăраççĕ. Çав Етĕрне уесин пĕр кĕтессинчи анатри чăвашсем çумăнче тăракан чăвашсем анатри чăвашсенчен кăшт урăхларах тата. Калаçассине те пĕр пекех калаçаççĕ, анчах хĕр-арăмĕсем урăхларах тумланаççĕ — çавăнтан кăшт уйрăмми пур. Чăн анатри (пайăрах анатри) чăвашсем сурпанпа пĕтĕм пуçне чĕркесе пĕр çуç пĕрки те катартмаççĕ, Кушлавашсем, Уравăш таврашсем, Сĕрелсем, Чарпуç таврашсем пуçне сурпанпа хыçалтан икĕ тăнлава çитиччен явалаççĕ те унтан çиелтен пуç-йĕппипе пустарса, йĕпписемпе масмака икĕ енчен чиксе хурса хытарса хураççĕ, çавăнпа сурпанĕ хыçалтан вир-ялсен пек ĕнсе çине кайса лармаçть. Çаван пек чăвашсем çав ялсем анчах мар; тата Çĕрпӳ уесин Ачча (Ачакасы) прихутĕнчи чăвашсем те пуçĕсене çав Кушлавăш, Уравăш, Сĕрел, Чарпуç чăвашĕсем пекек сырăнаççĕ. Ытти тум тумланас тĕлтен лешсем те кусем те пĕрехрехех, ытла пайăрах пĕр-пĕрне уйăрса тăракан япала çук; арçыннисем те хĕлле те çула та пĕр пекрехех тумланаççĕ. Анатри чăвашсенчен чукун çул урлă лерелле вара хирти чăвашсем пуçланса каяççĕ. Хиртисем тесе Чĕмпĕр кĕпĕрнинче, Тетĕш уесĕнчĕ, Çĕрпӳ уесĕнче пурăнакансене калаççĕ. Хирти Тăвашсем анатри чăвашсенчен тумтир тĕлĕшĕнчен те калаçна тĕлĕшĕнтен те уйрăлаççĕ. Хиртисен арçынĕ-хĕр-арăмĕпех шурă çăм тăлларан тунă чăлха тăхăнса çӳреççĕ. Арçыннисем шурă кĕпе-йĕм пĕртте тăхăнмаççĕ: пурте хăйсен хĕр арăмĕсем тĕртсе тунă е кăвак улача е хĕрлĕ улача тăхăнса çӳреççĕ. Хĕр-арăмĕсем пуçĕсене малти чăвашсем пек, пĕр çӳç пĕрчи кăтартмичченех, сурпан сырăнаççĕ те, анчах кĕпи-йĕмĕсем шурă мар. Каллех сурпанĕсем те анатри (малти) чăваш арăмĕсем пек мар, урăхларах, сарлакарах; сурпан, пуçĕсем тата хитререх пулаççĕ. Кĕписене, хăйсен улачисенчен тутар арăмĕсен кĕпи евĕрлĕрех, вырăссен сараппанĕсем евĕрлĕрех кĕпесем çĕлесе тăхăнаççĕ; аркисене, кĕпи умĕсене вăсем тутарсен пек темĕн тĕрлĕ пусмапа (пасар таварĕпе) тытса эрешлесе пĕтереççĕ. Пуçĕсене пуçлă туттăр çыхмаççĕ, пурте вырăс туттăрине майралла анчах çыхса çӳреççĕ. Çиялтан тăхăнакан тумтирсем анатрн чăвашсеннипе пĕрех: уйрăм-уççи çук. Тата хирти чăваш арăмĕсем анатри чăвашсемпе вир-ялсенчен акă мĕнпе уйăрăлаççĕ: хиртисен хĕр-арăмĕсем мĕн пур чăвашсем (арçынсем) тăхăнса çӳрекен йĕмех тăхăнса çӳреççĕ, вир-ялсен хĕр арăмĕсемпе анатри чăваш хĕр-арăмĕсем тăватă кантăраллă шурă йĕм тăхăнса çӳреççĕ. Вăл йĕм питĕ шалпар та, унтан кулса ăна пĕлекен хиртисем: „Вăсем кĕрептук тăхăнса çӳреççĕ,“ теççĕ. Икĕ малти кантăрисемпе хире-хирĕç каялла çыхса хураççĕ, икĕ хыçалти кантăрисемпе малтан çыхса хураççĕ. Тула тухас пулсан кайри кантăрисене анчах салтса тула тухаççĕ. Вир-ялсем анатри чăвашсемпе хиртисем çинчен, кулса: „Вăсенĕн урисене пушă аврипе çапсанах хуçăлмалла,“ теççĕ. Чĕмпĕр кĕпĕрнинчи (хирти) чăвашсем вир-ялсене „хура урасем“ теççĕ; тата Пăва уесĕнчисем хăшĕ-хăшĕ „виртисем, виреллисем“, теççĕ. Уфа (Йĕпхӳ) кĕпĕрнинчи, Самар кĕпĕрнинчи нуммайĕшĕ анатри чăвашсем патĕнчен куçса кайнă та, халĕ вăсем хирти чăвашсем пек калаçаççĕ. Кĕпи-йĕмĕсем хиртисенчен те урăхларах пулса вырăссен манерлĕ пулса кайнă. Вăл кĕпĕрнесенче чăвашсем пуррине ĕлĕкрех кунти чăвашсем пĕлмен те. Калаçнă тĕлтен те тата анатри (малти, мал енчи) чăвашсемпе хирти чăвашсен хушши уйрăмми пур: анатри чăвашсем „хăпар“ теççĕ, хиртисем „улăх“ теççĕ; анатрисем хиртисене: „вăсем çыпăçтарса калаçаççĕ,“ теççĕ, хиртисем анатрисене — „вăсем чĕлхе вĕççĕн калаçаççĕ: пулат темеççĕ, пулать, каять тесе калаçаççĕ“ теççĕ. Хиртисемпе анатри (малти, мал енчи) чăвашсенĕн чикки Йĕпреçрен (Ибреси) пуçласа Тĕрлемесе (Тюрлема) çитиччен чукун çул тăрăх пырать (приблизительно). Чукун çулăн сулахай енче анатри чăвашсем пулаççĕ, сылтăм енче хиртисем пурăнаççĕ. [Дальше пишет по-русски]. Такое разделение чуваш на анатри, хирти, и вир-ял имеют чуваши Ядринского, Чебоксарского и отчасти Цивильского уездов. Некоторые интеллигенты-чуваши, особенно чуваши Буинского уезда, такое разделение представляют иначе. Последние делят их на вăрмантисем, виреллисем и хиртисем, но при этом они не руководствуются строго наречием и разделением их по одеянию, которое относительно женщин дает повод строго разделять их на три группы, по вышеописанным приблизительным границам. При таком разделении чуваш не принимаются во внимание чуваши Самарской, Саратовской, Оренбургской, Уфимской, Тобольской и Томской гурерний.“ Перевод. Чуваши низовые, степные и вир-ял (верховые). Наши чуваши разделяются на три группы: на визовых, степных и вир-ял (верховых). Вир-ял говорят грубо, во весь рот. В словах они звук у употребляют мало, вместо звука у говорят на о; напр., вместо кулатьколать, а вместо пекпак. Что касается одежды, то они еще больше отличаются (разнятся) от других чуваш. Они носят белые кафтаны и черные онучи. Мужчины летом местами носят высокие шляпы с подхватом. Женщины летом носят кафтанчики из белого полотна, а зимою-белые кафтаны, и обуваются летом и зимою в черные онучи, при чем навертывают их так толсто, что ноги образуют из себя настоящие колотушки. Лапти у них с маленькими головками, которые отделываются более мелким плетеньем. Оборы очень длинны и красиво навертываются крест-на-крест до самых колен. Наши чуваши называют их франтами. Действительно, они любят одеваться. Когда вирьялка выйдет на базар, то на ней не увидишь ни пылинки; ни на лаптях, ни на оборах не найдешь ни мохра, ни задоринки: все гладко и блестит, как бусинка. Весело ходят оне, сверкая и позванивая своими шельдемами, сурпан çакки и ожерельями из крупных серебряных монет. Наши, т. е. низовые чуваши, говорят про них с насмешкой: „Вирьялка форсит только пока в девках, а выйдет замуж, так на нее срам посмотреть“. Над оборами тоже смеются и говорят, что оне длиною в девять сажен. Их считают хвальбишками и форсунами. Замужние женщины у вирьялов, как и у низовых, понерек головы носят масмак. Их узкие сурпан треплются вокруг шеи. Иногда масмак у них слезжает назад; об этом тоже отзываются с насмешкой, говоря: „У вирьялки распряглась лошадь — дуга свалалась назад“. После двух-трех родов у вирьялки пропадает весь форс: она ходит косматой, растрепанной, в грязной рубашке; часто можно заметить по краям подола желтые пятна от испражнений ребенка. Так же мало смотрит она и за чистотой в избе. (Прежний) форс появляется у нее только тогда, когда она собирается на базар. От них к востоку живут чуваши низовые (восточные, живущае к востоку) они живут между вирьялами и степными чувашами (хирти) и занимаюг продолговатую полосу, начиная от р. Волги и до станций Ибреса и Шихраны Московско-Казанск. железн. дороти. Чуваши, живущие на южном конце этой полосы и называемые кушлавăшсем (кошлоушинские), тоже входят в число низовых чуваш. Кошлоушинские, ораушинские, хириосинские, отарские и рунгинские чуваши, по одежде женщин, и не вир-ял, и не низовые, и не степные, а представляют из себя как-бы особую группу. Ближайшие вирьялы прямо называют их кошлоушинекими; вирьялы, живущие в отдаленности, около г. Ядрина или в Курмышском уезде, считают их низовыми чувашами, а ближайшие степные чуваша, из-за небольшой разницы в говоре и одежде женщин, склонны считать их вирьялами. Строго говоря, чуваш можно делить и на большее число групп. Не разбирая их по мелочам, я разделяю их на три группы; потому и кошлоушинских чуваш я причисляю к низовым (анатри). Хотя они не совсем похожи, как на вир-ял, так и на низовых (анатри), но в общем они, по говору и по одежде, гораздо ближе к низовым. Мужчины носят черные или сероватые кафтаны, обуваются в белые суконные онучи (покупаемые на базарах); летом ходят либо в фуражках, либо в маленьких шапочках. Лапти оляповатые, а не тщательно сплетенные и разукрашенные, как у вир-ял, и оборы не длинные. Женщины обуваются либо в портянки (нарочно для того сотканные), либо носят чулки, сшитые из белого же базарного сукна. Рубашки (верхнее платье) носят сшитые из белого холста и вышитые узорами, или же сшитые из пестряди, сотканной с синими и красными тонкими полосками по красному полю. Повязываются ситцевыми платками разного цвета. Если ноги обуты в портянки, то оне обертываюг их оборами немного похоже на вир-ял; а если ноги обуты в белые чулки, то поверх этих чулок из базарного сукна надевают еще черные носки домашней вязки; эти носки обертывают оборама не как вирьялы, а вплотную, и оборы лежат рядышком, у самой щаколотки; затем чулки спускают к носкам, и они образуют нечто похожее на складки сапог. Замужние женщины голову обертывают сурбаном и никогда не оставляют шею голою. Девушки, летом, когда едут на свадьбу, надевают тухья (особый головной убор девушек). У вирьялок ни тухья, ни сăрка (украшение из монет и бус, носимое девушками на груди и спине) не бывает. Раньше эти тухья и сăрка носили и в христианские праздничные дни и в свои языческие праздники, а теперь эти уборы надевают только на свадьбах, и то не все. У них сурпан, масмак и пуç-йĕпии (головные уборы женщин) не похожи на вирьяльские: сурпан длиннее и шире, а масмак — короче и шире, и узоры на нем похуже, чем у вирьялов; пуç-йĕппи (убор на задней части головы) короче, и серебряных монет на нем не навешано столько, сколько у вир-ял. У вирьялок всегда видны уши, шея и затылок, а у женщин анатри их не видно. Оне не показываются простоволосыми (ни деверьям), ни свекрам, ни чужим людям: это считается неприличным. Точно так же не показываются оне перед ними и босиком. Женщину, строго соблюдающую этот обряд, никто кроме мужа не увидит до самой ее смерти простоволосою или босою. Когда женщины едут в гости, то повязываются самоткаными платками и поверх платка надевают еще каракулевую или барашковую шапку. Летом оне повязываются лишь платками: либо самоткаными, лабо ситцевыми. Тот и другой повязывают двояким способом: ситцевым платком или повязываются поверх головы так, чтобы он обхватывал гоюву как татарская тюбетейка, или же повязываются им так же, как и русские женщины. Самотканые платки повязывают на подобие татарской чалмы (обхватив им голову и завязав его раз на затылке, оставшиеся концы завязывают спереди надо лбом, причем кониы платка торчат па голове в виде рогов), или же завязываюг этот самотканый платок на затылке, при чем длинные концы его закидываются назад и свободно висят на спине. У вирьялок этого самотканого (полотенцеобразного) платка нет, оне носят исключительно ситцевые платки, а также самотканые бумажные четырехугольные платки белого цвета, похожие на ситцевые. Вирьялы живут лишь в Казанской губернии, в уездах: Козмодемьянском. Чебоксарском и Ядринском, и в Курмышском уезде Симбирской губернии. В Чебоксарском и Ядринском уездах не все чуваши вирьялы. В Чебоксарском уезде они живут только вблизи западной границы, а в остальных местах этого уезда живут низовые чуваши. Граница между низовыми чувашами (анатри, мал енчи) и вир-ял приблизительно такая: от с. Абашева, Чебоксарского уезда, к западу, в сторону дер. Шăхча, живут вирьялы, а к востоку от этого села — низовые чуваши. Потом, если итти к тому месту, где сходятся границы Чебоксарского и Ядринского уездов (около села Богатырева), оставляя деревни 1-е и 2-е Икково к западу, то направо, к юго-западу, живут вирьялы, а налево, к северо востоку, живут низовые чуваши. Затем, в Богатыреве живут смешанно и вирьялы и низовые чуваши. От этого села граница между ними идет через реку Большой Ци(ы)виль, в дер. Супар (Субар), Ядринского уезда, а дальше, по границе Цивильского и Ядринского уездов, идет до с. Ямашева (Чарпуç). От Ямашева граница между этими двумя группоми вдается в Ядринский уезд и проходит между с. Малыми-Яушами и д Туçи-Çармăс с правой стороны и старыми и новыми Сурьялами (Сĕрьел) с левой, переходит через речку Большой Санар и приходит на речку Малый Санар. Таким образом, направо от этой линии остаются вирьялы, а налево — низовые чуваши. Только жители с. Янгорчина (находящегося на этой линии), так как они живут на очень близком расстоянии от вир-ял, в последнее время начали одеваться по-вирьяльски. Дальше эта же граница от деревни Хирпосей поднимается по наиравлению к дер. Санар-пось, по реке Малый Санар и по притоку ее Вăта-çуна, проходит через Корабельную рощу и р. Упнер (приток Мал. Цивиля) и упирается в угол Сурского леса (Кирского лесничества). Итак, деревни Хурăнсур-Çармăс, Альмени, Санар-поси, с. Артеменкино, Новое и Старое Абызово, Упнер и др., остающиеся направо, будут вирь-яльскими, а налево, начиная от Ямашева, деревни, находящиеся в пределах Ядринского уезда: Орауши, Хирпоси, Отары, Рунги и все Кошлоуши (несколько селений) считаются населенными низовыми чувашами. Вот эти чуваши, находящиеся в одном углу Ядринского уезда, хотя считаютея низовыми, но несколько от них отличаются. Говорят они так же, как и низовые, но женщины одеваются иначе — в этом и разница. Настоящие низовые женщины сурбаном обертывают всю голову, так что у них не видно ни одного волоска на голове, а эти (кошлоушинские, ораушинские и окружающих их селений, Сурьяльские, и Ямашевские) обвертывают голову сзади до висков, сзади же, вровень с верхними краями сурбана, накладывают пуç-йĕппи в двумя концами последней, оканчивающимися булавками, прикрепляют сурпан к масмак, который вдет через голову, от уха к уху, и завязан под подбородком. Вследствие такого прикрепления сурпан у них не сьезжает на шею, как у вирьялок. Такие чуваши есть еще рядом с ними, и в Цивильском уезде ими населен весь Ача-касинский (с. Татмышево) приход. Их женщины тоже одеваются так же, как кошлоушинские, ораушинские и ямашевские. Что касается верхней одежды (кафтанов, платков) и обуви, то в этом отношении особенного различия между кошлоушинскими и анатри нет. Мужчины летом и зимою одеваются там и здесь одинаково. За низовыми, по другую сторону железной дороги, идут селения степных чуваш. Степными чувашами называются чуваши Симбирской губернии, а также Тетюшского и Ци(ы)вильского уездов Казанской губ. Степные чуваши отличаются как по одежде, так и по говору их. Степные чуваши, мужчины и женщины, носят чулки, сшитые из белого сукна. Велых рубах из самотканого холста они совсем не носят, а носят пестрядь (улача). Женщины их, как и низовые чувашки, обвертывают сурбаном всю голову, но белого костюма (кроме сурпан) у них нет. Их сурбаны отличаются от низовых тем, что они у последних (низовых) бывают шире и концы их красивее. Рубашки (верхнее платье) шьются из своей пестряди на татарский или русский лад: оне отчасти похожи и на татарские платья, а отчасти и на русские сарафаны; грудь и подол рубахи отделывают ситцами разного цвета, по татарской моде. Оне не повязываются самоткаными домашними полотенцеобразными платками, но все без исключения носят ситцевые платки. Верхняя же одежда у них одинакова с ниаовыми. Только женщины степных чуваш от низовых и вир-ял резко отличаются еще тем, что первые (хирти) носят те же портки, какие носят и мужчины. Женщины у вир-ял и у низовых носят портки с четырьмя гачниками (произн.: гашниками). Эти портки очень просторны в верхней части, и потому низовые чуваши, знающие это, смеются над ними и говорят: „Оне носят хребтуг“. Два передние гачника завязывают, обведя их по бокам, сзади, а два задних, также обведя их с двух сторон, завязывают концами спереди. Для отправления естественных нужд (praeter concubitum) развязывают задние гачники, завязанные спереди. Вирьялы смеются над низовыми и степными чувашами и говорят, что их ноги можно переломить одним ударом кнутовища (потому что оне очень тонки), а степные чуваши в свою очередь смеются над вирьялами, называя их черноногими. Многие чуваши Уфимской и Самарской губерний переселились от низовых, но теперь говорят как степные. Платье у них иное, чем у степных, и очень похоже на русское. Раньше многие из здешних чуваш даже и не знали, что там тоже живут чуваши. Разница в говоре низовых и степных чуваш заключается в том, что низовые говорят хăпар (поднимись), а степные улăх (поднимись). Низовые говорят о степных, что те говорят ясно, отчетливо, Степные чуваши говорят, о низовых, что они (анатри) „говорят кончиком языка“, т. е. букву „т“ произносят на конце слов мягко, напр.: пулать, каять и т. п., а надо будто-бы „пулат, каят“ и т. д. Приблизительная граница между низовыми и степными чувашами идет по линии Московско-Казанской железной дороги, от ст. Ибреси до ст. Тюрлема. По правую сторону от полотна железной дороги (к востоку) живут степньте чуваши, а по левую (к западу) — низовые. [Автор этой статьи написал ее не на чисто родном говоре, а на языке, довольно близком к книжному].

анса лар

(анза лар), introrsus retractum esse (de oculis). Sedem eligere in loco depressiore. Букв. 04. Çаврака хура куçĕсем анса ларчĕç. Ее круглые черные глаза ввалились. Ст. Чек. Хура куçĕсем путса ларчĕç. Ib. Череп. Ку ача пулаймас пулĕ ахăр: куçĕсем анса ларнă. Этот ребенок, вероятно, не выздоровеет: у него ввалились глаза. Якей. Эсĕ итла çирмая анса ларнă-çке, çĕр куççа анма полтарать онта. Ты уж очень низко поселился, там и земля обвалиться может. Якей.. Ай-ай, ача, сан йĕм анса ларнă-ç! Ай ай, брат, да у тебя штаны свалились! || Saepissime habet vim verbi auxiliaris. Также употребл. в соединении с деепричастною формою других глаголов, имея значение вспомогат. глагола. Якей. Çортcам çинчен йорсам ирĕлсе анчĕç. Снег на крышах стаял. Ib. Сăртсам çинчен шусам йохса анчĕç. С холмов стекли потоки (весною). Ib. Паян пирн хватлă çилпе ик çăка тăрри хуçăлса аннă. Сегодня сильным ветром у нас сломило верхушки у двух лип. Орау. Сăртсем çинчен шывсем юхса ана пуçларĕç. С холмов потекли потоки. Ст. Чек. Капан тăрри ишелсе аннă. Вершинка стога свалилась. Ib. Арпалăх тăрри йăтăнса аннă. Крыша половни обрушилась. Ib. Пӳрт маччисем йăтăнса аннă. Потолок избы обрушился. Орау. Киле таврăннă чухне çул хĕрринче ларакан пĕр ишĕлсе-аннă арман патне çитрĕмĕр. Возвращаясь домой, мы дошли до находившейся прямо у дороги развалившейся мельницы.

ан та кала

(ан т̚а к̚ала), de re tristi, idem fere est., quod ан кала, почти то же, что ан кала. Сред. Юм. Çавăнта ахалех каймарăмăр, кайнă пõлсан пит вырнаçуллă полатьчĕ. — Ан та кала ĕнтĕ! Хал, кайран полчĕ çав, ним тума та çõк. Напрасно мы не пошли туда; если бы мы пошли, то все устроилось бы хорошо. — И не говори! Теперь уже поздно, ничего не поделаешь! Ib. Хамăр чирленине пĕлеппĕр, тõхтăр патне каймаснăр, çанта хамăртах полчĕ çке айĕпĕ те! — Ан та кала çке те! халь каласа халь тăвас çõк ĕнтĕ. Знаем, что больны, а к доктору не идем, — сами виноваты! — И не говори! Теперь уж словами ничего не поделаешь. (Говорит сочувственно). Якей. Сан лашасене исе карĕç, тет, няк? — Ан та кала уш! — вăрах (т. е. вăрă+ах) пĕтерч мана. Кажется, говорят, что у тебя увели лошадей? — И не говори! Разорили меня воры (т. е. именно воры, а не кто другой). Ib. Сан тепĕр ачу та вилнĕ тесе калаç, чăнах-и? Ан та кала ĕнт! пĕр ачасăрах йолтăм. Говорят, что у тебя и другой сын умер; правда-ли это? — И не говори уж! совсем без детей остался! Неушлĕ ку эрнере упыткă илтĕн çăмартаран? — Ан та кала, ача! — манер килмер. Неужели ты на этой неделе получил убыток от яиц? — И не говори, брат! — удачи не было. Завражная. Кĕнеке çоккане ан та кала ĕнтĕ, порне те воласа тохнă! Что и говорить о том, что нет книг! — все перечитали!

ана ийи

(иjи), daemon quidam in limitibus agrorum degens, qui eos, qui forte ibi decubuerint, morbo quodam afficere posse creditur. Злой дух, обитающий на межах. Ст. Чек. Ачана йăран çине вырттарнăран ана ийи туланă. Так как ребенка положили на меже, то его поразил болезнью злой дух, обитающий на загоне. Ib. Ача пăсăлат вара, йĕрет, макăрат, тата хăш чух унăн алли-ури йĕ çурăмĕ пĕкĕрĕлсе тухат. Тогда ребенок заболевает, плачет, кричит; иногда у него искривляются руки и ноги или делается горб на спине.

ани

(ан’и), viri mei mater vel uxoris meae mater (quarum utraque latine socrus appellatur. Моя свекровь. Моя теща. Сред. Юм. Ани — моя свекровь или моя теща. Но скажут: хуняму, твоя свекровь; твоя теща; хунямăшĕ, ее свекровь; его теща. V. хуняма. Ст. Чек.: Ани — свекровь. Имен., Изамб., Т. Ани — теща. Н. Карм. Ани — моя теща, моя свекровь; хунемӳ, твоя теща, твоя свекровь; хунемĕш, его теща, его свекровь. Байгул. Ани умĕнче тăрас теттĕм, ани умĕнче тăраймарăм. У меня было намерение быть на глазах у тещи, но не пришлось. (Солд. песня). || In vico Хула-Çырми praef. Buensis matrem significare dicitur. По словам И. К. Токмакова, в Городищах, Буин. у., означает мать. Пирĕн патăмăра Хула-Çырминчен ларма пынă хĕр: „Киле каяс пуль ĕнтĕ, ани килте пĕччен аптăрарĕ пул,: ача-пăча, выльăх-чĕрлĕх пит нумай“, тетчĕ. Девушка, пришедшая к нам погостить из Городищ, говорила: „Чай, уж пора домой; мама, небось, одна-то замаялась: ребятишки, много скотины...“

анăра-сухра

анра-сухра (-с̚ухра, с̚охра), stupidus; attonitus, obstupefactus; animo relictus, в высшей степени бестолковый (брань, Л. Кошки); ошалелый; лишившийся сознания. Ib. Анра-çухра! Çĕлĕккине шыраса çӳрет, çĕлĕкки кунтах выртать: пăрахнă та маннă. Шальной! Шапка здесь, а он ищет: бросил и забыл. Орау. Апра-сухра! Таçта каять, темескер тăвасшăн ĕнтĕ! Эх, шальная! Не знаю куда это она тащится и что хочет делать! (Так говорят о престарелых старухах). || Якей. Пĕр ача йăвăç çинтен ӳкрĕ те анра-сохра полса выртрĕ. Мальчик упал с дерева и потерял сознание.

анкă-минкĕ

(аҥгы̆- миҥгэ̆, аҥгы̆- миҥг’э̆; Ст. Чек. ангы̆- мин’гэ̆), hebes sfupidus; attonitus, obstupefactus, идиот, глупец, глупый, бессознательный, беспамятный, шальной, обалделый. Зап. ВНО. Анкă-минкĕ пулса карĕ. Одурел, ошеломлен. Ст. Чек. Анкă-минкĕ пулнă пулнă пуль те, ача нимĕн те пĕлмес. Он ничего не понимает; должно быть, и в самом деле обеспамятел. (О побитом). Слепой. Поç çавăрнса кайрĕ, анкă-минкĕ полса кайрăм. Голова у меня закружилась, и я потерял соображение. Ib. Анкă-минкĕ полса çӳрет солăнкаласа (= антăраса). Ходит, пошатываясь, как шальной. Шорк. Ĕнер каçпа мана сĕрĕм хытă тиврĕ те, халĕ те анкă-минкĕ çӳретĕп. Вчера я сильно угорел, и до сих пор хожу как шальной. Н. Карм. Ĕнер эрех нумай ĕçрĕмĕр те, паян пуçăм анкă-минкĕ пулса тăрать. Вчера мы напились, и оттого сегодня у меня в голове какой-то туман. Ст. Чек. Хам та анкă-минкĕ пултăм, нимĕн те астуса илеймерĕм. Я и сам ошалел, ничего не мог сообразить (или: припомнить). Ib. Анкă-минкĕ пулнă-тăр, нимĕнте пĕлмес. Наверное, он ошалел: ничего не соображает. Ib. Анкă-минкĕ пулнă. (Испугался до того, что) ничего не сознает. СПВВ. ИФ. Анкă-минкĕ-ăнсăр çын. „Ĕнтĕ ытла анкă-минк (ita scriptum est) çын та пулат кам!“ теççĕ. Анкă-минкĕ — тупой человек. Говорят: „Ну, и бывают же олухи!“ Сред. Юм. Он пик анкă-минкĕскерпе мĕн тумалла? На что его, такого олуха? Изамб. Т. Мĕн калаçатăн кирлĕ маррине, анкă-минкĕ? Что ты болтаешь, олух? Альш. Темĕскерле ача, анкă-минкĕ япала! Не знаю, что за ребенок; какой-то несообразительный! Ib. Анкă-минкĕ сурăх, i. q. пуç çавăрнакан сурăх, больная овца, пораженная вертежом. Сказ. и пред. 21. † Анкă-минкĕ пуçĕнче çав шухăшсем çӳреççĕ. Такие думы бродят в его отуманенной голове.

антăрат

(анды̆рат), i. q. анăрат. Metaph. molestiam afferre, vexare, надоедать, мучить. Зап. ВНО. Ача премĕкшĕн антăратрĕ. Ребенок (или: мальчик) надоел, прося пряников. Тип-Сирм. Çакăнтан кайран вăл вырăсне: „Тăлăп илсе пар,“ тесе пĕре те антăратман. После этого она никогда не надоедала мужу („своему русскому“) просьбами купить себе тулуп. Хып., № 7, 06. Пирĕн чăваш халăхне те ĕнтĕ пĕтерсе, пурăнăçне антăратса нушара тытса тăракан — тĕттĕмлĕх, ăс çитменни. И жизнь наших чуваш заедает невежество и недостаток понимания.

антăх

(анды̆х), ), interclusa anima spirandi facultatem amittere, задохнуться КС., В. Олг. КС. Тĕтĕмпе антăхса карăм. Я задохнулся от дыма. Сред. Юм. Ӳсре-тăркачă антăхсах кайрăм. Я просто задохнулся от кашля. КС. Çăвара шыв кĕрсе антăхса карăм. Мне в рот налилась вода, и я захлебнулся. Б. Олг. Çын шуа кайсан антăхса кайса вилет. Утопающий захлебывается и умирает. Шибач. Антăхса кайрăм. Я захлебнулся. Якей. Якор шăва карĕ те антăхса карĕ. Пĕре антăхса кайнă çынна чертме йăвăртарах. Егор пошел на дно и захлебнулся. Если человек захлебнется, то отходить его трудновато. N. Шывра антăхса вилнĕ. Захлебнулся в воде и умер. Сред. Юм. Ах Тор! пит ӳсреп эпĕ: кас-кас антăхсах каятăп! Боже мой, как я кашляю! Иногда я просто задыхаюсь! СПВВ. КЕ. Çын пырне пулă шăмми ларать те, вĕçĕмрен пĕр чарăнмасăр ӳсĕрет; çав антăхни пулать. Человек подавится рыбьею костью и без перерыва кашляет; это называется „антăхни“ (задыхаться). СПВВ. Антăхса кайрĕ, сывлăш çавăраймасăр. Задохнулся, не будучи в состоянии перевести дыхание. Череп. Антăхса вилчĕ. Задохнулся и умер. Сказ. и пред. 81. † Çõнĕ кĕрӳ çумĕнче çичĕ юланут ташлать, пĕтĕм яла çĕмĕрсе çăвар карса антăхать. Около жениха гарцуют семь верховых и орут во всю глотку, на всю деревню, задыхаясь (от крика). || Quasi intermori (de parvulis dicitur, cum in vagiendo intercluso spiritu nullam vocem possunt emittere). Также говорится о маленьких детях, которые заходятея от плача. Ачи йĕре-тăркачă антăхсах кайрĕ. Ребенок зашелся от плача. Зап. ВНО. „Ача антăхса кайрĕ. Ребенок зашелся“. || Paene animo relinqui (intercluso spiritu). Также: почти обеспамятеть (от удара и т. п.) Шорк. Çын лаша çинчен ӳксен антăхса каять, çурăмран хытă çапсан та антăхса каять. Человек может обеспамятеть (скорее: у него перехватывает дух) [так и в Çеçмер]. Если упадет с лошади или если его сильно ударить по спине и пр. Н. Карм. Çӳлĕ çĕртен ӳкрĕм те, антăхса кайрăм (ыратнипе ним те пĕлмерĕм). Я упал с высокого места и (на момент) впал в беспамятство (ничего не сознавал от боли). Якей. Антăхса кайнă. Лишился (на момент?) сознания (напр. от удара по боку). || Rei alicuius inopia laborare. Также страдать от недостатка чего-либо. Янш.-Норв. Çырма шывĕпе антăхса пурăнччăр вĕсем. (Череп. Çырма шывне ĕçсе пус шывĕшĕн антăхса пурăнччăр). Пусть их маются с одной речной водой (не имея колодезной воды; слова вутăш). КС. Паян апатсăр шалт антăхрăм. Сегодня я просто измучился без еды. Чертаг. Шывсăр антăхса кайнă, чистă ĕçешшĕн çõнтарать лаша. Лошадь просто замаялась без питья, т. е. очень хочет пить, мучается от жажды. Хып., № 25, 06. Эпĕ ан сухалам, ан акам пурăнĕччĕç-ха антăхса! Вот я не стану ни пахать, ни сеять, тогда помучились бы! Алекс. Нев. Выçăпа антăхнăскерсем, нимĕне те пăхман Мучимые голодом, они не смотрели ни на что. Череп. Шывшăн антăхсă. Мучится жаждою. Ib. Эпĕ нихçан та укçаран антăхса пурăнман. Я никогда не испытывал недостатка в деньгах. Сирах. 109. Унăн хирти тырри-пуллине выçă антăхнисем çисе ярĕç, хăй валли арпи-улăмне анчах хăварĕç, унăн мĕн пур пурлăхне ăш хыпса антăхнисем çăтса ярĕç. Якей. Выльăхсам шушăн (т. е. шывшăн) антăхнă. Скот замучился от жажды. Ib. Чăххи-чĕппи çашшăн (= çиесшĕн) антăхнă. Куры и цыплята страшно проголодались. Ib. Ачасам çашшăн (i. q. çиесшĕн), хырăм выççа антăхнă. Дети проголодались. Сирах. 58. Юрлă çитмен пирки тертленсе пурăнать те, кайран та çукпах антăхать. Изамб. Т., Череп. Çимесĕр антăхса вилнĕ. Умер с голода. || Inhiare, avide appetere; maximam voluptatem percipere ex aliqua re. Также жадничать, жадно желать, жадно предаться чему-либо, жадно и с наслаждением делать что-либо. Ст. Чек. Çĕçĕ ларашшĕ (Череп. кĕрешшĕ) пырна! тек антăхса çӳрет! Ножик бы тебе в глотку, ненасытный! (говорят тому, кто очень прожорлив). Шибач. Сĕмсĕрленсе çать (с̚’ат’, i. q. çиет), антăхать. Ест с нахальной жадностью. О сохр. зд. Вăл вара пит антăхса çитет, мĕн панине-пĕрне çийсе пек тăрать. У него (отравившегося спорыньею) появляется сильный голод, и он готов съесть все, что ему ни дадут. Череп. Эй антăхнă хырăм! Эх ты, жадный! Полтава. † Юн ĕçесшен антăхать. Алчно жаждет крови (палач). Около Ракова. Антăхнă тесе нисĕпсĕр çынна калаççĕ. Жадным называют человека, который жадно вабрасывается на что-либо. Якей. Икерч корман-и-ке, антăхса çӳретĕн? Что-ты жадничаешь? неужели не видывал блинов-то? Ib. Йăваньнь (i. q. йăванăнни) пек антăхнă ача-пăча корман. Я не видывал таких жадных детей, как у Ивана. Зап. ВНО. Калмăк пек антăхса ларать. Жадначает как калмык. Ib. „Антăхас = кӳпес, жадничать“. Изамб. Т. Хăнана каясшăн антăхап та, тахçан каяс. Мне страшно хочется съездить в гости, но я не знаю, когда поехать. Б. Олг. Ме паян çаплах çуратăн конĕпех ихĕ (иh’э̆) çине антăхса! Что это ты спишь сегодня весь день, словно никогда не спал! Череп. Мĕн паян çывăратăн, ăйăхăшăн тек антăхан? Что ты сегодня все спишь и никак не можешь выспаться? Якей. Тутлă паломми çиса антăхса карĕ. С огромным наслаждением поел сладких яблоков. Ib. Ной нихçан та кон йӳшши япала корманскер кона ĕççĕ антăхсах карĕ. Ной, который никогда не видал ничего подобного, напился его (пива) с необыкновенным наслаждением. Зап. ВНО. Укçашăн антăхать. Алчет денег. Ib. Ачасем премĕкшĕн антăхаççĕ. Дети страшно хотят пряников. || De eo, qui diem totum stertit. Тюрлем. Эс мĕн паякăн яра-конĕпе çывратăн? Антăхса каятăн поль эс паякăн. Что это ты сегодня спишь весь день? Ты, пожалуй, совсем заспишься.

аншăрт

(анжы̆рт), morbus quidam, quo afficitur, qui maledicta alicuius audiverit aut homini irato, a rixa recenti obviam fuerit. Ст. Чек. Аншăрт = çилĕ ӳкни. Вăрçă сăмаха илтсен, вăрçнă çынна хирĕç пулсан. Вăл пӳрте кĕрсен ача çине çилĕ ӳкет. Ăна шăрта шывпа чӳкесе ĕçтерсен вăл тӳрленет. Аншăрт — болезнь, происходящая оттого, что на человека „падает гнев“. (Это бывает, если) услышишь бранное слово или встретишься с человеком, (только что) поссорившимся. Если такой человек войдет в избу, то болезнь поражает ребенка. Если ребенка напоить водою, которою сполоснут резец (плуга), то ребенок выздоровеет.

апăс

(абы̆с), a v. arab. [араб сăмахĕ] qui sacrum Muhammedanorum librum totum memoria tenet. Cf. tat. абзыҕаj (абыз+аҕаj), appellatio sacerdotum honorifica, i. q. хӓзрӓт. Sacrificator, a quo sacrificia Tschuvaschorum administrantur. Нечто в роде жреца на молениях. СПВВ. ТМ. Апăс — чӳк-чӳклекенсен пуçлăхĕ, вăл чӳк сăмахĕсене (scr. сăмахсене i. е. сŏмах’сэн’э) пуринчен ытла пĕлет. „Апăс“ — глава совершающих моленье; он знает молитвы, употребляемые при жертвоприношениях, лучше, чем другие. СПВВ. Т. Апăс килĕрен-килле сăра чӳклесе çӳрет. „Апăс“ ходит по домам, совершая моление пивом. СПВВ. АС. Апăс — асамçă, тата килрен-киле сăра чӳклесе çӳрет. „Апăс“ — колдун; кроме того, ходит по домам, совершая моление пивом. ЧС. Пăтта пĕçерсе антарсан апăса чĕнтерсе чӳклеме хушаççĕ. Когда сварят кашу и выложат ее в посуду, то прикажут призвать жреца и велят ему совершать моление. || Obstetrix, ita appeilata, quia edito partu more sacerdotali caerimonias quasdam peragere soleat. Также означает бабку-повитуху, очевидно, по той причине, что повитухи являются исполнительницами некоторых обрядов, связанных с рождением ребенка. Нюш-к., д. Сюндюк. (Воскр. мол. Чеб. у.). Нюш-к. Ача апăсне сурпан параççĕ. Повивальной бабке дарят сурбан. О сохр. зд. 138. Çуратнă çĕрте кирек хăçан та апăс пулма кирлĕ. При родах всегда должна присутствовать повивальная бабка. V. епи, папаççă.

аппалан

(аппалан), in re futili et frivola occupatum esse; laborare; operam frustra conterere, saxum sarrire. Заниматься пустяками; возиться (валандаться) над чем-либо; утруждать себя чем-либо, иногда неважным. Может быть, произведено от слова „аппа“ таким же образом, как мы это видим в словах: анналанса çӳрет, майккаланса çӳрет (ведет себя как Анна, как Марья). Чирич-к. Цив. Çапла аппаланса вара каç та пулать. Таким образом в этом валанданьи (проходит день и наступает) вечер. СТИК. Ан аппаланса тăр ĕнтĕ, часрах кил. Нечего заниматься пустяками, иди сюда скорее! Якей. Çав кĕт ĕçпех аппаланса кон иртерч. С таким пустяковым (= небольшим) делом провозился весь день. Ib. Çырмара чол кăларма хăтланса виçĕ кон аппалантăмăр. Вытаскивая камень, мы провозились в овраге три дня. Ib. Тем чол аппалансан та, эс ним те тăвас çок. Сколько ты ни провозишься, а все-таки ничего не сделаешь. Ib. Вăл осал ача-пăчапа аппаланас килмеçт. Не хочется возиться (тратить время) с этими негодными детьми. Беседа чув. 6. Кирлĕ-хирлĕмарпа аппаланман. Пустыми делами (пустяками, чем не надо) он не занимался. Аттик. Çапах вĕсем хăйсем, авал киремете пуççапса пурăннă çынсем пек, тĕрлĕ япаласене чӳклесе, пуççапса аппаланса пурăнаççĕ. Однако они, подобно старинным поклонникам киремети, занимаются пустяками, покдоняясь и принося жертвы различным божествам (или: духам). Н. Карм. Мĕн аппаланса ларатăн? Что ты сидишь и занимаешься ерундой? ЧС. Атте лупас айĕнче вилнĕ лаша патĕнче темĕн аппаланса тăрат. Отец что-то возится под сăраем около павшей лошади. Шурм., № 26. Каллах кăмака умĕнче апплана пуçларĕ. (Она) опять стала (над чем-то) возиться у печки, т. е. что-то делать, напр. стряпать. Изамб. Т. Мĕн эсир шыв хĕрринче аппаланатăр? Что это вы возитесь (т. е. делаете) на берегу? или: чем это вы занимаетесь на берегу? Сред. Юм. Аппаланас пõлать ĕнтĕ, мĕн тăвас тен! Что делать, приходится (или: придется) возиться с этим делом! т. е. заняться им. Орау. Нумайччен аппаланса тăтăм шывра. Долго возился я в воде. Çĕн-Кипек. Çапла аппалансан-аппалансан вăпăрĕ уйăхне çитсе тытать те: „Сана çырăм ĕнтĕ“, тит вара. Провозившись таким образом некоторое время, „вăпăр“ настигает и схватывает месяц, и говорит: „Ну, теперь я тебя съел“. (Игра).

аппаланчăк

(аппаланζ’ы̆к, аппалан’џ̌ы̆к), nugator, человек, занимающийся пустяками. КС. Аппаланчăк! мĕскер тăван унпала? Бездельник! На что тебе это? СТИК. Ă, аппаланчăк! Мĕн аппаланан? Е аллăна касас е пырна тăрăнтарас! Пăрах! Ах ты, баловник! Ведь ты этак либо руку обрежешь, либо горло наткнешь! Брось! („говорят маленькому, выделывающему фокусы или занимающемуся пустяками“). Ib. Аппаланчăк ача та пулат! Ăçта çитмест-ши кун каçиччен, мĕн тумас-ши, — кирлĕ япала туни нимĕн çук! Бывают же такие баловникиI Где он только за день не побывает, чего только не проделает, а пользы — никакой! || Lentus, tardus. Также копотун. КС. Эй, аппаланчăк! Эх ты, копотун! || Lentitudo. Также копотливость. КС. Аппаланчăкупа пĕрле! Эх ты, колотун! (точнее: эх, чтобы тебя с твоею копотливостью!). Так говорят человеку, который возится над делом, но без успеха. Орау. Сан аппаланчăкупа вĕçне-хĕрне тухаймăн (или: ĕçне-хĕлне тупаймăн)! С твоею копотливостью тут конца-края не будет!

ар

(ар), vir, мужчина. ЧП. Ӳсрĕм-ӳсрĕм, ар пултам. Рос я, рос, и стал мужчиною. ЧП. Пиелĕхри ачасем те ар пулĕç. И дети, теперь лежащие в пеленках, сделаются взрослыми мужчинами. † Çитмен çĕре çитет-çке ар пуçĕсем. Куда только не занесет судьба мужчину! Ст. Дув. † Ай-хай пĕлĕт юхать, пĕлĕт юхать, ар пуçĕнчи çавра çĕлĕк (scr. пĕлĕт) пек. Плывет облако, похожее на круглую шапку на голове мужчины. Сятра-Марга. † Ачине шорă ан калăр: хĕрпе выртать — хĕрелет, хĕрне хора ан кăлăр: арпа выртсан саралать. Не говорите, что жених бледен: полежит с девушкой и станет румяным; не говорите, что невеста черновата: полежит с мужчиной и станет белою („русою“, т. е. поправится телом). Альш. † Тĕрлĕ нуша курать иккен ар пуçĕ! Многое приходится переносить мужчине! Т. VI. 8. Ут туртайми урпа, ар çĕклейми хăмла. Ячмень, которого не свезти лошади, и хмель, которого не поднять мужчине (т. е. обильный). БАБ. Ар çĕкленми хăмла, ут туртайми урпа. Тюрлем. Ар çинчи кантăр çĕрмес. Конопля, находящаяся на мужчине, не гниет. Эта пословица, по обьяснению чувашина, ее сообщившего, означает, что за сделанное мужчине зло будет от него отместка, расплата. Ту же пословицу встречаем и в рукописях. Собран. 100°. Ар çинчи кантăр çĕрмест, теççĕ. N. Ар çинчи кантăра çĕрмес, тет. Буин. Ар çинчи çăпата кантри çĕрмес, теççĕ. Говорят, что на мужчине конопля (или: верёвка, или: оборка лаптя) не сгниет. Чăвйпур. 2З°. Çынна кӳрентерни çĕре ӳкмест. Ар çинчи кантăра нихăçан та çĕрмест. Обида, нанесенная другому, никогда не пройдет даром: веревка, находящаяся на мужчине (т. е. удар ею?) не сгниет никогда. Этими словами оканчивается рассказ об одном чувашине, который обижал и эксплоатировал своих односельчан. Самый рассказ озаглавлен так: „Çынна епле тăвăн, ху та çавна курăн“. Буин. Ар епле, йыш çапла. Каков глава семьи, такова и его семья. (Послов.). N. † Ай, мăнтарăн ар пуçĕ! йĕрсе çӳрет, мул тупать. Ах, несчастный мужчина (т. е. несчастные мужчины)! с горькими слезами приобретает он себе добро! (т. е. достаток, необходимый для жизни). Орау. Ар пултăв вĕт, мур! санăн уссăна хăçан курмалла тата? Ведь ты уж стал мужчиной, скотина („мор“)! Когда же еще от тебя польза то будет? N. † Кунтан эпир тухса кайсассăн алăри ачăрсем ар пулĕç. Когда мы уйдем отсюда, ваши маленькие дети выростут мужами. || Maritus. Также означает мужа (супруга). Т.-И.-Шем. † Арăмсенĕн шухлăхне арĕ чарсан илемлĕ. Хорошо, если муж удерживает (излишнюю) бойкость своей жены. N. Вăл качча кайса çичĕ ара çитнĕ. Она побывала за семью мужьями. Ырă ăслă хĕр хăй валли ар тупать. Хорошая умная девушка найдет себе мужа. СПВВ. Х. Арсăр пурăнăç — туратсăр йывăç. Жизнь без мужа — дерево без ветвей. (Послов) N. Ар хыççăн арлан шăтăкне кĕнĕ, тет; ача-пăча хыççăн кăмака айне кĕнĕ, тет. Если во всем следовать за мужем, то придется влезть в нору хомяка; если во всем следовать за детьми, то придется залезть в подпечек. (Послов.). Çĕн-Кипек. Арпа арăм тăпкă пурăннипе нимĕн те çитмеçт. Ничто не может сравниться с мирною жизнью супругов.

ара çит

(ара с̚’ит’, с’ит ), sive ар пул, puberem fieri, прийти в совершенный возраст (когда мужчина может жениться; о мужч.). КС., Череп., Тоганаш. Ара çитнĕ çын. Человек, пришедший в соверш. возраст. Ст. Чек. Арçын ача вун-çичче, вун-саккăралла çитсессĕн ара çитĕнет. Юноша, достигший 17 — 18 л., становится взрослым. Çĕн-Кипек. Ара çитрĕн, авлантăн — ватă çын ĕретне кĕр. Пришел в совершенный возраст, женился — держи себя как подобает пожилому человеку. Ib. † Яштин-ваштин (jашт’ин’-ваштин’) ӳсрĕмĕр, ара çитсе пер(ĕ)нтĕмĕр, патша ывăл, пултăмăр. Мы выросли стройными юношами, достигли совершенного возраста и стали царскими детьми. (Солд. п.).

арçын ача

(аζ’а, аџ̌а), отрок, мальчик. Puer (ab anno tertio vel quarto usque ad sextum decimum septimumve decimum aetatis annum). Мальчик от 3 — 4 лет и до 16 — 17 л. возраста, дальше которого его будут называть „çитĕннĕ ача“ или „йĕкĕт“ (до женитьбы) или яшă. Ребенок становится „арçын ача“ с той поры, когда он начинает носить мужскую рубашку, благодаря которой пол его может быть определен с одного взгляда. Ст. Чек. V. хĕр ача. Ст. Чек. Пĕр арçын ача лашсемпе çитермене карĕ. Мальчик поехал на кормежку (днем; см. выртма).

ар-çури

ар-çори, ар-çурри, ар-çӳри (арз’удиы, арз’оϱиы, арз’уϱϱиы, арз’ӳри). i. e. quasi vir? Cf. ама çурри. Ita appellator daemonum silvestrium genus, capite permagno, oculis vero minutissimis, ut qui grani millii magnitudinem non excedant, qui viatores per silvosa loca iter facientes insectari creduntur identidem ciamantes, ut denticulos suos sibi comedendos praebeant; quos consecuti titillando interimere, dentesque eorum evulsos avidissime devorare dicuntur. Ex hominibus sepulcro carentibus fieri atque in varias formas transfigurari posse putantur. Ignem, aquam, salem, canem reformidare dicuntur. Quibusdam locis quasi in deorum numero habentur, sacrificiisque modicis honorantur. De his narrantur fabulae permultae, quas omnes hoc quidem loco recensere a proposito nostro alienum est. Alii (хиртисем) feminam esse volunt mammosam, inusitata magnitudine, quae ostendens genitalia cum risu impudentissimo viatores ad se vocare soleat; alii, omissa impudentia, pueros ab ea duos dorso portari dicunt, qui mammas eius ad tergum reiectas sugant. V. Paasonen H. Csuvas Szójegyzе́k, 51., Mе́szaros Gyula, A csuvas ӧsvallás emlе́kei, 51, 52 || Название лесного духа. Рекеев. У чуваш есть предание, что в старину в лесах жили арçурри — род обезьян, которые старались встретиться в лесу с человеком. Они очень любили полакомиться человеческими зубами, для чего щекотали человека, вырывали у него все зубы и глотали (их?). Арçурри отыскивал человека ло голосу, обманно отвечая на крик человека. Арçурри очень боялся рек, ключей и вообще воды. Приближаясь к человеку, он спрашивал: „Шыв вирелле каятна, шыв юхалла каят-на?“ (ты идешь против течения или по течению?). На что догадливые чуваши отвечали: „Юхалла, юхалла (по течению), чем и спасались от арçурри. Дело в том, что говорить: „шыв вирелле“ (против течения) нельзя было, потому что арçурри живо обежит исток или начало ключа или речёнки и живо явится к человеку; а если ответить ему: „шыв юхалла“, то он знает, что устье реки обойти невозможно, и оставляет человека в покое.“ || Говорят, что в прежнее время был обычай уводить в лес и умерщвлять больных, старых и увечных; души их, бродившие с криком по лесу, назывались ар-çури. || Якей. „Арçури — души убитых и не получивших напутствия (кĕл тутармасăр çапса пăрахнă çынсен чонĕсем). Шорк. Ар-çори — дух, обитающий в лесу; его можно видеть в разных видах. Он очень громко кричит, и если человек заплутается в лесу, то ар-çори откликается на его крик, сам зовет (его) и таким ооразом завлекает в самую глубь леса; иногда же сам гонится за человеком, зовет его по имени и хохочет. Избавиться от него можно крестом, вырезанным из земли. Ст. Чек. Арçури принимает разные формы, знает имя человека, щекочет его, и человек умирает. Нюш-к. Хĕр ача тăвса вăрмана кайса пăрахса витмесĕр хăварсан ултав ачи арçури пулать. Если девушка родит ребенка и бросит его в лесу, не прикрывши (землею?) то пригулыш обращается в арçури. V. Магн. 194. Ib. Çын шăмми те тăпра айне кĕмесен арçури пулать. Также если кости человека не будут зарыты в землю, то они обращаются в арçури. Ib. Арçури шăмă хышлакан кайăкран тарса çӳрет. Арçури убегает от зверя, который гложет кости. С. Хочашево. Арçорри тона-шăннинчен полать. Арçорри происходит из берцовой кости. Собран. Арçури вăл качча кайман хĕртен çуралнă, тет. Ăна çав хĕр çуратсанах сĕм вăрмана кайса пăрахнă, тет. Вăл вара ӳсе-ӳсе питĕ пысăк çын пулса виçĕ юман тăррине улăхса ларнă, тет. Унăн сăнĕ тĕм-хура, çӳçĕ вăрăм, тăват куçлă, тет; куçĕсем иккĕшĕ малта, иккĕшĕ хыçалта, тет. Виçĕ алăллă, виçĕ ураллă, тет. Çав ар-çури вăрманта хăй патĕнчен çын иртсе каякана çынăн ячĕпех кăшкăрат, тет; çынни те ăна хирĕç кăшкăрсан ун патне вăрмана шатăртаттарса пырат, тет те, тытса çисе ярат, тет. Говорят, что арçури родился от (незамужней) девушки. Мать, родив его, тотчас же отнесла новорожденного в дремучий лес и там его забросила. После этого он стал рости, и наконец обратился в огромного человека и засел на вершинах трех дубов. У ар-çури совсем черное лицо, длинные волосы и четыре глаза: два спереди и два сзади. У него три руки и три ноги. Человека, который проходит лесом мимо него, он кличет по имени, и если тот откликнется на зов, то арçури подбегает к нему, поднимая треск по лесу, схватывает его и съедает. Чуратч. Ц. Арçӳри вăрманта пурăнать. Вăл хĕр ачасем арçын-ачасемпе вылясассăн пулнă ачаран пулать. Хĕр ача çуратсан, çынсенчен намăс тесе, час-часах ачине вĕлерсе, çынсем сисеччен, пĕр-пĕр çырмана пăрахаççĕ. Хыпаланса вĕсем ачи çине пĕр тăпра пĕрчи те пăрахмаççĕ. Çавăнпа вара: тăпра сапманшăн, кĕлтумасăр вилнĕшĕн, тата хăй ачине хăй вĕлернĕшĕн, çав ача вăрмана кайса арçӳри пулат. Хăйне пăрахнă кун çав арçӳри кăçкăрса çӳрет, тет. Ар-çӳри живет в лесу. В арçӳри обращается ребенок, который родится в том случае, если девушки играют с юношами. Когда девушка родит, то, из стыда перед другими, часто убивает ребенка и бросает его тайком куда-нибудь в овраг. Второпях девушки (оставляют ребенка), не бросив на него ни одной порошинки земли: Поэтому ребенок, так как его не посыпали землею и не отпели, и так как мать убила свое родное дитя, уходит в лес и обращается в ар-çӳри. Говорят, что в тот день, в который его бросили, ар-çӳри ходит и кричит. СТИК. Чăвашсем каланă тăрăх (руссицизм) арçурри çынна питĕ кăтăклат: хăй ахăлтатат, хăй кăтăклат. Арçуррие вĕлерсен ун пĕр тумлам юнĕнчен тата арçурри пулса тăрат. Арçурри вăрманта пурăнат. Пĕрре пĕр çын арçуррие каçпа уйăх çутипе вăрман тăрринче çăпата туса ларнине курнă. Ун аллинче пĕр турат, тет, шĕшлĕ вырăнне. По словам чуваш, арçурри щекочет людей: сам хохочет, а сам щекочет. Если убить арçурри, то из каждой капли его крови нарождается новый. Арçурри живет в лесу. Однажды один человек видел вечером, при свете месяца, как арçурри сидел на дереве и плел лапти. В руке у него был, вместо кочедыка, сучек. Собран. Тата пысăк вăрмансенче ар-çурри пур, теççĕ. Вăл тĕклĕ, тет. Унăн пуçĕ пысăк, теççĕ, куçĕ вир пĕрчи пек кăна, теççĕ. Вăл çынна курсан: „Катьтя пар!“ тесе чупат, теççĕ. Вăл вăрманпа тан, тет. Еще говорят, что в больших лесах есть арçурри. Он покрыт шерстью. Голова у него большая, а глаза лишь с просяное зернышко. Говорят, что если он завидит человека, то бежит к нему и кричит: „Дай мне твои зубки!“ По своему росту он, будто бы, ровен с лесом. Арçури вăл вăрманта пурăнать тата вахăчĕ-вăхăчĕпе вăл лупашкара пурăнать. Вăл этем е пĕччен çĕрте пит аптăратать, вăл йытăран пит хăрать. Ăна йытăпа хăвалаттарсан вăл çине (i. е. çынне?) пит йăлăнса чарма хушать. Арçури живёт в лесу, а иногда и в овраге. Он очень одолевает человека, когда последний один, но очень боится собаки. Если станешь травить его собакой, то он начинает умолять человека, чтобы тот отозвал (унял) собаку назад. Якей. Ар-çури вăл хĕсепсĕр вилнĕ çынсенчен полать; вăсам вăрманта порнаççĕ. Вăрманăн тăват кĕтессинчен тăваттăн тохса кăçкăрса пĕр çĕре похăнаççĕ. Вăсам „онта кама, хăçан, хăш вырăнта хăратмаллине шотлаççĕ. Арçури çынна вĕлермест, анчах хытă хăратать. Люди, умершие неестественною (чувашин перевел: „ненормальною“) смертью обращаются в арçури; они живут в лесу. Четверо их выходят из чеырех углов леса и с криком сходятся на одном месте. Там они совещаются о том, кого, когда и в каком месте пугать. Арçури не убивает человека, а только очень пугает. Шерче-к. Арчури (ita tribus locis scr.) вăл питĕ хăратакан япала. Вăл усал сывлăш. Вăл сарăмсăр вăрманта пачăшка умăнче çылăхине каçарттармасăр, турă юнне сыпмасăр вилнĕ çынтан пулать, теççĕ. Тата калаççĕ: мĕлле майпа вилнĕ, çавăн пек курăнса хăратать, теççĕ: хĕлле сивĕпе шăнса вилнисем çулла та кĕрĕкпе... (hic non lrgitur) çунапа çӳреççĕ, теççĕ; йăвăç айне пулса вилни пĕрех-маях кăçкăрать, теççĕ; йăвăç каснă чух йăвăç çинчен ӳксе вилни йăвăçсене касса, çĕмĕрсе çӳрет теççĕ. Тата хăш-хăшĕ иртсе пыракан çын ятне каласа хыçран чупать, теççĕ. Ар-çури очень пугает людей. Он — злой дух. Говорят, что он происходит из человека, неожиданно погибшего в лесу, без покаяния и причащения. Говорят еще, что он появляется и пугает людей в том самом виде, в каком погиб: те, которые замерзли зимою, ездят и летом в шубе... и на санях; тот, кого задавило деревом, все время кричит; тот, кто, во время рубки, упал с дерева и разбился на смерть, рубит и ломает деревья. Некоторые бегут за прохожими и кличут их по имени. Ib. Çавăн пек виçĕ-тăватă хут тăварса ячĕ ман лашана арчури. Вара эпĕ шукăшласа илтĕм те ĕлĕкхи аслаттесен сăмахисене, кӳлтĕм лашана сулахая, вара киле тул çутăлнă çĕре лăп çитрĕм. Таким образом ар-çури распрягал у меня лошадь раза четыре. Тогда я вспомнил старинные дедовские рассказы, запряг лошадь на левую сторону, и к рассвету доехал до дома. ЩС. Хĕрсем, арăмсем хăйсен ачисене вĕлерсе упашкана пăрахсассăн вăсем ар çӳри пулаççĕ, тет. Если женщина или девушка убьет своего ребенка и забросит его в овраг, то он обращается в ар-çӳри. Собран. 195°. Ар-çури вăрманта пурăнать, теççĕ. Вăл арçури хĕр ача çуратса пăрахнăстерĕнчен (i. q. пăрахнăскерĕнчен) пулать, теççĕ. Вăрманта арçури кăчкăрнипе илтсессĕн хирĕç кăчкăрма юрамаçть: хирĕç кăчкăрсассăн килсе çисе ярать. Кăчкăрсассăн та тăват-пиллĕк хуччен кăчкăрас пулать, вара ар-çури: „Этем ывăлĕ-хĕрĕ мăшкăлать“, тесе пымаçть, теççĕ. Ар-çури живет в лесу. Говорят, что в ар-çури превращается ребенок, рожденный и брошенный девушкою. Если услышишь в лесу крик ар-çури, то на него нельзя откликаться, иначе он подойдет и съест. Если же откликнешься, то надо сделать это четыре или пять раз; тогда ар-çури скажет: „Это люди передразнивают меня“, и не подойдет. Собран. З77. Ар-çурие шыва май тесен пырат, тет, шыва хирĕç, тесен тарат, тет. Говорят, что если ответишь арçури: „По течению“, то он подойдет, а если скажешь: „Против течения“, то он убежит. (Это неверно, см. выше). Ямбулат. Вăл тата йытăран, вут-кăвартан, тăвартан питĕ хăрать, теççĕ. Говорят, что он (ар-çури) очень боится собак, огня и соли. Перв. Тувси. Арçури кӳлнĕ лашана тăварса ярать, теççĕ. Говорят, что ар-çури распрягает у проезжего запряженную лошадь. Ib. Чăвашсем: ар-çури çыпăçсан çăкăр татăки ун енелле утас (= ывăтас) пулать, теççĕ. Чуваши говорят, что если привяжется (на дороге) ар-çури, то надо бросить в него („в его сторону“) куском хлеба. N. Тăпра çын çине лекмесен ар-çури (scr. ара çури) полать. Если на умершего не попадет земли, он обращается в ар-çури. Сред. Юм. Ар-çӳрин тõмтир пõлать, тет; çав тõмтире тõпса тăхăнсан çынна никам та кõраймас, тет, õ вара таçта япала кĕрсе илме те пõлтарать, тет, пĕр пус õкçа тӳлемесĕрех. Çавăн пик пĕр çын вăт чăртнă (i. q. чĕртнĕ), тет те, çывăрма выртнă, тет. Хăй выртнă чõхне пĕр ар-çӳри пычĕ, тет, ăшăнма, тõмтирне астумасăр хăварнă, тет. Кõ çын çав тõмтире тăхăнса темле макаçăнсĕнчен кĕрсе тавар илсе тõхса тем пик пуйса кайнă, тет. Тулккĕ (тул’к’к’э̆) хывса пăрахма йорамас, тет, õ тõмтире. Çав çын пĕре хõларан таврăннă чõхне пит ăшă пõлса õрапа çине хывса хõнă, тет те, çавра çил пычĕ, тет, вĕçтерсе те, ар-çӳри тõмтирне вĕçтерерчĕ кайрĕ, тет. Çавăнтан вара ĕнтĕ халь никам та топаймас, тет, çав тõмтире. Говорят, что ар-çӳри носит одежду, и если кто-нибудь найдет ее и наденет на себя, то сделается для всех невидимым и тогда может всюду входить и брать товар, не заплатив за него ни копейки. Рассказывают, что однажды один человек разложил костер и лег спать. Пока он спал, к огню подошел погреться ар-çӳри, и ушел, позабыв у костра свою одежду. После этого тот человек заходил в самые лучшие магазины, забирал там товары и страшно разботател. Только, говорят, эту одежду снимать нельзя. Однажды, когда этот человек возвращался из города, было очень жарко, и он снял с себя одежду, оставленную ему арçӳри и положил на телегу. Вдруг поднялся вихрь и унес одежду. С тех пор, говорят, никто не может ее найти. Ib. Ар-çӳри çапăннă. Ар-çӳри çапăнса çынна чирлеттерет, тет. Леший натолкнулся. Говорят, что если на человека натолкнется леший, то человек захворает. V. Магн. 247, 112. С. Богатыр., Ядр. Пошăт каснă чох çак çынсен çывăхĕнчех ар-çори кăшкăрма поçларĕ, тет. Кăшкăрать, тет, хăй этем пек, анчах темиçе тĕслĕ саспа та, тет. Когда они рубили лыки, совсем близко от них стал кричать ар-çори. Он, будто бы, кричит по-человечьи, но на разные голоса. Ib. Пĕрре пĕр çын Шопашкара сотăпа кайнă, тет. Пер вăрмана çитсен каç полчĕ, тет. Пĕр çырма патне çитсен лаша омĕнче арçори шори! кăшкăрса ячĕ, тет те, лаша топах тăчĕ, тет, нимскер тусан та каймасть, тет, малалла. „Чим-ха, эпĕ илтнĕччĕ мĕн тумаллине“, тесе каларĕ, тет, çын. Вара йоман патак касрĕ, тет те, ăна çорса çурăкне савăл çапса лартрĕ, тет. Вара арçори: „Ай-ай, ай-ай!“ тесе кăшкăрма поçларĕ, тет. Унтан вара çын савăлне кăларчĕ, тет те, арçори тарчĕ, тет. Как-то раз один человек поехал в Чебоксары продавать хлеб. Доехал он до леса, и наступил вечер. На краю одного оврага вдруг впереди лошади раздался пронзительный крик арçори. Лошадь остановилась, как вкопанная, и ни за что не хотела итти вперед. „Постой-ка!“ сказал человек: „я слышал, что тут надо сделать!“ Он вырубил дубовую палку, расщепнул ее (с конца) и забил в расщеп клин. Как только он это сделал, арçори закричал: „Ай-ай! ай-ай!“ Тогда человек вынул клин, и арçури обратился в бегство. Панклеи. Ар-çури вăл вăрманта çапса пăрахнă çынсанчен полать, тет. Говорят что в „арçури“ обращаются люди, убитые в лесу. Хорачк. Арз’уϱи вы̆л п̚олны̆ без время (siс!) вилнэ̆ с̚ын. Арз’уϱиы полза. С’олда лы̆кра хы̆н’џа вилнэ̆ ҕон т̚оҕат. Арçури — человек, умерший безвременно (т. е. неестеств. смертью). Он обратился в арçури. Ежегодно, в день своей смерти, он показывается (на свет божий). — У М. Ваçильева ар-çури указывается в числе божеств 7-го разряда. || Convicium est in puellam non satis verecundam. Переносно „ар-çури“ означает женщину, похожую в своем поведении на мужчину, нескромную. Череп. Ку хĕр чисти ар-çурри! Эта девка большая безобразница! (ведет себя без скромности, свойственной ее полу). СТИК. Ахтар! арçурри-ĕçке çав! Ах, какая безобразница! || Сред. Юм. Ар-çӳри пик çõхрать. Кричит как „арçӳри“. Так говорят о том, кто очень кричит (пит çõхракан çынна калаççĕ). Абыз. Ар-çури пек сиккелесе çӳрет. Прыгает, как ар-çури (говорят об отчаянном. Çĕн-Кипек. „Вăл (хĕр-ача) арçури пек (арçын ача пек), тĕр тума та пĕлмеçть.“ Она (девушка), как ар-çури (как парень), и вышивать-то не умет. Некоторые говорят, что ар-çури — женщина, высокая, с большими грудями, с волосами до земли. Cf. Paasonen, Csuvas Szójegyzе́k, 5. Ст. Чек. Пăхрăм çул çине. Темĕскер çӳлĕ те хулăн çул çинче тăрат. Хĕр-арăм евĕрлĕ, пĕвĕ ман икĕ пӳ чухлĕ, хыçĕпе ман енелле тăрат, çӳçĕ ура тупанĕ таранчченех. Эпĕ вăл тăнă тĕле çитесси пĕр вунă хăлаçа яхăн юлса чарăнтăм. Мана хай япала ятпа чĕне пуçларĕ. Сасси хăйин ман салтакра вилнĕ юлташ сасси пек. Эпĕ чĕнмерĕм. Виçĕ хуччен чĕнчĕ. Унтан ман еннелле çаврăнчĕ те, ман патмалла ута пуçларĕ. Чĕччисем пăтавкка пек. Эпĕ турра асăнтăм та, виçĕ хут сăх-сăхрăм та яра патăм патакпа. Вăрман шăттăр-шаттăр, шăттăр-паттăр тăват; йывăçсем ӳксе пыраççĕ. Хай япала йывăçсене хирсе вăрман ăшне кĕрсе карĕ. Нумайччен шăттăр-шаттăр, шăттар-паттăр туни илтĕнчĕ. Эпĕ турра сăх-сăхрам та, виçĕ çухрăм вăрмантан тухачченех чупрăм. Хам курнинчен хам тĕлĕнетĕп. Çав арçури мар-им ĕнтĕ? Я посмотрел на дорогу. На дороге стояло что-то высокое и толстое. [Это существо] было похоже на женщину; ростом оно было выше меня вдвое; оно стояло ко мне спиною, и его волосы доходили до пят („до подошв“). Когда между мною и им оставалось около десяти сажен, я остановился. Существо стало звать меня по имени. Голос его был похож на голос моего товарища, умершего в солдатах. Я молчал. Оно назвало меня трижды. Потом (женщина) обернулась ко мне (лицом) и пошла ко мне. Груди у нее с пуловку (малёнку). Я помянул имя божие, перекрестился трижды, да как швырну палкой. Лес затрещал, деревья стали ломаться и падать. Существо скрылось в лесу, ломая (на пути) деревья. Долго слышен был треск по лесу. Я перекрестился и пустился бежать. Бежал я З версты, до тех пор, пока не выбежал из леса. Я и сам дивлюсь тому, что мне (пришлось) увидеть. Неужели это не ар-çури? Ib. Пĕр çын вăрмана лашине кайса янă, тет. Вăрманта çиме пит аван пулнă, тет. Çын килелле кайсанах вăрмантан арçури тухнă, тет те, лашана утланса кустарса çӳренĕ, тет. Лаша каçхине хап-хура шыва ӳксе тавăрăннă, тет. Хырăмĕ çатан (или: кĕççĕ) пек пĕрĕннĕ, тет. Çын тепĕр кунта çавăнтах кайса янă, тет, анчах хăй вăрман (йывăç) айне выртса лапшне куçласа тăнă, тет. Пычĕ, тет, лаша патне арçури. Утланчĕ, тет те, лаша çине, ну кустарса çӳрет, тет. Çын лашине вăрмана хăварса киле тавăрăнчĕ, тет те, ват çынсене каласа пачĕ, тет. Ват çынсем ăна лашин утланакан вырăнне сăмалапа сĕрсе яма шухăш пачĕç, тет. Тепĕр кун çын лашин утланакан çĕрне сăмалапа сĕрсе ярат. Арçури малтанхи пекех лаша çине утланчĕ, тет те, кустарса çӳрерĕ, тет. Каç пулсан арçури лаша çинчен анма пикенчĕ, тет, анчах кучĕ çыпăçса кайнă, тет. Лаша килелле ута пуçларĕ, тет. Хире тухрĕç, тет. Арçури çул тăрăх: „Хире тухсан хир кулли, яла кĕрсен ял кулли!“ тесе макăрат, тет. Арçури макăрнине итлеме пĕтĕм ял пухăнчĕ, тет. Лаша хуçи, лаши карташне кĕрсен, арçурие лаша çурăмĕ çинчен антарчĕ, тет те, хӳринчен тытса тикĕтленĕ пушăпа кутĕнчен: „Ан утлан! ан утлан ӳлĕмрен лаша çине!“ тесе каласа, çаптарчĕ, тет. Арçури çавăнтан вара лаша çине утлану пулмарĕ, тет. Один человек пустил в лес лошадь. Корм в лесу был хороший. Как только человек ушел домой, из леса вышла арçури, села на лошадь и пустилась на ней скакать. Вечером лошадь пришла домой вес в поту. Брюхо у нее до того сморщилось, что стало похоже на плетенку (или: на войлок). На другой день человек пустил лошадь туда же, но только сам лег под деревом и смотрел за лошадью. Пришла к лошади арçури, села на нее верхом, и ну скакать. Человек оставил лошадь в лесу, воротился домой и рассказал (о случившемся) старикам. Старики научили его намазать то место у лошади, где садятся верхом, смолою. На другой день он так и сделал. Арçури попрежнему села верхом на лошадь и пустилась скакать. Когда наступил вечер, арçури стала слезать с лошада, [но не могла], потому что задница пристала к лошади. Лошадь пошла домой. Выехали в поле. Арçури едет и плачет: „В поле выехала — посмешище полю, в деревню въеду — посмешище деревне!“ Вьехали в деревню. Арçури и здесь плачет и приговаривает: „В поле выехала посмешище полю, в деревню въехала посмешище деревне!“ Вся деревня собралась послушать, как плачет арçури. Когда лошадь вошла во двор, хозяин ее стащил арçури с лошади, схватил за хвост, взял намазанный дегтем кнут и давай пороть! Сам порет, а сам приговаривает: „Вперед не езди верхом! Вперед не езди верхом!“ С этой поры ар-çури перестала садиться верхом на лошадей. Ст. Чек. Арçурри чĕччисем мишук пек вăрăм, тет, çӳçĕ ура тупанĕнченех, тет. Чупса кайнă чухне ланк, ланк, ланк, ланк (scr. ланк, ланк, ланк, ланк) туса пырат, тет. Йăт-качăкаран, пушăран арçурри вăл хăрат, тет; пĕрре хĕнесе е касса тумлаттарнă тумлам юнĕнчен темĕн чухлĕ пулать, тет. Ята пĕлет. Шыва хирĕç çын патне пымас, шыва май пусан (= пулсан) час çитет. Çынна тытсан кăтăкласа вĕлерет те, шăлĕ малтине (Iеgе: малти шăлĕсене) кăларса илет. — Шыва хирĕç-и, шыва май-и? — Шыва хирĕç, шыва хирĕç! Груди у ар-çурри длинные, как мешки, а волосы до подошв. Когда она бежит, то груди так и болтаются. Ар-çурри боитоя собак и кнута; если ее прибить или порезать, так чтобы капнула капля крови, то, говорят, из одной капли сделается несметное множество (ар çурри). Она знает имя (человека). Она не подходит к человеку против течения, а если случится по течению, то настигает его очень скоро. Поймав человека, она щекочет его до тех пор, пока тот не умрет, и вынимает у него передние зубы. [Арçурри спрашивает:] „Против воды или по воде?“ [Человек должен отвечать:] “Против воды, против воды!“ Ib. Каттине пар! Дай зубки! [говорит ар-çурри]. Ib. Çăмкка! йăтту пур-и? пушу пур-и? — Пур, пур! Кил-ха кунта, ак парса ярап! Семён! есть у тебя собака и кнуг? — Есть, есть! Иде-ка сюда, я вот тебе дам!

арăм

(ары̆м), mulier, замужняя женщина. Ст. Тек. Çавăн чухне пĕр арăм урамра кăшкăрса йĕрсе çӳренине куртăм. Тогда я видел женщину, которая ходила по улице и плакала. Якей. Микколай арĕм (арэ̆м) пек ялта чипер арăм çок. Во всей деревне нет такой красивой бабы, как Николаева жена. Именево. Арăм çук-парăм çук, хуньăм çук-хуйхăм çук. Нет жены — нет и долгов, нет тестя — нет и забот. || Uxor. Также означает жену. Изамб. Т. 24°. Арăмăран (i. q. арăмран) хампа пĕрле ултă çулхи хĕр ача юлчĕ. При мне осталась от жены шестилетняя дочь. Якей. Старикăн ĕлĕкхи арăмĕнчен пĕр ачапа пĕр хĕр полнă. У старика было двое детей от прежней жены: сын и дочь. С.-Iанькина. † Икĕ çĕр манитпе мĕн тăван? — Икĕ арăм илмешкĕн. — Икĕ арăмпа мĕн тăван? — Пĕри вырăн сармашкăн, тепри ура салтмашкăн. На что тебе двести рублей? — Чтобы купить двух жен. — На что тебе две жены? — Одна — постилать постель, другая — разувать. Якей. † Пирн те килте арăм пор, масмак çок та сорпан çок. И у меня есть дома жена, но у нее нет ни масмака, ни сурбана, т. е. варли пор, есть любовница, подруга. Шорк. Манăн арăм тени халь те толта тăрать-ха. Моя женешка все еще на дворе стоит. Ст. Чек. Манăн аттен ĕлĕххи арăмĕнчен пĕр тетепе икĕ-акка пур. От прежней жены отца у меня есть один брат и две-сестры, все старше меня. Йăвăр çын арăм, беременная женщина. V. матка.

аркă

(аргы̆), ora, extrema pars vestimenfi, подол, пола, край одежды. Ст. Чек. Аркă тытнă шур кĕпенне. К белой рубахе пришили оборку. Н. Карм. Тумтир тăхăннă чух тумăр арки таврăнсан сăйланмалла, теççĕ. Если, когда одеваешься, завернется пола платья, то это означает, что тебя угостят. N. Тумтир арки тавăрăнсан çын вăрçать. Если завернется пола у одежды, то, значит, будет ссора. Н. Карм. Кил хамăн аркă çине. Иди ко мне на колени (говорят детям). Альш. Ашшĕ арки çинче ларнă чух. Когда сидел на коленях у отца. Нов. Якуш. Пĕвĕрсем çинче, сăнăр хĕрлĕ, кам аркисем çинче ӳснĕ-ши? У вас тонкая талия и румяное лицо, на чьих это коленях вы росли? Букв. 04. Анне мана арки çине тытса ларчĕ. Мать села, взяв меня к себе на колени. † Ларма килнĕ хĕрсене аркăм çинче çӳретрĕм. С девушками, которые приезжали погостить (см. ларма хĕрĕ), я играл, сажая их на свои колени (или: оказывал им большое внимание). † Пирĕн те пур сарă ача, хĕрсен аркине сарекек. У нас есть русый парень, заворачавающий подолы у девушек. Ахаль тăриччен кĕрĕк аркине те пулин йăвала, теççĕ. Чем быть без дела, по крайней мере хоть разминай полу шубы. (Послов.). Халлап. 21. Çынсем аркăпа укçа тултарнине куртăм. Я видел, как люди насыпали в подолы деньги. Альш. Хура вăрмана юр çунă, арки вĕçне юр тивнĕ. В большом лесу выпал снег, который пристал к краям подола. || Radix montis, подошва горы. Н. Карм. † Çӳлĕ тусем çӳлĕ, арки аслă, ун аркине эпир ларас çук. Высоки высокие горы, и широки их подошвы, но нам не придется на них сидеть.

каялла-малалла

взад и вперед. |! В перен. смысле. Т. Григорьева. Ача чухнех каялла-малалла шухăшласан (если будет много размышлять), ыр курмас, теççĕ. (Послов.). N. Каялла-малалла шухăшласа тăмасăр, не раздумывая.

кайăк чĕрелĕ

жестокий, злой. Ст. Чек. † Кайăк чĕрелĕ çынпа калаçмашкăн чĕкеç чĕлхелĕ (япшар) çынсем те кирлĕ уна. Богдашк. † Çил çунатлă ута тыткалама кайăк чĕрелĕ ача кирлĕ ăна, кайăк чĕреле ачапа калаçма чĕкеç чĕлхелĕ хĕр кирлĕ ăна. Упа 708. † Çичĕ ютта юрама кайăк чĕрелле çын кирлĕ.

кайăк хур çулă

млечный путь. От. Шаймурз. Ача кайăк хур çулĕпе каят, кĕрет вĕсен çуртне. (Из сказки).

Кавал

яз. имя мужч. Рекеев. || Назв. селений, напр. д. Ковалей, б. Алькеевск. в. Тег. у. и др. N. Кавалăн йытти те мана кукка пулат. Все ковалинцы мне дядья по матери потому что моя мать из Ковалей). || Назв. сел. Ковалей, Урмар. р. (По преданию, так звали брата Тупах’а, основателя этого села). N. Кавалпа Тупах çинчен ваттисем ак мĕн калаççĕ: ĕлĕкех пирĕн ял панчи вăрманта пĕр çын пурăннă. Унăн Кавалпа Тупах ятлă ывăлĕ пулнă. Тата усрама илнĕ Вăрмар ятлă ача пулнă. Вăрмар ку çынна каткасем, пичĕкесем тусă пулăшса пурăннă. Ăва Кавалпа Тупах, кураймасăр, усал тунă. Ашшĕ ăна пĕлнĕ те, ывăлĕсене ылханнă, Вармара пиллесе хăварнă. Тупаха: эсĕ пĕртеле-пĕрех юлăн, санăн ăру ни ӳсмĕ, ни сахалланмĕ; Кавала: санăн ару Тупахăнвинчен йышлăрах та, чаплăрах та пулĕ, тенĕ. Вăрмарне: санăй ăру пит ... (конца нет). Изамб. Т. Кавал, Кавал каптăрми, тиркĕ-çăпали хуп татти. (Насмешка над ковалинцами).

кавар

(кавар), уговор. Орау. Пĕр кавар пулчĕç. Уговорились (или: каварланчĕç). Шумш. Чи, чи, чăкăлта, чăкăлта! Чакăлта кавар (уговор) пĕр кавар, пĕр кавар. Йăптăх-йăптăх хархантăр, хăрхантăр. Тимĕр, тимĕр картинче, эс чипер те эп чипер, чăн чиперри çак ача. Городище. Çын каварне килмес. Не поддается совету людей. Ib. Кавара килмес. Не поддается совету. Ib. Аран кавар кӳтĕмĕр. Мы насилу уговорили. Кильд. Вăл аплине апла, анчах эпир унпала акă çапла кавар турăмăр (угозорились). Якейк. Кавар пол, сговориться. Ib. Порте пĕр кавар полса, она çапса прахнă.

какăр чул

какăр чол, какăр чулĕ, какăр чолĕ, булыжник, дикарь (камень). ЙОН. Атăл шувĕ ма сикет? Какăр чулĕ сиктерет. М. Шемердяны. Атăл тĕпĕнчи какăр чула хăçан пӳсĕр çисе тухĕ, çавăн чух пӳсĕр çитăр. (Пӳсĕр чĕлхи). Ходар. Тата хăçан та хăçан какăр чул çине куç ӳкĕ, çавăн чухне тин çак ача çине сивĕ куç ӳктĕр. В. Олг. Какăр чолĕ, дикарь. Хорачка: арман очон касми поз’эăнџэ кагы̆р џол’ы̆ хораччы̆.

какăр

(кагы̆р), рыгать. Б. Олг. Ме какăратăн конта, килĕшет-и çын унче? айккалла какăрас мар-и! Хурамал. Çимесен те, какăрса тăр халĕ! (Говорят голодному человеку с гневом). Хорачка. Вот хальă какăрса ларат, çимелли-ĕçмелли пĕтрĕ. Ст. Чек. Тăрансан, какăраççĕ. Сред. Юм. Какраччин çинĕ тесе, нăмай тăраначчинех çисен калаççĕ. Зап. ВНО. Какăриччен çырăм çырлана. СПВВ. Какăрас, какăрать, выçă какăрат. ПИТ. Таварăннă чухне каллах: ей-ай-ай! Хамăр та çавăнта каяс пулат-ĕçке (умереть), хамăр (чит. хамăра) çапла хываçин, хисеплĕçин, юрĕччĕ те, темĕн çав; хăш чухнехи ача-пăча ваттисенĕн сăмахĕсене ӳкĕте кĕрекен мар, вара какăрса выртас (лежать голодными) пулат, тесе калаççĕ. Сред. Юм. Паян пит нăмай çисе толтарнă та, какра (= какăра) тăрап (все рыгаю). Орау. Тутарпа чăваш, тата тепĕр вырăс таçта пĕрле апат çиме кĕнĕ, тет те, апат çийиччен калаççа лараççĕ, тет. Чăвашĕ: эпĕ, тăрансан, какăратăп, эпĕ тăраннине çавăнтан пĕлмелле, тесе калать, тет. || Нюш-к. Шăпăр какăрат (когда не перебирают пальцами, то он издает однообразный звук). || В перен. см. Тюрл. Какăрса выртрĕ ĕнтĕ, умер. См. какăрăл.

кала

говорить, сказать, рассказать. В. Олг. Мĕн калатăн? Что скажешь? К.-Кушки. Хăш чух ик-виç сăмах калан та, пĕтсе те ларат. Скажешь иной раз два-три слова, и конец. Хурамал. Манран каласа пултăр, килме каларĕç: каятни, каймастни. Мое дело только сказать: велели притти, пойдешь или нет (это меня не касается). N. Он пек каламаççĕ пирĕн. Этого оборота у нас (в нашем говоре) нет. N. Эс апла никçан та ан кала (не скажи, не употребляй этого слова; «эс апла никçан та ан калаç», значило бы: «не говори в этом духе»). Юрк. Калама та çук (нечего говорить, что...; разумеется), ку вырăна часах çакланма (попасть) ĕмĕт тăвас çук (нельзя). Ib. † Сарă ачапа выля-выля, аллăм çыххи татăлчĕ. Аннене курсан, ан калăр. Калăсăр, калăсăр, калике (пусть вы скажете), манит парăп, хăтăлăп (избавлюсь от наказания). Трхбл. Пĕрре, иккĕ, вуниккĕ; кам каларĕ вуниккĕ? — Эп каларăм вуниккĕ. N. Эпĕ вĕсем Д. çĕрне каяс тесе каланине (как они говорили о том, что отправятся) илтсеттĕм. Якейк. Эс тем те калăн! Ты скажешь! (т. е. ты выдумаешь не знаю что). Сред. Юм. Калама тытăннă сăмаха каламас, вилме выртсан, час вилмес, тет. (Поговорка). Юрк. Çыруçă, вырăс çырăвĕнче ун пек паллăсене калама вĕреннĕскер, лешсем: «бзав», тесе калама хушсан, малтан ку, вăтанса, каламасăр тăрать (молчит). Изамб. Т. Унăн суккăр арăмĕ ултă ачипе тепле пурăнĕ. — Ан кала та (что и говорить)! ун пек ачасемпе юлакан арăмсĕм нумай пулĕç. N. Ăна паçăрах каламалаччĕ те... Это надо было сказать еще давеча. Сред. Юм. Ман çинчен: о çапла çӳрет (поступает, ведет себя), тесе кала пĕрех (попробуй-ка сказать про меня...), вара туйянан ху валли йыт çимен патакка. Ib. Ман çинчен он пик каланă пол (попробуй-ка сказать так про меня), çӳçна (= çӳçне) пĕр пĕрчĕ йолмиччен çăлса пĕтерĕп! Ib. Калас-калас тенĕ сăмахсĕм порччĕ, тăта çапах чарнса тăтăм. У меня были такие вещи («слова»), которые я непременно хотел высказать, но я удержался. N. Иван эсĕ мана Хусанта пурăнма хăварасшăн маррине килсе каларĕ. Иван сообщил мне, что ты не желаешь, чтобы я оставался в Казани. Регули 517. Вал каларĕ: килеп, тесе. Он сказал, что придет. N. Каласан та, ĕненес çук; вăл çапах та суя мар, чăн пулнă. Трудно этому поверить, и все-таки это правда! N. Уна каласси те çук. Об этом нечего и говорить, сеIаvа sansdire. Качал. Хай сысна тухрĕ ятлаçма: халĕ çатăп (= çиетĕп) сана; миçе калас сана: ан яр, тесе? (сколько раз тебе говорить, чтобы ты не пускал сюда коров?). N. Эп вунçичĕ пус укçа тупрăм! — Ан кала, пуйрăн! N. Кун пек вăрçă пулнине каламаççĕ. Не слышно, чтобы когда-либо была такая война. Карм. † Утçăм анмасть тарăн çырмана, чун тӳсеймест хытă (грубо) каласан. || Велеть, повелеть; советовать. Регули 11. Эп ăна килме каларăм. Я ему велел притти. Ст. Чек. Эп нумай калаçмастăп: пĕрре каласа тунă пултăр. Я долго не разговариваю: раз сказано (приказано), и должно быть сделано. Альш. Никамран ыйтмас-тумас вăл кун, никам каласса пăхмас (девушка): Микула кунĕ кĕвĕ каламала, тет те, утат. N. Епле торах каларĕ-ши мана пор çĕре те çитме! Регули 1069. Апай илме каланăшăн (каланăран) илтĕм. Т. Ку тĕттĕмре малала кайма каламăттăм эпĕ сана. В такую темь я не советовал бы тебе итти (ехать) дальше. Байгул. † Атте каларĕ хĕр пăхма, саррине те, вăрăммине, çӳç хĕрри кăтрине; ури çине пус, терĕ, хĕрне намăс ту, терĕ. Якейк. Тор ан калатăр (не приведи бог) онта порăнма! || Называть; упоминать. Утăм 1928, 76. Чăвашсем те япалана (предметы) пĕр пек каламаççĕ. Николаев. Çулăн пĕр енне калакан вырăн тăваççĕ. Çав вырăнта тăракан ушкăн тепĕр ушкăнтан кама тытмаллине канашласа хурат. Унтан тытма(л)ла ача ятне калаççĕ те, хăвалама тытăнаççĕ. N. Çав çын эпир калакан вырăнта пулнă. || Поучать, насталять. О сохр. здор. Ăна каласа вĕрентекен çук. Его некому научить, на ум наставить. || Полагать, предполагать. Ау 9°. Мана мĕншĕн кун патне илсе килтĕн? эпĕ ху валли тĕр, тесе каларăм, тесе калать, тет. || Играть на музыкальчом инструменте. Собр. † Тăмра илтĕм калама; тăмра кала пуçларĕ, инкесем ташлама пуçларĕç. Альш. Тата тепĕрне калакан шăпăр (под музык. инстр.) пиллесе хăварат, тет (старик, умирая, оставил в наследство третьему сыну...). Богдашк. † Купăс купăс калас пур, пĕр хĕлĕхне татас пур. || Играть т. е. издавать звук (о музык. инструменте). Бугульм. † Кали-калами купăсна калаттарсам лайăхрах. Поиграй-ка получше на твоей кое-как играющей скрипчонке. || Петь (в хороводах). Яптик. † Хурăн-варта хур пусрăм, вăрă тесе ан калăр; вăй пуçласа каларăм, шухă тесе ан калăр. Якейк. Тăхлач, йорлам, мĕн паран? Хреслĕ тенкĕ паратни? Эп илесшĕн каламас (= каламастăп). Альш. † Калăр, хĕрсем, хытăрах, вăй иртесси инçе мар. || Причитать, приговаривать. Макт З4. Качча каякан хĕр каласа йĕрекен сăмахсем. Шинар-п. Акă хăйсем мĕн кала-кала хуйхараççĕ, тет. || Обещать. Хуратл. См. ункай. || Отвечать (урок). Орау. Паян эп арихмеччик каларăм (отвечал). || Быть достаточным, доставать. В. Олг. Тата ху (положи) пĕр ластăк (немножко), каламаст-ха (не хватает на всех). || Стать достаточным (о вкусе). ЧП. Пирĕн сăра пит аван, пĕчĕкçĕ хăмла каламан (в ней маловато хмеля). Актай. Сĕт ямасăр шурă, тет, çу ямасăр тутлă, тет, тăвар ямасăр калат (и без соли солоно), тет. Сорм-Вар. Ку шӳрпене тăвар каламан (не досолена). СПВВ. Астивсе пăх яшкана, тăвар калать-и? К.-Кушки. † Пирĕн яшка пит аван, пĕчĕкçĕ тăвар калайман. || Отзываться (на вкус или на запах). Вирйал. † Пĕрне (один из калачей) çисе пăхрăм та, шерепет тути каларĕ. N. Шу тути калать. Имеет водянистый вкус. Ст. Айб. † Кăшт тутанса пăхрăм та, шерпет тути каларĕ (мед); кăшт чуп туса пăхрăм та, тути тутлă каларĕ (у парня). Юрк. Тĕтĕм тути каламас. Не отзывается дымом. N. † Çырлисем калĕç çĕр тути. (будут отзываться землею), пирĕн тăван калĕ пыл тути.

калиш

(кал’иш), употр. в виде бранного термина. Урмай. И, хытнă калиш (ятлаçнă чух, хыткан, типшĕм çынна калаççĕ). || Маленький, худенький, но резвый ребенчишка. Орау. Ача хăй начар (худой и маленький; говорят о маленьком, алăри ача) пулсан та, алхассан ăна: калиш! теççĕ.

каллах

опять. См. каллех. Чуратч. Ц. Хĕрĕ çын пулчĕ (обратилась в человека), ачине шывран каллах ача турĕ, тет. ЧС. Унтан вара эпĕ каллах çуннă çĕре кайрăм. Потом я опять пошел на пожар.

каллех

опять, еще. См. каллах. N. Вăл каллех килчĕ. Юрк. Пĕри, асли, Митук ятлă пулнă, вăталăххи Карачăм, виççĕмĕшĕ Хĕветке. Вĕсем хыçĕнчен тата икĕ хĕр ача пулнă чи кĕçĕнни каллех Çумаркка ятлă ывăл пулнă.

калпак

(калбак), шапка. Аттик. Виççĕн, суллахай хул хушшине калпак хĕстерсе, виçĕ хуран умне тăрса, кĕл тăваççĕ. (Ӳчӳк). Синерь. Курăнман калпак, шапка — невидимка. N. Калпакна лайăх посса ларт; пĕр минутра теминче пин çохрăм йолч (= йолчĕ) калпакку! (Сказка). Арçури. Йăввăн ӳснĕ йăвăçсем; пăхсан, калпак ӳкмелле. Орл. II, 214. Пĕр калпак айĕнче çичçĕр касак. (Мăкăнь). СПВВ. Калпак — çĕлĕк. || Головной убор у женщин, из ситца и монет. МПП. † Калпакне тăхăнса, хĕр пулса, килейĕнчĕ (siс!) савнă тус пулса. Альш. † Ман пуçăмри шур калпак мамăклăрах пулинччĕ! Ст. Айб. † Шурă калпакран тумла юхать-ĕçке; пĕр сăмахран кăмăл юлат-çке. N. † Шурă пӳртĕр умне шăлса хурăр, мамăк калпаксемпе выляма. Ст. Чек. † Тусăм, эс калпакна, ай, çуса юл, ĕмĕр-ĕмĕр кирĕк, ай, лармасса! Пазух. Шур калпакăн ултă чӳк, улттăшĕ те ука чӳк. Ib. Ука кирлĕ калпак, ай, юсама; пурçăн кирлĕ çуха, ай, çавăрма. Собр. 108. Илсем, инке, калпакна, авалхи кĕмĕлне курăм-а! Ст. Шаймурз. † Шур калпак ярапи пурçăн мар. N. Калпак. При опрокидывании ведер и после, она бывает в шапке мужа, в знак того, что они с мужем будут жить в мире и согласии, как обычай давать при венчании «Теплоту». Мужнину шапку, ту самую, которую муж носил при свадьбе, она надевает тотчас после снятия пĕркенчĕк. СПВВ. N. Калпак — хĕрсем тухья çинчен тăхăнаççĕ. Ст. Чек. Калпак — носят только девушки на свадьбе (это не шапка). Пазух. Симĕс те пур калпак, шур пӳс те пур; выляс тесен, савнă, ай, тусăм пур. Юрк. † Хĕрсем, йĕкет маттур юрлапă чух, калпак чӳкне хыпса, йĕреççĕ. СТИЕ. Калпак — головной убор девушек. «Калпак» надевают только на свадьбах; он имеет вид длинного узкого мешка, спускающегося на спину и оканчивающегося кисточкой; на голову, под «калпак», вставаяется деревяшка. || Шапочка ребенка. Сятра, Ст. Сахча. Сред. Юм. Калпак тесе пĕчик ачасĕне валли чечеклесе тăвакан пĕчик шапкана калаççĕ. || Schafhaut, Helm. Cт. Чек. Ача калпакпа çуралат, кĕпелĕ те çуралат. Калпакĕ те, кĕпи те илнĕ. Сута кайсан, çав ача калпакне, кĕпине исе кайсан, сан сăмахă çиеле тухат, теççĕ. || Короткая доска, с вырезом посредине; в нее вставляются верхушки двух стоящих рядом столбов изгороди, чтобы они не расходилиcь. || Коронка горелки (у лампы). Пухтел. || Шапочка жолудя. Сятра.

калпаклă

имеющий шапку и пр. Рак. Манăн ача калпаклă çуралсан, кукамăшĕ калпакне, тирпейлесе, типĕтсе канверт ăшне чиксе, пичетлесе хучĕ. Ăна халĕ те усраççĕ. Çав калпака, ывăл авлансан, унăн арăмне памалла теççĕ. Ib. Калпаклă çуралакан ача утвитлĕ пулат, аван пурăнат, теççĕ. Орау. Ача калпаклă çуралчĕ. Ст. Чек. Телейли калпаклă çуралат, теççĕ. Тюрл. Калпаклă кăвакарчăн, голубь с хохлом.

кам

(кам), кто (изредка относится и к животным). N. Ку йывăçа кам кăшланă? Кто грыз это дерево? N. Ман улăма кам çисе янă? Мою солому кто сожрал? N. Вăл сирĕн (санăн) кам пулать? Кто он вам? Вăл унăн кам пулат? Кто он ему? Янтик. Кам илет ăна! Кто его возьмет! Ib. Кам калатăр ăна: халех килет, тесе? Кто может сказать, что он вскоре придет? Ib. Кам шухăшлатăр ăна халех вилет, тесе? Кто может подумать, что он скоро умрет? Капк. Кам-ши çĕр хута? тетĕп. Кто это (идет) ночью? говорю я. Орау. Çта каять-ши ку? — Кам мур (мур’) пĕлет ăна! Кам шуйтань пĕлет ăна! (чорт его знает). Ib. Камсамах хăтланнă-ши кăна капла?! Ай-яй-яй! Пулаççĕ-кам çынна курайман этемсем. Янтик. Кам мур кăшкăрать çанта? Кто это там орет? Регули 962. Кам пĕлекенне пар. Отдай знающему. N. Тинĕс хăйăрне кам суса кăларас, çумăр тумламне кам хисеплесе тухас? N. Пĕр-кун камччĕ вăл сирĕн патăрта? Кто это был у вас намедни? КС. Кама хывнă эсĕ? В кого ты уродился? Кан. Кама (надо: камăнне) шалу чакармалла, кама вăрман памалла, тата çавăн пек ытти ыйтусем те сӳтсе яваççĕ (обсуждают). Юрк. Кам усалĕ вĕсене кунта хирсе (уничтожая) пĕтерсе çӳренĕ-ши? N. Кам килет унта? Кто это идет? — Кам туртать кунта? Кто это тут (здесь) курит? Орау. Паян кама-кама куртăн? — Паян эп нумай çын курман. Кого и кого ты сегодня видел? — Я сегодня видел немногих («мало людей»). N. Кам арки çине вут ӳкет, çав çунат. (Послов.). Изамб. Т. Кама кам пулмасть (почему не помочь другому). Иваново. Кам у пирĕн чӳречене ватни? Кто это разбил наше окно? N. Миколайсам тырă вырма карĕç-и? — Кам пĕлет, те кайнă тем. Пошла ли Николаева семья жать? — Кто знает, может быть, и пошла. Тораево. Амăшĕ каланă (ему): сан ухмах ăсу тăрăх кам хăни пухăнать (какие еще там гости), тенĕ. Сред. Юм. Кам çăви (какой чорт) çохрать çавăнта? (Кам çохăрнине пĕлмесен калаççĕ) N. Эсĕ хисеплемесĕр, ăна кам хисеплемелле тата? КС. Кам чирĕ (кам мурĕ) кăшкăрать унта? Кто это там орет? Ib. Кам чирĕ пуçа кайса чикет унта? Кто (какой шут) туда пойдет? Ст. Шаймурз. † Халиччен шурă хурăн кам каснă? — ывăнтарать сылтăм хулсене; халиччен савнă туспа кам пурăннă? — çыхлантарать иккен чĕлхесене. Артюшк. Кам сирĕн ача тăвать, çавна качча илеп, тет. N. Кам таврашĕ вăл? Он из какой фамилии? Толст. Ку кĕреплене кунта кам ухмахĕ (какой дурак) пăрахнă! N. Эй, атте, кам çав (что ты за человек?), пĕр кĕреçине те пулин лайăхрах пехиллесе памарĕ-ĕçке! (не завещал хорошей лопаты): вăл та пулин хуçăлса кайрĕ. || Частица заключительного удивления или неожиданного заключения, или убеждения: «Оказывается», «ну, и»... (иногда передается и иначе). Орау. Пулать-кам çын та! Бывают же такие люди! Ib. Пирĕн тавар пĕртте каймарĕ-кам (не продался)! Ib. Ну, хытă та утать-кам! Ну, и шагает же! Ib. Çармăс еннех куçрĕ-кам! Ib. Кайрипченех (от киремети, что на задах) тертленеп-кам (мучаюсь). Ib. Каламасть-кам! Как это он не скажет?! (т. е. скажет; пустяки, что не скажет). Сред. Юм. Полат-кам он пик çын та! Ну, и бывают же люди! Орау. Ай-ай! Хырăма та кĕрет-кам: пĕр кӳренке кулача нумай хăвармасп (доедаю). К.-Кушки. † Пирĕн лаша та ухмах-кам: йĕрсĕр çĕре йĕр тăват! Альш. † Аслă çулта такăр-кям: урапа йĕрĕ палăрмаст. Елшел хĕрĕ те сатур-кам, сиксе утни палармаст. Тюрл. Эх, алтанĕ алтать те-кам! Ну и поет же петух-то! Хурамал. † Пĕр лап çырла тĕл пултăм, тĕл пултăм; татап-татап, пĕтмеç-кам, пĕтмеç-кам, киле таврăнас килет-кам, килет-кам! Ск. и пред. 63. Хĕр кăларма кайнă та, хай пуçне пĕтернĕ-ĕç-кам мăнтарăн ачи.

камалсăр

(камалзы̆р), бобыль (человек, не имеющий ни родни, ни семьи). ТММ. Камалсăрсене ăрасна, уйрăм хывнă. Камалсăр тесе, ача-пăчасăр çынсене хăртса калаççĕ. Стюх. Камалсăр — безродный. N. Эй ача туман камалсăр, эсĕ хавасланса хĕпĕрте! Чертаг. Камалсăр, вилсессĕн те никам та çôрта лартма та ачи-пăчи çôк. Вил йăли. Хывнине тăксан, камалсăр вилнĕ çынсене асăнса: арçын камалсăр, хĕрарăм камалсăр, хĕр камалсăр, умăрта пултăр, тесе, виçĕ пĕчĕкçĕ икерчĕ хывса пăрахаççĕ (цельными блинами). Камалсăр, это — безродные умершие, о которых некому справлять поминки. СПВВ. ЕС. Камалсăр = ют ял масарне пытарнă виле. || Назв. божества. См. çумăр чӳк.

камансăр

то же, что камалсăр. Ст. Чек. Камансăр, 1) безродный покойник; 2) хĕр-камансăр, девушка, умершая до выхода в замужество. СПВВ. МА. Камансăр = тăлăх, пĕччен çын. Тюрл. Камансăр та пиллетĕр! (Гов. на поминках). || Бездетный. Ст. Яха-к. Тата камансăрсем валли (камансăр тесе, ача-пăча çуралман çынна калаççĕ) пĕр курка сăра, виçĕ икерч илсе тухса пăрахаççĕ [во время libatio (хывни) покойникам в сĕрен].

камасăр

то же, что камалсăр. Хурамал. Хĕрача качча каймасăр вилсен, качча кайма çулĕ çитсен, ăна вара асăнса, камасăр пулса ан çӳретĕр, тесе, çурта çутса хываççĕ: хăй ячĕпе ваттисем çакна качча парăр, тесе. Çамрăк ача вилсен те, ӳлĕмрен çулĕ çитсен: (камасăр ан çӳретĕр, тесе) çавна авлантарăр, тесе, ваттисене хываççĕ.

канăçсăр

беспокойный; аnxius. Орау. Темскерле (= темĕскерле) канăçсăр ача пулчĕ ку, кунĕн-çĕрĕн макăрать. Ib. Ун пек канăçсăр çынна урăх пĕлмесп (= пĕлместĕп) те эпĕ, кунĕн-çĕрĕн пĕртте ахаль лармасть, мĕн-те-пулсан тăвать, çавăнпа та пурнать çав. Ib. Канăçсăр лаша кунĕпех çияшшăн (много ест). N. Канăçсăр ача, ан йĕрĕнтер-ха, тăр пăртак! (Гов. о маленьком, который всё просит есть). Сред. Юм. Мĕнле канăçсăр ача çак, тем чол йăпатса та йăпана пĕлмес!

канăçсăрлан

беспокоиться. П И. Орл. Канăçсăрлансах аптрата пуçларĕ, тет, çав тулăксăр ача (отца).

канав

(канав), канал, канава; Якейк. Атăл шуне канавпа Хосан патне исе пырас (провести), теççĕ. Ib. Эпĕр хамăр алăк патне канав авăтса килтĕмĕр. Мы к своим воротам провели канаву. Орау. Çак канава алтса яриччен, унта çулленех шыв çимĕкчен кӳленсе выртатчĕ (или: тăратчĕ). || Канава на водяной мельнице. Вута-б. || Начерт 99. Канав, насыпь, вал. || Иногда означает участок леса. Якейк. Явăш канавĕ, лес около д. д. Яуш, Ача-к. Канаш. р. Ib. Шораç канавĕ лес около дер. Шораç. Ала 98°. Пирĕн ати, канава пошăт вăрлама кайсан, виç кон çохалса çӳрет, тит.

каплантар

понуд. ф. от каплан. Ст. Чек. Майлă мар туса каплантартăн! Нечего сказать, обрадовал ты своею работою! («сделал на банный угол», т. е. плохо). Сĕт-к. Сăмахпа (ятлаçса) каплантарас, забросать словами. Яргуньк. Ку нумаях каплантарияс çук. От него много не дождешься. (Гов. о человеке и о предмете). Он çомăнче нумаях капланса порăнаймăн. У него многим не поживишься, многого не увидишь. N. Каплантарчĕ ухмах, всадил меня (ирония). Якейк. Но, Михал, эс плотнă каплантартăн Йăвана! (здорово отчитал, пробрал). Альш. Эх вăл ăна сăмахпалан каплантарма тытăнчĕ (начал «резать», так что тот ничего не мог возразить). Ib. Епле сăмахсем каплантара пуçларĕ! Какие он (скверные) слова стал отворачивать! (стал «пускать с верхней полки», так что и отвечать нельзя). Ib. Кунтан епле тутлă шăршă каплантарать (воняет)! Орау. Ан кала, ĕç туса каплантартăн! И не говори, многое ты сделал! (говорят хвастуну). Ib. Эх ача, намăс сăмахпа каплантарса хучĕ-çке! Ну, и выпалил штуку! (напр. произнес некстати непристойное слово). Ib. Пĕри-пĕри намăс сăмах каланă пулсан: каплантарчĕ (или: каплантарса хучĕ), теççĕ.

калтилек

неизв. сл. в загадке. Собр. Саканче мăш-мăш; сак çинче сактилек; кăмака çинче каптилек. (Пăру, ача, кăмакара вутă). СПВВ. МС. «Кап-тилек (так!) — кушак» (т. е. кошка).

кара

(кара), вспыльчивый. СПВВ. МС. Ку ача пит кара, çиллеç, пит час çилленсе каять.

карап çӳретекен

мореплаватель. Ст. Шаймурз. Ача каят карап çӳретекенсемпе.

Карачура

(-џ̌ура), назв. двух деревень: Пысăк-Карачура (Верхние Карачуры) и Пĕчĕк-Карачура (Нижние Карачуры), Вурнарского р. Ярмушка-к. Шупашкар пенчи Карачураран Елменсем ĕлĕк-авал ывăл ача усрама илсе килнĕ, тет. Уна çитĕнтерсе, авлантарса, вара вăрман варне, (= варрине) пĕр пысăк ĕшнене, уйăрса кăларса лартнă, хальхи Пысăк-Карачура вырăнне. || N. Карачора, назв. дер. Чебокс. р.

карăн

(кары̆н), вытягиваться, растягиваться; потягиваться. Зап. ВНО. Каран, потянуться. Пшкрт. Асту, эп сана пырса карăнсарак çапса ерĕп-тĕк, таста кайса ӳкĕн! N. † Карта тулли çӳрен ут, карăнса пăхса юлаççĕ. Образцы 84. Карташ чулли лашаçăм, карăна пăха юлать-çке. Альш. † Кашкăр килет карăнса, каç пулнине хĕрĕнсе. Юрк. Кăмака хыçĕсене те карăнса пăхат, çӳлелле те астăват, хыпаласа та пăхат, нимĕн тăва пĕлмес. N. Хыпаланса, унта-кунта тăрса, карăнса пăхкаласа илет те, ниçта курăнмасан: манăн та чăматанăм çук, кам илсе тухнине курмарăр-а? тесе ыйтат хăйпе пĕрле ларса пыракансенчен (других пассажиров). Батыр. † Кайăк хурсем килет карăнса, икĕ çунаттипе сарăлса. К.-Кушки. Темĕскер ман паян ялан карăнас килет. Меня нынче что-то потягота берет. О сохр. здор. Унăк ĕçлесси килмест, яланах выртасшăнах тăрать, пит карăнас килет (одолевает потягота). Собр. Çын çинелле йытă карăнсан, хăна килет, теççĕ. Капк. Темиçе хутчен кушакла тутлăн карăнса илсен... Ст. Чек. Çын карăнат, потягивается. Чув. пр. о пог. 178. Асамат (сĕвек) кĕперри çӳлелле карăнсан, уяр пулат. Если радуга протянулась высоко, будет ясно. Ала 108°. † Хорăн тăрăнчи хор хорчкки (так!) хорсăм çине ялт! Кар(ă)нать. || Делаться тугим. КС. Ача ĕмĕртекен арăмăн кăккăри карăнать, сăвакан ĕненĕн çилли карăнат (= тулать). Ст. Чек. Чĕччи карăнман тет-ха (= сĕт тулман). Ib. Кăккăр карăнат (чрезвычайное накопление в груди молока у женщины после родов, при, котором болит грудь). О сохр. здор. Эсир сехетсерен апат çинĕрен, вăл çинĕ апат хырăмра çĕрсе ĕлкĕреймест; çавăнпа хырăм карăнса каять те, вар ырата пуçлать; тата ытти чирсем те ереççĕ. || Околеть. Якейк. Карăнман пуçна! Карăнашшĕ! («сильная ругань»). Ib. Карăнса выртманскер! (ругань). Сред. Юм. Карăнса вилешшĕ! (пит çиленнĕ çынна: ăмма вилмес-ши тессине калаççĕ). Чтобы ему околеть!

карт

(карт), рожок для кормления детей. Шибач. Картпа осра. Кормить рожком (ребенка). О сохр. здор. Çаплă ачанăн амăшĕ ачине картпа ĕмĕртет. А. Турх. Карт — рожок для кормления детей. Зверев. Карт тесе, чĕч-ачине ĕмĕртекен ĕмкĕçе калаççĕ. Вишн. 65. Ачасене çитермессеренех карта çуса тасатас пулсан, çуса та çитерес çук (не намоешьсь, не успеешь мыть). Ib. Пирĕн, пĕчĕкçĕ ачасене çитерме, мăйрака çумне ĕне чĕччи çыхса, карт тăваççĕ; вăл карт ăшне сĕт яраççĕ те, ĕне чĕччине ача çăварне хыптараççĕ; ача вара çав ĕне чĕччи витĕр сĕте ĕмет çавăн пек карт ĕмнипе пит нумай ача вилет. Ib. Ача карт ĕмсе тăрансан, амăшĕсем картсене ăçта килчĕ, унта хураççĕ, тата юлнă сĕтне те тăкмаççĕ. КС. Картпа (картран) ĕмтерес — кормить рожком (дитя).

карт

(карт), подр. резкому движению или биению. Ир. Сывл. 18. Ыйха ӳкнĕ (сонные) хуласем картах! турĕç вăл саспа. Ib. З. Эп карт сиксе тăрайрăм. Сала 189°. Карт, карт! туртрĕ (дернул), тет те. Альш. Ула лаша карт! турĕ, чĕн тилкепе шарт! турĕ. Бур. † Чĕн тилкепе шарт турĕ, атте лаши карт турĕ. КС. Шухă лашана сасартăк çапсассăн, карт туртса, тапса сикет (тянет вдруг). N. Сысна (привязанная на цепь) шывра карт туртăнат, тет. Петр сыснана ямаст, тет. (Сказка). Ялав. Çул çинче пынă чух пĕр ача лаши ман лашана тапрĕ те, ман лаша карт сикрĕ, эп ӳкрĕм. Изванк. Хăр-хам (собака), тесе каларĕ, тет, çĕнĕ картах сиккĕрĕ, тет. Тайба. † Чĕн тилкепе шарт турĕ, пирĕн савни карт турĕ; карт турĕ те, мăрт турĕ, хăех, килсе, чуп-турĕ. (Хĕр сăри юрри). Чур. Чĕн тилхепе шарт тăвать, хура лаша карт тăвать; атте çитиччен пирĕн чĕре карт тăвать, атте килне çитсессĕн, пирĕн чĕре лăп пулать Т. VII. Хур пиçсен амашĕ çипрен карт! туртрĕ (дернула за нитку), тет. N. Арăмĕ карт! туртать те, сахманин пĕтĕм çĕввисем шатăртатса каяççĕ. СТИК. Ман алăран тилкепене карт туртса илчĕ (= питĕ хăварт, çиллипе туртса илчĕ). КС. Ман аллăран туяна картах туртса илчĕ (быстро вырвал из рук). Ib. Карт тапса сикрĕ. Альш. Чĕрем кăрт турĕ (при вести о пожаре).

карта пуç

(п̚ус’), карта пуçĕ, назв. духа, «глава хлева», «хлевник». Собр. Тăлăх выльăх карта пуç пулнă, тет; тăлăх ача ял пуç пулнă, тет. (Послов.) Юрк. † Пĕчĕкçĕ тиха турă тиха, пулаймĕ-ши çав карта пуçĕ? Собр. Карташĕнче, выльăхсене пăхса усракан, карта пуçĕ пур, теççĕ. Хăш лашайăн çилхи явăнать, теççĕ. Çав карта пуç хый юратман лашасане çинĕ çĕртен хăваласа ярать, тет. ППТ. Карта пуçĕ выльăх-чĕрлĕхе хур-квакала пăхса, сыхласа тăраççĕ (так!), теççĕ. См. Магн. М. 115.

карчăк

(карџ̌ы̆к, карζ’ы̆к), старуха. N. Вилес карчăкĕ вилеймерĕ, тет, качча каяс хĕрĕ каяймарĕ, тет. N. Васкаса, кĕлтисене çĕмел туса ларткалаççĕ: хăш-хăшĕн ватă карчăк пек курпунлă пулать, хăшĕн тата нимĕн те пулмаç. Пазух. Вăйя тухман хĕрĕсем карчăк пулса лараççĕ. Трхбл. Карчăк, карчăк карчамас, карта урлă каçаймас; хытнă çăкăр çиеймес, çапах мана кураймас. Ib. Карчăк кайтăр масара, каччă кайтăр пасара. Орау. Вăл карчăк, хăне кура мар, пĕр пӳрт ача кăшăлтаттарса ӳстерчĕ. Зап. ВНО. Вилес карчăкпа каяс хĕр пек. Собр. Çĕтĕк карчăк çынна вĕлерет. (Ăйăх). Латыш. Таса ача çуралать, тет карчăкки. Орл. II. 214. Тимĕр шăллă карчăк, ури сенкĕ пек, пур тĕнчене те тăрантарать, анчах хăй выçах пурăнать. (Суха-пуç). Синьял. Ку арăм вопăр карчăк пулнă. || Жена. N. Каçхине çемйисем тавăрăнсан, упăшки: чĕрĕлетни, карчăк? тесе ыйтат, тет. || Фамильное прозвище. Ск. и пред. 112. Карчăк Микули. Альш. Пирĕн ялти хыçалти Карчăк пиче пурнать-и, вилнĕ пулсан пĕлтĕк кале (так!).

касамат

(казамат), тюрьма, темница. Панклеи. Касаматра çирĕм çын лараççĕ. С.-Устье. Çынсем пĕлсен, ача амăшне тытса, вунпилĕк çуллăх (у др. çуллăха) касамата хуптарнă.

касмăк яшки

назв. свад. обряда. Хурамал. Хĕрпе качча кăмака умнĕ тăратса, кĕççе витеççĕ. Ун чухне пăртак кăна яшка пĕçереççĕ, вăл яшкана «касмăк яшки» теççĕ. Вăл яшкана виçĕ пысăк салма тăваççĕ, çав салмана, пĕр виçĕ юплĕ сенĕк туса, çавăн çине тăрăнтараççĕ (натыкают) те, каччин инкĕшĕ пулсан, çавăнпа пĕрер çамрăк качча ятлама хушаççĕ. Вĕсем ятланă чух сĕтел хушшинчен çав касмăк яшкипе качча сапаççĕ. Хуп-хуп кĕпер, хуп кĕпер, хуп кĕпер урлă каçма пар; ывăл та пар, хĕр те пар, тесе сапаççĕ хĕрпе каччăн питĕнчен. Ташлакан ача, çав салмаллă сенĕке тытса, çапла калать инке, салма çиятни? Пичче, шупăт (шупăт = кĕрпе пăтти) çиятни? Эсĕ çийăн та, эпĕ памăп! тесе, хĕрпе каччăн тутисене тĕрткелесе çӳрет. Çапла туса çӳренĕ чух, хĕрĕн пĕркенчĕкне туртса илсе каять те, кĕлете кайса пытарать. Ăна вара хĕрĕ хăй шыраса тупать. Хăй тупаймасан, пытаракан ачине çĕрĕ парать те, ачи тупса парать. Унтан вара хĕрпе качча хĕве хупаççĕ (кĕлете кайса хупаççĕ).]

каçăхса кай

совсем зайтись (от плача и пр.). Трень-к. Каçахса кайсах макрать. Заходится от плача. Сред. Юм. Пит ӳсрекен полтăм, кăш чохне сывлăш тохаймасар чисти каçăхсах кайрăм. Ib. Ачи каçăхрĕ-кайрĕ (зашелся от плача). Хурамал. Ача каçăхсах кайрĕ (от плача). Питушк. Шыва кайса каçăхса (иртсе) кайнă (= вилнĕ).

каçăхтар

понуд. ф. от гл. каçăх. Орау. Ача ӳслĕкпе аптăрарĕ-ха, пĕтĕмпе каçса кайса ӳсĕрет; пĕтĕмпе ачана каçăхтарса ярать (к коклюшу). Ст. Ганьк. Авалхи çынсем каçăхтарса яракан чире каçхи тенĕ.

каçса кай

зайтись (от плача, от боли, от смеха). Хурамал. Ача сак çинчен çĕре ӳксен: ача каçса кайрĕ, теççĕ (хытă макăрнине калаççĕ). Шарбаш. Каçса кайса ĕсĕрет (заходится, при кашле). КС. Чавса пĕрене çумне перĕнчĕ те каçсах карăм. Юрк. Вăл çапла каланине ытти хăнисем илтсен, тусеймесĕр каçса кайса кула пуçлаççĕ. N. Ачасем пурте кулса каçса каяççĕ. N. Ача вĕсене каçса кайса итленĕ. СЧЧ. Мирон пичче: вăл (тот) чӳкленинчен ун хыçĕнче каçса кайса кулса тăратăп, тет.. || Кан. Ĕçкĕшĕн каçсах каять... Ĕçкĕшĕн (ради выпивки) пуçне пама хатĕр. N. Ытла каçса кайсах савăнни эпĕ? Çутт. 112. Авă пĕр чăххи çăмарта тунă та: кăт-кăт-кăтик! тесе, йăвинчен вĕçсе анать. Ун майĕпе, автанĕ те каçса кайсах (= во всю) кăтиклет. Ib. 144. Пыл тесен, эпĕ каçсах каятăп. N. Хăшĕ çын япалишĕн каçса каяççĕ, çын укçипе пуйма юратаççĕ. N. Халĕ тупăк ăшне кĕрсе выртас пулсан, вĕсем савăнса ӳкĕччĕç, хĕпĕртесе каçса кайĕччĕç.

каçа хирĕç

к вечеру, vesperascente caelo. Рус. Çта каятăн халь каçа хирĕç? Якейк. † Авиç пырать халь ача, — тытăр хупăр витене; каçа хирĕç ан ярăр, кашкăр кулли ан тăвăр. Чума. Каçа хирĕç çын пушшах йывăрланса каять. N. Эпир каçа хирĕç тухса карăмăр та, çулса хăпартăмăр. Альш. Апат хыççăн, каçа хирĕçерех, эпир виççĕн татах кайрăмăр: ял курмалла, (чтобы посмотреть деревню) çӳреме, тесе. Собр. Каçа хирĕç алтан алтсан, çăмăр пулат, теççĕ. Альш. Хĕвел каçа хирĕç кайрĕ ĕнтĕ (миновал полдень, свернуло с полдён).

каçрашка

с откинутой назад головой; выпячивающийся, выпячевный. Верхогляд, горделивыЙ, «кто ходит гоголем» Ск. и пред. 62. Ӳлĕмрен сан пек каçрашкасене çынсенчен кулса çӳреме вĕрентем! Хурамал. Пит каçăрăлса çӳрекен çынна калаççĕ: веç (вон) каçрашка иртсе пырать! N. † Сĕн ялăн каçрашки качча кайсан ланчашки. Кĕвĕсем. Пирĕн кас каччи иртнĕ чух леш кас хĕре каçрăлать; леш кас хĕрин каçрашки качча кайсан ланчашки. N. † Шемек хĕрĕсен каçрашки Пӳркел каччи юлашки. N. Каçрашка сăмса, вздернутый нос. Слакбаш. Каçрашка, чванный хвастун. || Рогульки саней, на которых держатся протянутые возжи. Шибач. Çона каçрашки или çона мыйри (тилкепе айăккалла каясран). || Назв. какой-то болезни, при которой ребенок плачет, выпячивая животик. Чăвашсем 6. Тата, ача каçарла-каçăрла йĕрсен, каçрашка пĕртереççĕ. Вăл каçрашкана амаран пĕр хĕр (едннственная дочь) пĕрет; çавăн пек амаран пĕр хĕр патне илсе пыраççĕ те, вăл хĕр вара ача кĕпи çумне тăхăр тĕле хурăн хуппи çĕлесе ярат.

катти

(кат’т’и), зубы (детск. сл.). Завражн. Катти тохнă (прорезались). Альш. Катти тухнă, катти! Зубы появилисьI [Шăл тухнине малтан куракан ача амăшне (матери ребенка) парне парать]. Хурамал. Пĕчĕк ачанăн шăлĕ тухнă чух: катти тухать-и? тесе, пăхаççĕ. Шибач. Ман ачан катти шăтрĕ (первые зубы). N. Каттине пар! каттине пар! тесе ытат, тет; кăтăкласа вĕлерсе, çыннăнне шăлне, шăммине кăларса илет (об арçури).

катти

неизв. сл. Тайба-Т. † Катти, катти каттипе, ула лаша сиккипе, уçăм пусăм хĕррипе. Ай-хай, ача çавă пур, Кушка çулĕпе сиккипе. Кĕвĕсем. Катти, катти катипе, ула лаша сиккипе. Ай-хай ача, Татьяна, Киштек çулпе сиккипе. (Тухса кайнă хĕре мăшкăлаççĕ).

качак пăхĕ

щепка с плевком. СТИК. Нумай çывăракан ачана ун юлташĕсем качак пăх(ĕ) хыптараççĕ. Ир тăнă ача пĕр турпас татăкки çине сурат та, ăна çывăракан çăварне хыптарат; çав вара качак пăх(ĕ) пани пулат.

качăкка

обобщающая приговорка (присловье). Якейк. Тăла-качăкка тĕртнĕ чох тват ора посми (четыре подножки) полать. Ib. Олăхра ман лашая кортни? — Тем, лаша-качăкка асăрхамарăм. Ib. Такам шуйттан ачисам пирн çарăка пĕре те хăварман паян (всю вырыли). Эс никама та кормарăн поль? — Эп паян контан тохман та, ача-качăкка çӳренине кормарăм.

кил

(к’ил’), итти, ехать, прийти, приехать, прилетать (сюда, в направлении сюда). Альш. Килтĕмĕр, килтĕмĕр те, уччилние çитрĕмĕр хайхи çавăрăнса (шли, шли, и, наконец, вернулись к школе). Ib. † Хуçи: кил, кил! тесессĕн, сĕтел умĕнчи çын эпир; хуçи: килех (прошу пожаловать)! темесен, алăк панчи çын эпир. Ib. Килех, хăта, килехи аван çитрĕн-е (хорошо ли доехал)? тесе калаççĕ. Ib. † Килмесĕр (вар. килмесĕр те) килнĕ çак киле, ытла (вар. ыттах) тĕлĕнтерсе хăварас мар. (Застольн. песня). Бюрг. † Килмесĕр те килтĕм çак тăвансем патне, ухатам килчĕ юрлама. Якейк. Ку карттуса вăл мана сан пата килме анчах пачĕ. Ib. Килĕçин килччĕр (или: килĕç. Если желают, пусть придут... Ib. † Пичи патне килесси (трудно), килессинчен каясси. Ib. Эс Хосана хальччен килмен-и? Халь килнисĕр пуçне эс нихçан та Хосана килмен-и? Ты первый раз в Казани? Ib. Килсен килĕ. Что же, ладно, пусть уж придет, что ли. ГТТ. Маншăн пулсан, вăл кунта пĕртте ан килтĕрччĕ. Я совсем не хотел бы, чтобы он приехал сюда. Изамб. Т. † Ăсатса яр, тăван, ăсатса яр, улма пахчи витĕр кăларса яр. Хăçан килессине каласа яр. Ала 94°. † Кинçĕм те лайăх Хĕвекле, килнĕ те кайнă вăхăтра, хирĕç те чупса тухинччĕ; хирĕç те чупса тухмасан, ăшă та сăмах пулинччĕ. Орау. Пĕр-ик-виççĕ киле-киле кайăп-ха эп (т. е. приеду или приду). Ib. Кашни кун киле киле чӳречĕнтен шаккăп. Буду, приходя каждый день, стучать тебе в окно. Ib. Килме çиле майлă пулчĕ те, аван пулчĕ. Ехать было по направлению ветра, поэтому хорошо. N. Тутар хĕрĕсем, тутар арăмĕсем çуркуннепе киле-киле пир-авăр тĕртмелли иле-иле каяççĕ. Тюрл. Вăл килмелле мар кайнă. Он ушел с тем, чтобы более не возвращаться. N. Килнĕ чухне атă илсе кил. Когда придешь, захвати с собою сапоги. Чув. пр. о пог. 171. Аслати пĕр çĕртен тепĕр çĕре килсе куçсан... Если гром переходит с места на место... Юрк. Куллен уччилнике кил, çырăва вĕренме ан ӳркен. Ib. Килессӳ пулсан (если думаешь приехать), часрах килме тăрăш. Ib. Эпĕ ун патне килсеттĕм, кала халĕ ăна, кунта ман патма тухтăр, тет. Янорс. Пăртак тăрсан тата темиçе пăрохот киле-киле карĕç, хăшĕ темиçе парăш кăкарнă. Шинер-п. Пирĕн пата ан килтĕр, тесе, картисене сӳтсе тăкрăç. Ст. Шаймурз. † Çакăях тăвансем пулмасан, килеймен пулăттăм эпĕ çак киле. Трхбл. Яшкана васкасах ан çак-ха, килерех паччăр (напр. сухаран, вăрмантан). Шурăм-п. № 26. Эпĕ алăкран кĕрсен çĕлĕке илсе, асаттесен йăлипе: ман килес! терĕм. Регули 22. Килмессерен килте çок вăл. Ib. З47. Вăл çомăр çăвиччен килсеччĕ. Ib. 1451. Эп чĕнтĕм она, вăл килчĕ; вăл каламарĕ тума, эп тумарăм. Ib. 17. Исе килмесĕр ма килтĕн? Шорк. Никам та килнĕ палли çук. Нет следов того, чтобы кто нибудь приходил. Ст. Чек. Вĕсем виççĕн килчĕç-и? — Виççĕн кăна-и вĕсем (какое втроем), вунпиллĕк çынна яхăнччĕ! N. Паçăр ман патма пĕр çын килчĕ те: аçу вилчĕ, терĕ (умер отец того, к кому пришел человек). N. Паçăр ман патма пĕр çын килчĕ те, сан аçу вилни çинчен пĕлтерчĕ. N. Паçăр пĕр çын килчĕ те: атте вилчĕ, терĕ (умер его отец). СППВ. ТА. Кил токко = кил халь. Икково. Ача алла килесшĕн. Ребенок просится на руки. Ib. Вăл ача ман алла килмест. Тот ребенок не идет ко мне на руки. N. † Хам тăванçăм килет, асăнса, хура лаши килет ыткăнса, ылттăн пĕкки килет çутăлса, хурама турти килет авăнса, чĕн тилкепи килет туртăнса. Едет нарочно ко мне мой родимый; его вороная лошадь мчится (стрелою), золотая дуга блестит, загибаются вязовые оглобли, (туго) натянуты ременные вожжи. Кан. Эрнере иккĕ килмеллескер, пĕр хут çеç килет. Альш. Сивĕ çĕрсем (ночи) киле пуçларĕç. Ib. † Сарă хăмăш тĕпне шыв килсен, çурккуне пулнине çавăнтан пĕл. N. Мĕн полат-килет! Что будет! (или: что будет, то будет!). || Прийти за... Орау. Кĕрĕкне илме килчĕ. Кĕрĕк ыйтма килчĕ. Пришел за шубой. || Вернуться, возвратиться. Бел. Эпĕ каяс çĕре утрăм, усем килелле килчĕç. Я пошла своей дорогой (в гости, в другую деревню), а они вернулись домой. (Они были из той деревни, что и рассказчица). Альш. Тимĕрçĕн ачи выляма кайнă, тет. Выляса килет, тет те, тимĕрçĕпе арăмĕ йĕрсе лараççĕ, тет. Ib. Киле килме тухрăмăр вăрмантан. Килсен, килсен, çул çинче манăн алса укнĕ-юлнă. Регули 177. Атти киличчен кĕтсе тăтăм. Ib. 318. Вăл киличчен кӳлсеттĕмчĕ. Ib. З51. Эп киличчен тăрнă вăлсам. Ib. 262. Утсам кĕтĕве ярмасăр килмерĕ. N. Атте пасартан киле пырать пулĕ (уже возвращается). || О запахе. Кратк. расск. Çăварĕнчен хăйĕн пит йывăр шăршă килнĕ. || О выигрыше. Яргуньк. Тата çĕр тенкĕ хучĕ, тет те, татах Ивана килчĕ, тет (Иван выиграл) N. Çапла ĕнтĕ хресченсенĕн тупăш çулталăкне З50 — 400 т. яхăн килет. || Зависеть; происходить. ХЛБ. Тырă-пулли пуринчен ытла сухаланинчен килет (зависит). N. Вăл ĕç пĕр пиртен анчах килмест (не от нас только зависит). Малт. шк. вĕр. фиç. 114. Анчах çавăн пек суя ĕнĕнӳсем пирĕн тĕттĕмлĕхрен килет. || Уродиться, удаваться. Çук, тулăсем кăçал килмерĕç (пшеница не уродилась). N. Хĕвел хытă хĕртсе типĕтсе янипе Египетре халĕ те тырă акни нимĕне те килес çук. || Сходиться. Собр. † Санпа манăн сăмах пит килет, те ĕлĕкрен пĕрле тăнăран. || Возникать (о желании). N. Курас килекен пула пуçларĕ (пулчĕ?). Стало хотеться увидать. О сохр. здор. Тăвассу килтĕр; тăвассу килсен, тума пулать ăна (это). Орау. Тул тухасран тухас килет. КС. Нихçан та кун пек ĕçес килсе ĕçмен пулĕ (т. е. эпĕ). N. Çырас килсе çырмастăп. Янорс. Манăн вара хот (грамоте) вĕренме каяс килекен полчĕ (захотелось итти учиться). N. Ку ача çул çинче пĕр утă лавĕ тĕл пулать те, çиес килнĕ майĕпе çăтат-ярать, тет. СЧЧ. Пăтти вара пĕтĕмпе çу кăна пулат (страшно масленая), çиес килмен çĕртен те çимелле (и не хочешь так явится аппетит). Юрк. Вĕренес килекенсем манăн авă вĕренеççĕ, нихăшĕ те ку вăхăтра киле кайма ыйтмаççĕ. N. Вара вĕсем мана: питĕ каясах килсессĕн, каях, ачам, терĕç. Регули 562. Мăнăн исе килес килет (килмеçт) конта. N. Манăн ăна вăл пӳрте пĕртте ларттарас килмес (не хочу, чтобы он строил). Сред. Юм. Чашăк çăвас килмесен, вăник кошак осрас полать. (Поговорка. Вăник кошак пĕр чашăк çулласа тасатаççĕ, тет). N. Укçа паракан çын хăй укçи выçă çынсене çитессине (дойдут ли) пĕлмесен, укçа парасси те килмест. К.-Кушки. Ăна курсанах, çилĕ килсе каят. Когда на него смотришь, зло берет. N. † Икĕ йӳллĕ çул пырат, пĕр юпĕпе хĕр пырат, çавна тытса, чуптусан, çамрăк пуçа вăй килет. || Приходиться, случаться. О земл. Ана çине навус тăкнă пулсан, çав 100 пăт хакне ĕçлесе тупма килмен пулĕччĕ. Толст. Мана пĕр золотника (= мăскала) 5835 пĕрчĕ килнĕччĕ (эпĕ вĕсене юриех суса пăхрăм, т. е. яйца шелкопряда). ЧС. Мĕн тăвас, пĕрре çапла килчĕ те, ларасах пулать çав. ХЛБ. Ана çине тирĕслĕке тăкнă чух епле килнĕ çапла (= кое-как) тăкас пулмасть. Альш. † Мĕскер пулмĕ, мĕскер килмĕ пирĕн çамрăк пуçсене! || Проявить то или другое качество. Ала 99. Хĕл ăшă килсен, çу сивĕ килет, тиççĕ. Изамб. Т. Кăçал çуркунне сиввĕ килчĕ (весна была холодная). ТХКА. З. Çанталăк пĕр килмест çав. N. Чăнах та, ыйтса пăхсан, Кĕркури пичче: самана çапла килчĕ, терĕ. О земл. Пурăнăç (жизнь) йывăртан йывăр килет. || Означать. Трхбл. Аптăранă тени вырăсла мĕн сăмаха килет-ха вăл? Какому русскому слову соответствует слово «аптăранă»? Альш. Вăл сăмахсем мĕне килнине (что означают) пĕлеймеççĕ. ГТТ. Çак сăмах (слово вирт «палы») мĕне-те-пулин килмĕ и тата? (не имеет ли связи с чем-либо). || Заниматься (о заре). N. Çурăмпуç килет. Занимается заря. || Относиться. N. Вĕсем пĕтĕм патшалăха килекен ĕçсене туса тăраççĕ. || Настраиваться (об инструменте). К.-Кушки. Купăс килмен. || О пении. Альш. Каллах пурте калаççĕ (поют) пĕр сасса килсе, пĕтĕм яла янăратса! Ст. Шаймурз. † Тавай, тантăшсем, иккĕн юрлар, ĕнтĕ килет пулсан кĕввĕмĕр. || Быть подходящим, пригодиться. Орау. Сăмаха килмен япала çинчен мĕн калаçса ларан? Ĕçе килмен япалапа, мĕн тăвас унпа, вырттăр хăй вырăнче. N. Апла килмест вăл. (Это выражение) и верно, не идет, не подходит. Батыр. Ташла пĕлмен çынна кĕвĕ килмен, тет. (Послов.). Ашшĕ-амăшне. Килменнине ан калаç. Не говори того, чего не следует. Ст. Чек. Улталани те манăн вĕт килет (т. е. складно, умело обманываю?). О земл. Икĕ хут сухалама килмесен... || Быть принятой (о жертве?). ЧС. Халь çĕнĕрен пĕçерсе чуклемелле, тата çĕнĕрен чӳклесе килмесессĕн, эсĕ пĕтĕм выльăх-чĕрлĕхе вĕлеретĕн вара (будешь виной смерти..). || Быть к лицу (о костюме). Икĕ талир пĕр манир; ăçта çаксан, килĕ-ши? I| Быть привезенным. Тораево. Тата арча килнĕ, арчи ăшăнче хĕç (меч) пулнă. || Вытекать. Орау. Ача умĕ («воды») килчĕ. См. ача умĕ. || Выходить замуж. Образцы 99. Тата пĕр çул кĕтĕттĕм, килмĕ çавă вăл мана. Я подождал бы еще годик, но дело в том, что она за меня не пойдет. || В чувашизмах. Сред. Юм. Онтан нăмай та порнаймарĕ, тет, карчăк ача килсе те çоратрĕ (неожиданно родила), тет. Йӳç. такăнт. 34. Улюн кальт тутине йĕпетсе. Ах, килех, кил, пулмастех! (Здесь кил в значении русск «прими пожалуйста» при вежливом обращении. Так, при угощении, напр., пивом, угощаемый, попив немного, возвращая поданный стакан или ковш угошающему на руки, говорит ему: кил). || В качестве вспомогательного глагола. Кан. Çул çинче ниçта кĕрсе чей ĕçме тупмасăр, çул тăрăшшĕпех юр çисе килтĕмĕр (всю дорогу ели снег). Якейк. Пасара кайса килме кĕрĕк пар-ха. Дай мне шубы, сходить на базар. ЧС. Атăр, çавна курса килер-ха (сходим и посмотрим), терĕç. N. Тилли кунтă тĕпне шăтарат, тет те, пуллисене çул тăрăх тăкса килет, тет. N. Манăн кун-çул кĕскелсе килчĕ ĕнтĕ. N. Пурăнас кун çулă (= кун-çулу) пĕтсе килсессĕн... ЧП. Вăйă иртсе килет-çке, пирĕн ăшсем çунçаçĕ-çке. Сунар. Унта çу çинче пĕр ылтан çыпçăнса килнине курнă (червонец пристал к весам, которые брали в соседи). Альш. Çырмасем типсе килеççĕ (после разлива). Ib. Тырра хиртен пуçтарса килеççĕ. Ib. Чапăрлăсене, халĕ ĕнтĕ вĕсене: тăват пилĕк килĕрен те ытла мар, теççĕ Мертлĕре, пĕтсе килеççĕ, тет, вĕсем. Ib. Чапăрлă çапла кĕçĕн ял пулса тăрат-тăрат та, пĕтĕмпе пекех пĕтсе килет. Ib. Тул çуталса килет (светает), пушара сӳнтерсе килеççĕ (возвращаются, потушив пожар). Ib. Кунсем лайăх тăраççĕ-ха. Çу уйăхĕ çитсе килет. Ib. Каçпа вара çынсем тухса килнĕ чух ӳсĕр выртат Мишка. Ib. Вăл тайлăмра (в ложбине по течению реки) вара ялсем килнĕ ларса. Ib. Килсе килчĕç вуникĕ вăрă. Синерь. Патша ывăлĕ кайăка хӳринчен тытрĕ, тет те, хӳри тухса килчĕ (оторвался), тет. Хора-к. Çанталăк питĕ тĕттĕ(м)ленсе килчĕ. Ib. Мункун çитсе килчĕ, ĕçме-çиме пĕтсе килчĕ. Якейк. Пӳрте кĕрес тесе, алăк хăлăпĕнчен тытрăм та, алăк халăпĕ хуçăлса килчĕ (отломилась). С. Дув. † Çӳлĕ ту çине улăхнă чух пĕр ял килет курăнса. Толст. Уйăх шуралса киле пуçланă, сывлăм ӳкнĕ, тул çутăлса килнĕ. Регули 225. Пол тытса килет; пол тытнă çĕртен килет. Ib. 1272. Копан-копан тияса килтĕм. Капанĕпе (копипе, копипех) тияса килнĕ. Орау. Тĕнче пĕтсе килет; ăйăх пусса килет. Ib. Мункун çитсе килет. — Тул çутăлса килет. — Каç пулса килет. Ib. Кăнтăрла çитсе килет, эпĕр, вырса, ана пуçĕнчен уйăрлман, ялкулли! КС. Аслати алтса килет. N. Суйлав вăхăтĕ çитсе килет.

кил-хушши

кил-хошши, двор. В. Олг. ЧС. Ни тырă акма каймаççĕ, ни кил-хушшинчи ĕçсене ĕçлемеççĕ, ни кил-хушшинче вăт чĕртмеççĕ. (В семик). Кильд. Хай ача ларнă пӳртĕн кил-хушшине (хапхине) пырса кĕнĕ.

кипĕт

повидимому торговая лавка. (с тат.). Ст. Шаймурз. Кая-кая икĕ пĕлĕт хушшине пырать, тет, унта яр-мунккава пырса кĕрет, тет. Пĕр кипĕтрен вуткĕ аршăн, аршăнне виççĕр тенкĕлĕхне виçтерсен, хăйсем урăх пӳлĕме укçа пама кĕреççĕ, тет. Ача, вĕсем кĕрсен, виçсе хунă тавара кĕсйине илсе чикет, тет. Укçа парса килсен тавара пăхаççĕ те, тавар çук, тет. Кусем калаççĕ: йăнăш пулнă пулĕ, тесе. Çĕнĕрен виçсе параççĕ, тет. Кипĕтрен тухса каяççĕ, тет.

кипке

старая рубашка, надеваемая сверх хорошей во время грязной работы. КС. Актай. † Апи кăмаки шур кăмака, шатах килеççĕ шупăрпа, эпĕ анчах кипкепе. N. Тутăр çукки кипке пӳркенсе... (Такмак). || Пелёнка. БАБ. Эпĕ ача-пăча тыткаланă чухлĕ кипни чуста та çăрман пулĕ. (Слова матери, жалующейся на беспокойство с детьми). Пшкрт. Ача (ача) кипки [çĕтĕк выртса çӧрекен (с’ӧрӓҕӓн) кĕпесем (кэ̆βӓзӓм)]. Собр. Пĕчĕк ачана кипкепе çыхса усрамасан, куккăр ураллă пулать, теççĕ. Шашкар. Ачан кипкине олштарас (перепеленать). || «Сорочка». N. Кипкепе çуралчĕ, кипкине çурса яр. Скотолеч. 9. Хăш чухне тьыха кипкине çураймасăр пăчăхса вилет. Альш. Вăл амăшĕ ăшĕнченех кипкепе çуралнă, çавăнпа телейлĕ. || Оболочка зерна В. Ив. Анчах капла шакканине тутă пĕрчĕпе пĕрле начар кипкелĕ выçă пĕрчĕсем те тăканаççĕ.

кипкери

лежащий в пеленках. Шорк. Кипкери ача, ребенок, который еще лежит в пеленках.

киревсĕр

негодный, злой, упрямый, неприступный. СПВВ. МС. Ку киревсĕр выльăха мĕн туртса уçран? Урож. год. Тĕрлĕ путăк-шăтăка, ним киревсĕр сăртсене картасемпе çавăрар, йывăç лартса тултарар. N. Киревсĕр (бранные слова) калаçма вĕреннĕ çын ĕмĕрне те йĕркене кĕреймест. ППТ. Киревсĕр çапмаççĕ. См. питти. СТИК. Киревсĕр, капризный, своенравный. Сред. Юм. Киревсĕр тесе, пит йĕрекен, йăпатса та чарăнман ачана (капризника) калаççĕ. N. Киревсĕр (негодный) ача-пăчашăн: йышлă пулччăр, тесе, ан хапăлла (не желай), йĕркесĕр ывăлу-хĕрӳшĕн ан савăн. Собр. Кунне кун çук, киревсĕре вилĕм çук, теççĕ. (Послов.). N. Куç хыçĕнче тути-çăварне ейсе виртлĕ сана, эсĕ каланă сăмахна пăсса, киревсĕрĕ кăларĕ («в словах твоих откроет соблазн»). || В наречн. знач. СТИК. Сăмаха килмен (непослушный) çăмăлкка ачасене, хĕрсене ытла киревсĕр хăтланать-ĕçке, курас килмест, теççĕ. || Брань. Торпк. Киревсĕр!

кирлĕ-кирлĕ

очень нужный; все необходимое. Альш. Çавăнтах эпир хамăра кирлĕ-кирлĕ хутсем çыртăмăр (несколько бумаг). Ib. Хуçапа арăмийĕн ури пуçне хăрах аллисемпе (пурни вĕçĕсемпе) тивертсе тăраççĕ. Хăйсем кирлĕ-кирлине кала-кала юрлаççĕ. Менча. Ч. Кирлĕ-кирлĕ çынсем килсессĕн, ача чăкăт (= ача чăкăчĕ) пуçлакан кĕлле пĕлекен çынна хатĕрленме хунаççĕ.

кичем

(к’иџ̌эм, киζ’эм в Пшкрт. киџӓм), скучно; неприятно, горько. конфузно, жутко, дико, странно. N. Уйăрăлса каясси ăна пит кичем пулнă. Расставаться ему было горько. Юрк. Кăмăлăма тепле кичем, хама хам нимĕн тума пĕлместĕп. Стюх. Кичем — неприятный. Ib. Кичем пăхать. Смотрит антипатично, неприветливо. Хурамал. Кичем туйăнчĕ — лайăх пулмерĕ. Баран. 6. Кичем вăхăт çитсе пырать; ноябĕр уйăхĕ çитсе килет. N. † Çак пӳртре мĕн кичем? (Кĕл кичем). Пшкрт. Эп вăлсам пӧртне кĕместĕп, вăлсамăн пӧрчĕ (чэ̆) кичем (в ней мертво, неприятно). Ib. Кичем çын, мрачный, недобрый человек, неприятный по виду. Юрк. Тепле пăхса тăма та куçа кичем туйăнат. Букв. 1886. Эпĕ нимĕн чĕнейместĕп, кичем (= горько?) пек пулчĕ, йĕтĕм-ятăм. Альш. Килте ырă пулманни кичем пек туйăнат, чуна хуçат (болит душа). Тюрл. † Ай хай, маллахай, сӳсмен пăяв суллахай! Матка çукки кичем пек, матка пурри самаях. Сред. Юм. Ват çын пĕчик ача пик сăмахлани кичем пик туйнать. N. Унăн сăмахĕнчен кичеме ӳкесси çук (не будут недоверчивы) Ск. и пред. 107. Ылттăн хĕвел тӳперен сăрт хыçнĕ анса ларсан, тĕнче хăйне кичемрен тĕтрене карса ярсан... N. Пĕтĕм çын уйра ĕçленĕ чухне ялта пĕччен ларма питĕ кичем («скучно, жутко»). Шел. 138. Упăте пырса çавă хăвăлăн (дуплистой колоды) икĕ пуçне те çаврăнса пăхса: ха, кичем, кичем! Халĕ пĕр кичем, кун пек ик кутлă çын та пулĕ мĕн? тесе, тĕлĕнсе, аллисемпеле икĕ пĕççине шарт! шарт! çупрĕ, тет. Никит. Пĕтĕм тӳресем вăтанса хĕрелсе кайрĕç; вĕсем, кичем пек пулса, пĕр шарламасăр ларчĕç. N. Кичем пек пул, обижаться. Хурамал. Мана кунта пурăнма кичем (скучно, сиротливо, стеснительно). Чуратч.-Ц. Карачăмăн пĕччен выллямасăр тăни кичем пулнă курнат. Янтик. Ытла кичем унта пĕччен ларма (скучно и жутко). Орау. Ай-яй-яй! Арман хуçи кукаçи, арăм çук та, кичем пек. (Говорится так себе, когда нечего больше говорить). КС. Пӳртре пĕччен ларма кичем (скучно). Ib. Пĕччен ларма ним кичем. Ib. Çакă пӳртре ним кичем. Е. Орлова. Кичем — скучно. Н. Уз. Пĕччен пурăнасси пĕр кичем (скучно и пр.). Кан. Кичем ан пултăр, тесен, «Капкăн» илмелле.

кук

(кук), восклицание, приглашающее на помочь или на обед в поле. Никит. Миките пичче ниме тăват, килĕр нимене!.. Килĕр! Нимене кук! МПП. Апата кук! (Так говорят, когда надо обедать в поле, хотя бы других и не было, даже наедине. Кук — покровитель полей?). Орау. 'Кук нимене хух'. Ниме пуçĕ тыр ниминче анчах пулать. Килтен уя ниме халăхпе тыр вырма тухса кайнă чухне те, ана çинче те, кăнтăрла çитеччен: кук нимене хух! тесе, кăшкăрса, нимене чĕнет. Вырмасăр ахаль тăраканьсене ĕрлет, кăнтăрла апат çима лăрма каллах: эй ниме халăх, апата килĕр! тесе кăçкăрать. Кăнтăрла иртсен вара урăх нимене кăçкăрмаçть, вырмă ӳркенекеннисене анчах хытăрах вырма ĕрлесе çӳрет. Хутран-ситрен черечĕпе сăра ĕçтерсе çавăрнать. Каç, киле тавăрнсан, ниме çыннисене апат çима, сăра ĕçме килме çурт тăрне хăпарса кăçкăрать. Ib. Ниме пуçĕ: кук нимене хух! тесе, уйра тыр вырнă чухне тыр вырма килме чĕнет, тата апла кăçкăрни ниме хăш тĕлте вырнине пĕлтерет, нимене пыракан çав саспа ниме халăхне час тупать (В одной тетрадке записано: «Кричат на ухо: кук, çорхи старик çорхи карчăк салам паракан»). Панклеи. Кук тăвас, тесе, пор ача тытса, холхаран: ку-у-ук! тесе кăçкăрнине калаççĕ (в игре чикалта, лăм вутилла). Елмен. Апата кук! (Так кричат в поле, во всякое время, уйра çинĕ чухне). Разг. С. Мих. 21. Кук, кук! крик, которым созывают на помочь во время жнитва. || Приговорка к слову «кукамай». Сред. Юм. Кук-кук кукамай, кукĕл туса памасăн, кăпăр-капăр сакайне. (Песня маленьких детей).

кола

описка, вм. кача? Ядр. † Сакăр йăран купăста сакăр кола (чит. кача?) йолашки. Ай, аки Окçине, сакăр ача йолашки!

кулач

колач (-ч’), белый хлеб, кальч. Орау. Кайса килсен (създив), ачана (ямщику) кулач çималăх (на калачи, т. е. на чай) патăм та, ача саванчĕ. — Ӳлĕм тата пырап (поеду), тет. N. Иртнĕ мăнă праçниксемре колачсем пачĕç.

кум

(кум), ком (ком), сновать. Н. Карм. † Урамăрпа иртсе эп пыраттăм (проходил), вуниккĕпе ука куматтăм. Ib. Пир кумас = сӳретке çине кумас (приготовить). N. † Эпир вĕт улача кумас çук. Шибач. Пир комас. Пир комтарас: вырăна лартаççĕ тĕртме. ЧП. Эсир симĕс пурçăн куматтăр. Сред. Юм. Пир комас — пирĕн коммăлăхне тĕртмелле туса хурас, тесси (значит). Ст. Чек. 4 пĕрчĕпе çӳретеççĕ. Сӳретке (сновалки) çине кумаççĕ. Вунăпа кумаççĕ. Вăтăр пĕрчĕ пĕр вунă пулат. Хулăн çип пусан, 8, 9 вунă кумаççĕ; çинçерех пусан, 10, 11, 12 вунă кумаççĕ; пасар çипĕпе пусан, 12, 13 вунă кумаççĕ. Изамб. Т. Çăмхаласа çитерсен, пир кумма тытăнаççĕ. См. пир вырăнĕ. || В перен. см. Альш. Пĕтернĕ кашкăр сурăхсене, пыршисене кума-кума хăварнă. || Шляться, сновать, ходить попусту. Орау. Кумать тек калле-маллĕ! Шляется взад и вперед! Хора-к. Кума-кума хире тухрăм. Хурамал. Пĕчĕк ача каллĕ-маллĕ утса çӳресен: мĕн куман, чарăн ĕнтĕ! теççĕ. Шурăм-п. № 15. Хĕрарăмсем те урамра темĕскер кумаççĕ (= чопкалаççĕ). Кан. Апла пулсан эппин... Çӳре-ха, çул кумса. || Портиться (о пиве). Ст. Чек. Сăра кумса каят. Пиво заплесневело, стало портиться от тепла.

кума

(кума), 'кома' (кома), кум; кума. В. Олг. Он куми, сан кума. Панклеи. Пичи! атти ача топать! (отец родить собирается). Айда кума полма! Чаду-к. Сана кума пулма чĕнсе карĕç. N. Çак ачасене тĕне кӳртесшĕн те эпĕ, кума пулмарĕ-ха (крестного не могу найти). N. Кумине перн (= пирĕн) хорăнташа ан туйăр ан (тăвăр). N. Итле-ха, кума! Слушай-ка кум! (Так сказала старуха крестному своих детей). Кан. 1928, № 215. Харитун Рак Хветĕрĕнне кăçал кума пулчĕ. N. Ачине çоратсан та, кумине кама тумала? Пир. Ял. 1928, № 46. Нумай пулмасть, чиркĕвĕ кайса, пĕр çынăнне кума пулнă (стал кумом). N. Хăйсен ялĕнчи çынăнне, чиркĕве кĕрсе, кума (т. е. кум) пулать.

кумма

(кумма), обшее назв. для кумы и кума. Трхбл., Изамб. Т. Вомбу-к, Кумма (ывăльне ят хурсассăн, хĕреснамĕшне ашшĕсем калаççĕ). Нюш-к. Ача шыва кӳртме кайнă чух тĕл пулнă çынна кумма тусан, вăл пурнать, теççĕ. Ачач. 16. Сыватас тесе, Наçтука амăшĕпе Хĕветле кумми тем те туçа пăхрĕç. Шурăм-п. N 23. Кумма пĕрре пулнă пулсассăн, виççе çиттиччен пул, хăнах сăвап пулĕ (Поверье).

кунлă-çуллă

(-лы̆), долголетний. Хурамал. Ачана ырлах-сывлăх пар, кунлă-çуллă ту, ăрăскаллă-тивлетлĕ ту! (Моленье «ача чăкăчĕ»). О сохр. здор. Вăрăм кунлă-çуллă, долголетний, longaevus.

кунхи

(кунhи, конhи), соотв. осм. гӳнкӳ, Орау. Ик кунхи (двух дней от роду) ача.

кунĕç

конăç, удаваться. Толст. Ку ĕç кунăçас çук ĕнтĕ. || Сред. Юм. Полать-мĕн кон пик конăçа пĕлмен ача та! И. С. Степ. Кунăçас — соглашаться, быть согласным. Гойтанк. Кунăçат = майлашать.

кунта

конта (-да), здесь, тут; сюда. Альш. Ача-пăча тула тухĕ, кĕлĕ çĕрĕ-мĕн кунта: темĕн пулĕ ача-пăчана, тенĕ вĕсем (говорили). Орау. Лере чухне эрнере пĕрехçех ĕçсе ӳсĕрĕлетчĕ, кунта килсен, кулленех ĕçет (будет пить) вăл. Якейк. Эп сантан нумай конта порнап (гораздо ближе сюда). П. Патт. 8. Ата, Илюк, каяр малалла; кунта тăрса май килес çук: каçа хирĕç, кам пĕлет, таçта (пожалуй) кашкăр та персе çитĕ. N. Конта йор онта-конта анчах йолчĕ.

купăста

копăста (кубы̆ста, кобы̆ста, Пшкрт: коβыста) капуста. Якейк. Ача чох (в детстве) ман çӳç копăста пак шоп-шорăччĕ, тет (говорят) Ib. Пирĕн Йăван çӳçĕ котăста пак шорăччĕ. (Это не то, что русское «белые, как лен», т. к. капуста еще белее). Изамб. Т. Пукравччен пĕр-ик эрне малтан çĕр-улми (кантукла) кăлараççĕ, хăшĕ купăста касаççĕ. Юрк. † Вуникĕ качака усрăтăм (= усрăттам) купăста касма каймăтăм, çирен тăлăп пăрахмăтăм. Альш. Купăста чăмăртаннă. Капуста завилась в вилки (в кочаны).

кур

кор (кур, кор), видеть, увидеть; видать, увидать; заметить. Кр. Чет. † Корак килет: корас, тет; корса, пăхса илес, тет. N. Эсреле час-часах куракан та пулнă. N. Таврăннă чух юрласа, парнисене çынна курмалла илсе таврăнаççĕ (чтобы все видели). ЧС. Киле кайма тесе, тула тухнă та, кĕлет тăрри çуннине курах кайнă (вдруг увидел, что горит крыша амбара). N. Корман-илтмен çын (совершенно незнакомый человек). ЧП. Хăрпăх витĕр пăхрăм та, ылттăн чĕкеç курах карăм. Альш. † Илсем, йысна, çĕлĕкне, кукша пуçна курарах! Юрк. Выля, выля, авантарах выля! чăваш арăмĕ епле ташланине курар-халĕ. Ib. Курăпăр, унта мĕн пулĕ! Увидим (посмотрим), что там будет. Ib. Эпĕ пулатăп, куратăн! Да, это я (был)! Ib. Куратна? тесе ыйтат. — Çук, курмастăп, тет. Ал. цв. 22. Сана эпĕ хамăн тĕссĕр, курас килми (отвратительное) ӳт-пĕвĕме кăтартаймастăп. Сĕт-к. Çав Элекçи коймăрланнине пре те корас килмеçт вара. Якейк. Эп кортăм эсĕр калаçнине. Регули 145. Эп кайнине вăлсам мана кораççĕ. Ib. 753. Эп кортăм, вăл онта кĕчĕ. Ib. 817. Эп кортăм кам килнине. Ib. 144. Вăл мана корчĕ килнине. Ib. 138. Эп килнине корчĕ. Ib. Ытти çынсем ун хыçĕнчен кĕнĕ чухне вĕсем чулсем хушшинче пăхăр арча курах кайнă. Ачач. 47. Шкул хапхинчен тухнă-тухманах, хайхи качака сухалне (козлобородого) курах ячĕ. N. Паян халиччен курман-илтмен çынпа паллашрăм. Тоскаево. Курмасăр курнă кăнтăрла çурта çутнă, теççĕ ваттисем. (Послов.). Альш. Çав аслă çулпа Куславкка çулĕ çинче мĕн курсан кураттăмăрччĕ эпир тĕнче (наш кругозор этим и ограничивался). Лашм. † Пире илес тиекен сар ачисем Хусан купси хĕрсене илни çук; майра пулса килсе курни çук. ТММ. Курнă суккăра илеччен, курман суккăра ил. (Послов.). Ск. и пред. Куртăм вара курмаллах мĕншĕн çав юр çунине. Ib. 44. Епле пĕлтĕр макаçи тыррине вăрларĕ те, курман пулчĕ хăй (отказался от того, что видел). Собр. Курман çĕртен курнă çын кăнтăрла çурта çутат, теççĕ. (Послов.). Т. Григорьева. Курман кăнтăрла çурта çутнă, теççĕ. Сред. Юм. Корман çĕртен корсан, кăнтăрла çорта çутнă, тет. (Говорят про человека, бывшего бедным, но потом обогатившегося). Ib. Мана корни-пĕри вăрçаççĕ. Кто ни увидит меня, все ругают. Собр. Курнинчен курманни нумай, теççĕ. (Послов.). Байгул. † Мĕн пăхатăр пирĕн куçран, çӳлте çăлтăр курман-и? (Оригинальное сравнение). Якейк. Çын корнă-корман карта тытса лартрĕ. Ib. Ай, çав платньăксам лайăх ĕçлеççĕ-çке, çын корнă-корман паччалăк туса лартрĕç! || Смотреть, глядеть; наблюдать; брать пример. Ала 3. Хĕр, курса çӳресен-çӳресен (после того, как везде походила и на все поглядела), унăн каясси килнĕ, тет, тинĕс патне. Шурăм-п., № 14. Яш-кĕрĕм тем чухлиех. Икĕ ача уткăнаççĕ анчах. Ыттисем курса тăраççĕ (наблюдают). N. † Çинçе пилĕк хура куç кам телейне курса (на чье счастье) ӳсет-ши? С.-Устье. Çав вăхăтра хуçа патне улпут тарçисем курма пынă, тет. (Употребляется вместо «туй курма», «хĕрсем ларнине курма» и т. п.). Юрк. Арăмăн упăшки килне тавăрăнсан, хунямăшĕ те хĕрĕ патне кĕрӳшне курма пынă. Кама 29. Ну, киле кайса, çырткалам-ха, çиессĕн килчĕ. Каçхине курăпăр-ха (посмотрим). N. Вĕсем те (молодежь), ваттисене кура (взяв пример), урăхла юрăсем кăшкăрса юрла пуçларĕç. Учите детей. Ашшĕсенчен кура ачисем те пĕчĕккĕллех чĕлĕм туртма вĕренеççĕ. Халапсем. Çавăнтан вара, вĕсенчен курсах, ыттисем те хăйсем валли çапла сăра тăва пуçларĕç, тет. N. Тухнине кура унта та пырса тăнă. N. Мускав хулине чипертерех курасшăн пайтах урамсене çите куртăм. N. Çавăнпа вĕсенĕн ачисем те, ашшĕ-ăмăшне курса, çамрăклах ырра, лайăха вĕренсе ӳснĕ. || Встречать. N. Кушкăсем Ивана куртăм. N. Кушкăри аппана Хусанта куртăм. Орау. Вăрмана каймассеренех кураппăр эпĕр ăна (встречаем). N. † Пирĕн тăвансем хушши ытла инçе, куракан çынтан, салам ярăрсам; салам ярса салам çитмесен, хăвăр, асăнса, килсе курăрсам. М. Васильев. Ачасĕм ялта коракана-пĕрне (кого ни встретят) шывпа сапса çӳреç. О земл. Халиччен çĕр ĕçĕ çинчен чăвашла çырнă кĕнеке эпир курнă-тăву çукчĕ. Бес. чув. Тата темиçе хут та Керимуллапа курса калаçмалла пулнă. || Видеться; повидаться. N. Йăпăрт анчах корасчĕ сере (= сире)! Б. Олг. Ну, тет, кортăмăр, тет; атя хопаха тет, пĕр коссушкă эреке ĕçĕпĕр, тет. Слеп. † Эпĕр ĕçме килиса, эпĕр корма килиман. Йӳç. такăнт. 19. Сыв пулăр, тепре кураччен! До свидания! N. Тавăрнсан, пĕр-пĕринпе курса, пĕр виçĕ курка сăра ĕçесчĕ. (Письмо). Юрк. Санпа курса калаçнăранпа (со времени нашей встречи) тăват-пилĕк хăваттире куçрăм. N. Тав ĕлĕххисене! — Апла пулсан, юрĕччĕ те, куримастпăр çав (редко приходится видеться). Альш. Сывă пулăр-ха, куриччен! До свиданья! || Претерпевать, испытывать, переносить, выносить. ГТТ. Курмалли пулнă. Такова (его) судьба. Ib. Курасси пулнă. В. С. Разум. Унта ташлама тапратрĕç. Манăн çав ташланă вăхăтра ыйхă киле пуçларĕ. Манăн çав ташă вăхăтĕнче мĕн пур курни те ыйхăпа вăрçни анчах пулчĕ. Тогач. † Ай акисам, акисам! Килетĕр те тăратăр, кăркка чĕпписем мĕн кураç пулĕ! (т. е. вы ушли из дома, не покормив их). N. Темĕн те курса ларăр ак! Вот с вами случится что-нибудь скверное! (Угроза). ЧС. Пĕлтĕр те лаша вилчĕ, кăçал та апла пулсан, мĕн курăпăр вара! КС. Турă куртăр сана! (Пусть накажет, воздаст). Шел. 29 Ылттăн çурта кĕрсен те, кĕмесен те, вилмелле, мĕн курнă пуç куртăрах, унта мĕн пур пĕлмелле. N. † Йывăр хуйхă курнă çукчĕ, çурчĕ çамрăк чĕрене! Кĕвĕсем. Мĕн тăвас лутра кăвакал? Мĕн курас лутра кăвакал? Юрк. Чĕрĕм чунăм чăтманнипе кура-кура çӳрерĕм (скитался на стороне?). Ib. Тĕлĕнмелле! Усал курассисем, калăн, юри çак вăхăта кĕтсе тăнă, тесе! Ib. Курассине хирĕç. Как на грех. Ib. Хыçĕнче тăракан пĕр çынни, ку çапла хăраса тĕсрен ӳкнине курсан, унăн аркинчен туртса: унпа ан кĕреш, çĕнеймесĕр, унăн айне пулсан, хăнтан ху çынна култарăн, темĕН курса тăрăн, хур пулăн. Ан кĕреш! тет. Ib. † Ĕмĕрĕ иртсе пырат, мĕн курассине пĕлмес. Ст. Шаймурз. † Курайман тăшман кураймĕ, хăй мĕн курасса пĕлеймĕ. О сохр. здор. Лекĕрсем сивĕрен пăсăласран сыхланма хушаççĕ пулсан та, пĕртте сивĕ курмасăр пурăнма хушмаççĕ. Алших. † Хур курассăр килсессĕн, Атăл хĕррине анса кур. Букв. 1886. Ак ĕнтĕ, шан ача пăчана, вырăнсăр нуша курса çӳре! Иревли. Çуралнă чух çырнине (что суждено судьбою) курмасăр ирттерсе яраймалла мар; курма хушманнине кураймастăн. Собр. † Эсĕ курнă пурнăçа эпĕ те кура парам-и? (Хĕр йĕрри). Сред. Юм. ЬIтлин-çитлин порнăç корса полмарĕ. Не пришлось жить в довольстве. Ала 88°. Вăл ачасем мĕн курман, хурлăхне те, савăнăçне те курнă вăсем. Образцы. Халиччен ырă çын умне тăманччĕ, чĕлхем çыхланнине курманччĕ. N. Конта темĕн те корăн! N. Курассу пулсан (если суждено судьбою), çитен иккен пур тĕле те (всюду. перебываешь). Никит. Макçăм: çаран укçи тӳлемесен, сутмалла пулат пуль-çке, мĕн курмалла, тесе, юмахласа улăхать. Истор. Алă-ура суран курни хисепĕ те çук. Кан. 1929, № 138. Ман пек, ни лаши, ни карт-хури çук çын çăкăр çисе курас çук (хорошего житья не увидит). || Юрк. Курас килмен япалана, ăна епле ирĕксĕр ĕçес тетĕн. || Считать за... СПБВ. Хăй чунĕ пек курать (юратать). N. Çамрăккисене тăвану пек кур. Ал. цв. 1. Хуçа хăйĕн хĕрĕсене чун пек курса пурăннă (души не чаял). N. Çиллисемпе мана тăшманăн кураççĕ. Букв. 1886. Эсĕ унта килте чупса çӳренĕ чухнехи пек куртăн-и мĕн? Ăçта сурăхусем? теççĕ. || С отрицанием в гл. возмож. — ненавидеть. Ск. и пред. 15. Эсир мана ӳстертĕр, ача чухне юратрăр; анчах ӳссе çитрĕм те, хĕрĕр чунне курмарăр. Чăв. й. пур. 23°. Вăл Натти пит усал кăмăллă пулнă, çынна пĕртте кураймасăр тăнă. Эпир пурнаппăр юлташпа. Икĕ кинтеш пĕр-пĕрне кураймасăр пурнаççĕ, чысти çавăн пекех пурнаппăр. || Знать. N. Çапах та ытти çынсем уна (это) курса пĕлсе тăраççĕ пулсан та, юмăçа кайма пăрахмаççĕ. || Относиться. Альш. Вăл пурне те хăйне курнă пек курать. Он на всех смотрит, как на себя, относится ко всем одинаково. || Принимать (за кого). N. Ĕмĕтленетĕр — илейместĕр; вĕлеретĕр, ăмсанатăр — çапах ĕмĕтĕре тăрантараймастăр; вăрçатăр, тăшманăн куратăр — çапах çук, мĕншĕн тесен ыйтмастăр эсир. || Дождаться (худого). К.-Кушки. Çаратсан çаратсан, мĕн-те-пулса курĕ-ха (пулĕ-ха). Грабит, грабит, да до чего-нибудь и дограбится. || Иметь. Истор. Санăн арăму Ирина халиччен ача-пăча курман, ахăр ӳлĕм те кураймĕ. Собр. Ай, пиччеçĕм, Николай, пичче! Эсĕ курнă ача-пчана эпĕ те кура парам-и, эсĕ курнă пурнăçа эпĕ те кура парам-и. Орау. Виçĕ пуса курман-им эпĕр, виçĕ пусшăнах çука юлмăпăр-ха! (т. е. копейка — не велик расход.) || Подражать. N. Эсĕ кукленсе кĕнĕ арăмран курса вĕрен. || Иметь целью. Бур. † Ай-хай, çинçе пӳçĕм, çамрăк пуçăм, кам телейне курса ӳсет-ши? || Кан. Çав тери пуян çын хĕрĕ мĕн курнă-ши ĕнтĕ (что нашла завидного) ман ывăлра? || В качестве вспомогательного глагола. Сунт. 1929, № 9. Çăва тухнăранпа армансем çунаттисете лайăххăн, вăйлăн çавăрса та курайман. N. Конта çантăлăк пит вĕри: кон-каçа кĕпесем типсе кормаççĕ. N. Пĕр вĕренсе тухсан, кĕнеке вуласа курмаççĕ. N. Ким тытса курман, шывпа çӳресе пиçмен çын. N. Пĕр санпа анчах калаçса курман. N. Хусантан тухнăранпа ăшă пӳрте кĕрсе курман. N. Тăласем типсе курман (= все время мокры). Конст. Чăв. Тата килсе кĕр (приезжай повидаться), тепĕр килнĕ чух (в другой раз) аннӳне те илсе кил вара. N. Кайса кур чăвашсене. Поезжай, повидай (или: навести) чуваш. N. Сыв пул! Татах килсе кур. Кан. Ялта мар пирки кашни кунах кайса кураймастпăр. Юрк. Ку аттамсемпе эпĕ темĕн каласан та Хусана çитсе курас çук. СТИК. Эпĕ халиччен çӳресе курман çын мар вĕт. Чай, я не в первый раз (езжу).

курăнат

курнать, apparemment., видно, должно быть, кажется. N. Сирĕн ачасем хут вĕренме çӳреççĕ, курăнат. Юрк. Хура вăрман çинчи хура тĕтре, кайрĕ, курăнат, вăрманăн тăршшине. Янтик. Икĕ ача, сарă ура, саркаланса ут çулать; мана килет, кур(ă)нать. Эпир сана пымăпăр, пирĕн савни пасарта. Чураль-к. † Çинçе варта çинçе хĕр вăшкăлтатса вут çулать: мана илет, тет, курнать: манăн килте кил-вут пур. Регули. 462. Паян каймасть, корнать. СПВВ. Кур; курнать, видно; курнĕ: туйăнать курнĕ. (В тех говорах, где употребляются два выражения: курăнать и курăнĕ (курнĕ), первое из них выражает большую вероятность предложения).

курак

корак грач. Сред. Юм. Кôрак: хора та полин, хам ача, тесе каларĕ, тет; çавăн пик, чипер полмасăн (= полмасан) та, хамăн хама илемлĕ. Ib. Корак ачине: хора полин те хам ача, тесе калать, тет. (Поговорка). Кан. Килсен, каллех курака хыптарнă пек хыт чăмлаксемпе ачан хырăмне тултараттăмăр. N. Ирех курак юрласан, çумăр пулат, тет. Орау. Çитĕ, ытла тасалсан, курак йăтса кайĕ, курак сăхса кайĕ! тиççĕ питне хытă çăвакана. Т. Гршорьева. Куракăн пĕр юрă, ухмахăн пĕр сăмах, теççĕ. ЧП. Курак килет. || Иногда общее обозначение грачей и ворон. НИП. См. МКП. З6. || Пики (масть в картах). Изамб. Т. (В б. Цив. у. корак — в том же зн.). СТИК. Курак манăн. Пики мои. Ib. Куракне пар. Ходи с пик. Ib. Курак тăххăрли мана килчĕ. Девятка пик досталась мне. К.-Кушки. Курак пĕччен, пиковый туз. ||Яз. имя мужч. Т.-И.-Шем., Орау., САСС., Н. Седяк., Рысайк., Б. Олг. и др. Трхбл. Курак = курмишка. Насмешка над именем Курак. || Прозвище мужч. Б, Маклашк., Б. Яныши.

ӳпелен

(ӳбэл'эн'), ползать. Тюрл., Изамб. Т., Альш., СПВВ. См. упален. Сред. Юм. Пĕчик ача, пăртак пысăклансан, ȏра çине тăрайман чȏхне, ӳпеленсе çӳрет. IЬ. Пирĕн ӳпеленсе, çĕр ĕçлесех ĕмĕр иртет пȏл хоть. Вся наша жизнь, видно, пройдет в ползании по земле (т. е. за земледельческой работой). || Перевернуться, опрокинуться. Рак. Кимми ӳпеленсе кайнă та, хăйсене аранçех хупласа хуман. Лодка опрокинулась и чуть не накрыла их.

ӳпне куç

неизв. выраж. N. Кăвак куç, чакăр куç, хăмăр куç, хура куç, ӳпне куç, пăсăк куç, сенкĕр куç, чалăш куç, çаврăнса тухнă куç, тух, тух, куç. (Из наговора Ача куçăхсан). || У Паас. Ӳпне-куç «mit niedergeschlagenen Augen».

ӳркен

(-гэн,-г'эн, Пшкрт. ӧрҕӓн), лениться. Хыпар N. 12, 1906. Вĕренме ӳркенетпĕр, вĕренме! Ленимся учиться. Изамб. Т. Ача пăхассинчен ӳркенмест ул, унăн кипкисене çăвасси килмест. Что касается ухода за ребенком, ― она не ленится, но только ей не хочется стирать пеленки. Ст. Шаймурз. Раштав вăхăтĕнче, кăш канмалли вăхăтра, кăсем каллах çыру ĕçне ĕçлесçĕ. Епле кăсем ӳркене пĕлмеççĕ! || N. Вăл пурăнма ӳркеннĕ (говорят, если умер кто-нибудь). Зап. ВНО. Вăл пурăнма ӳркенчĕ (умер).

ӳс

(ӳс), расти; размножаться, плодиться. См. çитĕн. Хыпар № 22, 1906. Тепĕр çулĕнчех çав вырăнсевче кăмпасем ӳсекен пулать. На другой же год в том месте начинают расти грибы. Сборн. по медицине. Е ӳсе-киле, хăйне упраманнипе, темиçе тĕслĕ хĕн курать. Выростая (ребенок), лишенный ухода, страдает от всяких болезней. Кĕвĕсем. †Чĕрес йăтса ан тухăр пиçнĕ-пиçмен çырлашăн; лаша кӳлсе ан тухăр ӳснĕ-ӳсмен (не подросших) хĕрсемшĕн. Проп. о блудн. сыне. Çав таса шывра вăл тантăшсемпе шыва кĕрсе ӳснĕ. Альш. Такасем ӳсме кусаççĕ (также и сысна çурисем). Бесплодный coitus молодых животных — для роста. (Чуваши думают, что мужчина post primos concubitus растет, а женщина ― сарăлать (растет в ширину). Ст. Айб. † Вăрман ӳсет, ӳсет (растет), пысăк пулать; çулçине хурт çиет, хур пулат; сар хĕр ӳсет, ӳсет пысăк пулать; савнă тусĕ илмест, хур пулать. N. Алăкум вĕçĕнче çаврака кулĕ, çавăрăнса ӳсме (расти) ирĕк çук. Орау. Тарçа пĕр-пĕр ӳснĕрех ача тытасчĕ: шанчăклăрах пултăр. Нанять бы в работники парня более подросшего, чтобы можно было положиться на него. Трень-к. Улма ӳсерехпе, атте килте чухне, эпир аттепе сат пахчинчех çывăраттăмăр.

ӳссе çитĕн

вырастать, мужать, стать взрослым. Собр. † Эпир ӳссе çитĕннĕ чух; пулчĕ саманисем йывăрри. N. Ывăлĕсем ӳссе çитĕнсен, ашшĕ вĕсене каларĕ; тет. N. Ку ача ӳссе çитĕнет, тет, ĕнтĕ.

ӳсĕрсе кăлар

выкашливать. О сохр. здор. Ӳсĕрнĕ чухне ача шалалла пĕрре сывласа илет те, йытă вĕрнĕ пек тулалла вĕçĕмсĕр çич-сакăр хут ӳсĕрсе кăларать (выкашливает). IЬ. Е сарă е кăвак сурчăк ӳсĕрсе кăларать (выкашливает).

ӳтлĕлен

поправиться телом. Чăвашсем. 6. Унтан кайран ăнсăртран ача ӳтлĕленсен: çапла нишлеттертĕмĕр те, ачана тин ӳт кĕчĕ, теççĕ.

вăрăм ăйхă

вечный сон. Сака 482. Ах, нумай çывăрнă! теççĕ, тет. Ку ача калат: çывăрма-кăна мар, вăрăм ăйхах кайнăчĕ, тет.

ăнлă

(ы̆нлы̆), толковый, понятливый; способный; памятливый. Ст. Чек. Ку ăнлă ача. Это памятливый ребенок.

ăнлă-пуçлă

понятливый, способный, понимающий. К.-Кушки. Ăнлă-пуçлă ача. Способный мальчик. Канон. Ăнлă-пуçлă тăрса, таса эвангелиене итлер. Альш. † Мана çырнă çын ачи ăнлă-пуçлă пулин-ччĕ. Мой суженый был бы толковым.

ăн

(ы̆н), удаваться, хорошо уродиться. Изамб. Т. Ăнса пулнă купăста пуçĕ. Хороший вилок капусты. СПВВ. БМ. Ăнать = ӳнет = ĕнет ― идет хорошо, ладится, спорится. Юрк. Ĕçĕ çапла ăнманинне курсан, ку, Митук, тытăнат тепĕр тĕрлĕ шухăшлама. Увидев, что дело не ладится (что ему не везет), Дмитрий начинает строить другие планы. Ст. Чек. Вырма тухнă кун малтанах ăнман çынна хирĕç пусан, алă касассине пĕлтерет; кассан, час тӳрленмест, тет. Собр. 39°. Сутă тума кайнă чух пушă витре курсан, сутă ăнмасть, теççĕ. Если встретишь (женщину) с пустыми ведрами, когда будешь отправляться на торговлю, то не будет удачи в торговле. Юрк. Ĕçĕмĕр ăнтăр. Пусть будет удача в нашем деле. IЬ. Ăнмасан, ик-виç сутка та йӳççе ларат. Если не удастся, то киснет 2—3 сутки. Учите детей. Ача ăнасси, ăнмасси хамăртан нумай килет. Удача или неудача в детях много зависит от нас самих. Упа 702. Алăк патĕнче вырăн ăнсассăн, тĕпелелле ан ирт, теççĕ. Если место у двери будет удачным, то, говорят, не нужно проходить в передний угол. (Послов.). Учите детей. Ăннă ача ашшĕ-амĕшшен чăнах та пысăк ырăлăх. Для родителей хороший («удавшийся») ребенок действительно большое добро. Сред. Юм. Пит ăнса полнă, тесе, тыр лайăх, вăйлă, пĕрчĕллĕ полсан, калаççĕ (когда хлеб хорошо уродится). Чув. Кален. 1911. Çавăнпа, ир аксан, тырă ăнса пуласса ĕмĕтленме пулать. Поэтому можно надеяться, что рано посеянный хлеб хорошо уродится. Чув. календ. 1910. Ялти çавăн пек лавккасем нумайĕшĕ прикащик ăнманнипе малалла каяймаççĕ. Многие из таких деревенских лавок из-за неудачного (выбора) приказчика, не могут торговать успешно. Ст. Шаймурз. Çулпа пынă чух умран кушак каçса кайсан, çул ăнмасть, тет. Если перебежит дорогу кошка, то не будет удачи в дороге. Ст. Чек. Çĕнĕ çул кунĕ килнĕ çын ăнмасан (придет дурной человек), выльăх пымас, тет (не будет удачи в отношении скота). Истор. 51. Вăл та пулин ăнмарĕ, пăрахса кайрĕ. И тот оказался неудачным — бросил и ушел. Календ. 1903. Ĕçекен çыннăн ачисем ăнмаççĕ. У пьяницы не удаются дети (т. е. бывают больные). || Сред. Юм. Ачапча ăнмас ȏн. У него дети не живут.

ăнăçсăр

неудавшийся, негодный, дрянной. Истор. Ăнăçсăр ача-пăча ашшĕ-амăшĕ çинчен, намăса пĕлмен тарçă хуçи çинчен кайса каланă. Дрянные дети доносили на родителей, а бесстыдные слуги — на своих хозяев.

ăна-кăна

см. вăл-ку. Истор. Ача, ăна-кăна пĕлменскер, мăйне тăснă та: çук, кивĕ, тенĕ. Ничего не подозревая, мальчик, вытянул шею и сказал: «Нет, старое». Альш. Ăна-кăна тиркешмес. Ничего не разбирает, неразборчив. Ст. Чек. Ăна-кăна, кое-что (вин. пад.). Ăна-кăна тумалла. Надо сделать кое-что («то-сё»).

ăнсăртран

нечаянно, случайно, неожиданно, вдруг. О сохр. здор. 118. Ак хăш чухне тата ăнсăртран ӳксе хул е ура хуçăлать. Вот еще иногда от нечаянного падения ломается рука или нога. СПВВ. ИА. Ăнсăртран, нечаянно. Юрк. Пупĕ те старастийĕн чĕлхи çинчен кирлĕ мар сăмах ăнсăртран ĕçĕрĕннине илтсен: стараста, эпĕ тепĕр хут авланмарăм-çке, мĕшĕн эсĕ мана апла калатăн? тет. И священник, услыхав, что с языка старосты сорвалось нечаянно неприличное слово, сказал ему: «Староста, кажется, я во второй раз еще не женился; почему ты мне так говоришь?» . Пиçнĕ яшка ăнсăртран тăкăнса кайни ĕç ăнмасса систерет. Если сварившееся варево (яшка) нечаянно прольется, то, говорят, это к неудаче. . Пурте вуласа ларнине курсан, ăнсăртран ку юлхав ачине те вĕренмесĕр кăмака умĕнче тăнине курах каят. IЬ. Чипер çынсем урлă, çта арăм ыйтнă пирки, хăш чухне çапла ăнсăртран вырăна-мĕне çаклансан, савăнса, кăшт анчах ĕçсе пăхатăп. Попав, через хороших людей, или через просьбу жены, куда-нибудь на службу, я с радости немного выпиваю. . Йывăç çурт туса парсан, ăнсăртран çунса-туса кайсан, татах вĕсем валли çурт тумалла пулат. IЬ. Вăл ăнсăртран шыва кайсан, эпĕ ун хыççăн каçмăп. Если она вдруг утонет (свалится в воду), я за нею не пойду. Н. Ч. Ăнсăртран, эсĕ мана итлемесен, эпĕ сан çинчен патша турра пуççапса тархаслăп, терĕн. Орау. Ачана ытла ан йăвала (не мни), ăнсăртран (вдруг еще) ача хулне мăкăлтăн тата. N. Ăнсăртран-мĕнтен вĕсем мана ан улталаччăр. СПВВ. КЕ. Ăнсăртран — пĕлмесĕр тунă япала. Сред. Юм. Ăнсăртран шывва ӳке парсан, тесе, çын шыв хĕрĕнче пăртак-çиç тытăнса тăрсан калаççĕ (говорят человеку около воды, когда от неосторожности с ним может случиться несчастье). . Çил вăйлă чȏхне лоткапа Атăл çине ан кĕрĕр, таста ăнсăртран лȏтка çавăрнса ӳкĕ. Во время сильного ветра не выезжайте кататься на лодке на Волгу: случайно может перевернуть лодку. СТИК. Ăнсăртран, очень редко; неожиданно, непоследовательно, случайно. . Таçтан ăнсăртран чир килсе çыпçăнчĕ. Откуда-то неожиданно пристала ко мне болезнь. Шел. 163. Ăнсăртран вĕççе пӳрте кĕрсессĕн, манăн пуçăма сар çу сĕреççĕ: сан çăварна — çу, тутăна — пыл, теççĕ. (Гов. ласточке). В одной рукописи вм. «ăнсăртран» написано: ăнсăр сăртран. N. Ăнсăр сăртран килтен хĕрт-сурт писсен, вара пархатарлă мар, тет (не к добру).

ăнтăл

(ы̆нды̆л), стремиться, тянуться (каз.-тат. өмтөл). Сказки и пред. чув. 86. Чипер ача Сентти пур, инкĕш патне ăнтăлать. IЬ. Курас тесе, ăнтăлса, уйăх чупрĕ тахçанччен.

ăншăрт

(ы̆нжы̆рт), порча, постигающая человека вследствие чьей-либо ссоры. СПВВ. КЕ. Ăншăрт, хаяр çын вăрçсассăн, тепĕрне çантах темĕскер лекет, ăна: ăншăрт ӳкнĕ, теççĕ. То же знач. и в Сред. Юм. Н. Карм. Çынпа вăрççассăн лекет, теççĕ ăна. Çынпа вăрççан, кайран çын чирлесессĕн: çын ăншăрчĕ лекнĕ, теççĕ. Вара вĕтĕ икерчĕсем тăваççĕ те, чирленĕ çыннăн пуçĕ тавра çавăра-çавăра, сăмахсем калаççĕ: çавăн ăншăрчĕ тухтăр, унăн ăншăрчĕ тухтăр, теççĕ. Унтан вара, хире кайса, лартаççĕ. Нюш-к. Çынсем вăрçнине курсан, сурса иртсе кайма хушнă ваттисем; сурса иртсе каймасан, ăншăрт ӳкет, теççĕ. [Ăншăрт ӳксен, чĕрне çине шурă (пятнышки) тухать]. Ст. Ганьк. Килти ăншăрт пусан та, тул ăншăрчĕ, (мир) халăх ăншăрчĕ, пуху ăншăрчĕ, арăм ăншăрчĕ, хĕр ăншăрчĕ, арçын ăншăрчĕ, ача-пăча ăншăрчĕ ― çилпе килсен, çилпе кай; çулпа килсен, çулпа кай; ан тавлаш, ан хирĕç, таврăн. Н. Седяк. Ăншăрт çынсем вăрçнине курса хăранăран пулать, теççĕ. Кăмакана кумкка тăвар пăрахаççĕ: вăл унтан шартлатса сирпĕнсе пĕтет; тĕпренчĕксене пухса, шыв çине ярса ирĕлтерсе, шывĕпе алăк хăлăпсем, сак хăмине çуса ĕçтереççĕ. Макка 235. Унтан тата ăншăрт тăваççĕ, ăншăрта ак мĕншĕн тăваççĕ: кам-та-пусан пĕр-пĕр çын вăрçнă çĕрте тăрсан, çавăнтан кайран е пĕр-пĕр япала ыратсан, е ăш-мĕн е пуç ыратат-и, хуть те мĕн ыратсан та, вара: ăншăрт ӳкнĕ, тесе, ăншăрт тăваççĕ. — Ăншăрта ăна ак çапла тăваççĕ: пĕр начар путеке илеççĕ те, çыран хĕрне кайса, çунтарса яраççĕ; çавнах тата тепĕр тĕрлĕ ак çапла тăваççĕ: çăнăх илсе, вĕçтерсе яраççĕ те, унтан вара: чире вĕçтерсе ятăмăр, теççĕ. Магн. М. 142. Ăншăрт (хаяр). . Ăншăрт ӳкни. Альш. Ăншăртран вĕрес. Заговорить болезнь ăншăрт. Упа 656°. Хĕрĕх те пĕр чул çине хăçан ăншăрт ӳкет, çавăн чухне тин ӳктĕр. М. В. Шевле. Ăншăрт — болезнь. Жертв. кн. Ăншăртъ (sic!) Ашшĕ така (вар. Ăншăрт Ашшĕне така). У ăншăрт есть и мать. IЬ. Аншарт сирен (чит. ăншăрт сирен). || «Ожесточенный.» Полтава 221. Ăншăрт çынпа тĕл-пулсан, пĕрле куç-çуль юхтарать (с ожесточенным слезы льет). || Бранное выражение, что-то в роде русского «чорт». М. Яльч. Чертаг. Ăншăрт пак çиленсе çӳрет. Ходит и злится как ăншăрт. Ст. Чек. Ăншăрт: 1) что-то йӳçĕ; йӳçĕ япала; 2) ăншăрт, тесе, çынна калаççĕ: тискер, хаяр çын пулат, тискерĕн пăхат. Ăншăрт пек пăхат.

ăрăскал

(ы̆ры̆скал), счастье. СПВВ. Ача-пăча ăрăскалне чăхсем çăмарта нумай туччăр (= телейне). На счастье детей пусть курицы несут побольше яиц. Сказки и пред. чув. Çаплах вара, Нарспиçĕм, çук-ши манăн ăрăскалăм? (неужели у меня нет счастья?). Собр. Ылтăн ука хутри явăнтăр, пирĕн ăрăскалсем çавăрнтăр (пусть воротится наше счастье). Микушк. Пирĕн атте-аннен ачи нумай пулин те, ăрăскал çук (нет счастья). IЬ. Ăрăскал, счастье. N. Ăрăскал, ăрăскаллă çын (= телейлĕ). N. Санăн ăрăскал пысăк = аван пурнăçлă; санăн пурнăç аван; удача.

ăс

(ŏс, ы̆с), ум, разум; ум-разум, рассудок. N. Акă пирĕн хушшăмăрта тĕслĕрен халăх пур, тĕрлĕ ăс пур, тĕрлĕ чĕлхе пур. Вот среди нас есть разный народ, разный ум, разный язык. Собр. Ăс çук та, ĕç пулсассăн ― ĕç çук, теççĕ. (Послов.). Нет ума, поэтому нет и дела. IЬ. Çук ĕнтĕ, урăх эрех пулмас, ăна ăс вĕрентекен пур (его кто-то учит уму-разуму). Альш. Эсĕ ăсран тухнă ахăр, тенĕ. Должно быть, ты сошел с ума. СТИК. Ăс çитеймес çав. Не хватает ума. (Говорят человеку, не сумевшему сделать что-нибудь руками). Изамб. Т. Сана та ăс кĕмерĕ иккен. Авланнă пулсан, пĕр-ик ача ашшĕ пулнă пулăттăн. Не набрался, оказывается, и ты ума. Если бы ты был женат, то ты был бы отцом двух-трех детей. Собр. 343. † Пирĕн пек çамрăк ачасем пурăнакиле ăс илет. Ала 96. Ку ачана кăшт ăс кĕре пуçланă: мĕлле пурăнас ку хĕле? тет. Этот парень начал приходить в ум: как, говорит, провести эту зиму? Орау. Нимĕч вăл ăспа пурнакан çын, ал-хапăлтах мĕн курнă, ун хыççăн каймаçть. Немцы — люди рассудка, и ничем не увлекаются. Кильд. Хайхи вара ăс вĕренте пуçларĕ, тет (начал учить уму-разуму). Б. 13. Ялан ăспа çӳресен, ялти ватă ятламасть. Если постоянно ходить с умом, то деревенские старики не будут бранить. С. Тимоф. † Çĕнĕрен килнĕ çын, тесе, çунан вута ан чикĕр: ман ăс кĕске, чăтас çук. Из-за того, что я новый человек, не толкайте меня в пылающий огонь: у меня ум короток, я не вытерплю. (Слова молодушки). Полтава 11. Ăсран тухнă ват этем. Старый человек, выживший из ума. Кратк. расск. Иосиф тĕрмере, хĕн пурăнăçра, шăп ӳссе çитĕнсе, пысăк çын ăсĕ кĕричченех ларнă. Ч.С. Санăн ăсу ватăлнăçĕмĕн пĕтсе пырать-мĕн, терĕç. Они сказали: «Ты, чем старше, тем глупее». Юрк. Ăсĕ пур чух, еще будучи в здравом уме и твердой памяти. Юрк. Шухăшласан, ăсăм çитми пулчĕ. (От долгой думы) в голове не хватает способности мыслить. Псалт. 30,23. Эпĕ ăсăм кайнă вăхăтра каларăм. IЬ. Лаша пек, ашак пек ан пулăр, вĕсен ăсĕсем çук. N. Нумай вĕренни ăсран ярать сана. Долгое учение сводит тебя с ума (лишает разума). А. П. Прокоп. † Ăсăмăр ухмах. У нас глупый разум. Юрк. Эсир мĕшĕн апла çырса янине, пăртак ăсĕ пулсан, хăех пĕлĕ, теççĕ, кулса. «Если есть у него немного сообразительности, то он сам поймет, почему вы так написали», говорят они, смеясь. Якейк. Воник салтакăн пĕр качакан чохлĕ ăс çок, теççĕ. У двенадцати солдат, говорят, нет ума столько, сколько у одного козла. Юрк. Калаçса ларнă ушкăнта пĕр чăваш пит ăспа калаçса ларнă. Вăл çапла пит ăспа калаçнинчен итлесе лараканнисем, ыттисем, пĕтĕмпе тĕлĕнсе тăнă. Среди беседующего общества один чувашин разговаривал очень умно. Слушатели изумлялись его умным речам. Богдашк. † Икĕ савнă тусăм пур, пĕрин ăсĕ кĕскерех; пĕри кайсан, тепри пур. Есть у меня два милых друга, но у одного из них ум коротковат. Если один уйдет, то останется другой. Псалт. 48,4. Чĕремпе шухăшласа пĕлни ăса вĕрентĕ. Юрк. Ача-пăча ăсĕ. Сред. Юм. Ăсне ĕçет, ум пропивает. IЬ. Ĕçесси ĕçтĕрчĕ хоть те, ăсне ан ĕçтĕрчĕ. Пусть бы пил, но только бы ума не пропивал. N. Ку çынсем йăлтах ăсран кайнă, нимĕн пĕлмеççĕ. Эти люди совсем сошли с ума, ничего не понимают. Урож. год. Çамрăк чух ăс салатман (не расточал попусту), укçа шăва пăрахман. А. П. Прокоп. † Çинçе-кăна пӳлĕ хура куççăм, пурăна-пĕр-киле ăс илет (приобретает). Кĕвĕсем. 79. Паянхи кунтан ăсăм пĕтрĕ (я лишился рассудка) такçан тăвансене курнипе. Чăв. й. пур. 9. Лайăх ăслă, кăмăллă çын. Очень умный, симпатичный человек. || Мысль. Изванк. Çул çинче каялла çавăрăнса пăхсан, тепĕр ăс кĕрет, теççĕ. (Послов.). Ст. Чек. Ăс пăттăранат, мысли перепутались. IЬ. Хуйхă пусан, аптăранипе ăс пăттăранат. IЬ. Ăс пăттраннă вăхăтра пуç анкă-минкĕ пулат, ыратат. IЬ. Ăс пăттăранма ури çине ĕне пусман (еще молод для того, чтобы слишком задумываться). || Направление ума, убеждение. Жит. св. Январь. Арий, пит ăслăскер, шуйттан пулăшнипе пĕтĕм халăха, улпутсене те, патшасене те, архиерейсене те, хăй ăсне ерте пуçланă. Лашман. Ырă кинçĕм (çавă пур) ялан пĕр ăс çинче пурнинччĕ. (Свад. песня). Сред. Юм. † Çичĕ ют килне каймасăр çичĕ ют ăсне тытас мар. Пока я не вошла в чужую семью, я не буду жить чужим умом. Чăв.-к. † Çичĕ ют килне çитмесĕр, çичĕ ют ăсне тытас мар. Пока я не вошла в чужой дом, я не намерена поддаваться чужому влиянию. ЧП. Нумай йĕрĕп ĕмĕр тăрăшшĕне ирттерме, ăсшăн тăрăшма пиллесем. Много еще поплачу я в течение своей жизни, благослови меня на приобретение должного направления ума. Хыпар № 16, 1906. Эсир хăвăр, хытă тăрсан, турă панă ăса тытса, кĕнеке вĕренме ан ӳркенĕр. || Совет. Чăв. й. пур. 12. Эпĕ сан патна ăс ыйтма килтĕм, тенĕ. Я к тебе пришел за советом. IЬ. Леш сутма пынă çынсене тунма (отпереться) ăс вĕрентнĕ (научил). Альш. Унтан вара Ванькканăн арăмĕ монастыре ăс шырама кайнă. Н. Шинкус. Кам та кам çав старикрен ăс ыйтса килĕ, çав тăшман тин çак киле çĕнтерĕ. До тех пор, пока не сходит кто-нибудь к тому старику за советом, тот враг не одолеет этого дома. || Мнение. Ходите во свете. Пĕр ăс тытса. БАБ. Выртасчĕ, те çывăрасчĕ ĕнтĕ, пирĕн ăспа. По нашему мнению, следовало бы им лечь да уснуть. || Сознание. Сред. Юм. Ăс пăрахсах ĕçмес ȏ. Он не пьет до беспамятства. Лашмаш. Тусçăм, эпир иккĕн (sic!) эпир уйăрăлсан, асăнăн-ха ăсă пĕтиччен (до того, что сойдешь с ума). Ала 61°. † Кунтан, тăвансем, эпĕ уйрăлсассăн, асăнăр-ха ăсăрсем пĕтиччен. Б. Сунч. † Эпĕ, тăван, кунтан уйăрăлсан, асăнăр-ха ăсăрсам пĕтиччен. || Повадка. Чăв. й. пур. 10. Эй, Яхвар! çак сирĕн ăсра энĕ пĕртте юратмастăп, çул хура, тиенĕ ăлавна йывăртарах, ху çапах лашана хĕнетĕн. Эх, Яхвар! не люблю я этой вашей повадки! Дорога бесснежная, клади положил много, а сам все-таки бьешь лошадь. || Нрав, характер. Ала 8. Унăн ăсĕ те пит аван, лăпкă ăс пулнă. Он был очень хорошего, тихого нрава. Посл. 101,20. Ăсăртан — çулланă (в летах) çынсем пек пулăр. Ала 90. Анчах вăл ачасем иккĕшĕ икĕ ăслă пулнă (различного характера). || Прием, способ. Ала 13°. Халь ĕнтĕ ку ăспала (зная такой прием) аптрамăп-ха, тенĕ. IЬ. 20°. Ăс шыра пуçланă. Начал искать способа. IЬ. 21°. Пире нимĕн те кирлĕ мар, эсĕ пире ăс тупса парăн-ши? Нам ничего не нужно: не укажешь-ли ты нам способа (выхода)?

ăста

(ы̆ста), где. с. Икково. См. кăста. Хора-к. Поттик-поттик путяни лаптак корăк айĕнче; çакă ялăн хĕрĕсем, ста (чит. ăста) кирлĕ вăрманта, яшă ача айĕнче. Янгильд. Козм. у. Ăста каян, шăтăк кут? — Эпĕ те пурап, хура кут. (Сăра хуранĕпе сăра чанĕ).

ăçта кирлĕ

ăçта кирлĕ унта, где ни попало; всюду. N. Ача-пăча ăçта кирлĕ унта хурт-кăткă пек явăçать. Ребята толкутся всюду, как муравьи. N. Ку çын хăва (сам) ăçта кирлĕ хырăмне тăрантарса пурăннă, тет. Этот человек кормился где попало.

ăçтăмах

рай. Макка 221. Хывнă чухне ак çак сăмахсене каласа хываççĕ: умăнта пултăр, сĕкĕл ту; пĕр турамĕ пĕр çăк пултăр, умăнта пултăр: ертсе çӳрекеннине те тивтĕр. Ăçтăмахра вырт; эпир асăнăпăр, эс ан асăн пире. Ача-пăчана ан хăрат. . 221. Унта вара ăна хывнипе пĕтĕмпех кăларса тăкаççĕ, ăна хывнă чухне ак çак сăмахсене калах каласа хываççĕ: умăнта пултăр, ăçтăмахра вырт, теççĕ. Охотн. Ăçтăмах, рай.

ăш

(ŏш, ы̆ш), нутро, желудок. Якейк. Эп паян ăша яман, эсĕр ик хут çирăр. Я сегодня ничего не ел, а вы уже два раза поели. N. Ăш ыратакан. Побаливает живот. Скотолеч. 26. Ăшран ыратнă чухне епле имлесси çинчен. О том, как лечить во время боли внутри. N. Ăш ыратсан ĕçмеллĕх юлтăр. Пусть останется для приема во время боли живота. Цив. Ăш ыратать = хырăм ыратать. Живот болит. Календ. 1907. Ăш çине вĕри шыв çинче йĕпетнĕ тутăр хурса тăмалла. На живот нужно положить намоченный в горячей воде платок (при поносе). Пазух. Çӳл ту çинчи шур мулкачă курăк çисе вылать-çке; пирĕн пек çамрăк ачасем те ăшне тытса йĕрет-çке. Находящийся на высокой горе белый заяц ест траву и играет; такая, как мы, молодежь плачет, схватившись рукой за живот. Шорк. Ĕнер ĕççе ăш ыратаканах полнă (до того, что даже заболела грудь). || Внутренности (человека, животного). Сред. Юм. Пит шăнсан, ăша сиввĕ витрĕ, теççĕ. Сильно замерзнув, говорят: холод заморозил внутренности. Собр. 335°. Çын ăшне тавăрса пăхма кĕрĕк çанни мар, теççĕ. Внутренность человека нельзя вывернуть, она не рукав шубы. (Послов.) Шурăм-п. № 26. Питĕ сивĕ çил вĕрет, пĕтĕм ăша шăнтать. Дует очень сильный ветер, студит всю внутренность. Ст. Шаймурз. Иван арăмĕ пĕр пичĕ хĕвел, тепĕр пичĕ уйăх икĕ ача çуратат, пĕрне ăшне тытса юлат. Жена Ивана родит двух детей, у которых одна щека ― солнце, другая — месяц; одного оставляет (задерживает) в животе. Чăв. й. пур. 32. Çын ăшне кĕрсе витĕр тухас пек калаçнă. Своей речью он как бы проникал в самое сердце. Хыпар № 1, 1906. Мĕншĕн тесен ĕлĕкхи манахсем ăш хăпарса тухиччен ĕçлесе пурăнакансем... Так как прежние монахи, работавшие до упаду... || Экскременты. Хурамал. Чирлĕ лашанăн ăшĕ тухмасть. У больной лошади не выходит кал. || Начинка. Изамб. Т. Пелĕш ăшĕ, начинка пирожка. || Мякоть (арбуза, дыни, тыквы). Хыпар № 3. 1906. Ман умра, сĕтел çинче, пĕр арпус выртать, пысăк, илемлĕ: ăшĕ те хăйĕн хĕп-хĕрлĕ пулĕ. Передо мной, на столе, лежит арбуз, большой и красивый; вероятно, и мякоть у него красная-раскрасная. || Внутренность. Изамб. Т. Пăртак тăрсан, сасартăк чиркӳ ăшĕ тата ытларах çуталса кайрĕ. Немного погодя, вдруг внутренность церкви осветилась еще ярче. N. Ăш (шал енĕ), внутренность. || Подкладка. Ч.П. Канихвер камсулăн ăшĕ хура. У камзола из «канихвер'а» подкладка черная. Альш. Çĕлĕк ăшĕ; ăшă ăшлă çĕлĕк; карттус ăшĕ. Подкладка шапки; шапка с теплой подкладкой; подкладка фуражки. Ядр. Вăрман ăшпе(=ăшĕпе) вăтăр çухрăм каймалла. Нужно идти (ехать) тридцать верст лесом (внутренностью леса). Пизип. Вот вăлсем вăрман ăшĕпе пыраççĕ. Вот они идут (едут) лесом. || Употребляется в значении послелога. Регули 1109. Сăнăх-шне ӳкерчĕ. Уронил в муку. Торп-к. Çак мăкăра ăста ярас? тесе, итет, тет. Çын калать, тет: лашасам ăшне яр, тесе каларĕ, тет. Куда пустить этого быка? Человек отвечает: «Пусти в табун лошадей (к лошадям)». Ст. Шаймурз. Карап ăшĕнчен тухса, выйдя из корабля. Ал. цв. 2. Вăл чул кĕлет чул ту ăшĕнче. Этот каменный амбар — в каменной скале. В Якейк. гов.: катка-шне шу толтарнă, сĕт ĕшне тăвар янă (а не çине). Там же: корка-шне, чĕрес-ĕшне, хот-ăшне. Регули 1110. Вутă-шне хор. Çав вута хор. Клади в сено. Клади то сено. . 1112. Утсам вите шăнче (витере тăраççĕ). Лошади в конюшне (стоят в конюшне). . 1113. Хоран-шăнче (хоранра) вĕрет. В котле кипит. . 1114. Çак тоттăр-шне чăрка. Заверни в этот платок. . 1028. Виç контан вăрмана кайса. Виç кон иртсен, тăват кон-шăнче вăрмана кайса. Через три дня в лес отправился. По прошествии трех дней, на четвертый, отправился в лес. Ау. 219. † Пур, пур тăван ăшăнче, савнă тăван çавăччĕ. Среди всех родных он был самым милым моему сердцу. Богдашк. † Пурçăн чаршав ăшĕнче, мамăк минтер пулинччĕ. За шелковым занавесом была бы пуховая подушка. Альш. Çăв уйăхĕ çич уйăх, çичĕ уйăхăн ăшĕнче çитмĕл тĕслĕ кун килĕ. Летних месяцев семь; в течение семи месяцев будет семьдесят разных дней. || Ум, мысль, память; сердце. О заступл. Вăл сăмаха санăн виличченех хăвăн ăшăнта тытса çӳрес пулать, пĕр çынна та калас пулмасть. Это слово тебе нужно всю жизнь хранить в сердце (втайне), никому не надо говорить. Шурăм-п. № 3. Ятласа пăрахмасан, юрĕ те-ха, тесе, шухăшлать хăй ăшĕнче. Хорошо, если не обругает, думает (он) про себя. Ч.С. Эпĕ вăл каланă сăмахсене ăшра тытса çӳре пуçларăм. Все, что он говорил, я стал держать в уме. Ягудары. Вăл ман ăшăмра та çок. У меня и на уме-то этого не было. Панклеи. Йăвана кӳме ăша кĕре пуçларĕ. Иван стал вспоминать о повозке. Кĕвĕсем 81. Кĕмĕл çĕрĕ, ылттăн куç, пур-и ара аллăнта? Иксĕмĕр калаçнă сăмахсем пур-и ара ăшăнта? Есть ли у тебя на руке серебряный перстень с золотым щитком? Сохранилось ли у тебя на сердце все, что мы говорили с тобой? Арман-к. Чеб. у. Эп сана окçа памаллаччĕ. — Манса кайнă, вăл ман ăшăмра та çок. Я должен был тебе деньги. — Я совсем забыл об этом, и в памяти у меня нет (совсем запамятовал). || Придача. Абаш. Кона ăшне яр. Это дай на придачу. Йӳç. такăнт. 70. Ĕçкине ăшнех калаçнă ăна! Выпивка была сговорена сверх всего. Орау. Сана аллă хăяр анчах памалла та, аллă пĕр пулч; юрĕ, пĕри ăшне кайтăр (пусть пойдет не в счет). || Цив. Кукша ăшăнчен вилес пек кулса тăрат, тет, у. Плешивый едва удерживается, чтобы не расхохотаться во все горло. || Орау. Ăшне каяш сасси! Кунĕпе улать! Чтобы ему лишиться голоса!― целый день воет.

ăшшĕн

(ŏшшӧ̌н'), по внутренности (послелог). Регули. 1111. Вăрман ăшшĕн тохрăм. Прошел лесом. Шорк. Кил-карти ăшшĕн, анкарти ăшшĕн тохса тарчĕ. Убежал через овраг, через гумно. Яжутк. Çак ача та, тыр ăшшĕн чупса, старик умне тухрĕ, тет. Этот мальчик забежал по ниве вперед и вышел навстречу старику. Панклеи. Вăрман ăшшĕн пĕр арçури: ох-ох-хо! тутарса пырать , тет. Лесом идет арçури (= арçурри) и гогочет.

ĕе

то же, что ийе, описка вм. ĕйе? N. Тата пит чирлĕ пулсан, ăна юмăç-карчăк патне илсе кайса: ĕелĕтĕр, тесе, ĕене хăвалаттараççĕ. Юмăç-карчăк ачана сăкман тăхăнтарат̆ е сăкман тăхăнтарса урайне вырттарат̆ те, ăна йĕплĕ-хулăпа хĕнет: тух, ĕе! тух, ĕе! тух, ĕе! тесе, çапать. Ырхан ĕе пулсан та, мăнтăр ĕе пулсан та, арçын ĕе пулсан та, хĕрарăм ĕе пулсан та, ватă ĕе пулсан та, çамрăк ĕе пулсан та, типĕри ĕе пулсан та, шыври ĕе пулсан та, тух, ĕе! тет. Если ребенок сильно заболеет, то его ведут к знахарке для изгнания злого духа, предполагая, что он в нём поселился. Знахарка окутывает ребенка кафтаном, или, окутав кафтаном, кладет на пол и бьет его шиповником приговаривая: «Выходи, ĕе! выходи, ĕе! Если ты и тощий ĕе, и жирный ĕе, мужчина-ĕе, женщина-ĕе, старый ĕе, молодой ĕе, ĕе, обитающий на суше, ĕе, обитающий в воде, ― все равно выходи!» Чăвашсем 3. Ку пашалусене ĕесене лартать. Ĕе ашшĕ, ĕе амăш! хăрăн ушкăнăрсене пурне те валаçĕ (чит. валеçĕр?), çийĕр; ачана ан ăмсанăр, ан сăхланăр, тет. (Ача çурални). Эти лепешки ставит для ĕе, приговаривая: отец ĕе, мать ĕе! разделите (эти лепешки) между своими; дитяти не трогайте, на него не зарьтесь. (Рождение ребенка).

ĕйе

(э̆jjэ), назв. духа. Альш. Ĕйе çулăхнă ― çĕре турра асăнмасăр выртсан, ача-пăча çĕре ӳксен... Если человек ложится на землю без молитвы, или ребенок упадет, то привязывается ĕйе.

ĕйе пăрçи

назв. раст. lavatera L. thuringiasa L. Хатьма тюрингенская (собачья рожа). Рак. Ача типсе, хăрса кайсан, çавăн шывĕпе шыва кӳртеççĕ. При собачьей роже ребенка купают в настое этого растения.

ĕм

(ӧ̌м, э̆м), сосать. К.-Кушки. Сирĕн ачасем миçе çула çитеччен чĕчĕ ĕмеççĕ? IЬ. Ача чĕчĕ ĕмет. Якейк. Хăш ача аллине ĕмет. Иной ребенок сосет палец. . Эс халь те аллуна ĕмме прахман-и? Ты до сих пор не перестал сосать руку (палец)? Н. Седяк. Ĕнене çĕлен ĕмсен, кушака чăрмалаттараççĕ, сĕтне вĕри çатма çине сăваççĕ. Если пососет вымя коровы змея, то заставляют царапать вымя кошку, а молоко доят на горячую сковороду. Орау. Сăрана (пиво) ĕмет-кăна! (с удовольствием пьет, как бы сосет, дует). IЬ. Сире кирлĕ пулĕ, терĕм, атту ĕмсе яраттăм (выпил бы молоко; оно для меня приятно, и я его могу много выпить). Трехбл. Иван! — Мĕн!-Мαννε ĕм! || Паразитировать. N. Пирĕн пупăн ывăлĕсем вĕренсе ĕçе кĕримарĕç, ухмах пек ĕмĕрне ашшĕне ĕмсе пурăнмалла пулчĕç. Сыновья нашего священника не получили образования и не пристроились к делу; они всю жизнь, как дураки, были вынуждены жить за счет отца. Орау. Пирĕн ăстăршна ăстăршна-и вăл? Халăха ĕмсе пурăнать çав, çавă пур. Разве наш старшина настояший старшина? Только то и есть, что живет за счет народа. || Курить. Орау. Э-э, ĕмеппĕр-çке чĕлĕмне! Все время курим!

ĕмĕрт

(ӧ̌мӧ̌рт', э̆мэ̆рт), дать пососать (грудь), кормить грудью, кормить ребенка. Альш. Ача ĕмĕртекен арăм. Н. Ч. Пурне те пултаракан турра эсĕ кăкăрна ĕмĕртнĕ. Пшкрт. Амы̆ш ачин'ӓ чэ̆ч э̆мэ̆рдӓт.

ĕмĕр

(ӧ̌мӧ̌р, э̆мэ̆р), век. М. П. Петр. Этеме пурăннă-çемĕн ăс кĕрет те, анчах ĕмĕрĕ кĕскелет. Чем больше человек живет, тем больше набирается ума, только жизнь его сокращается. N. Ӳпренĕн ĕмĕрĕ ик эрне. Век мошки — две недели. Сред. Юм. Ĕмĕр сакки сарлака, ȏнăн вĕççи кȏрăнмас (тесе), ĕмĕр вăрăм, малла (= малалла) мĕн пôлассине пĕлместĕн, тессине калаççĕ. N. † Епир вылянă-кулнисем каят ĕмĕр тăршшăне. К.-Кушки. † Эпир вылянни-кулнисем пырĕç ĕмĕр тăршшине. Память о наших играх и весельи сохранится на всю жизнь. Хыпар № 19, 1906. Халĕ сасартăках ĕмĕрти чи пысăк ĕçсене тума тытăнмалла пулчĕ. Теперь неожиданно пришлось взяться за самые важные в жизни дела. Пшкрт. Эп хам порăннă ĕмĕрте шатак (шадак) корсатăп (корзады̆п). Я на своем веку всего навидался. N. Ĕмĕрне чăваш чĕлхипех асапланса ирттерчĕ. Весь свой век провел над чувашским языком. Якейк. Ĕмĕрне контах иртерч. Весь свой век прожил здесь. . Ĕмĕрех асапланатпăр. Всю жизнь мучаемся. . Ĕмĕрех конта порнать. Весь свой век проживает здесь. N. † Ĕмĕр иртсе каятĕ, тĕкĕ персе те чарас çук, тăм сĕрсе те чарас çук. Юрк. Калăн, хăйсем темиçе ĕмĕр пурăнмалла, тесе. Скажешь (подумаешь), что они проживут несколько веков. N. † Йăш-шыв çинче тĕтре чох, кайăк вĕçни палăрмаç; яш ĕмринче порннă чох, вĕрем иртни сисĕнмест. Когда на речке... туман, то не видишь, как летит птица; когда проводишь молодость, то не замечаешь, как летит время. Пазух. Çăварни çуни хура çуна, тытрăм-кӳлтĕм хура лаша; сикрĕç-ларчĕç хура хĕрсем, ĕмĕр иртнĕн туйăнчĕ. Букв. Ĕмĕр сакки сарлака теççĕ. Лавка жизни широка. (Послов.). Сир. 40. Ăссăрпа йĕркесĕршĕн пурнан ĕмĕрех йĕр. Ходар. Вăл çын патне пур усал юлать те, вăл вара ĕмĕре те ыр курса пурăнаймаçть. (Вирĕм). К этому человеку собирается («остается») всякое зло, и он поэтому во всю свою жизнь не видит добра (благополучия). Ч.П. Ĕмĕр иртни, течение (прохождение) жизни. Ст. Чек. Ĕмĕре ирттерни — тикĕс ирттерни пулат. Сред. Юм. Ĕмĕр иккĕ килес çок. Жизнь не повторится («почему же не удовольствоваться?»). Рак. † Пирĕн тăвансем: ах! тиеççĕ, епле ĕмĕр ĕмĕрлес! тиеççĕ. Изамб. Т. Шел çамрăк çынна; ĕмĕрĕ пĕтнĕ пулĕ çав. Жаль молодого человека; должно быть, жизни его пришел конец. Менча Ч. (и в др. гов.). Ĕмри — его жизнь. Орау. Ĕмĕрне çавна шыраса ирттерчĕ Шăршĕвӳ те. Шыржи («твой Шыржи», n. viri) такой смерти и искал всю жизнь (собаке собачья смерть). Ч.П. Ĕмĕрĕм вĕçне çитетĕп. Доживаю век. Кратк. расск. 26. Ăна ĕмĕрĕнче пĕр çын та: Иов капла усал, Иов çапла усал, тесе, çăвар уççа, калакан пулман. Орау. Мĕн пур ĕмерне Хусанта ирттерчĕ. Весь свой век прожил в Казани. . Мĕн пур ĕмĕрне кĕнеке çинче ирттерчĕ. Весь свой век провел над книгами. . Ху ĕмĕрĕнте эсĕ ăна кураяс çук. На своем веку ты не увидишь его. Регули 711. Ман ĕмĕрех (ĕмĕре) çитĕ ку япала. На мой век хватит этой вещи. Изамб. Т. Пĕрре тытсан, ул ĕмĕре пырат. Раз загородить, и на век хватит. Якейк. † Ах, кортăм, хĕр кортăм, сĕт каткинчен тохнăскер, катан-пирпе тытнăскер, ĕмĕр çитнĕн туйăнчĕ (жизнь показалась радостной). Альш. Вĕсем вара ĕмĕрнех суккăр пулса ирттернĕ. Они всю свою жизнь были слепыми. Ядр. † Шăпăр, шăпăр çӳмăр çăвать; хĕвел пăхать, типĕтет, пирĕн ĕмĕр çанашкал. Шумит дождик и намачивает; взглянет солнышко и высушит; такова жизнь наша. Посл. 191,17. Ку ĕмĕрĕн пуянĕсене ӳкĕтле. О сохр. здор. Ватăлса виличченех ĕмĕрĕнче те пĕр чир-чĕр те курмаççĕ. До самой смерти в преклонных летах не знают никаких болезней. Ау. 102. Ватăлас ĕмĕрте вĕсем пĕр ывăл ача тупнă. На старости лет у них родился («нашли») мальчик. Альш. † Пĕр ĕмĕр те кунта, пĕр ĕмĕр лере: саклата та хунă мул пекех. (Застольн. песня). Псалт. 16,14. Вĕсене çак ĕмĕрĕсенчех çĕр çинчи суйласа илнĕ сахаллисенчен уйăр. . Санăн патшалăху пур ĕмĕрсенче те тăракан патшалăх. К.-Кушки. Ĕмĕрте катăк пуртă та кирлĕ пулнă, тет. В жизни, говорят, может пригодиться и обломанный топор. (Послов.). || Век, saeculum. Канон. Эсĕ этеме калама çук савнă тăрăх юлашки ĕмĕрсенче ĕмĕр хĕр Маріяран ӳтленнĕ. || Вечно. Ягутли. Кирек камăн та пурнан кунсенче ĕмĕр асăнмалла вăхăтсем пулаççĕ. У каждого бывают в жизни незабываемые минуты. М. Васильев. Ай-ай, аван! Ĕмĕрех ко тапакка шăршлăттăм. Ах, как хорошо! Весь свой век нюхал бы этот табак. Сборн. по мед. Юмăç тени ĕмĕр çук пулать. Знахари вечно бывают бедны. Орау. Ĕмĕр каймастăп. Во веки не поеду. Чăв. й. пур. Кайран акнă тырă ĕмĕрех начар пулат. Поздний посев всегда бывает плох. Ст. Чек. Атсем (= ачасем), хăнана кайсан, ĕмĕр çапла пулат вăл! Ребята, когда пойдешь в гости, всегда так бывает! || Долгое время. СТИК. Мĕн ĕмĕр хытланса тăратăн эсĕ унта! Сколько времени ты там возишься! Коракыш. Ку кайăка чĕрĕллех тытас тесе, Иван тем ĕмĕр çӳренĕ. Желая поймать эту птицу живьем, Иван проходил очень долго.

ĕнĕр

(э̆н'э̆р), стонать. КС. Изамб. Т. Мĕскер эс паçăр ĕнĕртĕн? (во сне стонал, крякал). || Беззвучно плакать. Н.И.П. Макра-макра сасси пĕтрĕ, ĕнĕрсе анчах выртат. IЬ. Ĕнĕрет — сасăсăр макрат (ача). IЬ. Ачу (твой ребенок) ĕнĕрме тытăнчĕ. || Что-то мурлыкать себе под нос. Н.И.П. Ĕнĕрсе анчах ларат.

ĕнкĕр

(м. б. ĕнкĕре?), стонать. Хорачка. Ача ӧ̌ҥгӧ̌рӓт анџак, саσσиы аран тоhат. Больной ребенок только стонет, едва издает голос.

ĕнчĕ

(э̆нζэ̆), жемчуг, жемчужина. Ой-к. Мамăк тӳшек çинче ĕнчĕ пĕрчи выртĕ? (Юр çинче сивĕ чухне йăлтăртатса юр выртни). СПВВ. ПВ. Ĕнчĕ (?). Вопрос в оригинале. Каша. Ĕнчĕ ― дорогой камень, жемчуг. СПВВ. † Эпĕ каймăттăм пасара, ĕнчĕпе мерчен йыхăрат (зовет). Ч.П. Шурă Атăл тĕпĕ шурă ĕнчĕ, ăсайса илес-чĕ; ăскăç çук. Собр. † Чупрăм-антăм шыв хĕрне, çерçи валли вак касма, çерçи куçĕ ĕнчĕ куç, эпир каяс ача кăвак куç. || Перламутр. Н. Седяк. Ст. Чек. Ĕнчĕ, перламутр. Его наскобленным (хырса) порошком лечат глаза. Н. И. П. Ĕнчĕ тӳмме (пуговица) питĕ çутă пулат, шуррăн-кăвакăн курăнса тăрат. Ăна, хырса, ялхах (темная вода) илнĕ куçа яраççĕ. Н. Карм. Ĕнчĕ, перламутр; ĕнчĕ тӳме, перламутровая пуговица. Ст. Семенкино. Ĕнчĕ ― перламутр. Буин. Ĕнче (sic!), маленькая пуговица для рубашки. Стюх. Ĕнчĕ, перламутр. IЬ. Ĕнчĕ тӳмми, перламутровая пуговица. || «Бисер». Альш. Ĕнчĕ — бисер. IЬ. † Ĕнчĕ пушмак (вышитые бисером?) шур чăлха. Хурамал. Ĕнчĕ сарăрах пулать, пĕтĕм тенкĕрен çӳхерех пулать. IЬ. † Аслă шыва кĕтĕм: ăшăк, тесе, ĕнчĕ куçлă çĕрĕ пур, тесе. Из этого и пред. примеров видно, что первоначальное значение слова в Н. Кармалах уже забыто.

ĕç умĕн

ĕç уммĕн, перед страдой. Цив. † Ĕçе вĕренмен хĕрĕре ĕç умĕн парайтăр (вы выдали замуж). Янтик † Тухтăр-кайтăр ĕç уммĕн (о девушке), ача тутăр кĕр-кунне, ачи вилтĕр çур-кунне.

эй-яй-яй

(эj-jаj-jаj), межд. Яргуньк. Тархасласан-тархасласан, хальхи ача: эй-яй-яй, шăнса килекене ăшăтса яма калаççĕ, выççа çӳрекене тăрантарса яма калаççĕ, терĕ, тет.

явăн

(jавы̆н), виться; обвиваться. Йывăç явăнса ӳсет. Дерево растет завитушкой. Икково. Хăмла шăччă тăрăх явăнса çитĕнет. Алших. Хăмла шерте (шалçа) тăрăх явăнса ӳсет. Сл. Кузьм. I, 16. Вĕсен ĕçĕ кантăра пек явăнса пырать. У них дело идет как по маслу. К.-Кушки. Мăйне çĕлен явăннă (или: яваланнă). IЬ. Курăк йывăçа явăнат. Альш. † Ĕнтĕ çил çаврăнат, çил çаврăнат: çĕмĕрт çеçки хăвана явăнат. Бурунд. † Çĕр çырлисем пиçеççĕ хĕрелсе, тĕрлĕрен пĕр курăка явăнса. Клубника поспевает, рдея, обвиваясь вокруг разных трав. Чураль-к. Шучă тăрăх явăнакан хăмла путранки мар-и çав? Ура явса выртакан пирĕн варлисем мар-и çав? Н. Тим. † Явăна-явăна выртакан, пĕрлĕхен аври мар-и çав? Сред. Юм. Ирхĕне, вил-шыв (у др. сывлăм) укеччин, утă торттарсан, ȏ, явăнса, вĕрен пик пȏлса пырать (вьется как веревка). Юрк. † Хĕвел тухат, сарăлат, улма йывăç çине явăнат. || О пламени. ЧС. Çӳлте хĕм явăнать анчах — хĕп-хĕрлĕ, тастан (= таçтан) та курăнать пулĕ. Вьются в выси искры, красные-раскрасные; должно быть, далеко видно. [IЬ. Пушар йĕри-тавра çынсем явăнаççĕ анчах. Около пожара вьются люди]. Сред. Юм. Вăт (= вут) явăнать анчах. («О сильном пламени, когда кажется будто оно вьется»). || О течении. ЧП. Хура шыв юхат явăнса. Янш.-Норв. † Шывĕ юхат явăнса, хумсем çапаççĕ хĕрнелле. А. П. Прокоп. † Атăлсем тухат (юхат?) явăнса. Дик. леб. 36. Акă тинĕс хумĕсем, ывăна пĕлмесĕр, пĕрин хыççăн пĕри явăна-явăна пынипе темĕн тĕрлĕ хытă чулсене те тип-тикĕс якатаççĕ. || Об облаках. Дик. леб. 40. Хура тăхлан тĕслĕ хăрушă хум пек пулса, вĕсем явăнса шуса пыраççĕ. IЬ. 56. Çӳлте явăнать хуп-хура пĕлĕт. Наверху вьется черная туча. || О пыли. Сказки и пред. чув. 22. Тусан пырать явăнса. Пыль вьется. || О грязи. Сред. Юм. Çăмăр çуни халь те типмен, пыльчăк ȏрапана явăнса пырать (грязь навивается на колеса). ||О медленном, величественном движении солнца (так толкует КС.). ЧП. Хĕвелсем тухат явăнса. || О колосьях, которые клонятся от тяжести в разные стороны. Ст. Чек. Явăнса ӳсет ыраш (= вăйлă ӳсет). Колосья ржи от тяжести клонятся в разные стороны. || Виться (о птицах и т. п.). Сказки и пред. чув. Ялĕсем çинче кайăк явăнать. Над их деревнями вьются птицы. Толст. III-IV, 122. Вăрăм-тунасем явăнса вĕçсе çӳреççĕ, сĕрлеççĕ. Комары вьются, летают и жужжат. N. Икĕ ангел, икĕ архангел вĕççе килеççĕ пирĕн чуншăн, явăнаççĕ пирĕн çылăхшăн. || Увиваться (с какою-либо целью). КС. Сир. 27. Кам ăслăлăх çурчĕ таврашĕнче явăнса çӳрет, çавă унăн çурчĕ çумне пăта çапса тĕреленет. Якейк. † Эпĕ лартас хĕр панче упа-кашкăр явăнать. Около девушки, которую я хочу посадить (чтобы покатать), увиваются волки и медведи (дикие звери). С. Хорчка пек явăнса çӳрет. Вьется как ястреб. Тоже и о животных. Якейк. † Пирĕн çол çийĕнче корак-çăхан явăнать, эпĕр лартас хĕр панче ялти ача явăнать. (Песня на масленице). КС. Курак-çăхан виле таврашĕнче явăнса çӳрет. Сновать (в переносн. зн.). Ст. Яха-к. Эсир кунта питех явăнса ан çӳрĕр (не толпитесь). Сказки и пред. чув. 75. Ярăнтарса явăнса, шăпăр кĕвви ташлатать.

явăç

(jавы̆с'), свиться; связаться; сдружиться; сходиться друг с другом. М. П. Петр. Хыпар № 15, 1906. Ачасем пурте пĕр-пĕринпе явăçса, пĕр-пĕрне чуп-туса: халăх хушшинче килĕшӳ пултăр, тесе, турра кĕл-тăва пуçларĕç. || Увиваться. КС. Паян çав виле (вил'э) панче кунĕпех çăхансам явăçаççĕ. || Привадиться. Зап. ВНО. Арман кутне йăтăсем явăçнă. К мельнице привадились собаки. Юрк. † Уй варринчи хурамана курак-çăхан явăçнă, явăçнă та сивĕнмест. (Свадеб. п.). Зап. ВНО. Кăвакарчăн явăçсан, çын пуять, теççĕ. Если привадятся (к дому) голуби, то человек разбогатеет. (Поверье). || Кишеть. Зап. ВНО. Ача-пăча ăçта кирлĕ, унта хурт-кăткă пек явăçать (кишат). || Болтаться, «тереться» около кого-нибудь, приставать к кому-л. Козм. Явăç, болтаться. Эсĕ ун çумăнче мĕн явăçса çӳретĕн? Что ты около него болтаешься? Смешаться (попав в число других вещей). Ст. Чек. Явăçса карĕ пулĕ. Вероятно, смешалось с другими вещами. IЬ. Явăçса (кайнă ĕçлеме) = пĕрлешсе, хутшăнса. IЬ. Явăçса кай çавсемпе пĕрлешсе кай. Об интимной связи. Хыпар № 30, 1906. Санăн арăму иртĕнет-мĕн, Евстигнейпа явăçнă (связалась), теççĕ, тет. Чебокс. Çав арăмпа явăççа çӳрет (путается) вăл. КС. Вăл çавăн арăм(ĕ) патне явăçнă (повадился, т. е. они «кусаççĕ»). Бгтр. Çав ывăлсенчен кĕçĕнни çав карчăкăн хĕрĕ патне явăçнă, тет те, кайран сивĕннĕ, тет. Младший из сыновей связался с дочерью той старухи, а потом охладел к ней. || «Путаться» с кем. Юрк. † Хура хĕрсемпе явăççа, хура-хутаç илсе хуплантăм. Путаясь с девушками-чернушками я замаялся покупать им рожки (плоды ceratonia siliqua).

явăçтар

понуд. ф. от гл. явăç. М. И. Петр. «Явăçтар ― способствовать сожительству». Карсун. † Эс таста-ччĕ, тăванçăм, эп тастаччĕ) торри явăçтарчĕ пĕр çĕре. Мы были, родимый, далеко друг от друга, но судьба свела нас вместе. ЧП. Эсĕ таçта-ччĕ, тăван, эпĕ таçта-ччĕ, явăçтарчĕ турă пĕр çĕре. Юрк. † Çакă ялти çĕр-шывра явăçтарман ача юлмарĕ, кивĕçмен (sic!) сарă хĕр пĕтмерĕ. В этой доревне не осталось ни одного парня, которого я не привадила бы к себе, и без конца было девиц, ревновавших ко мне.

ял

(jал), селение (деревня, село). Б. 13. Ялта çерçи вилмест, теççĕ. Говорят, что в деревне не умирает воробей (с голоду). Альш. Элшел пĕчĕкçех мар ял: çĕр çитмĕл киле яхăн пур-тăр ялта. Альшеево не маленькое селение: в нем, пожалуй, около 170 дворов будет. Янорс. Ку хăш ял? тесе ыйтрăм та аттерен, ку Шĕнер, терĕ. Какая это деревня? — спросил я у отца. — Шинерь, — ответил мне он. Вишн. 71. Ялтан анатарах çырмара кĕпе çума, лаша шыва кӳртме юрать, анчах çынсем ĕçме илекен вырăнтан аяларах каяс пулать. В реке ниже селения можно полоскать белье и купать лошадей, только нужно спускаться ниже того места, где люди берут воду для питья. IЬ. 70. Ял тулашĕнчи çăлсене тасарах туса... Колодцы, находящиеся вне деревни, сделав чище... Епир çур. çĕр-шыв. 16. Сирĕн ял мĕн ятлă? Ялĕнче миçе урам? Орл. II 350°. Аслă ялтан кĕçĕн яла туй килет. (Кăвар туртни). Из большого селения в малое едет свадебный поезд. (Загребание жара). А. П. Прокоп. † Ай-ай, ялсем, хамăр ял! Мĕнле ытарса каяр-ши? Регули 741. Ял витрĕ (sic!) чопса кайре. Пробежал через деревню. IЬ. 632. Пĕр ача, пирĕн ялти, çак хота исе килчĕ. Юрк. Хăйсем ялĕ çыннисем, incolae vici eorum. IЬ. Карачăмне курсанах, хăйсем ялĕ çыннисем, пурте ун майлă пулса, ăна кала пуçлаççĕ... Ст. Айб. Ял йытти ял енеллех вĕрет, теççĕ. Деревенская собака лает в сторону той же деревни, откуда она. (Послов.). Сред. Юм. Ялти яшка яклашка, килти яшка тĕклешке, тесе, çын панче çинĕ апат тутлă пик туйăнать, килти тутлă мар пик туйăнать, тессине калаççĕ. Регули 1269. Ял сирен (чит. серен) воншар çын тăратрĕç. С каждой деревни представили по десяти человек. IЬ. 655. Порте кусам пирĕн ялтан. Все эти из нашей деревни. Ильм. Ют ялта. В чужой деревне. Ала 89. Как ашшĕ тухса каять ял çине çӳреме, килте унăн арĕмĕ ачисене хĕнеме тытăнать. Как только отец уйдет куда-нибудь («по деревне»), жена его начинает бить детей. Мусирма. † Ял-ял витĕр килтĕмер пуян çын ампар çуттипе. Альш. Ял хĕрĕсем касси-кассипе пĕр 14―19 хĕр пуçтарăнаççĕ те, канаш туса, сăра лартма тăваççĕ. Деревенские девушки, собираясь по 14—19 человек с каждой улицы, совещаются и решают варить пиво. IЬ. Ял сутне кĕмеççĕ. Не занимаются пересудами. Сред. Юм. Ял тăрăх, по деревне, по деревням. Кильд. Ашшĕ вăл вăхăтра ял çинче старостăра е правленинче сутиере çӳренĕ. Ее отец в то время был деревенским старостой или правленским судьей. IЬ. Çăтăк (тряпье) пуçтарма ял тăрăх кайрĕç. N. Мĕншĕн пĕр маях ял тăрăх чупатăн-ши? Конст. чăваш. Вăл кукка патне илсе каякан çын эпĕ пурăнакан Шмалак ялĕ кĕрӳшĕ пулать. Тот, который ведет нас к дяде, приходится зятем человеку из села Шемалакова, где я проживаю. || Общество. А. П. Прокоп. † Ятăм лайăх, тесе, ан мухтан, лайăх ятă тăре-юлĕ ял çине. Не хвались своим добрым именем, твое доброе имя останется в деревне. Ой-к. † Ялăм-йышăм ял пултăр, кӳршĕм-кӳппĕм кĕр пултăр. Сред. Юм. Ял çине ят кайтăр, кота йĕм йолтăр. (Так говорят, когда предпринимается что-нибудь важное). N. Яла ярса çĕнĕпе туса уйăр. Сдать (землю) в общество и разделить ее по-новому. N. Ытти ялсем, унтан уйăрăлса кайса, хăйсем ял пулнă. Другие селения, отделившись от того селения, образовали свои общества. || Происходящий из деревни. Эсĕ хăш ял? Ты из какой деревни? Ку та пирĕн ялах (или: ялсемех). Этот тоже из нашей деревни. Эп ку ял мар. Юрк. Çавсем ялех тепĕрне чиперех вĕрентрĕм. Из той же деревни, я обучил другого как следует. Чуратч. Ку арăм хăйсен ялех пулнă. Эта женщина оказалась из их же деревни.

ял пуç

деревенский воротила (староста, председатель). Ч.П. Ку ăсăр-хакăлăрпа тăрсассăн, сире кирлĕ ял пуç суйлама. Пшкрт. Ял-поç поласшăн-и, эс мана пет вăрçан! IЬ. Эп ял-поç полăттăм-ччă(-чы̆), пĕре ку халăха тытса пăхăттăм-ччă(-чы̆). Якейк. Ял пуç — деревенский кулак. Изамб. Т. Ку ача ӳссен ял пуç пулĕ. Этот мальчик, когда вырастет, будет коштаном. Б. Олг. Ял пуç ― ялта коштан, начара пуç паман (ходу не дает), хаяр. То же знач. у КС. Слепой. «Ял пуç ― кĕтӳçĕ». Тюрл. Ялпуç ― староста. Собр. Тăлăх выльăх карта пуç пулнă, тет, тăлăх ача ял пуç пулнă, тет. (Послов.). П.П.Т. Ял пуç. См. тĕрмеклен, а также Магн. М. 194.

ялсам

ялсем, происходящий(-ие) из (такой-то) деревни или села. К.-Кушки. Эсĕ хăш ялсем? (у др. эсĕ хăш ял?). IЬ. Эсир хăш ялсем (у др. эсир хăш ял?). Ib. Эпир çак ялсемех. IЬ. Эпĕ çак ялсемех. Регули 1327. Çав пирĕн ял (ялсам). Ку ой пирĕн ялсен. Тот из нашей деревни. Это поле нашей деревни («наших деревенских»). ЧС. Пирĕн ялсем луç тытни. Как ловили наши деревенские лося. Б. Олг. Яш ача, Еххим ятлă, вăлсам ялĕсемех (из их же деревни). Чăв. й. пур. 36. Сан патна пирĕн ялсем Яхуть юмăçа килĕ. К тебе придет поворожить наш деревенский (по имени) Яхуть. Регули 1328. Ку çын пирĕн ялсам. Этот человек из нашей деревни. БАБ. Çав киреметсем пирĕн ялтан тарни çинчен пирĕн ялсем ак епле калаçаççĕ: тăват-пилĕк çул пулĕ, тет, ĕнтĕ, ĕлĕк пирĕн ялсем пĕр çын Пулат киремечĕ çинче суха сухаланă, тет. О том, как оставили эти киремети нашу деревню, наши деревенские говорят так. Года 4 или 5 тому назад, один наш деревенский пахал на том месте, где находится Пулатова киреметь. Ала 64. † Кинçĕм те лайăх (çавă пур); ялĕсем (ее деревенские) илмерĕç хурласа, эпир илетпĕр мухтаса. Кан. 1927, № 207. Вĕлерекенĕ çав ялсемех П. А. пулнă.

янкăлти

(ҥгы̆лδиы), так обзывают большого мальчишку, который ходит босиком, без штанов. СПВВ. ФИ. Пысăк ача çара-уран, йĕм тавраш тăхăнмасăр çӳресен, янкăлти, теççĕ. || Бездельник, лентяй. Сред. Юм. Янкăлти, бездельник, лентяй. . Çӳрет çанта янкăлтатса!

янккам

(ҥккам), ямка в воде. Щ.С. Ача, кунта пит янккам, кая ан пар (не утони).

япала

(jабала), вещь; предмет; дело. Чтен. по пчел. №. 17. Ăвăс ытти япаласем тунă çĕре те каять, тата япала кĕлеткисем-мĕнсем (фигуры, изображения) тăваççĕ. Орау. Япала тыт та явала! (Бессмысленное изречение; говорится от нечего делать.) Юрк. Япалана пас вăйлă тытсан, ăшă пулат. Если на предметах сильный иней, то будет тепло. КС. Унтан халĕ аната куçарчĕ пӳртне, урăх япалана куçарман халь. Чхĕйп. Çĕр çине мĕн чул шăтнă япала (всё, что...) хĕвел, çăмăр, сылăм, çил — çак тăват япала тăрăх усă кӳрсе тăраççĕ. Шурăм-п. № 19. Çĕнĕ уйăх курсан, ура айĕнчи япалана çывăрма выртнă чуне пуç айне хумалла. Вара тĕлĕкре мен-те-пулин курăнать, тет. Регули 97. Эп она парассине япала (надо: парас япалана) кăтартса. Ib. 1266. Япалан пăхса парăп. Ib. 864. Онтан исе килнĕ япалана (япаласене) порне те кайлах еççе пар. Ib. 675. Вăл япаласене, туса пĕтернисене, киле исе килес; тунă япалисене киле исе килес. Орау. Хă вăн çук япала çав ĕнт çав; темиçе çынтан ыйтсан та, пĕри памарĕç; мĕнле алăпăр-ха ĕнт? Если у тебя не имеется вещи, то всегда бывает так. К скольким людям ни обращался, ни один не дал; как уж будем подсеивать? Хыпар № 22, 1906. Кайран, пĕр ирхине, Питĕре пырса çитрĕмĕр. Чейсем ĕçкелерĕмĕр-те, япаламăр пеккисене илсе, хайхи двореца шырама тухса кайрăмăр. Юрк. Пĕре те çапла балыка кӳртсе парăр, тесе, ыйтат иккĕ те ыйтат. Балыка, килте çук япалана, арăмĕ мар, никам та пырса лартакан çук. СТИК. Хай пирĕн япала ăнмарĕ пулас! У нас видно с тобой дело-то не выгорело (не удалось). Сред. Юм. Килтисĕне систермесĕр çынна япала пуçĕпех пара-пара яракан çынна: япала кăларать, теççĕ. N. Кил-хе конта, япала парăп сана. Иди-ка сюда, я тебя угощу («дам одну вещь», т. е. изобью). || Существо. Ч.С. Хай ніçта сиен-мĕн туман япалана кăкарса, асаплантарса тытнăран, луç мана çавăнпа ытла та шелĕн туйăнчĕ. Орау. Шатун, пушан япала, часах ывăнать (о лошади). N. Ĕлĕк пĕрне, пахча çаратма кайсан, тытнă, тет те, питĕ хытă хĕненĕ, тет. Çак япала, киле таврăнсан, хăй тĕлĕшшĕн калаçса выртать, тет: хырăмна пула çурăму тем курĕ çав, тесе выртать, тет, ыратнипе. Как-то давно, одного, попавшегося в саду в воровстве яблоков, здорово побили. Он, возвратившись домой, улегся в постель и разговаривает сам с собою: «Ради брюха, говорит, не знаю что потерпит спина!». Юрк. Ку çапла çăкăра тăпрапа тусан çинчен сĕтĕрсе илнине ăнсăртран пуп курат та, тытăнат кăна ятлама: итле-халĕ, ухмах япала, çăкăра, çапла иртĕнсе, тусан çинче çĕмĕрсе çӳреççи-мĕн? Ст. Чек. Мана хай япала (из это существо) ятпа чĕне пуçларĕ. Панклеи. Мĕн пор чонлă япаласанчен... (из живых существ). || Материя (ткань). Изамб. Т. Тата пасар япали илсе халат (поддевку) çĕлетеççĕ. || Приданное (у девушки). Абыз. † Тавай пире япала урапа кашти авăначчен. Пизип. † Икĕ тур лаши, ай, туртара, икĕ тур лаши, ай, туртара; шур япали урăпа çинче, сакăр сурăх, ай, саранче. Ала 8°. Эпир ăна çавах качча памасăр усрас çук, анчах хĕрин япали çук. || Вещество и пр. О сохр. здор. Чăх-чĕппи çăмарта ăшĕнчен тухать те, вара çăмартанăн хуппи анчах тăрса юлать. Çăмартари япаласем пĕтĕмпех пĕтеççĕ. || Товар. Чăв. й. пур. 22°. Хăй япалапа сутă тăваччĕ. Сам он торговал. Юрк. Ку япалушăн мĕн хак ыйтатăн? Что просишь за эту вещь? || Во мн. ч.—имущество, пожитки. К.-Кушки. Выçлăхра пĕтĕм япалисене сутса пĕтернĕ. || Говорят про пищу. НТЧ. Манăн нимĕн çимелли япала та пулмарĕ. У меня не случилось при себе ничего съестного. || Иногда не переводится. Беседа чув. 11. Мĕн çĕнĕ япала пур? Что есть нового? || Причина. О сохр. здор. Тĕрлĕ чир тĕрлĕ япаларан пулать. Разные болезни бывают от различных причин. || Необыкновенная вещь, диковина. Завражн. Ак япала! Какая штука-то! (Говорят, когда услышат нечто удивительное). Альш. Акă япала! Кунта мăкшăсем те пур иккен! Вот так штука! Оказывается, здесь есть и мордва! || Penis. Курм. † Пирĕн Яккувăн япали молкач пичи япали пак анчах. || Яд, отрава. Хыпар № 44, 1906. Колымскра иккĕмĕш çул пурăннă чухне, вăл япала ĕçсе вилме тапратрĕ, анчах ăна сиссе çăлчĕç. || Вредная вещь. Злой дух. Ст. Чек. Эй турă, тĕрлĕ япаларан (подразумевают «тĕрлĕ усалтан») хăтар пире. Хыпар № 29, 1906. Айван чура сапах доктор патне кайма пĕлмест: япаларан мар-ши? тесе юмăçа каять. || Нередко получает обобщающее значение. Панклеи. Сирн ку холара пăр хăрăк хорăн тонкати-япала пор-и? У вас есть в этом городе какой-нибудь сухой березовый пень? Якейк. Эп онтан кашнинчех иртсе çӳретĕп, анчах çын-япала кормастăп. Я там каждый раз прохожу, но никаких людей не встречаю. КС. Хула-япалана каяс пулсассăн... Если придется поехать в город и т. п. Хыпар № 2, 1906. Эрех-япала суйланă чухне (при выборах) ан пултăр. || С афф. притяж. 2-го и 3-го гл. ставится в некоторых чувашизмах. Ч.С. Пыраттăм ĕнтĕ, сасартăк хам умрах темĕскер хуп-хура тăнă пек туйĕнчĕ те ман çан-çурăм çӳçенсе кайрĕ. Лашу-япалу (куда тебе тут и лошадь и всё!...)! каялла чупа патăм. N. Пирĕн ват асатте — кăшăлу-япалу!.. киле пăрахса тавăрăннă, тет. Орау. Мун-куну-япалу... вĕççĕрĕ! Пролетела (твоя) пасха. Чув. тексты № 2, 513. Пасара карни? — Карăм. Мĕн илтĕн? — Пăрçа илтĕм. — Ак телей! — Телейи-япали (какое тут счастье!); кĕпер урлă каçрăм та, тăкăнчĕ-карĕ. — Акă сиян!—Сияни-япали (какой там убыток!)! тепĕр кунне кайса пăхрăм та, тӳшек пек выртать... || Иногда заменяет афф. -скер или же ставится вместе с ним; при этом речь иногда получает иронический оттенок. Демид. Икĕшĕ те мимо ярса курман япаласем пулнă. Оба они никогда не стреляли мимо цели. Уфим. Пирĕн чăвашсен хăтараканĕ ватман япала. Хĕрлĕ Урал. Пĕччен япала (будучи одна), шырама часах тухайман. Юрк. Чи аслă ывăлĕ, Митукĕ, наянтарах япала, ĕçе пит çемçе çын пулнă. N. Пит вăтанакан япала эпĕ. Я очень стеснительный человек. N. Пит намăслă япала тата. Орау. Раштавччен тухмалла япала, Мункунччен те тухмарĕ (напр. книга). КС. Вара мана халиччен ĕненмен япалана ĕнентерчĕç (заставили поверить в то, во что...); çын кураймасăр котун туса панă, терĕçĕ (испортил животных кто-то). Орау. Çамрăк япала, нумай кирлим ăна? — тата тепĕр-ик стаккан ĕçсенех, вилмелле (относительно выпивки). Ib. Хай, ӳссĕр япала, çулне-йĕрне паллайман. А он, пьяный, не мог определить дороги. Юрк. Пирĕн ăспа пулсан «Пулăхар» каçичĕ те, çĕнĕ япаласкер чăвашсенĕн кăмăлне пит килме кирлĕ-чĕ. Ib. Чăваш хĕрĕ пит таса япала, вăйлăскер, арçын вырăнне ĕçлесе çӳренĕ. Чувашская девушка, очень здоровая и сильная, работала за мужика. Йӳç. такăнт. 33. Эй, кум! Пĕрле ӳснĕ япала, халь те пĕрле пурăнар! Изамб. Т. Тӳрленсе çитмен япала тепле тăранĕ вара? Орау. Паян пĕр авăн çапрăмăр та, хĕллехи япала, тырри чĕрĕлсе кĕрет вăн; çулана çитмест çав вăл авăн тавраш, ун чух авăн та кирлĕ мар — хлупут çук. Ib. Кĕр-куннехи япала, сĕткен типнĕскер, сĕвĕнмест вăн пушăчĕ. Альш. Унтан вара пурама пуçланă япалана пăстармарĕ (так как здание уже начали рубить). || Часто переводится местоимениями нечто, что-нибудь, ничто и др. Ч.С. Анчах ал-валли çиекенсем пурте, ача ятне асăнса, япала (что-нибудь) хураççĕ (на зубок). N. Аллăна япала-мĕн тăрăнчим апла? Ты наткнул чем-нибудь руку? Ашшĕ-амăшне. Атте, япала (что-нибудь)-мĕн кирлĕ мар-и сана? Т. Исаев. Пĕр-пĕр япала пулсан. Если что-нибудь случится (неприятное). N. Мана çиме япалăр çук-ши? Т. Григорьева. Япала илнĕ чух çынтан ыйтмасăр ан ил, теççĕ. Когда хочешь взять у кого-нибудь что-либо, то не бери, не спрося, без разрешенья. (Послов.) Хыпар № 12, 1906. Э-э-эх! тетĕп. Ку чăвашăн пĕр япалине пăхса та савăнма çук иккен, тетĕп. Юрк. Хайхи Митук пĕр япаласăр тăрса юлнă (остался ни с чем). Череп. Япала тухмас. Толку не будет. Макка 202. Унти вутсене (огни) пĕр япала хăвармиччен сӳнтереççĕ. Альш. Япала пĕр хуйхăсăр пулмас, теççĕ. Ничто не дается без заботы. Юрк. Çак уйăхра, пушă вăхăтра, пĕр япала çырса ярашшăн. В этом месяце, в свободное время, хотелось бы написать одну вещь и послать ее. Макка 202. Вăл мăн чӳк тунă çĕре пĕр ялтан пилĕк çын хăвараççĕ, вĕсем вара çĕрле, мĕн-мĕн япала курăннине пăхса, сыхласа тăраççĕ. О сохр. здор. Мĕшĕн макăрнине пĕлсе, таврашне тӳрлетĕр те, япала ыратнипе макăрмасть пулсан... N. Япала ыратат, ыратман япала çук. Все тело болит. Тет. Вăл мана пĕр-пĕр япалу сикмен-и? (не свихнул-ли что?), тесе ыйтрĕ. Упа 589. Аккасем каларĕç: япала ыратмари? терĕç. Эпĕ: пăртак ура ыратрĕ (ушиб ногу) те, урăх ним те ыратмарĕ, терĕм. О сохр. здор. Унăн (у ребенка) пĕр япала (что-нибудь) ыратмасан, вăл нихçан та макăрмасть. Альш. Унтан чарăнаççĕ (перестают петь) те, çавăнтах пĕр-пĕр япалалла-мĕнле выляса илеççĕ хĕрсемпе каччăсем. См. епеле.

япăх

(jабы̆х), плохой, плохо. Яргуньк. Пит япăх порнаççĕ. Очень плохо живут. Ib. Питĕ япăх пыраса (= пураса) пачĕç. Срубили сруб очень плохо. Якейк. Осал тонтир (или: япăх тонтир), плохая одежда. Ib. Çи-пуç та япăх (у женщины). Кильд. Авланас-тăвас пулсассăн, ытла япăх, çăмăл хĕр ан ил. Если вздумаешь жениться, не бери плохую, ветреную девушку. Ст. Шаймурз. † Хĕрĕрсемех пит япăх, элле ача тунăран? Девушки ваши очень плохи (тощи), от того ли, что они рожали? Хыпар № 6,. 1906. Çĕр ĕçĕ те çавах: вĕренни аван, вĕренменни япăх пулать. М. П. Петр. Япăх —запущенный, небрежный. || В смысле наречия. N. Япăх тыткалать. Якейк. Осал çырать (или: япăх çырать), плохо пишет. Ib. Вырăсла пит япăх калаçать. По-русски говорит очень плохо. N. Вăл чăвашла япăх пĕлет, питех пĕлмест. Он по-чувашски плохо знает, не очень-то знает. || Запущенность.

яр

(jар), пустить, отпустить, допустить, отпустить, упустить, выпустить, распустить, пустить в ход, класть. См. ер. К.-Кушки. Кашкăра сурăхсем хушшине яр-ха! Курăн вара, пĕр сурăхă та картăнта юлмĕ. Пусти-ка волка к овцам, останешься без овец. Чураль-к. † Çакă ялăн хĕрĕсем ним парса та ямаççĕ (не допускают). Беседа чув. 15. Хăшĕ шыва кĕреччĕç, хăшĕ пĕчĕкçĕ кимĕ туса яраччĕç. Мижула. Пĕр урамра темиçе пĕве пĕвелеççĕ; малтанхин пĕви толсан, ярать те, кайрисен пĕвисене татса каять. К.-Кушки. Эс мĕшĕн сахăр ярса ĕçместĕн? Почему ты не пьешь (чай) внакладку? М. Тув. † Хĕрĕх пуспа алă пусне алран ярас килимаçть (не хочется выпустить из рук). Орау. Хĕресе çакăнталла ярас пуль (п. на грудь), тек çурăма ыраттарса çӳрет (о нашейном кресте). Тяпт. Çав карапран пир ячĕç, тет (спустили холст). Толст. Эпĕ патиене пусса ятăм, анса ил-ха. Я упустила бадью в колодец, слезь и возьми. Яргуньк. Хайхи çын, вилнĕ çынна илсе, Сăра (т. е. Сăрра, в реку Суру) яма карĕ, тет. М. Васильев № 34. Вара ялти çынсем, тертленсе, она сакайĕнчен сĕтĕрсе кăларса, пĕр тарăн çырма хĕрĕнчи ват хорама котне кайса янă (пустили к корню старого вяза). Орау. Пĕр хĕр кепи аркине тавăрнă та, аялалла пăхса тăраччĕ. Мана курчĕ те, лăштах ячĕ, — вăтанчĕ, курнать. Юрк. Ĕнер эсĕ ман çине пит нумай сивĕ ярсаттăн (напустил холоду); курăсăн, авă паян та кăмакасем çумĕнче ăшăнаймастăп! Орау. Ача тунă та, ачине пĕвене янă. Родила ребенка и пустила его в пруд (т. е. утопила). Пазух. Курки калать: тыт, тесе, сăри калать: ĕç, тесе; сăрине янă хăмлисем те, килнĕ мĕн-çке хăнисем. П. Сунар. † Хора пиншак йӳле ятăмăр (нараспашку), ăна мĕшĕн йӳле ятăмăр, кĕрен кĕпе курăнмашкăн. К.-Кушки. Кĕпе çухине ярса çӳрет (не застегивает). Абыз. Нарт, нарт кăвакал Атăл варинче, ик çунатне шарт, шарт çапать, Атăл хĕрне хум ярать. Пуçтарнăр, ачасем, ман пата. (Чан çапни). N. Чей çине яраççĕ. Пускают в чай. Чаду-к. Пирĕн ялсам пĕр çын вăрмана лаша яма кайнă (чтобы пустить пастись). N. † Хамăр тăван янă чух, çитеймерĕм чыспала. К.-Кушки. Çунийĕ кайман, ăна вĕсем тăххăрĕш те нимпе те ярайман (не могли заставить двигаться, катиться). Т. М. Матв. Атăл тĕпне ахах ятăм. (Хурана тăвар яни). Сред. Юм. Çăвартан тытса янă-и мĕн сана? Насильно, что ли, тебе в рот влили? (Говорят пьяным людям). Якейк. Янă-яманах сӳнсе ларать (лучина в самоваре). Абыз. Кантăк витĕр ĕс (надо: йĕс) кĕвенте янă. (Хĕвел пăхни). N. Яшка çине яма сухан та пур. Ч.К. † Ытса, ытса памасан (пуян инке), турă ятăр каялла (т. е. пусть ее богатство уменьшится). Ч.П. Халат кăсйи тарăн мар, мăйăр яма (класть) пит аван. Юрк. Мана И.И. ярасса ячĕ те, сире те ярĕ, темĕн çав. Меня-то И.И. отпустил, но едва ли только он отпустит вас. Чăв. й. пур. 36°. Акă епле, вăл выхăта эсĕ малтан икĕ хăлаç алт, унтан вара пĕр çын тупса яр; çын тупса ярсан, вара укçана ăлавĕпех: тие, тенĕ. Синьял. † Куçăма ятăм ирĕке, сар ачасем суйлама. Пустила глаза на свободу — выбирать красивых парней. Бугурусл. Эпĕ хăранипе (со страха) лашасене сиккипе ятăм (пустил вскачь). Яргуньк. Первый Иван вĕчĕ (= вĕрчĕ), тит (пустил струю воздуха) те, ултă çухрăм ячĕ, тит; кайран ĕçлен вĕчĕ, тит те, виçĕ çухрăм ячĕ, тит. Вара тапратрĕç, тит (драться). Ib. † Вăйăран вăйя çӳрерĕм, хам савнине ямарăм. Ходил по хороводам, но не упустил своей любимой. || Прибавлять. С. Дув. † Ĕнте вăрман кашлать, вăрман кашлать, туратран турата ярасшăн. || Попускать. Ст. Шаймурз. Турă ямасан (если не попустит), тăшман. çĕнтереймест. || Сбывать с рук (плохой товар и т. п.). М. Яуш. Эпĕ сан тавара яма пĕлетĕп (могу сбыть, спустить с рук). N. Пĕрне лартса хăвартăм, нимпе те яримастăм вăл çитмĕл пуса. Одного надул, а то никак не мог сбыть с рук этот двугривенный. N. Усал укçана аран-аран ятăм. Фальшивую монету насилу сплавил. || Забивать. Çакăнтан тепĕр пăта ямала (забить гвоздь), вара тăн-тăн (крепко) пулать. || Повесить. Альш. Хăлхине ярать хăшĕ арçын та хăлхалки (серьги). N. Эс сар шерепи яни-ха? Халь яма мар, шерепине те çыхса пĕтермен. N. Хĕрсем çула тĕр тăвнă чух, пĕри ыйтать: эсĕ сар шерепи яни-ха? Якейк. (Хĕр) пилĕкнех порçăн хырмоли çыхать, кот хыçне сарă çакать: хӳре вырнне ленттĕсем яраççĕ; çорăм хыçне мăйăран ялав çакаççĕ. (Хĕр-арăм юсав). || Отделывать, украшать. Шаймурз. † Хура шаль туттăрăн ярапине чистă пурçăн ярса тултартăм. Якейк. † Ăшне кĕмĕл янă, тет, толне порçăн тортнă, тет. (О бочке). Ст. Яха-к. Ун чухне лаша таврашĕ пушăт, курăс мар, пуринĕн те чĕн хăмăтсем, шуçпа янă чĕн кутлăхсем. || Распустить (слух и т. п.). N. Ят яр, распустить дурную славу, молву. Ст. Шаймурз. † Ай-уй, савнă тусăм, хура куçăм, ятна яла ярса (распустив про себя дурную славу), эс култартăн. Сред. Юм. Ху ятна ху ярса çӳрен. Свое имя порочишь. || Дать волю (языку). Сред. Юм. Чĕлхене ытла пит янă-çке вара эсĕ. (Говорят тому, кто говорит другим обидные слова). || Стрелять. N. Эпĕ ун чух патруль-ччĕ, хулара çӳреттĕм; хаярăн кăшкăра-кăшкăра аран чартăм войскана: пĕр-маях яраççĕ (стреляют). || Ударить. Орау. Чутах ярать-чĕ чукмарпа. Дубиною чуть не хватил. || Расстегивать, расстегнуть, отцепить, распутать. Упа 719. Эпĕ çĕлĕке хыврăм, тӳммесене ятăм. Я снял шапку и расстегнулся. Толст. Çав çаклатнине (крючек у двери) ярас тесе, сикрĕ-сикрĕ, тет, ку, ниепле çитсе яраймарĕ, тет (никак не мог отдеть). || Пустить (в общее пользование). Хыпар № 31—2, 1906. Эпир çĕре нихăçан та яла ярса (пустив в общее пользование), çĕнĕпе туса уйăрман. || Удлинять. Ст. Чек. Унта кĕпесене урăхларах çелеççĕ, аркисене вăрăмрах яраççĕ (подол пускают длиннее). || Позволять, допускать. Юрк. Шыв ăсма ямаççĕ. Не позволяют брать воды (из своего колодца). О сохр. здор. Çын скарлатинапа чирлесессĕн, унăн пырĕ çăтма ями ыратакан пулать. Яжутк. Хуçи патшаран ыйтать, тет: мана япала сутма яратри-ха? тесе, каларĕ, тет. || Проводить (дорогу, электричество). Чув. календ. 1911. Халĕ электричествана пĕр вырăнтан тепĕр вырăна темиçе çухрăма яма пултараççĕ. Теперь электричество проводят с одного места на другое на много верст. Разум. Аслă çула Куснар çĕрĕ витĕр ямалла тунă. Сделал так (добился того), что дорога должна была пройти по земле селения Коснар. || Прислать, послать. Псалм. 106,20. Вăл хăй сăмахне янă (послал), вĕсене сыватнă. Сала 36. Ирхине ирех Емелене арăмĕ кĕреçе панă та, çырма (канаву) тума янă. || Отправлять. Якейк. Вăл Чол-Холая паршăпа нумай тырă янă. Он отправил в Нижний на баржах много хлеба. || Сваливать на другого (т. е. указывать на недостатки и др.). Альш. Малтан хĕрне тӳррех калассине ялĕ çине яра-яра калаççĕ; унтан кайран-кайран тӳррех хĕрĕ ятне каласах та юрлаççĕ. || Проигрывать (в деньги, в игре). Петĕр виç тенкĕ картла выляса янă. Петр проиграл в карты 3 рубля. || Тратить? Сред. Юм. || Продолжить, продлить. Якейк. Эпĕр теçеттина ир пуçларăмăр та, каçчен ямарăмăр, каçхи апатчен пĕтертемĕр (сжали до ужина). Хыпар № 9, 1906. Çапла пĕр куна та ямарĕç (даже дня не проработали), кĕпере йăлт туса пĕтерчĕç. || Завести (часы; так у многих); пустить в ход (машину и пр.). К.-Кушки. Чассие ятăм та, сĕтеле хутăм. Я завел часы и положил их в стол. Ib. Паян армана янă иккен (пустили в ход). || Возложить; налагать. Хыпар № 42, 1906. Налогсене чиновниксем ямалла мар, халăх суйланă депутатсем ямалла тăвĕç. Янтик. У укçана (тулăка, т. е. долг) халь ĕнтĕ халăх çине янă, хăй татайман пирки. Этот его долг возложили на общество, так как он сам уплатить не мог. || Лить. СТИК. Стаккана (витрене) шыв яр (налить воды). Пирĕн ял 1929, № 16, 4. Çав эрехе пĕр çĕре ярсан, кимĕсемпе ишсе çӳремелли кӳлĕ пулать вĕт. || Лить (о сильном дожде). Никит. Эп витререн янă пек, çăмăр ятăр. Пусть польет дождь так, как я лью из (этого) ведра. Трхбл. Çумăр ячĕ (или: çумăра ячĕ). Дождь пошел (внезапно). || Лить (свечи). Собр. Çăвăнчен (из того сала) çурта ятăм та, çанталăкĕпе сарăлчĕ. || Насыпать. N. Тăпра янă чухне малтан, йывăçа лартиччен, шăтăк тĕпне çерем кассине хуран. N. Ултă виçе урпа яр. N. Эп хутаççине тытса тăтăм, вăл тыррине ярса тăчĕ. || Заставить пройти (болезнь)? Случать. Ст. Чек. Янă кĕсре (то же, что кустарнă). К.-Кушки. Ĕнер хура ăйрăпа янă (çӳретнĕ). Вчера случали вороного жеребца. || Городить (забор). Тим.-к. † Çичĕ хут сапур ямарĕç. || Уничтожить. Сир. Усал кăмăл çĕтĕк-çатăк тăхăннинчен ытла (более) илеме ярать. || Счистить (грязь и пр.). О сохр. здор. Вĕсем, хăйсен ӳчĕсенчен кирĕксене лайăххăн яма-сăрах, кĕпи-йĕмне тăхăнса яраççĕ. || Стирать (резинкой). Янтик. || Выпивать. Никит. Пĕр Иван анчах эрех ĕçмен, ыттисем янă (пили). || Ходить (в карточной игре). Сред. Юм. Яр мана. Ходи ко мне (в игре в карты). || Пуститься во что. Альш. Пырсанах, хваттир хуçине пуççапаççĕ хĕрĕсем; яраççĕ унтан ташша (пускаются в пляс). Абаш. Майралла яр! (говорят женщине). Пляши по-русски! Альш. Хапхаран тухнă-тухманах ярать пурте юрра. N. Акă лашисем ячĕç, тет, ташша. Вот лошади пустились в пляс. СТИК. Ват çын пек юрра ятăн ĕнтĕ! Пазух. Икĕ сар хĕр кăмăлне вăрăм çула кайрăмăр, орган купăс куртăмăр, тăрса ташша ятăмăр. || Ăйха ячĕ вăл! Здорово спал. || Употребляется в качестве вспомог. гл. Ч.П. Ешĕл юман касса ятăм, яр хĕррине ӳкертĕм. Ib. Аслă урама тухрăм юрла ятăм (без намерения, почти неожиданно для самого себя), тăшмансен чĕрисене çура ятăм. Альш. † Çамрăках та кăмăлпа кулса яр: манăнах та кăмăлма уçса яр. Альш. Çураçрăмăр, килĕшрĕмĕр те, Элшелĕнченех илсе ятăм эпĕ хĕр. О брачной жизни. Качча илнĕ хĕре хăйсем патĕнчен хăваласа ярса, ăна намăса яраççĕ, пăрахăçа кăларса яраççĕ. Хыпар № 29, 1906. Халĕ пирĕн хăш чухне çумăр та çăвать, анчах, кăшт хĕвел пăхсанах, типĕтсе ярать. Календ. 1904. Унтан, çынна вырса çӳресе, хăйĕнне çил тăкса ярать. Беседа чув. 17. Пурте аллисенче çутнă çуртасем тытса: Христос вильĕмĕнчен чĕрĕлнĕ, тесе, юрласа ярасса хытă кĕтсе тăраççĕ. Юрк. Исправник хăне валли çырса тăмашкăн пĕр тиек тытса ярат. Чуратч. Куртăн-и? тесе, кăшкăрса ячĕ, тет! Хыпар № 16, 1906. Тутар çинчен мана ялти çынсем ак çапла каласа ячĕç. Скотолеч. 26. Унтан шăнасем ларса варласран тикĕт сĕрсе ярас пулать (на зашитую рану). Юрк. Акă пире çырăва вĕрентсе вырăс туса янни! Вот что значит научить нас грамоте и сделать (через это) русскими! N. Ачăна ялан апла хĕнесен, ухмаха кăларса ярăн. Хыпар № 31―2, 1906. Тата чăнах та хăвна-хăв нихăçан та çынна таптаттарса яма юрамасть. Сред. Юм. Тотăр парса яна. [Если родители соглашаются выдать дочь замуж, то тому, кто сватает, дают «тȏтăр» (не платок)]. Сала. Арăмĕ пачăшкăран часрах ултă çĕр тенкĕ илнĕ те, Ивана парса янă. Юрк. Пăхăсăн, начар эрехне çапла урайне сапса ярса, çак начар эрехпе сут тăвакан çынна нимĕнпе айăплама пулса тăнă. В. Тим. † Ытам тулли памасан, ывăтайса ярап, тет. Хыпар № 29, 1906. Вăхăт-вăхăт урапа сасси илтĕнет, е автан авăтса ярать. Б. Яныши. Учĕ сикрĕ те, малти урапи (колеса) перевос çине кĕрчĕ, кайрине йăтса ярмалла (= ямалла) пулчĕ. Скотолеч. 4. Вăл (лошадь) апатне çисе янă-и, яман-и? çавна пăхас пулать. Кн. для чт. 4. Çулпа иртсе пынă чух, хӳме çумĕнче хутаç çакса янă старике курнă. Ядр. Евангелиенĕн корректурине парса яр ман пата, ăна часрах пусма парса ямалла. НАК. Вăл çапла каласассăн, эпĕ: ку хура-кĕсрери киреметĕç пулчĕ ĕнтĕ, пĕтерет ку мана, тесе, аран: кă-кă-кăвакал, тесе ятăм (насилу выговорил). Альш. Вĕрӳçĕ карчăк килте çук; пырса (парса?) ярăттăм, укçи çук. Чураль-к. Пĕр майрана пăхăп та, йĕрĕп-ярăп. (Сухан). N. † Ларма килнĕ (приехавших гостить) хĕрсене, чупса тухса, чуп-ту-яр.

яра пар

, выражает сильное или безостановочное действие; часто соответствует русскому валять, вваливать. К.-Кушки. Эпе ухута каяс тетĕп-ха! — Яра пар, мĕн-те-пулса тытса килеймĕн-и. Сред. Юм. Яра пар, не останавливайся, делай усиленно. N. Упăшки пăшалне (свое) тыткаланă майпа, авăрла(са), арăмин тусне (в любовника жены) яра пачĕ (выпалил), тет. Шурăм-п. № 22. Ача-пăчасем пĕренесем çине пынă та, юрра яра панă. НАК. Пăшала çурăм хыçĕнчен илтĕм те, кĕлте çыххине яра патăм. Я снял с плеча ружье и бацнул по свяслу. Питушк. Тотарла та яра парать (валяет, т. е. говорит без затруднения). Ала 56°. Эпĕ нимĕскер пĕлмесĕр (как безумный) мĕн пур вăйăмпа кăшкăрса яра патăм. Альш. Каччи ку хĕре çĕçĕпе яра парать (как пырнет), тет, сĕтел хушшинченех (будучи за столом). Хыпар № 29, 1906. Ку хăйĕн хăнчăр куçĕпе умĕнче çынпа шуйттан чупса пынине те уйăрайман; чупса çитнĕ те, аякран сенĕкпе яра панă. Источник благосл. бож. Сасартăк таçтан, вăрман хыçĕнчен, хура çумăр пĕлĕчĕ тухрĕ те, çумăр яра пачĕ (как польёт!). N. Яра парчĕ (= пачĕ) пуç çинчен хăй аллинчи шывпала. Б. Яныши. Эпир унта ларнă чухне, çумăр яра парчĕ. Хыпар № 25, 1906. Хура халăх пулмасан, канса выртĕччĕç выçăхса! Пăхăсăн, пурăнаççĕ улпутсем, хуçасем, хырăм(ĕ)сене яра панă! Торп-к. Хай улпут ывăлĕ калат, тет: çав кĕнекене кайса вула, тесе. Хай хĕр каþ, тет те, кĕнекене вуласа яра пачĕ, тет. (Она принималась читать три раза и все не могла, в последний же раз смогла). Ст. Айб. Хĕрĕх аршăнлă пусса мулкача яра пачĕ, тет (как столкнет!). N. Лашасене мĕн пынă таран яра патăмăр (пустили во всю). Качал. Йăванăн халĕ аслă хĕрĕпе кĕтӳ пăхмала; Йăван тухрĕ те, яра пачĕ ĕнесене сĕт кӳлле (как пустит!). Альш. Ку ача çапла каланине илтет те, яра парать (как запустит!) кусем патне сĕтел çине хăйра чулĕпе. Сред. Юм. Яра пар та, иле пар, йȏлашкине хамăра пар. (Говорят; если усиленно принимаются за дело, или когда катаются). Вотлан. Тăмана патне карăм та, çӳçне-пуçне яра пан (legе: панă), ĕçни-çини çав пулчĕ. Юрк. Лешĕ урине салтам пек пулса (у др. туса), пĕшкĕннĕ те, кăна, кĕпер решетки çинче ларса тăракана, икĕ уринчен çĕклесе, кĕпер решетки урлă, пуç-хĕрлĕ аялалла яра парат (столкнул его вверх-тормашками через перила моста). Т. VII. Ăна ямăшкийĕ сисрĕ, тет те, чышкипеле çăвар урлă ячĕ («дал по зубам»), тет те, лашине яра пачĕ, тет. Кан. 1927, № 212. Эх, ну, яра пар, ярапине пире пар!

ярса хăвар

пустить и уйти; покинуть, оставить без призора. К.-Кушки. Пăрăва кĕтĕве ярса хăвартăм. N. Ача ярса хăварнă. Оставили ребенка (покинули его, напр., на пристани, на произвол судьбы).

яртар

понуд. ф. от гл. яр. Регули 735. Эп пичия яртартăм онта пĕр ача. Ib. 736. Эп пĕр-пĕр çынна яртарам онта. Юрк. Вилетĕп пулĕ, тесе, хăраса, часах пупа илсе килме лаша кӳлтерсе яртарат. || Заставить (духа) освободить от болезни. Çутталла 27. Сана вилĕ тытнă. Вилĕ тытнине яртарма санăн укçу та, пирру та (=пиррӳ те) çук.

яра

стройный. См. ярас. Каша. Яра пӳлĕ сар ача, вăйăра та килĕшет. (Описка?).

ярас

(jарас), стройный. К.-Кушки. Б. Бур. † Сарă-сарă кăрилтса сат умĕнче килĕшет; ярас пӳлĕ сарă ача çак вăйăра килĕшет.

ярс

то же, что ярас. N. † Ярс пӳлĕ сарă ача вăйăра та килĕшет.

ясар

(jазар), распутство, блуд; распутный, блудливый (в половом отношении); страстный, похотливый. Йӳç. такăнт. 24. Кăçта сан ачусем, е? Кăçта кайнă вĕсем? Ясара кайни-мĕн? Чăв. к. † Ял (надо ял-ял?) хĕре ясарта, пирĕн ял хĕрĕ вăйăра. Девки другой деревни в разврате, а девушки нашей деревни в хороводе. Шорк. Ясар, говорят про человека слабого в одном известном отношении. N. Ясар каччă, развратный парень. Атмал-к. † Çак(ă) ялăн пасарлăх, пасарлăх мар, ясарлăх, ясар пуçĕ (главные развратницы) хĕрсем пур. N. † Ясар хĕре ял савать, ял савать те, чун савмасть. Развратных девушек любит деревня, но их не принимает (не любит) сердце. Альш. Ясара чупат, развратничает (о мужчинах и женщинах). Алик. † Пĕчĕк ура сыракан тĕпсĕр ясар пулатĕ. Кто обувает маленькие (изящные) лапти, та бывает невозможной развратницей. Шурăм-п. № 6. Ай матка, хам матка! Мĕшĕн ӳсĕр пултăн эс, мĕшĕн ясар пултăн эс? Ай жена, моя жена! Зачем ты стала пьяной, зачем ты стала развратной? Ала 29°. † Пирĕн те атти ясар мар, пирĕн те апи (scr. аппи) ясар мар; эпир камран пулнă-ши? — аптрамала-памала! Кр. Чет. † Ялти хĕр пек ясар мар, килти хĕр пек капăр (scr. капар) мар. Пазух. Чăкăра вăйă вылять-çке, ясар хĕрсем хӳтшăнмасть. Орау. † Ялта ясар пĕтмесĕр, мулча ăшши ан пĕттĕр. Пока не выведутся в деревне распутные девки, пусть остается пар (жар) в бане. Айдар. † Пирĕн (имя жениха) калатчĕ: ясар хĕре курсассăн, курас килмест, тет-чĕ. Синьял. † Яш чух ясар кам пулмасть, Иван пекки кам пулать? — сапур сӳтсе кĕрекен, çилам тытса ...акан. Хора-к. † Тавай пăхас, хĕр пăхас, ора шăхăр (чипер) сырнине, çамка хĕрри кăтрине, тоти хĕрри çӳхине, ялта çокне ясарне, çав та полать перн арăм. Кĕвĕсем. Чăн-чăн ясар хĕр иккен, питне писев сĕрнĕ иккен. Оказывается она (девушка) кокетница, накрасила себе щеки. || О глазах. Ч.П. Йăлтăр-йăлтăр ясар куç. Альш. Вăл калаçнинченех паллă, ясар çын пулмалла вăл, унăн куçĕмех ясар куç, куçĕнчен те палăрать. || Ст. Чек. Ясар, блудодей. || О животных. Ясар — блядливый (качака). || В. Олг. † Çак пӳрт хыççĕн отма çол, отма çол мар, ясар çол, ясар пуçĕ Орина! Могонин. Çапла хĕр мĕлле курвăпа, ясарпа ача тăвать, ачи те вара кӳрвăпа ясара шыраса çӳрет. Ч.П. Пирĕн ялта ясар çук. В. Олг. † Çакă ялăн хĕрĕсем перĕн яла пырашшăн торра така парнă, тет; така шӳрпи пиçиччен ясар косма (блудить) кайнă, тет; ясар чопса киличчен, шӳрпи типсе ларнă, тет.

ят

(jат), имя; название. Менча. Когда у чуваш родится ребенок, то, еще раньше, чем крестить его (шыва кӳртиччен), ему, заодно с бабушками-повитухами (эпи-карчăк), нарекают имя. Если не наречь имени, то это считается нехорошим, так как иначе имя ему наречет чорт (шуйттан). Как только наступит время родить, бабы приводят повитух, и тотчас по рождении дают ребенку имя. Если родится ребенок мужеского пола, то иного нарекают Упа, иного Юманкка, иного Тăхти, а иного Сатай. Все эти имена даются с суеверным соображением. Упа называют затем, чтобы ребенок был здоров как медведь и не болел; Юманкка — чтобы он был крепким и коренастым как дуб и не хворал; Тăхти ― чтобы он был живуч и чтобы племя его множилось и не вымирало; Сатай ― чтобы род его плодился и не исчезал. Что касается девочек, то некоторых из них называют Хĕрпик, других Силпик, иных Эрнук и Тунюк (scr. Тунӳк). Хĕрпик — название не суеверное; родилась девочка, ну и говорят: давай назовем ее Хĕрпик; имя Силпик ― дается с суеверным соображением (ăрăмласа хуни): дескать, Силпик будет жить в почете (сил) и уважении (чис). Эрнук называют тех, которые родятся в пятницу (эрне-кун), а Тунюк (scr. Тунӳк) — родившихся в понедельник (тунти-кун). Ача ят хуни. Тĕне кĕмен чăвашсем, çамрăк ача çуралсассăн, ача ят хума ни пуп патне, ни мулла патне каймаççĕ. Вĕсем (некрещ. чуваши) ача ятне ватă стариксем, ватă карчăксем, эпи-карчăксем, хурăнташсене, ратнисене пухса, хăйсем пĕлнĕ пек, ача мĕн кун çуралнă, çав кун ячĕпе е çав кун ячĕ евĕрлĕ ятпа, пĕр-пĕр святой ятне асăнса тунă праздник тĕлĕнче çуралнă пулсан, ачине те çавăн ячĕпе ят параççĕ. Ывăл ача пулсан, ак çапла хураççĕ: ачи шăмат-кун çуралнă пулсассăн, Шăмак ятлă хураççĕ; вырăсерни кун çуралнă пулсассăн, Вырăстай ятлă, Ванюк (чит. Ванюк) ятлă хураççĕ; тунтикун çуралнă пулсассăн, Тутирек ятлă, Тутиер ятлă, Тăхтаман ятлă хураççĕ. Хĕр ача çуралсассăн, унăн ятне те арçын ачинни пекех хураççĕ. Улăштарсан та, сайра улăштараççĕ. IЬ. Некрещеные чуваши, когда родится ребенок, не ходят, чтобы наречь ему имя, ни к попу, ни к мулле. Чтобы наречь имя ребенку, они созывают старых стариков и старых старух, повитух, родственников и сродников, и нарекают имя ребенку, как умеют сами — или по имени того дня, когда ребенок родился, или именем, подобным имени этого дня; а если он родится около праздника в честь какого-либо святого, то — по имени этого святого. Если родится мальчик, то нарекают так: если ребенок родился в субботу, то Шăмак; если родился в воскресенье (вырăс-эрни кун) — Вырăстай или Ванюк; если родился в понедельник, то Тутирек, Тутиер или Тăхтаман. Если родится девочка, то ее имя нарекают подобно имени мальчика. Если и меняют, то редко. Кроме того имени, они некоторых нарекают по имени родителей, родственников или рода (тата вĕсем хăшин-хăшин ятне ашшĕ-амăш ячĕ, хурăнташ-ăру ячĕ майлă эл йăх ячĕпе хураççĕ). Имена детям своим они нарекают (хураççĕ) тогда, когда вздумают. М. Рус. Ĕлĕкхи чăвашсем ачисĕм пурăнмантан хĕр-ачасене вĕçен-кайăк ячĕпе, ывăл ачасене ураллă кайăк ячĕпе ят хунă. Макка 212. Вăл ача ятне кун ячĕпе шыраса тупаççĕ; кун мĕн ятли пулать, ăна та çавăн майлăрах хураççĕ. Çапла пĕр кун ятне илер-ха: эрне-кун хĕр пулсан, Эрнепи ятлă хураççĕ; ытлари-кун пусан, Утлаш ятлă хураççĕ. Альш. «Имена часто даются в виде соображения относительно зажиточности: если человек с не очень нравящимся чувашам именем живет славно — тихо, зажиточно, смышленно, то это имя дается многим на селе». Т. М. Матв. Ятне хуман ача макăра пулать. (Япалана килĕшмесĕр илсе кайсан, тавар хуçи хаклă ыйтма пултарать, е ĕçе малтан килĕшмесĕр ĕçлесен, ĕçлекенни хаклăрах илесшĕн, ĕçлеттерекенни йӳнрех парасшăн — çак сăмаха çавăн чухне калаççĕ). Якейк. Пĕчĕк ачасам кошаксене, сорăхсене, пăрусене ят параççĕ. Пĕр ятпах хăш чохне сорăха та, пăрăва та кошака та чĕнеççĕ. Кĕтерин, Маркка, Веркка ятлă хораççĕ. Лашапа йăтăсен те хăш чохне пĕр ят полать, напр., Мальччăк ятлă йăтă та пор, лаша та пор. Суждение. Турă, рая пырсассăн, вĕсене ятран каласа чĕннĕ (звал по именам). Псалт. 146,4. Вăл вĕçĕмсĕр нумай çăлтăрсенĕн хисепне те пĕлсе тăрать, вĕсене пурне те ятран пĕлет. Мар. Егип. Зосима çав хăйне нихăçан та курман, нихăçан та пĕлмен арăм ятран чĕннине илтсессĕн, пит тĕлĕннĕ. Е. Ятран чĕне-чĕне кăлар. Альш. Чăвашсем ятран каламаççĕ. Ашшĕ-мĕн ячĕпе чĕнсессĕн, чăваш çиленет. Ашшĕ-амăшĕ ятлă çынна ячĕнчен чĕнмеççĕ: атте ятли, анне ятли теççĕ. Хăй ятлине аташ теççĕ. Пуринчен ытла кăна хĕр-арăмсем çапла тăваççĕ. Псалт. 108,21. Эй турăçăм, турăçăм, эсĕ маншăн хăвăн ятна тивĕçлине ту. Якейк. Аланмасăр порнатпăр, ватă ятне илтетпĕр (нас обзывают стариками). Посл. 179,11. Вăл сире хăвăра чĕнсе илнĕ ята тивĕçлĕ çынсем тутăр. Шурăм-п. № 21. Хăй ĕçсе пурăнать пулсан та, чăваш ятне унăн пек пăсмалла мар. Сала 50°. † Кĕмĕл çĕрĕ, ахах куç, — унăн ятне кам пĕлмест? Что сокращ. жизнь. Рай пурăнăçĕ-çех пурăнăç ятне илтме тивĕçлĕ. Макка 110. † Чунăмăр тӳрă аллинче, ятăмăр патша умĕнче, пĕвĕмĕр ырă çын умĕнче, шухăшăмăр атте-анне умĕнче. Сир. 41. Ухмах темесĕр мĕн ят парас ăна? Альш. Хальхи чăвашсем пайтахăшне мĕне кĕлтунине те пĕлмеççĕ, тет, ятне-кăна, пĕр пĕлмесĕр, калаççĕ тет. Собр. 339. † Пĕвĕр илемлĕ, сăнăр хитре, кам хунă-ши сирĕн ятă-ра? || Очередь по отбыванию воинской повинности. Б. Олг. Каþан, пичин салтак ячĕ тохсан (был объявлен рекрутом), пичин ик хĕр-ача пор-ччĕ. См. ят пар. || Назначение. Юрк. Укçа пулсан, пуштăпа яр. Анчах укçăна хам ятпа ан яр. Будут деньги, пошли почтой. Только не посылай на мое имя. N. Пĕр письмо (= çыру) янă-ччĕ сан ятпа. Одно письмо на твое имя было послано. || В выражении ячĕпе «от имени»... Хыпар № 9, 1906. Вĕсем кĕпĕрне ячĕпе суйласа яма 50 çын хушшинчен 8-9 çын-кăна суйласа ямалла. IЬ. № 8. Пирĕн те пĕтĕм чăваш халăхĕ ячĕпе пуху тума пулмĕ-ши? тетĕп эпĕ. || Цель. Хыпар № 46, 1906. Закона уççа парас ячĕпе Сенат çĕнĕ закон кăларчĕ. || Доброе имя, честь. Ч.П. Леш кассенĕн хĕрĕсем ашшĕ ятне ямалăх. Альш. † Атте-анне ятне лайăх тытсан, пире лайăх çынсем чис парĕç. Собр. 173°. † Атте-анне ячĕпе патшасем чĕнеççĕ хăнана. Янш.-Норв. † Аттем-аннем ячĕпе ырă çынсем чĕнеççĕ хăнана. С. Алг. † Ман туй килет шавласа, атте-анне ячĕпе. || Хорошая или плохая слава, молва. Ст. Чек. Ячĕ пысăк ĕнтĕ. Он уже прославился (в хорошем смысле). Альш. † Маттур-маттур хĕрсене ячĕпелен шыраççĕ. Якейк. † Çварни çони шуç котлă; шуçĕ йолать йор çине, ят сарăлать ял çине (слава идет по деревне). N. Ырă ят илт, выслушать (себе) похвалу, добрую славу. К.-Кушки. Пуян ячĕ çĕклесе, виçĕ пуспа ан виртле. Славясь богачем, не дразни тремя копейками. Ч.П. Ятăра пăсĕ. Ала 103°. † Ĕçес-çияс хуçаран, ыр ят тăвас хăнаран. Альш. Пурăнать вара салтак арăмĕ хуняшшĕ-хунямăшĕ аллинче; вĕсем ырă пулсан, ырă ят илтсе, вĕсем усал пулсан, усал ят илтсе. N. Халăха тытса тăракан каланă сăмахĕсем тăрăх ăслă çын ячĕ илет. N. Хаяр ята кӳрт. Сделать предметом осуждения. Бижб. † Чаплă хĕрĕн чап каят, начар хĕрĕн ят каят, тет. Юрк. † Çичĕ çул ямшăк çӳрерĕм, ямшăк ятне кăлараймарăм, çичĕ пушă аври хуçмарăм. Макка 36. Çак хамăр кас ачисем ят кăларма хăтланчĕç (хотели распустить дурную славу). IЬ. 173°. † Çинçе пӳме ӳстертĕм ятма ял çине ямарăм. IЬ. † 107°. Ялсем çинче ан мухтанăр, ятăр юлĕ ял çине. Лашман. † Çăпатана пăрахса, атă тăхăнтăм, пуснă йĕрсенчен вут тухтăр. Вучĕсем пĕр тухчăр, чулĕсем путчăр, матур йĕкĕт çинчен ят тухтăр. Сир. Ху çинчен элекçĕ ячĕ ан кăлар. Не приобретай славы клеветника. . Ик чĕлхелĕ çын çинчен яланах усал ят каять. || Брань, выговор. N. Хаяр ята кĕр. Подвергаться дерзкой брани. N. † Çамрăк пуççе чармасан, ваттисене ят тивет. Пус. Сĕм вăрманта вăрăм йывăç, çил тимесĕр пĕр кун лармĕ. (Салтака ят тивни). Сала 196°. Сулахай хулха янрасан, ят илтет. N. Лашисене хупмаççĕ, вăррисене хаяр ят; хĕрĕсене чармаççĕ — каччисене хаяр ят. Сятра. † Ах, пире ват ятлать! Ват çын ятне пăхсассăн, эпĕ пасара та тохас çок. Юрк. † Пĕр хĕр ясар пулсассăн, пур хĕр çине ят килет. Ала 89. Ача-пăча ятран-патакран пит хăрать. Дети очень боятся брани и побоев. Якейк. Мана порнма пит йăвăр: кашнă конах ят илтеп (слышу брань). Орау. Капла туса ят илтиччен, эпĕ луччă тепĕр çĕрте сăмахсăр пĕр пуссăр хырăма тăранмалла ĕçлем. Ч.П. Çавна тытса чуп-тусан, çамрăксене ят тивет (побранят). || Молва. БАБ. Ял çине ят карĕ, халăх çине хахать карĕ (из «такмак»; слух, молва). || Звание. Панклеи. Кăна илес мар, мĕн пуçлăх ятне илтес! Если этого не взять, то зачем и начальником называться! (Слова солдата. Сказка № 16.). Сир. 68. Тепĕр тус пур, тус ятне-кăна илсе тăрать. || Сословие. Хыпар № 13, 1906. Смоленск уясĕнче 32 çынтан — 18 дворян, 5 çын урăх ятран, 9 çын хура халăхран. || Для проформы. Ст. Чек. Çумăр ятне-кăна çăват. Только слава, что дождик (т. е. еле-еле накрапывает и т. п.). Хыпар № 42, 1906. Улпутсем вăл ĕçе панă укçана кĕсьене чикеççĕ. Ĕçĕн ятне анчах тăваççĕ. Календ. 1904. Хыт сухана пит кăйран тухаççĕ, иккĕмĕш хутне çавăнтах тăваççĕ, тата иккĕмĕш хутне ятне-кăна (анчах) тăваççĕ. Орау. Мур çĕвĕçи (этот чорт портной, этот негодный портной) сăхмана пăсса хăварчĕ. Майтансем (майданские) вăсем путлĕ çĕлеççĕ-и? ятне анчах туса çӳреççĕ вĕт! СТИК. Ятран-кăна тукаласа тунă. Сделано кое-как. . Ятран-кăна (ахальрен-кăна) шаккакаласа хунă. Кое-как сколочено. Иваново. Ачасĕм, эсир кунта вĕренсе тухрăр... Ячĕ-çеç ан пултăр; мĕн вĕреннине ан манăр, киле ан юлăр, епле-те-пуса ытти çĕре кайма тăрăшăр. Сред. Юм. Аптратнă мана текех: туса пар, тесе; ячĕ пȏлтăр, тесе, туса патăм. || Нарочитая цель, назначение. Иногда имеет оттенок послелога. Панклеи. Йăван хĕпĕртесе: килях, пичи, килях! тет. Ăсса тох-ха, арăм, пичи ячĕпе, тет.Макка 212. Леш укçине ачин ячĕпе каласа хураççĕ. Те деньги кладут в честь новорожденного. Аку 121°. Турăпа патша ячĕшĕн (ради или во славу). Шурăм-п. № 14. Мана та праçник ячĕпе (для праздника) ĕçтересшĕн. || Надельная душа. Ст. Ганьк. † Ял ялĕнче хĕр нумай, хĕр нумай та, ят сахал. Хамăр ялта хĕр сахал, пĕрне те мана памаççĕ. . † Хĕр сахал та, ят нумай, хăçан ӳссе çитĕç-ши? Изамб. Т. Ятран куланай пухаççĕ (по душам). О сохр. здор. 57. Пĕр ик-виç вĕлле пулсан, вĕсем (пчелы) пĕр ятăн çулталăк куланайне татмалăх ĕçлесе параççĕ. Макка 235°. Ялпа пĕрле çынсанчен ят тăрăх укçа илеççĕ те, çав укçапа вара пĕр тиха или лаша илеççĕ. Альш. Тырă пулманнипе, ят сахаллипе юхха ере пуçланă вăл (он). Бес. о земл. Кашни пусса анана уйăрса, ятăн (по душам) валеçе пуçланă. N. Ятран (с души) куланай тӳлесси. Нюш-к. Ятпа уйăр, ятпа уйăрнă. Истор. Куланая ун чух çын тăрăх (ятран) тӳлемен, çĕр хисепĕпе тӳленĕ. Н. Шинкус. Вăл ӳчӳкне пирĕн ялсем пĕр вăкăр, пĕр тына, виçĕ сурăх параççĕ. Ӳчӳк çывăхара пуçласан, çав выльăх-чĕрлĕхсене илмешкĕн, тата кĕрпеçăнăх илмешкĕн, ят тăрăх мĕн чулшар-та-пусан укçа пухаççĕ. (Аслă ӳчӳк). Истор. Вăл, вырăс çĕрне хăйĕн çыннисене ярса, тепĕр хут ят хисеплеттернĕ. || Надел (земли) на душу или на едока. Цив. Манăн ят çĕрне те аттесем ĕçлесе порăнаççĕ. Мой надел земли обрабатывают мои домашние. Орау. Эсĕ мĕлле (или: мĕн) тăвашшăн: ятна парас-и, ай анан памалла-и? — çавна шут тума киле кил. Как ты хочешь сделать: сдать ли твой душевой надел с условием, чтобы исполнялись все повинности (арендатором), или сдавать в аренду позагонно (на год)? Приезжай решить этот вопрос. N. Çак вырсарни-кун ятне парассине нимĕн те калаçмарĕç. В минувшее воскресенье относительно сдачи земли в аренду ничего не говорили. N. Эсĕ пĕр ятпала та пит пуян. Ты и с одним душевым наделом живешь богато. Юрк. Ана-çарансене ят çинчисене-кăна мар, тара та иле пуçлат. Не довольствуется надельными полевыми угодьями и лугами, а начинает и арендовать. . Миките Микулайĕ, ачисем ята кĕриччен (пока дети не получили надела), çапла пит тертленсе пурăнат. . Миките Микулайне йышлă çемьепе, пĕр ят çинчи ани-çаранĕсемпе-кăна (с одним душевым наделом) тăранса пурăнма пит йывăр пулнă. Шурăм-п. № 18. Виçĕм-çул, халăх çĕр уйăрнă чухне, ята кĕресшĕн хыпаланчĕç (спешили получить надел земли). Изамб. Т. Старик ячĕ тухсан, тепле пурăнăпăр вара. Если надел моего умершего мужа отберут в общество, то как мы будем жить? Альш. Пур унта хăшĕ-хăшĕ, унтан-кунтан ят пуçтарнисем: çирĕмшер-вăтăршар ятлă. . Утă Чăнлă улăхĕнче ят пайне пĕр виç купа тивет, теççĕ, Элшелсен, утă пулнă çулсенче. «Ят пайĕ утă» тиекенни, унти утă, чăн лайăх утă вăл. Ч.С. Ятлă çынсем кашни килĕрен ят тăрăх çăмартапа çăкăр пуçтарса çӳреççĕ. (Во время «хĕр-аки»). Чув. календ. 1910. Пирĕн хура халăх йышлăланнă-çемĕн йышлăланса пырать, çавăнпа ят çĕрĕ сахалланнă-çемĕн сахалланса пырать. || Подушное. Изванк. Темиçе ят пама пар. Увеличь число мужчин в семье. (Из моленья).

ята кĕр

получить надел земли. Орау. Ку ривисре çĕнĕрен икĕ çĕр ят хутшăннă; пирĕн ачисем çак ривисре тин ята кĕчĕç. В эту ревизию вновь прибавилось 200 душ; наши дети лишь в эту ревизию получили надел земли. КС. Ята кĕр ― быть приписанным в общество. Нюш-к. Ята кĕрсе вилчĕ. Умер после того, как получил надел земли. || Бесславить себя. Орау. Мĕншĕн ку ача кунĕ-кунĕпе ăрам тăрăх ята кĕрсе çӳрет-ши, мĕншĕн чипер çӳремест-ши?

ятсăр

безымянный. Тюрл. † Авлантарас ывăлу пултăр, качча парас хĕрӳ пултăр, ман пек ятсăр туса ан пар. Нюш-к. Тĕне кĕреччин ачана: ятсăр, тесе, чĕнеççĕ. Ст. Чек. Ачана шыва кӳртеччен ятсăр ача теççĕ. Н. Седяк. Ятсăр ача макра пулать. (Послов., намекающая на необходимость выяснения цены при всякой покупке и продаже, чтобы потом не вышло недоразумения). Ала 81. Ăстарикĕн кĕçĕн ывăлĕ ятне никам та пĕлмен, вăл ятсăр пулнă. См. пурне.

ят хур

дать имя. Рус. Ача çуралсан, час часах виç кунтан ят хураççĕ, или же пĕр эрне, 2 эрне иртет. Ят хунă чухне пур ăратнесем пухăнса ят хураççĕ. Ят хуриччен, мĕн пур ăратнесем ача яшки кӳрсе пĕçермелле (sic!). Унтан сăра туса, кам яшка кӳнине чĕнсе крестит тăваççĕ. Пурте пухăнса шутлаççĕ, мĕн ятлă хумалла (?) ачана. Большинством голосов или дедушки называют главное (?!) имя. Ят хурсан, çăкăра та, чăкăта та сăмсашар (?) касса илеççĕ те: кам та кам малтан çисе ярат? тесе, тавлашаççĕ. Ашшĕ малтан çисен, тепĕр ачи ывăл пулат, амăшĕ малтан çисен, хĕр пулат. || В следующем ниже примере знач. этого выражения осталось не выясненным. Бугульм. † Эпир те пырар, тиеççĕ. Пирĕн сирĕнпе мĕн тăвас? Ятне хуни (избранница?) пур пирĕн. || Назвать по имени. Альш. † Элшелийĕн хĕрсене ятне хур та, çумне вырт. IЬ. Мертлĕсенĕн хĕрсене ятне хур та, çумне вырт.

ятлă

(jатлы̆), имеющий имя. Макка 54. Пирĕн ялăн уйсем пурте пĕр ятлă мар, темиçе тĕсли те пур. IЬ. 59°. Пирĕн ял Уравăш ятлă; çырма хĕррине ларнă та, çавăнпа çапла ятлă пулнă. Чаду-к. Ачи мĕн ятлă пулчĕ? Орл. II, 239. Икĕ аманăн пилĕкшер ача, пурте пĕр ятлă. (Пурне). Ч.С. Мирун ятлă çын. Человек по имени Мирон. Юрк. Эсир епле ятлă çынсем пулатăр? Как вас зовут? НАК. Çав ялта çапла ятлă (такой-то) çын хĕрне парать (замуж выдать хочет), тет. N. Ăна Эммануил ятлă хурĕç. Ч.С. Ку ачана эпир «Илюшка» ятлă хуратпăр, терĕ. Сюгал-Яуш. Вара кайран мĕн-мĕн ятлине çыра пуçларĕ. А потом начал писать имена. Богдашк. † Сăрисем те сăра ятлă иккен, сăрисем те пылтан тутлă иккен; хуçисем те хуçа ятлă иккен, хусан купсисемпе тан иккен. Латыш. Турă умăнче ырă ятлă пуласшăн (чтобы угодить). || Пользующийся авторитетом; чиновный; знаменитый. Бурунд. † Ялта ятлă çын пулсан, пилĕк пуспа ан виртле. Изамб. Т. Ятлă çын; так назыв. сельского старосту, десятского, сотского. . Ятлă çынсене чĕнсе килĕр. Ходар. Ялта ятлă çын пулма пар. (Из моленья чӳклеме). Хыпар № 15, 1906. Вечера халăх вăрçă çинчен, вăрçакан халăхпа килĕшесси çинчен, çĕнĕ закон кăларасси çинчен, ятлă çынсем суйласси çинчен канашланă. || Именной; определенно назначенный данному лицу. М. П. Петр. Ятлă курка — именной ковш. Микушк. † Ял-ял урлă килтĕмĕр, ятлă парне илмешкĕн. (Свад. п.). N. † Ял-ял урлă карăмăр ятлă кĕпе тăхăнма. || Славный. Ч.П. Ятлă — славный. || Ывăлсем ятли, тот человек который носит то же имя, что мой мл. деверь. (См. ывăлсем). Хĕрсем ятли, тезка моей мл. золовки. (См. хĕрсем). Буин. у.

яш

(jаш), молодой. Микушк. «Яш ача ― молодой, высокий, стройный, красивый парень, красавец». Орл. II, 206. Çинче пилĕк яш ача. (Кисип, пест). Козм. Яш, яш, яш йинке вый вылятма тухсамăр. Хора-к. † Чон-чон, яш чон, сапор орлă сиктертрĕ, пӳрт алкуне хăпартрĕ, мамăк тӳшек сартарчĕ, çине утял виттерчĕ, виç каç витсе çураттăþ (= çывăрттарчĕ). Собр. † Лайăх арăм илес терĕм, яш йĕкĕтрен хăрарăм. Сёт-к. † Посăм-килĕм постав пак; посмăрласа çӳримарăм, ман яш ĕмĕр иртсе каþ (кар'). СПВВ. ТА. Яш çын — çамрăк çын. КС. Яш çын, средних лет. IЬ. Вăл ватă мар, яшă халĕ. IЬ. Яш ача, молодой парень (в песне). Срв. вăтам çын «человек средних лет». || Молодой человек, юноша, молодец. N. † Шопашкар чол çорч, шор чол çорч, пор ыр яша макăртать. Пшкрт. Яш (яшсам), молодец (молодцы). Шурăм-п. № 23. Ку яшăн амăшĕ ман аннен хунямăшĕ пулать, терĕ. Б. Чураш. Киле ваттисем те яшшисем анчах юлнă. Ядр. † Яшăм, яшăм яш ĕмĕр, яштах иртсе карĕ-çке. || В след. песне описка. Юрк. † Яш-яш (чит. ям) урам, ям урам, пасар урамĕ пулĕ вăл.

яшăлтат

копошиться. Чăв. юм. 1919, 13. Ах, турă! арча хуппине уçса ярсанах, симĕс кăвак çĕлен-калта яшăлтатса тухрĕ! Сĕрепсĕр нумай. N. Хĕрсем-каччăсем хыçĕнчен пыраççĕ вак-тĕвек ача-пăча яшăлтатса. КС. Утă валемĕ айĕнчен çĕлен яшăлтатса тухрĕ (с трением о сено). Янтик. Вăрман хĕрринчи çаранта çĕлен яшăлтатса çӳреннине куртăмăр (она ползла извиваясь).

яшт

подр. мгновенному прыжку. СТИК. Яшт сиксе каçрĕ, перепрыгнул. [Сред. Юм. легко перепрыгнул (о человеке)]. Урмай. Хай анчăк çури яшт анчах сиксе ларчĕ, тет, кусем çине; кăштах тытаймарĕ, тет, кусене. Б. Яныши. Кошак: шăши, тесе, яшт сикрĕ, тет те, кашкăра питрен ярчĕ-илчĕ, тет. || Подр. быстрому поднятию. Ала. 82. Çĕлен старикрен виçĕ хутчен ыйтрĕ, тет те, хӳрине яшт çĕклерĕ, тет те, старик иртсе карĕ, тет. || Подр. вскакиванию с места. Кан. 1929, № 46,4. Чышкисене чăмăртаса яшт! сиксе тăчĕ (вскочил). М. Васильев. Выçă тотар ирхине яшт-çиç сиксе тăрат мĕн. || Подр. лизку. Сред. Юм. Ине тăварлă хорана яшт, яшт! тутарса çуллать (лизание коровы). || Подр. вытягиванию тела во весь рост. Ядр. Яшт чăсăлса тăчĕ (вытянулся стоя). Бгтр. Пĕчик ачана тĕне кӳртнĕ чух, вăл хурантан яшт чăсăлса тухсан: вилет, теççĕ, хутланса тухсан: вилмест, теççĕ. || Подр. мгновенному прохождению или минованию. Бгтр. † Ух, ĕмри, яш ĕмри, яштах иртсе кайрĕ пуль! Тораево. † Яшăм, яшăм, яш ĕмĕр, яштах иртсе карĕ, курнать. Рус. † Яшка çурти кĕлеткем яштах сая каймин-ччĕ. || Подр. пронзанию. Шурăм-п. № 10. Туртса кăларчĕ пысăк çĕçĕ, яшт-çеç ăна тутарчĕ. Матки çухра юлчĕ (жену пронзил ножом). || Подр. колотью. Альш. Яшт чиксе ыраттарать. Колет (по временам). Орау. Калинккерен кĕнĕ чухне, чăркуççире яштах чикрĕ те, эпĕ вара кукленсех антăм. || Подр. втыканию. КС. Çемçе çĕре патак яштах кĕрсе карĕ. || Подр. быстрому отдергиванию. Сред. Юм. Аллине ман пĕç çине хорсан, йĕппе чикрĕм те, яшт! тортса илчĕ (получается незначительный шорох). || Подр. быстрому, как-бы мгновенному росту. Никит. Ырашăн та çавăн пекех ӳсесси пулмарĕ. Вăл, çур-кунне яшт кайнăскер, старик пек кукленсе, хытса ларчĕ. Орау. Вăл ача салтак патне çитсен (около совершеннолетия), темле яштах (с удар. на 1-ом слоге) ӳссе карĕ. Н. Карм. Ĕлĕк пĕчĕккĕ-кăна-ччĕ, халь яштах ӳссе кайнă, теççĕ çамрăк ачасене (= кинетех, т. е. вдруг). || Подр. быстрому киданию. Сорм.-Вар. Киле килсен, çăмхине яшт тӳрече умне (на подоконник) утса ячĕ, тет те, çăмхи урамалла кусса кайрĕ, тет.

яштай

(jаштаj), стройный, высокий, тонкий. Рак. Пĕр яштай сар ача çӳреччĕ паян, те Пӳркел ачи пулчĕ. Альш. † Хура вăрман сайхахне (scr. хайхахне) суйларăмăр яштайне.

яштак

(jаштак), прямой, стройный. СПВВ. ФИ. Пит тӳрĕ ӳснĕ йывăçа, е çынна та, сывă пысăк пулсан: яштак, теççĕ. Полтава 6. Киев хули патĕнче яштак çӳлĕ тирĕксем (= тирексем, тополи) илемленсе ӳсеççĕ. Чертаг. Яштак çитĕнет, растет стройно. Шемшер. † Мăн-çол хĕрĕнчи яштак хорĕн (= хурăнĕ), çил-тăман килсе хоççа карĕ. Пазух. Сарă яштак хĕрсене хамăр çумма лартрăмăр. . Хитре яштак хĕрсене те çамрăкранах куç курать. . Яштак юман кашталăх, яштак ача салтаклăх. Синерь. † Яштак юман турталăх, яштак яшă салтаклăх. Бгтр. † Яштак юман тĕнĕллĕх, яштак ача салтаклăх. Синьял. † Яштак пĕвĕм(е) ӳстертĕм чухăн çынăн ывăлĕшĕн. Собр. † Вăрмантан вăрмана çӳрерĕмĕр, яштак хулă суйласа. Юрк. (Ядр). Яштак хĕр. || Вдруг. Пшкрт. Jаштак вады̆лза-ђар'ы̆м. Я вдруг, сразу состарился.

яштам

(jаштам), то же, что яштак, стройный, прямой, высокий, без недостатков. Якейк. † Яштам йăвăç шор пӳртлĕх, яштам ача салтаклăх (стройный, прямой, высокий, без недостатков) . Пит яштам ача. Рус. † Яштам çăка шур пӳртлех, яштам ача салтаклăх.

яшшăм

(jашшы̆м), песенное присловье к слову яш (молодой). Урмай. † Яшшăм-яшшăм яш ĕмĕр, яштах (сразу) çитсе иртсе каþ, сисимасăр (= сисеймесĕр) юлтăмăр. Рус. † Яшшăм-яшшăм яш ача, яштах иртсе кая пачĕ, сисмесĕрех юлтăмăр. (Здесь искажение?).

е

соотв. русск. Хоть бы раз... и того нет. П. И. Орлов. Макарав шĕлепкине туянсан кайран, хайхи ача (мальчик) е йĕрин, тет. См. Макарав. || В вопросах соотв. русск. а. N. Эсĕ манса карăн-и-мĕн? Учитель, нăмай та пулмасть, мĕн каларĕ, е? Как ты думаешь? N. Капла туни ĕнтĕ вăл кивĕ самана кутăн килни пулать поль, е?

ейĕл

расплываться. К.-Кушки. Ĕне пăхĕ (коровий кал) ейĕлсе кайнă. Ст. Чек. Чуста ейĕлет = чуста сарăлат (расплывается). || Шутить, смешки разводить. Сир. 56. Ача-пăчапала ейĕлсе кулса ан çӳре, уншăн хуйхăрмалла ан пултăр, кайран-кайран шăлна çыртмалла ан пултăр.

ен

(jэн'), сторона (склоняется только с афф. 3-го л.). N. Унăн икĕ енĕпе вăрман. По двум сторонам его лес. Т. М. Матв. Пĕр енче хир, тепĕр енче вăрман. (Кĕрĕк). Регули 1148. Хола енчен килчĕ. Прибыл со стороны города. Чхĕйп. Шырланăн (промоина) ял енчи хĕрне (край). Регули 1150. Ман ен(н)е пăх, конталла. Смотри в мою сторону. М. Васильев. А, вăл енне кайсассăн, ан ти! ая кĕрес çук. Собр. 429°. † Ай мулла, Ярмулла! Ярмулларан сăра илтĕм, пĕр енĕн чусĕ çук. (Искаженная п.). Бюрг. † Эпирех те каяс çулсем çинче икĕ енĕпеленех канавлă. По обеим сторонам дороги, по которой мы должны ехать, канавы. Орау. Енне-енне виçшерĕн тăраççĕ. Становятся по трое на каждую сторону. Юрк. † Енне-енне вуникĕ кусуй чӳрече кастарчĕ. По обеим сторонам вырубил по 12 окон. Сред. Юм. Енчен-енне тайкаланса пырать. Качается из стороны в сторону. || Бок. N. Эп сулахай енне выртсан, çывăримастăп. Мне нельзя (я не могу) спать на левом боку. Шибач. Пирĕн кин, тет, ача турĕ, тет; пĕр енĕ хĕвел, тет, пĕр енĕ ойăх, тет. Хыпар № 8, 1906. Енчи хĕррисене (аяккисене) шывлă тăмпа сĕрсе якатас пулать. Края боков нужно сгладить, обмазав мокрой глиной. || Календ. 1907. Икĕ енни тавлашнă чух, председатель вĕсене килĕшме ӳкĕтлет. При споре двух сторон председатель старается примирить их. Ст. Чек. Пуçма-пуç улăшрăмăр, пĕр енчен те сĕтев паман. Поменялись без всякой придачи (баш-на-баш), ни одна из сторон не дала придачи. || Сторона села; страна N. † Ула кĕсрен тыйхине хăях утă та йорĕ-чĕ; çакă ен хĕрсене мăк сухал та йорĕ-ччĕ. N. Пирĕн еннереххисем. Те из них, которые находятся (живут) ближе к нам, в нашей стороне. Регули 1151. Хăйсем ен(н)е каяççĕ. Отправляются в свой край. Альш. Çĕрпӳ енчисем эпир. Мы со стороны Цивильска (наша родина около Цивильска). О сохр. здор. Хале ĕнтĕ эпир хамăр пурăнакан енчи çимелли япаласем мĕнлине, хăшĕ кирлине пурне те пĕлтĕмĕр. || Отношение, Hinsicht. Ст. Чек. Вăл енчен калама çук. В этом отношении и говорить нечего. Хыпар № 33, 1906. Вĕренес енчен те тĕлĕнмелле вĕренеймеççĕ. В отношении учения они тоже не очень-то успевают. Беседа чув. 7. Христос тĕнĕ енĕпе тутарсем ун чĕрине пит ыраттарса пурăннă. Чет. пути. Халĕ ĕнтĕ Америкари çынсем епле пуян, пур енчен те (во всех отношениях) малтан пыраççĕ. Истор. церк. Ĕненекенсен хушшинче пĕр енчен те йĕрке пулман. || В значении послелога. Чума. Çавăнтан кайран вара çын е вилес енелле каять, е сывала пуçлать. Хыпар № 31-2, 1906. Вăл татах пăлхану енне шухăшлĕ. Псалт. 48,5. Юмахпа каланă енне хăлхама чикĕп, вăл юмаха псалтир каласа ăнлантарăп. Сборн. мол. Вăл ман енне хăлхине чикрĕ, ĕнтĕ хам кун-çулăмра ăна чĕнĕп. Регули 1149. Хĕвел ен(н)е çавăрăнчĕ. Обернулся (лицом) к солнцу. Сред. Юм. Кĕр енне кайсан (к осени) çанталăк сивĕтет вара. Синерь. Ир енне. К утру. Макка 110. Пирĕнтен хĕвел-тухĕçĕпе çур-çĕр енче. От нас на северо-восток. IЬ. 72°. Ялăн çур-çĕр енче. К северу от деревни. Альш. Качча кайсан, ачу-пăчупалан вăл еннелле пăхма вăхăт çук вара унта (когда пойдут дети некогда будет этим заниматься). IЬ. Турă енне те ытларах (больше) шухăшлаççĕ. IЬ. Чăп ĕç çыннисем чăвашăн авланса, качча кайнисенчен пуçласа ватталла çывăхарнисем таранччен. Вĕсем лешсем пек ял сутне кĕмеççĕ, лешсем пек юмăçĕ-вĕрӳçĕ енчех лармаççĕ. || В чувашизмах. Юрк. Нимĕн тума пĕлмесен (тăва пĕлмен енне) ăна та кăна та шухăшласа пăхаççĕ, чăвашсем вилменнине кура вăсенĕн тĕнне кĕрсе чăваша тухма та шухăшлаççĕ. П.П.Т. Вăсем аптранă енне (не зная, что делать) ак епле тунă... Сир. 113. Чун тарăхнă енне ӳпкелешем пĕреххут. Буду жаловаться в горести души моей. Ч.С. Эпĕ вара ним тăвайман енне (не зная, что делать), хупаха кайса лартăм. Баран. 28. Çи-халĕ ăна, çавăнтах шăлă шанса кайĕ, тесе пырать, тет, нимĕн тăвайман енне. Ч.С. Вăл унта, нимĕн тăвайман енне, вут çуннă тĕле сăхманĕпе витнĕ. Альш. Микулĕ каланă: çапла çав, вăл пуяс енне чукун та юр çинчех пĕçерет тенĕ. N. Аптăранă енне ним калама пĕлмесĕр суеçтертĕм. Хыпар № 37, 1906. Хресченсем хăш тĕлте, аптăранă еннипе: куланай параймастпăр, тесе, приговорсем çыра пуçларĕç. || Страница. КС. Икĕ енне те вуласа тухрăм. См. пит.

еплелле

какой, как (более выразительно, чем епле). Ала 1. Эпĕ сире хăвăр хушнă тăрăх Азбабари школ çинчен тата çыннисем еплелли çинчен каласа кăтартас тетĕп. Шаймурз. † Кăçалхи çул еплелле, хĕрсем ача тăваççĕ!

ер

(р), увязаться, привязаться, присоединяться; сопровождать; принимать участие. Якейк. † Сарă вăрăм варли пур, сар ачасам ереç поль. Есть у меня красивая, статная подруга, но, должно быть, привяжутся к ней красивые парни. Сёт-к. † Хор лотра варлия хора ача ерчĕ поль, атьăр киле ачасам. N. Кам ăслăлăхлă, çавна ер (присоединись). Требн. Вăл хăйĕн урапи çинче ларса Исаиа пророк кĕнекине вуласа пынă. Святой сывлăш Филиппа каланă: çак урапа çумне пырса ер, тенĕ. Н. Сунар. Кашкăр, хавасланса, йытăпа пĕрле ерсе карĕ, тет, йытă патне. НАК. Пирĕн аттесем те вăл йĕркене ерсех каймаççĕ. И наши родители не очень-то принимают участие в этом обряде. Чăв. ист. 10. Çав авалхи юмах пире чăвашсенĕн тĕп-аслашшĕсем çĕр ĕçне мĕншĕн ерсе кайнине пит лайăх кăтартса парать. Беседа. Вăл вара çав çĕрте пурăнакан пĕр çын патне пырса ернĕ; вăл çын ăна сысна кĕтме янă. || Вступить в предосудительную связь. Чăв. й. пур. 29. Унтан вара вăл шăллĕне те авлантарнă, ăна авлантарсан, ун арăмне ернĕ. Ала 11°. Вăл татах тапăннă, тет, анчах ерейман ăна вăл (id efficere non potuit, ut cum femina coiret). ЙОН. Çакă ялта хĕр нумай, качччă ермен хĕр çук. Сир. 81. Хĕр чухне вĕсемшĕн пăсăласран, ашшĕ килĕнчех йывăрланасран хуйхă; мăшăрлансассăн, урăх çынна ересрен, упăшка пур çинче ача-пăчасăр пуласран хуйхă. || Приставать (о болезни). О сохр. здор. Вăл чир тумтирсем, пĕренесем çине те ерсе юлать. Эта болезнь заражает и одежду и стены. Сред. Юм. Кĕçĕ ернĕ. Пристала чесотка. || Увлечься (чем). Истор. церк. Ĕçке-çике ан ерĕр, эрех хыçсăн ан кайăр. Беседа. Çапла хăтлана-хăтлана, пĕтĕмпех ĕçке ерет. IЬ. Ĕçме ернĕ çын. Спившийся человек. Беседы на м. г. Ĕçке ернĕ çын. Требн. 50,28. Ĕçке ерсе пурăнмастăн-и? || N. Эп юхха ертĕм. Обеднел. || Прилипать (напр. о паутине). К.-Кушки. Эрешмен карти ура çумне ерет (осенью).

ерсе пыр

идти вместе (с кем). Сир. 240. Вĕсенпе (= вĕсемпе) пĕрле Товиянăн йытти те ерсе пынă. || Сред. Юм. Ашшĕ вилнĕ ача амăш тепĕр качча кайнă чõхне амăшпе пĕрле кайсан: ерсе пынă ача, теççĕ.

ерт

понуд. ф. от ер. Собр. Ула-куракпа чакак тус пулĕç, хура-курака ертмĕç, теççĕ. Ворона с сорокой будут друзьями, но грача в свою компанию не возьмут. (Послов). Юрк. Таса мар алă-шăлли куçа чир анчах ертсе тăрат (заражает). Симб. Ваççук ятлă юлташ хăйсен кӳршинне кишĕр вăрлама ертсе карĕ (повел меня). О заступл. Тарçă вĕсене ертнĕ те, вăрмана илсе тухса кайнă (повел их). N. Вăл хăйпе пĕрле арăмне тата хăй хурăнташне ертрĕ те, кĕреçесем илсе, çарана кайрĕ. Сёт-к. Самай кĕтӳвĕ (= кĕтĕвĕ) тохса кайнă чохне, хамăр ĕнесене пырса ертсе ятăм (пустил в стадо). Орау. Пĕре мулча (мул'џ̌а) кĕрсе ертсе килнĕ-ччĕ (притащил), унтанпа пыйтă тавраш курман. Сиктер. Лаша хыççăн (за лошадью) тиха ертме парăсăн-ччĕ. (Моленье). Альш. Пĕр вырăспа ертсе ярать вĕсене. Сир. 169. Хăй вĕсене мачча çине ертсе улăхнă (проводила их на чердак). || Заставить бегать за собою (о животных и человеке). N. Вăкăр ĕне хыççăн чупать, пашпăртне валать (odoratur pudenda); пирĕн ĕне вăкăр ертнĕ (хăй хыççăн чуптарать). Орау. Пирĕн ĕне ертет нихак-ха, слав пух. IЬ. Ĕне ертни (со времени случки) пĕр-ик ĕрне пур нихак ĕнтĕ. Якейк. Çак хăтайăн хĕрĕ пор, ялта ертмен ача çок (в непристойном см.). Кан. 1927, № 234. Ĕне пĕтĕ е хĕсĕррине вăкăр ертни виçĕ эрне иртсен тин пĕлме пулать. IЬ. Вăкăр ертичченхин пек мар, лăпкă çӳреме пуçлать.

ермеш

(рмэш), связываться, путаться; приставать. СПВВ. † Амăшĕ улма çумланă чух, каччăсемпе ермешсе, кĕпçе çиме кайнă, тет. Хорачка. Утсам икшĕ оþлса çӧреччĕ, каþан пĕрле ермешеччĕ (подружились). Н. Карм. Пысăк çын утса пынă чух, пĕчĕк ача чупса та аран ермешет (= аран çитсе пырать, ерсе пырать). Ачасене ятлаççĕ: мĕн ман хыçран ермешен? теççĕ (что ты за мною увязался?). Сужд. 33. Тата ун пек пуласси çавăн йышши çынсемпе ермешнинчен килет. Сред. Юм. Эп пĕлеп пĕр хам ĕçе те, õн пик кирлĕ мар ĕçе ермешместĕп (не связываюсь).

ермĕш

(рмэ̆ш), хныкать. См. йĕрмĕш. Шибач. Ача ермĕшет. Ребенок хнычет. Суждение 33. Мĕн ермĕшнине, мĕн юнтарнине, мĕн тăвасси килнине пурне те тума ирĕк парса пырса...

еш

молодой. См. яш. Образцы 39. Тăвайкки тăрăх еш хурăнлăх, еш хурăн айĕсем шĕшкĕлĕх. Ч.П. Хĕрсем юрă юрлаççĕ, сассисем еш ачасене илтĕнеççĕ. См. яш ача.

ешĕл-шенкер

то же, что ешĕл-сенкер, купорос. СПВВ. ИА. Ешĕл-шенкер. Ача çăварне кăмпа тухсассăн, ешĕл-шенкер сĕрме кирлĕ. Когда у ребенка цветет во рту (образуется налет, так наз. гуньба), то нужно смазывать рот медным купоросом.

йывăр

(jывы̆р ), тяжело; тяжелый. См. йăвăр. О земледел. Кирлĕ мар çĕре йывăр сӳрене яма юрамасть. Пользоваться тяжелой бороной без нужды нельзя. Альш. † Манран юлнă арăма, ĕçе йывăр ан хушăр. (Когда я уйду в солдаты, не заставляйте мою жену делать тяжелую работу. Изамб. Т. Йывăр тăпрăр (ваша земля) çăмăл пултăр! (Обращ. к умершим, на поминках). Тяжесть; тягость. Хыпар № 43, 1906. Вĕсем урам тăрăх аллă-утмăл утăма утма та пит йывăра хураççĕ (считают за труд). Ib. № 11. Çулта-лăкра ĕçнине шута (хисепе) хурсан, лăнках (порядочно) пухăнать; çук çынсене, чухăнсене йывăра килет (приходится тяжело). Сред. Юм. Пит йывăр çĕклесен, çынна йывăр лекет (он надрывается). Толст. 4. Эпир ахалех ытлашши йывăра сĕтĕрсе çӳретпĕр. || Трудный. Самар. Кучченеç хутаççине пит йывăр тĕвĕ çыхаççĕ, ăна хĕрĕн инкĕшĕнчен салттараççĕ. Ст. Чек. Йывăр çавăрса каланине ăнласа илет. Понимает трудные выражения ( мысли). || Груз. Альш. Халиччен йăтайман арчасене, йывăрсене урапа çине тиени сисĕнмерĕ. Н. Шинкусы. Çавăн пек мала тухакан (быстрых, обго-няющих во время скачки в аслă ӳчӳк) лашасене хăшĕ-хăшĕ, çавăн пек çĕре çӳрешшĕн анчах, йывăра кӳлмесĕр, çитерсе усраççĕ. || Горе, беда. Истор. 152. Хамăр пуçа йывăр килсен те, парăнатпăр ĕнтĕ. С трудом. Ст. Чек. Йывăр сывлать, тяжело дышит. || Беременность. Ст. Шаймурз. Иван арăмĕ йывăра юлать (= çине юлнă). Жена Ивана беременеет. || Обидный, обидно. Букв. 11. Йывăр ан кала. Не говори чего-либо обидного. || Гибельный, опасный, опасно. N. Йывăр пăрăнтан, йывăр çумрăнтан сыхласа тăр, ӳч-ӳк, çырлах. Сред. Юм. Йывăр çилтен, йывăр хĕвелтен тор сиртĕр. (Говорят во время молитвы. Богдашк. Пĕчĕкçĕ ача тăм çисен, йывăр (тягота) пулать, теççĕ. || Медленно. Календ. 1906. Малтан пит йывăр ӳсет (бамбук). || Тяжелый (о болезни). N. Йывăр суранлă, тяжело раненый. (Солд. письмо). || Тяжело (заболеть). Сборн. по мед. Хăш чухне çав вăхăтрах куçĕ те пит йывăр пăсăлать. Ib. Йывăр çуратмалла пулсан (при трудных родах) пулăшмашкăн доктор та пур, кирлĕ им-çамсем те алă айĕнчех. Чăв. й. пур. 35. Хай Куçманăн арăмĕ йывăртан йывăрланнă та, пĕр эрнерен вилнĕ-кайнă. || Преступный, преступление. Ала 16. Мĕн йывăр ĕç турĕ ку çын, çын вĕлерчи-мĕн вăл, е тата урăх вăрă-хурахра çӳрери-мĕн? Какое преступление совершил этот человек: убил ли, или совершил какую-либо кражу? Хыпар № 43, 1906. Ĕçлемесĕр пурăнса, вĕсем усалланса, асса каяççĕ, пĕтĕм вăйне ĕçсе, йывăр тусах пĕтереççĕ.

йывăрлан

прибавиться в весе, отяжелеть. N. Икĕ-виçĕ эрнере хур ик-виç кĕрепенкке йывăрланса каят. В две три недели гусь прибавляется в весе фунта на 2 или на 3. Чув. прим. о пог. 207. Ватă çынсен шăмшакĕ йывăрлансан, хулпуççи (пилĕк-çурăм) ырата пуçласан, йĕпе пулать. Если старикам становится тяжело, плечи (поясница) начинают болеть, то будет ненастье. || Тяжело заболеть. Скотолеч. 34. Йывăрланса çитсен, сурăх пĕре (= то) пĕр вырăнта çавăрăнса тăрать (при вертеже)... О сохр. здор. Вăл (чирлĕ çын) питĕ йывăрланса, вĕриленсе çитет те, тăтăшах çывăрать. Ч.С. Йывăрланнă-çем йывăрланса пычĕ. Ей становилось все хуже и хуже. Ау 11°. Тĕнче-çăвар пит йывăрланса çитрĕ, тет: вилептĕр, тесе калат, тет. || Забеременеть. N. Йывăрлан (йывăр-çын пул). Сир. 81. Хĕр чухне вĕсемшĕн пăсăласран, ашшĕ килĕнчех йывăрланасран (чтобы не забеременели) хуйхă; мăшăрлансассăн, урăх çынна ересрен, упăшка пур çинче ача-пăчасăр пуласран хуйхă.

йынăш

(jыны̆ш), то же, что йăнăш. Сред. Юм. Кȏ ача-пчапа! Мĕн пĕр-май йынăшса, кӳтесе ларан поль ȏна (канючишь)! IЬ. Йытта çапсан, йынăшать. IЬ. Мĕн йынăшша тăран? О чем ты плачешь? (жалобным голосом).

йынша

капризный, плакса. Сред. Юм. Пĕчик ачасĕм пĕрех-май йĕрсе йынăшса çӳресен, йынша ача теççĕ. || Личн. имя или прозвище. Сред. Юм. Йынша папай, имя или прозвище давно жившего мужчины. . Йынша ― «прозвище целого родства».

йыншака

капризный плакса. Сред. Юм. Пĕр-май йĕрекен пĕчик ачасĕне йыншака ача теççĕ.

йыншахла

(jынжахла), капризничать, хныкать. Сред. Юм. Пĕрикĕ кȏнтанпа ачана тем чирĕ килсе лекрĕ, пĕр-май йыншахласа çӳрет хăй... . Пĕр-икĕ кунтанпа ача йыншахлакан пȏлчĕ-ха ман; тем пȏлчĕ.

йытă колли

«посмешище даже для собак». Шорк. Вăл ача (парень) пирĕн хĕре йытă колли турĕ (опозорил).

юл

йол, (jул, jол), оставаться. К.-Кушки. Михĕ хваттире юлнă. О сохр. здор. 57. Тата ĕнтĕ пирĕн вĕлле хурчĕ пылĕ çинчен пĕлесси анчах юлчĕ. N. Юлнă ĕçе юр пусат. (Послов.) N. Никам та килмесĕр юлма пултараймасть. Каждый обязан явиться. Регули 243. Эп киле йолнине вăл корчĕ. Он видел, как я остался дома. Истор. Пĕр çын юлмиччен шыв хĕррине кашни тĕне кĕме анччăр. Качал. Йăван тухнă чухне сылтăм енчи пичкинчен ĕçрĕ, тит; вăйĕ ĕлĕкхи паках юлчĕ, тит (у него вернулась прежняя сила). Шинар-Бось. Пĕр карттус çырларан пĕр çырласăр юлтăм. Чинер. Эсĕ килтен тухнă чух, Микула сывă юлчĕ-и? Альш. † Пирĕн пек айвансенчен мĕн юлать? Мĕн выляни-кулни, çав юлать. Г. Т. Тимоф. Çăкăр юлмиех çитрĕмĕр. Дожили до того, что остались без хлеба. М. Сунчел. Çăмăр учукне хыт-çухана тухасси пĕр эрне юлсан тăваççĕ (за неделю до пара). СЧЧ. Уншăн вăсен чӳк туман çĕр (место) юлмарĕ пулĕ; юмăçа кайман ял юлмарĕ пулĕ (ради больного всех йомзей обегали). Хĕрлĕ Урал 1921, № 10. Çурчĕсем пĕр юпа та юлмиччен çунса пĕтрĕç. Дома сгорели до тла. Чăв. й. пур. 29. Ачисем хăнчен çамрăк юлнă. Дети остались после него малыми. Бюрг. † Пире илес тиекен кăçалхи çул ан кĕттĕр, килес çула ан юлтăр (пусть не останется до будущего года). Сёт-к. † Сакăр така пусакан... сакăр сар хĕр пăхакан инке-арăмпа йолакан. Ст. Айб. † Савса сарă хĕр шыракан инке-арăмсăр юлакан. Кто ищет себе в жены красавицу, не получит и вдовы (см. инке-арăм). Ч.С. Вĕсем мун-кун иртсенех, çимĕк çавăн чул эрне юлчĕ, çавăн чул кун юлчĕ, тесе, калаçкалах тăраççĕ. || Отставать. Ст. Шаймурз. Пирĕн шухăш улат каялла. Изамб. Т. Ман лаша чилаях юлнă иккен. Янтик. Ача урапа хыçĕнчен чупса пыраччĕ: эп те пырап! тесе; хай ашшĕ ал-чăмăркки кăтартрĕ те, ача тăра юлчĕ (отстал). N. † Йăваш хĕр юрланă чух, пуян çынсенĕн ывăлĕсем юлни çук. Çутталла 71. Çуна хыççăн пĕр утăм юлми сиксе пырать (не отставая ни на шаг). Завражн. Манран пĕр виç аршăн йолса (или: кайра) отса пычĕ (шёл). Юрк. Суха сухаланă, утă çулнă, авăн çапнă, вăрман каснă, пур ĕçе те ĕçленĕ — арçынсенчен пĕртте юлман. Шигали. Чупсан-чупсан, пирĕн Петĕр ятлă юлташ, ырса, юла пуçларĕ. N. Ĕçрен полсан, эпех мар, ман шăлăм (sic!) та мантан нумай йолмасть. НТЧ. Элеккан килĕнчи ĕçĕ те хăйĕнчен кăçта юлнă, çавăнтах тăрат, тет (в том положении, в котором он их оставил); арăме ни ĕçлеме, ни юмăçа кайма аптăранă, тет. К.-Кушки. Ĕçрен юла пуçларăм. Я стал отставать от работы. Юрк. Хăй ватă пулсан та, ĕçрен юласшăн мар (работает). || Уйти под снег. N. Калчи ытла вăйлă йолмарĕ. || Быть ограничену. Альш. Çапла пирĕн тăхăр ял çĕр вăл вĕçĕнче Сĕвене-кăна юлать; Сĕве урлă каçаймас. || Не попадать куда. Çĕнтерчĕ 32. Пĕр-маях Кеорки салтакран юлса пымалла пултăр. || Прекратиться. Толст. Санпа туслă пуласси кунтан юлтăр ĕнтĕ (прекращаю дружбу с тобою). || В отриц. ф. ― потерять способность к отправлению естественных функций (вследствие утомительной работы, гов. о частях тела). К.-Кушки. Сӳс тĕве-тĕве аллăмсем юлмарĕç (навихал руки). Алик. † Хура турă лашине хура шыва ӳкертĕмĕр; пичи (ятне калаççĕ) кăмăлне, шăннам-ша(к)кăм юлмарĕ, урам-алăм (sic!) юлмарĕ. Шибач. † Тĕрне (= тăрна) çимен пăрçине пире коккăль туса парчĕç, шăлăм-çăварăм йолмарĕ. Курм. † Тем хамăра полас пак (невеста), çĕрне-конне пĕлмерĕмĕр, пилĕк-çорăм йолмарĕ. || Избежать. N. † Çакă патша саккунĕнчен ниепле юлмалла мар. (Солд. п.). Чăв. й. пур. 18. Вара эсĕ ку ăлавран пĕтĕмпех те юлăтăн. || Перестать рожать. Ст. Чек. Ачаран юлать. Перестает рожать детей. . Хĕр-арăм хуйхă пусмăрланипе çамрăкларах ачаран юлат. || Остаться в живых. К.-Кушки. Вунулттăран пĕри те юлмарĕç. || О зачатии. Ст. Чек. Юлнă. Произошло зачатие. [Срв. КС. Арăмĕ, ăшне (хырăмне) ача хăварсан, упăшкине пăрахрĕ, тет]. IЬ. Манăн санран ача, юлчĕ. Я от тебя забеременела. || Пропускать. Суждение. Эрнипе ĕçкĕ пулас пулсан, эрнипе те ĕçкĕрен юлас çук (они). Н. Шинкус. Ĕçкĕ-çикĕ ĕççе çинĕ çĕртен те юлманскер, курнат, ку (кажется, не оставляет без посещения). С. Никçан пĕр кĕлĕрен те юлман вăл. С.П. Кĕлле каясран нихăçан та юлман. Шибач. † Лаша начар илес терĕм ― хак (чит. хак) йӳнĕ; хак (хак) йӳнĕшĕн тăрмастăм-ччĕ, соха пенчен (=панчен) йолас çок. || В кач. вспомог. гл. См. «Оп. иссл. чув. синт. II, 46. Виçĕ пус. нум. пус. мĕнле куç. 14. Çапла пирĕн çĕр начарланса юлнă. М. Сунчел. † Аçу-анӳ пур çинче выляс вăййăна выляса юл. Хурамал. Кăларсассăнах, çук пулса юлчĕ, тет пери (чорт). Сир. Ноеммин çапла икĕ ывăлĕнчен те упăшкинчен те тăрса юлнă (лишилась). Ч.С. Çапла вара вĕсем пĕр ĕнесĕр пĕр лашасăр тăрса юлчĕç (остались без лошади и коровы). Ч.П. Вĕренсе юл, тăван, çак юрра. Юрк. Тутарсем çапла пĕри те пĕри виле пуçласан, пĕтĕм ялĕпе хăраса юлаççĕ (можно и: ӳкеççĕ). N. Эпĕ матякне вучаха хутăм: пут! терĕ, пат! терĕ, Патĕр-ялне кĕрех кайрĕ, хура йытти вĕрех юлчĕ, выртан каска йăванах юлчĕ (перевернулась). Синьял. Кайăкне тимерĕ (не попало в птицу) тет те, тĕкĕ вĕçсе юлчĕ, тет. N. Вăл хутсем сире кирлĕ пулсан, илсе юлăр; кирлĕ пулмасан, каялла парса ярăр. Скотолеч. 33. Кĕсенĕ хăпăнса ӳксен (отстанет) унăн вырăнĕ хĕрелсе юлать. Орау. Паянхи кун юлашкинчен эреке ĕççе юлмалла; ӳлĕмрен эреке ĕçмелле мар закон тухнă, ырантан вара никам та эреке ĕçме юрамаçть. Янтик. Çапла кăлăх калаçаччĕç; унтан лешĕ кăне (= кăна?) çапла каларĕ те, ку тăра юлчĕ, ним калама та аптăрарĕ. Ч.С. Эпĕ ун сăмахне итлемерĕм, пĕчченех тăрса юлтăм. НТЧ. Юмăç вунçичĕ пус укçана илсе юлать. Леш (тот) киле тавăрăнать. Альш. Халĕ ĕнтĕ вăл кӳлĕ ăшăкланса юлнă (обмелело). Хыпар № 42, 1906. Ури айĕнчен тенкеле урипе тĕртсе янă та, Васильев çакăнса юлнă. N. Пĕри апат пĕçерсе юлнă (остался варить обед). М. Яуш. Вара ухмах касса юлчĕ, тет те (остался рубить лес), пичĕшĕсем хăйсен лутки çине ларчĕçĕ, тет. С.-Устье. Вара пысăк вырăс пĕчĕк вырăса как çапрĕ, тет те, пĕчĕк вырăс кăшт пĕшкĕнсе юлчĕ, тет. Хыпар № 29, 1906. Кӳршĕ вара хăй ĕненнĕ пекех ĕненсе юлчĕ (поверил). || В некоторых чувашизмах. Юрк. Ашшĕ шухăша юлат. Отец задумался (о нужде своей). Ст. Шаймурз. † Çак тăвансем патне килсессĕн, юлнă кăмăлсем тупăнчĕç. О заступл. Эсĕ малашне пĕр ырăлăхран та юлмăн, тенĕ. Альш. † Лайăхах та килсе, сыв таврăнсан, тăшманĕсем юлĕç шухăша. N. Вилесрен-кăна юлсаттăм. Я чуть не умер («остался от смерти»). Чураль-к. Сăмахран полсан, эп çын айне йолаканни мар вара. Я на словах другому не уступлю. Ч.П. Шур укçу çине ан пăх, аппа, сăнă юлĕ ун çине. Макка 179. Малтанах куç чĕлхипе, ăншăрт чĕлхипе юлмасть. К.-Кушки. Эп унпа чисти алăсăр юлтăм (все руки отмотал).

юлашки

остаток. НТЧ. Кайран, юлашки юлсан, хăйсен ăратнипе, юри кайса, чĕнсе çитереççĕ. Янш.-Норв. Юлашки юлнине (кушанье) ялти чухăн çынсене кайса параççĕ. Сир. 259. Лешĕ çинĕ, тăраннă та, юлашки те юлнă. Пропов. о блудн. сыне. Сысна юлашки икĕл хуппи. Шелуха желудей, оставшаяся от свиней. Изамб. Т. Капăртма юлашкинчен е çавăн йышшинчен пĕчĕк çăкăр пĕçереççĕ. Ун пеккине хăпарту теççĕ. Ядр. † Сар хĕр амăш каларĕ: 80 тенкĕ хулăм, терĕ. Ах тăхлачă, тăхлачă! сакăр ача йолашки (отставная любовница восьмерых) сакăр тенке кирлĕ мар! N. Чăваш юлашки, вырăс юлашки (негодный). Ч.П. Çак ирçе ялин хĕрĕсем пиртен кая юлашки. Бугульм. † Пирĕн инке пуласси теплĕ таса юлашки (последняя, случайно уцелевшая, virgo); эпир илнин юлашки шăль тăкăниччен ларин-ччĕ. || Остальной. Собр. 164. Юлашки ешкен тути çук, теççĕ. (Послов.). || Последний. Чĕр. чун. яп. й.-к. пур. 7. Шутласан, юлашкисем мĕнпе-те-пулин вăйлăрах пулнă пулас. ЙОН. Çирĕм пĕр çула хам çитрĕм, юлашки хам юлтăм. Регули 907. Йолашки патне çитичченех лайăх-чĕ, йолашки при осал полчĕ. IЬ. 1030. Эп йолашки полтăм (килтĕм). Я оказался (пришел) последним. IЬ. 1031. Йолашкине вăлсам анчах йолчĕç (вăл анчах йолчĕ). Последними(-ним) остались они (он). Юрк. † Атте мана юратат, юратат та х(к)улянмас; юлашки унăн епле пулĕ, тет. || Поскребыш (последний ребенок). Орау. Юлашки мар-и вăл? Он у них не поскребышек ли?

йолăнтармăш

капризник. Шибач. Йолăнтармăш ача.

юлташ

(jулдаш), товарищ, компаньон, сверстник. М. П. Петр. Юлташ — товарищ; сотрудник; спутник. Н. Ч. Çул çӳрекен çынсемпе юлташа пырать. СЧЧ. Мирон пичче вара хăйне юлташа Иван пиччене илчĕçĕ те, тухса кайрĕçĕ. Сир. Мидия çĕрне Рага хулине мана юлташа пыраймăн-ши эсĕ? (не пойдешь ли со мною?) N. Ак сана пĕр курка, ăна юлташ тепĕр курка илсе кил. || Жена, подруга жизни. Ч. П. Хĕрлĕ улма тени маттур хĕр, ӳссен, юрамĕ-ши юлташа? Золотн. Йолташ — жена. Тимер. † Ай-уй савнă тусăм, хура куçăм, пăха пĕлсен, юлташ пулмĕ-ши? Юрк. Этем çапла каласан, турă та хăй йăнăшне сиссе, кăна валли юлташа (в товарищи) нимĕнрен тума аптăраса, пур тунă япаласенчен юлнă юлашки япаласене пуçтарса, вĕсенчен тата тепĕр çын, хĕр-арăм, тума тытăнат. || Муж. Собр. 372°. Урайне кана-кана шăлсан, юлташĕ кана-кана хĕнет, тет. Если мести пол с отдыхом, то, говорят, муж будет бить с отдыхом. Сорм.-Вар. † Атя киле (юлташĕ ятне), ача-пăча пӳрт тулли.

юман-кăмпи

назв. гриба. Юрк. Юман-кăмпи пулсан, ăна вут (тивертсе) чĕртсе пĕр-ик сăмах каласси темĕн мар-çке, тет. Чăвашсем 5. Хăш вăхăтра ача пит йĕрекен пулсан, ăна юман-кăмпипе тĕтĕреççĕ.

юмăç

юмăçă, у И. Н. Юркина всегда юмăçĕ, знахарь, ворожея. М. П. Петр. Чăваш. й. пур. 36°. Вăл юмăç ялан укçа çинче пăхнă иккен. N. Христос турра мухтас вырăнне, çавă шуйттан тарçине, юмăçа, мухтаса тăраççĕ, акă мĕн калаç: эсĕ пушали кĕнеке вула, а пиршĕн пулсан, юмăç турăпа пĕрех, юмăç вăл çурă турăпа пĕрех, теççĕ. Бюртли-Шигали. Манăн атте хамăн юмăç-чĕ. Чăваш çемйинче кăшĕ-те-пулсан чирлет те, каять вара юмăçа. Макка 207. Юмăç, пĕр каласан, нимĕн те тăва пĕлмест. Вăл çынсене çапла улталат: йĕп çине çăкăр тирет те, суллантарма тытăнат; суллантарат вăл икĕ çăкăр татăкĕ хушшинче, или просто укçа çине пăхат. Хальхи юмăçсем аплах хăтланмаççĕ, ĕлĕк миçе пус панă, çавăн чухлĕ сăмах анчах каланă. Сюгал-Яуш. Юмăçĕ вăл киреметĕнчен пăртак лайăхрах пĕлет пулмала. Вăл киреметĕн шăльнĕ пулнă, тет. Вăл ăстан суйине тупса çитерет-ши? Нумайăшне киреметсенчен ытларах юмăçи улталать, курнать. Ну хутте хай юмăçи те çынсене улталанă, тет. Ну çынсем те хăйне нумай улталаççĕ, курнать. Виçĕ пус парса та улталаççĕ, курнать, пилĕк пуспа та; вунă пусне парсан, тата пушчех суйма тапратать, курнать. Вара кайран тата килме каласа ярать, тет. Халь ывăнса çитрĕм, тет. Тепĕр виççĕ (sic!) кунтан пурне те каласа ярăп, тет; суй (sic!) суйса ярать, тет. Вăл ырă этемех-ши? Вăл этемренех çуралнă-ши? Ун патне ырă шутлă çынах ан кайтăр, тесе, калать, тет, пĕр çын. N. Ху юмăçна ху палăртатăн. Сам показываешь, что ты гадатель. Ст. Чек. Укçине чĕрки çине (хурса?), çăккăр татăкне йĕппе чикеççĕ. Йĕппин куçне çиппе витĕреççĕ, вара сулланасса кĕтеççĕ. Çак япаларан мар-и ку чир? тет. Суллансан: çак япаларан; ав уçăлса каят, тет; сулланмасан: ак çак (урăх япала калаççĕ) япаларан мар-и? тет. СЧЧ. Çавăн чухне хамăр ялта пĕр суккăр хĕр юмăç пур-ччĕ. Ун патне (к ней) юмăçа (для ворожбы) çĕршер çухрăмран пар лашасемпе пыраççĕ. Б. 13. Вăтанман юмăç пулнă, тет, ӳркенмен ăста пулнă, тет. НТЧ. Çав ялта, укçа çĕне (= çине) пăхса, мĕн пулнине, малалла мĕн пулассине пурне те тĕрĕс каласа кăтартакан арçын юмăç пур, теççĕ. Чуратч. Кил-ăш-чиккинче кирек кам сымар пулсан, час-часах юмăç патне чупса каяççĕ. Юмăç патне пырсан: ман килте çапла ача çывмар пулчĕ-ĕçке, тесе, каласа кăтартаççĕ. Вара юмăç, пĕр çип вĕçне çăккăр хытти çыхса, суллантарма тытăнать. Суллантарсан-суллантарсан, калать: сан ачу йĕрĕхрен, сана вăл пĕр така тумасăр та каçарас çук, тет. Альш. Юмăçă; один из приемов: алă тымăрне пăхать, кăвапине пускалать. Ч. С. Чӳк пуçлас, тесе, юмăç карчĕкне чĕнсе килчĕçĕ. Ib. Атте вара пиччене юмăçа чӳклеме кайса илтерчĕ. Могонин. Юмăç тесе, ăста пĕлекен çынна калаççĕ. || Знахарство, гаданье. Альш. Юмăçă укçипе (деньгами, полученными за гаданье) пуяймăн. БАБ. Вăл кун (?) çĕнчен мана пĕр пирĕн кӳршĕри юмăçа пăрахнă (бросившая ворожбу) карчăк каласа кăтартрĕ. Болезни. Паян ĕç тытас çук-ха; çав ача кĕнеке тăрăх юмăç пăхма пĕлет, тĕт-ха, кайса пăхтарас. БАБ. Эпĕ ĕлĕк, хĕр чухне, пĕр юмăçран юмăçа вĕренни çинчен (об учении колдовству) илтнĕ-ччĕ. Ст. Яха-к. Епле (какой) чӳк тумаллине эпĕ ăна халех юмăç çинче пăхса пĕлĕп (узнаю из гадания), терĕ, || Кан. 1927. № 237. Матка йăпăр-япăр Шĕнере, юмăçа тухса чупрĕ. Якейк. Опăшкине йомăçа янă. || Сред. Юм. Солланкаласа тăракан çынна, выльăха та: йȏмăç пăхать, теççĕ (говорят о сонном, пьяном человеке или о плохой скотине). || Йомăç, прибор для гадания. || Йомăç, отвес (у плотников). Шарбаш.

юнлă вар-витти

кровавый понос. Орау. О сохр. здор. Юнлă вар-витти ерсен, çын юнлă чĕкĕрет. Сала 230. Юнлă вар-витти илсе кайтăрах сана! (Брань). Сборн. по мед. Юнлă вар-витти çинчен пурте илтнĕ пулĕ. Якейк. Йонлă вар-витти ерсен, ача уçăлакан мар вара.

юн чулĕ

лекарственный камень медного цвета; покупают у разносчиков. Изамб. Т. Ст. Чек. Ача тусан, йӳçĕ япала ĕçмесен, çинçе çĕр хытса каят, юн шĕветекен курăк, юн чулĕ, хырса, ĕçеççĕ, сăра. . Юн чулĕ: хĕр-арăмăн хĕрлĕрех, арçыннăн хурарах; хĕр-арăмăн тухат, арçыннăн тухсах каймас; чулне хыраççĕ, ăшă шывпа ĕçеççĕ.

юн шĕветекен курăк

назв. раст. Ст. Чек. Юн шĕветекен курăк (solanum dulcamara), ача тусан вĕретсе ĕçеççĕ. || . Юн шĕветекен курăк (чей вырăнне ĕçеççĕ). Hypericum perforatum. . Юн шĕветекен курăк(метþушка вырăнне ярса ĕçеççĕ). N. Юн шĕветекен курăк хĕп-хĕрлĕ çырлалă; юн пăсăлнă çынсем вĕретсе ĕçеççĕ. Хурамал. Юн шĕветекен курăк. Вĕретсе ĕçеççĕ. Ягудар. Йон шĕветекен корăка йон çăвăрасран, ача тусан, вĕретсе ĕçеççĕ. Простудиться тусан та ĕçеççĕ. Имен. Юн шĕветекен курăк (улăхсенче ӳсет) иккĕ; пĕри çырлалă (хĕрлĕ), тепĕри пăрçалă, хутаççи çинçе, пĕчĕкçĕ. Ăш усал юнпа хытсан, ку курăксене вĕретсе, сивĕтерех парса, ĕçеççĕ; вĕриле ĕçсен, ăша хушă ыраттарать. Тюрл. Йон шĕветекен корăк (или: йăропой-корăк); шăлтăр-шăлтăр-шăлтăр туса ларать (брякает). Чей çавăнпалан ĕçме лайăх, йон шĕветет; пользительно, чох ярсассăн. || Нюш-к. Юн шĕветекен курăк, sanguisorba officinalis.

юнсăр

йонсăр, (jунзы̆р, jонзы̆р), «ненавистный». Начерт. 94. Золотн. Йонсăр, ненавистник. Тюрл. Йонсăр çын, дурной человек. IЬ. Он йонĕ пăтранса тăрать («сердцем негодяй»). V. S. Юнсăр (çын), жестокий. || Капризный. КС. Ачи пит юнсăр (слабый и капризный). Сред. Юм. Пит йȏнсăр ача эс (капризник). СПВВ. Юнсăр ача. Юнтар = йăлăнтар. Юнтармăш ача. Янтик. Ачасем вылянă чухне, вĕсенчен пĕри, хăйне хуралăç тусан, прахса каять те, вара ăна юлташĕсем çапла каласа мăшкăлаççĕ: эй, юнсăр, юнсăр! юнлă пĕвер! выляма иркенсе киле таран! || Неслух. Сред. Юм. Тепле пит йонсăр ача кȏ, каласа та сăмаха итлемес! СПВВ. МА. Юнсăр, хăлăхсăр. . Ай юнсăр çын, сăмахне пĕртте итлемес! теççĕ. См. йӳнсĕр.

юнсăрлан

капризничать. Сред. Юм. М. А. 91. Ма ачашлан çак эсĕ уна? Халь те пĕр-май юнсăрланать. Пс. 130 (1901). Чĕчĕ пăрахтарнă ача хăй амăшĕ умĕнче юнсăрланнă пек, йăвашланмасăр, чунăма асла хутăм пулсан...

юнтар

то же, что йăлăнтар, капризничать. СПВВ. Юнтар = йăлăнтар. . Юнтарса, çимесĕрех çывăрчĕ. Йӳç Такăнт., 34. Кил тата! Юнтаратăн-и-мĕн? Юнтармăша ― тултармăш, теççĕ. Сред. Юм. Юнтарни — каприз. Янтик. Ай, ку ача пит юнтарать-çке! ма пăртик çӳçĕнчен лăскамастăр ăна?

юпа

йопа, (jуба, jоба) столб. СТИК. Çак юпана вайкăнтар-ха. Свали-ка этот столб. Изамб. Т. Йăлт çунса кайнă, юпи те юлман. Каша. † Ылттăн юпа пулăттăм, вăйă варринчен тухмăттăм. Чув. прим. о пог. 48. Хĕвел юпа пек тухсан, çăмăр пулать (хĕлле сивĕ). Если солнце восходит столбом, будет дождь (зимою – мороз). Персирл. Тĕлекрам(-грам) йопи, тĕлеххон йопи. Пазух. Вăрман хĕрри юманлăх, çинчен икел суйлар-и те, тĕпне юпа тăвар-и? N. Вăл (моя невеста) вилсен, каллех шăннă юпа пек тăрса юлтăм. Юрк. Хапхаран кĕрсен (по возвращении с кладбища), урапа çинчен ансан, хапха хыçĕнчи юпа йĕри-тавра виçĕ хут çаврăнаççĕ. Сред. Юм. Чохăн çол çинчи правăка юпаран юпана (от столба к столбу) лектерсе пыраççĕ. || Столб, изображающий собою покойника. См. К. Прокоп., Похороны и поминки у чув. Макка 231. Чăн пирвай вĕсем юпа касма каяççĕ. Вил. йăл. Выльăх пуснă вăхăтрах юпа тума тытăнаççĕ. Юпине хырăран тăваççĕ. Авалхи чăвашсем чултан, тăваткал касса, тунă. Халĕ те хăшĕ чултан тăваççĕ. Чулне, хуларан илсе килçе, малтанах хатĕрлесе хураççĕ. Юпине çын евĕрлĕ тăваççĕ: сăмсине тăваççĕ, çăварне. Юпине непременно кутăн тăваççĕ. Макка 191. Унтан, масар çине çитсен, юпине лартсассăн, ун çине пĕр укçа çапса кӳртеççĕ, унтан тата ун çине пĕр çурта çутса лартаççĕ. Çав çапса кӳртнĕ укçине: кун çути пулать; çав укçа çуттипе вилнĕ çын леш тĕнчере çӳрет, теççĕ. Вил. йăл. Юпа çинче лармалли каç. N. Юпа çинче ларнă чух никама та йĕме хушмаççĕ. Тăванĕсем йĕнине курсан, вилнĕ çын та йĕрет, тет. Макка 212 и 215°. Унтан вара каçпа юпине хускатаççĕ; юпа хускатнă чухне купăс каласçĕ, юрлаççĕ, макăракан та пур, пурте пур. Унта тата ташлаççĕ, ташлакан çынни витрене укçа ярать, вăл укçи мĕн чӳлĕ пухăнать, пурте купăççа пулать. Çапла юпине те иртерсе яраççĕ. . 190°. Юпа, тесе, ак мĕне калаççĕ: йăвăçран этем манирлĕ тăваççĕ те, ăна вăрмантан вара исе килеççĕ; çавна, масар çине кайсан, лартса хăвараççĕ. || Поминки. Чхĕйп. Авал вилнĕ çына (sic!) юпа акă мĕле (sic!) тунă: вăлсам уна улт эрнерен тума пĕлмен, çимĕкре тунă, кĕркуне (sic!) тунă, тата çăварнира тунă. Ст. Чек. Юпи иртсен, ултă кунтан, ăрăтнипеле пухăнса, каçалапа хутăштараççĕ, пурне те ĕлĕк вилекен çынсене те пĕрле, çурта çутса, хутăштараççĕ. (На осенних поминках). Макка 190. Унтан вара, юпине çитиччен, кашни-эрне каç хываççĕ. . 192°. Унтан вара çутăлас еннеле (sic!) юпа иртерме каяççĕ. . 214°. Çулталăк иртсен, унăн юпине тăваççĕ. N. Унтан тата тăххăрĕмĕш, çирĕмĕш, хĕрĕхмĕш кунне. Татах çав кунсенче юпа тăваççĕ С. Йопи çинче пусни (на поминках). Беседы на м. г. Çын вилсен-тусан, пумилккине (юпине) чăвашла ирттерсе, вилнĕ çын чунне хуйхăрмалла тăваççĕ: пумилккере, купăс-кĕсле е шăпăр, сăрнай-мĕн каласа, ташлаççĕ, сикеççĕ; юрлаççĕ-кулаççĕ, шăнкравсем çакса, купăспа, сăрапа масар çине лашапа кайса, йĕркерен тухаççĕ: вут чĕртсе, ташласа, юрласа, ашкăнаççĕ; сăра чĕрессисене, куркисене, çапа-çапа çĕмĕрсе, масар çине пăрахса хăварса тавăрăнаççĕ. М. Сунчел. Çиччĕшне туса иртерсессĕн, хĕрĕх кун иртсен, хĕрĕх пĕрмĕш кун каçхине, асăнса, юпа тăваççĕ. Каçпала юпа тума выльăхсем пусса, çимĕççем пĕçерсе хураççĕ; пуянтараххи прик (= пĕр-ик) витре эрех илсе, хатĕрлесе хураççĕ. Пурне те хатĕрлесе пĕтерсен, вăрмана юпа касма каяççĕ. Малтан унта кайма сăрасем, эрехсем, хывма куймаксем хатĕрлесе хураççĕ. Пурне те хатĕрлесе пĕтерсен, лаша кӳлсе, шăнкрав çакаççĕ те, вăрмана юпа касма каяççĕ. Вĕсен хыçĕнчен пĕри юналутпа купăс каласа пырат. Вĕсем унта кайнă чухне çапла юрласа каяççĕ:\nХура пĕлĕт юха-çке,\nПирĕн ĕмĕр ирте-çке;\nХура пĕлĕт юхнă чух,\nХăçан çăмăр çуманни пур?\nПĕр вилнĕ çын юпа тунипе\nХăçан чĕрĕлни пур?\nВĕсем тата нуммай юрлаççĕ, анчах эпĕ пурне те пĕлместĕп. Вăсем, вăрмана çитсен, лашисене тăвараççĕ, вара вут чĕртсе яраççĕ те, вут кутне куймаксене, сăрисене, эрехсене вут кутне лартаççĕ. Вара, пĕр çăка касса илсе, пĕр вĕçне шӳретсе, çĕре çапса лартаççĕ, пĕр пуçне икĕ пуслăх укçа çурса хураççĕ. Тата: вилнĕ çынна çиме, тесе, тенкелсем, сĕтелсем, кĕперсем тăва-тăва хураççĕ. Вучĕ йĕри-тавра юрласа, купăс каласа, ташласа çаврăнаççĕ. Виçĕ хут вут йĕри-тавра ташласа, юрласа çаврăнсан, хываççĕ те, киле таврăнаççĕ. Киле таврăнсанах, сасă кăлармасăр ĕçме-çиме пуçламаççĕ. Пирвой виççĕн е тăваттăн, шыв хĕрне кайса, пĕшкĕнсе лараççĕ те, çапла каласа юрлаççĕ:\nХура чĕкеç чĕкĕлтетсе килет,\nПирĕн (вил. ят.) килет вăхăчĕпе.\nÇула пулмасăр нихçан та чĕкеç килмест,\nВăхăт çитмесĕр никам та вилмест. \nСасă кăларса килсен, пӳртрисем: ăçта кайрăр? тесе, ытаççĕ. Сасă кăларакансем калаççĕ: (вилнĕ çын ятне) чĕнме кайрăмăр, теççĕ. Çапла калаççан-тусан, юпана пуçласа яраççĕ. Вара çĕрĕпех ташласа юрласа ирттереççĕ. Çутăлсан, шыв хĕрне кайса, хывса килеççĕ; унта илсе кайнă савăтсене пĕрне те каялла илсе килмеççĕ, çавăлтех салатса хăвараççĕ. Чăвашсем юпана çапла ирттерсе яраççĕ вара. . Çав çын вăл каç çавсен юпине ирттерет иккен. Он делал в тот вечер по них поминки. . Пăртак хыврĕç те, юпа халăхсем Раман пичче патне кĕрсе кайрĕç. Шел. 22. Юр юрласа, ташласа, тăваччĕçĕ юпасем. В. Олг. Ашшĕ каласа хăварса улне: мана, тет, йопа çине лаша парăр, тет. Изванк. Аннене пытарса килсен, тепĕр кунчех каçхине (пумилккине) юпине иртерчĕç. Ун чух иртермен пулсан, ĕç пĕтмесĕр те иртерес мар тет-чĕç; тата унччен тиркесси, терĕç. Çын вилсен, юпине иртермесĕр ни кĕпе-йĕм, ни тăла тавраш çумаççĕ, ни кăмака шăлмаççĕ. Ват çын вилсен, кирек хăçан та майлă пулсан, тиркемесĕр хăвармаççĕ. Ача-пăча вилсен, аплах тиркемеççĕ, çинчех юпине иртереççĕ. Пирĕн патри çынсем, ват çын вилсен, вăл çамăрăк (sic!) мар, çавăнпа тиркес пулат, теççĕ. Çапла тиркенине вăсем вилнĕ çынна хĕсепленĕ (= хисепленĕ) вырăнне хураççĕ. Чертаг. Йȏпа — поминки (улт эрнерен). || Брань. Хорачка. Изамб. Т. Мĕн юпа пек тăратăн? Что ты стоишь как столб? (То же выраж. и у КС.). || Кол. В. Олг. Тораево. Тата амăшĕ икерчĕ пĕçерчĕ, тет те, карта юписем çине тире-тире çӳрерĕ, тет. Пшкрт. Сидэт пэ̆р карда βи патн'а. мэ̆н э̆с' лэксэ̆р ты̆рады̆н? тэтβаjа. (В зап.-козм. говорах столб, а также и мачта, называется тонката. У др. чув. посл. слово озн. пень). || Рубль. СТИК. Пĕр юпа парас-и, мĕн тăвас? (гов., когда секретничают, при продаже или покупке). || Юпа — король (в картах). К.-Кушки. См. чирку.

йопăрт

подр. быстрому движению. Актай. Çур çĕр тĕлĕнче, майра (regina) ача çуратсан, усал чӳречерен юпăрт! сиксе кĕчĕ, тет. В др. гов. япăрт.

юр

йор, (jор, jур), снег. Альш. Юр ӳкиччен, до выпада снега. Собр. 275. Пукравччен юр çусан, юр час лармасть, теççĕ. Если первый снег выпадет до Покрова, то, говорят, зима установится не скоро. Çутталла 52. Хăçан, шăнтса, юр çуса кайнине курас-ши? Сред. Юм. Йȏр çунă-çуманах, в конце осени или в начале зимы. IЬ. Йȏр çунă-çумантарахах парса янă-чĕ эп ȏна пĕр кĕрепенк çу, çавна халь те парса татман-ха. Орау. Юр вĕçе пуçласанах, сехре хăпать ман (потому что у меня нет теплого платья). Ч.С. Пĕрре çапла эпир кĕр-кунне ыраш çапрăмăр; ун чухне пăртак юр ӳкнĕ-чĕ (выпал снег). Собр. Юр çинчен кăмпа ан шыра, теççĕ. По снегу не ищи грибов. (Послов). Ст. Айб. † Çунам сулăнка карĕ, юр тулчĕ: акка-йысна килчĕ, кăмăл тулчĕ. Изамб. Т. Эсĕ çӳренипе хĕлле урамри юр такăрланат, çула урамри курăк хăрат (говорят шатуге). Т. Григорьева. Юр çинчен тăрна иртсен, пăрçа пулать, теççĕ. Если журавль пролетит, пока лежит снег, то, говорят, будет урожай гороха. N. Хĕл те çитет. Акă хайхи тăманра, çара çĕртен хăваласа пырса, юр хура пуçлать (надувает снег). N. Пӳртсем пĕтĕмпе юр айне пулчĕç (занесло снегом). Изамб. Т. Капансенчен иртсен, унта юр тап-таса юр. Чăв. и. пур. 35. Лешĕ каланă: çук апла мар, юлнă ĕçе юр пусать. Мана пулсан, пултăр халех, тенĕ, эсир кайран манатăр. Кн. для чт. 19. Хăй юр анчах пулнă. Сам весь в снегу. Синьял. † Шур чĕрçитти юр пекех, пасарта та пур пекех. Орау. Вăл енче юр виç кунтан ытла выртмаçть, тит. IЬ. Юр нуммай çуни? — Нуммай çунă, ура сыппи таранах (ура сыппинчен те иртет), аран-аран ашса çитрĕм (или: килтĕм). Н. Карм. † Алăкăрсем умне юр тултарнă, хăла лаша кĕнĕ — йĕр тунă. N. Шап-шур юр килчĕ (пришел весь в снегу), юр çăвать пулмалла. Кив-Ял. Пирвайхи юрах нумай тултарчĕ. Первый же снег выпал очень обильно. N. Мĕле, сирĕн патăрта юр çуни? Что, выпал ли у вас снег. Регули 1050. Йор шу полчĕ. Снег растаял (превратился в воду). Орау. Юр çăвать, курăнать, пит-çăмартисене, алсене юр-пĕрчисем (снежинки) киле-киле пернеççĕ (одна за другою, так как их много). Якейк. Паян ир çинче йор кĕт (= кăшт) вĕçкелер те, чарĕнч. Ib. Йор вĕçкеле пуçлаþ. Орау. Юр айне алтса пытарнă. Зарыли под снег. Id. Эсĕ пĕтĕм юр пулнă-çке, ача; часрах, йĕрĕличчен, сăхманна хывса силле. Ст. Чек. Пăлтăра юр кĕнĕ. В сенях надуло снегу. N. Унтан исе каять çырмана: ку мĕне кирлĕ пире? тесе калать, тет. Леш калать: хĕлле юр тултарать, тет. Йӳç такăнт. 17. Пӳрте юр кĕртсе тултартăн (натащил снега в избу). Сятра. Он ч¬он'а тада jорба пэрмэлэ выл'аччы̆ аччазам (играют в снежки). Капк. 1928, № 21, 13. Пашникпе, шап-шурă юрах. Якейк. Хĕл каçиччен çунă йор ирĕлсе пĕтмен-хе. Снег, выпавший за зиму, еще не весь растаял. Ст. Чек. Кашкăр, юр ăшне пута-пута, чупса кайнă (увязая в снегу). СТИК. Ку хĕл пирĕн пахчари йывăçсемшĕн пит йывăр килчĕ. Крашавник йывăçĕсене юр пусна-чĕ. Сред. Юм. Çор-кȏнне уçăм ани çинче йор выртсан, çав тĕлте кальча çĕрет. Если весною на озими будет лежать снег, то на этом месте озимь вымокнет. Орау. Çуртсам çинчи юрсам ирĕлсе пĕтрĕç. Снег на крышах растаял. Ягутли. Юр çывхара пуçларĕ (пропадает), урам хушшисем пыльчăкланчĕç. СТИК. Кишĕре юр кайнă-кайманах акаççĕ. Морковь сеют тогда, когда снег еще не сошел. Ib. Юр кайнă хыççăнах сухана та туха пуçлаççĕ. Как только сойдет снег, уже начинают пахать. Ч.П. Юр кайсан. Когда растает снег (весною). N. Йор пӳртсем çомĕнчен кайса пĕтмен (у изб еще не растаял снег). N. Кăçал мăн-кун юр çинчен килет. Нынче на пасхе еще будет снег. К.-Кушки. Юр хĕнпе кайрĕ. Снег сошел с трудом. Таяние снега тянулось долго. Шурăм-п. № 11. Çур-кунне юр кайса пĕтрĕ. N. Ĕлĕкхи пекех шыв та пула пуçларĕ, хĕлле юр та лартми пулчĕ.

юр-варлăх

погреб. СПВВ. ПВ. Юр-варлăх = нӳхреп, погреб. Т. VII. Ĕлĕк пĕр ача юр-варлăха кĕнĕ тет те: кунта пурте пур, тесе, шухăшласа тăрать, тет. Хорачка.

лак

(лак), подр. (отпечаточное) звуку, получяющемуся от удара о более или менее мягкий предмет. КС. Кучĕпе сак çине лак! ларчĕ. Ib. Ури шурĕ те (поскользнулись), кучĕ çине (на задницу) лаках кайса ларчĕ. Ib. Уссĕрскер, кучĕ çине лаках кайса ларчĕ. Н. Карм. Пĕчĕк ача кучĕ çине лак! ларчĕ (не устоял на ногах и шлепнулся на задницу). N. Куссан-куссан, пĕр тункатана перĕнчĕ те, лак! тутарчĕ (бочка о кочку), манăн пуçа лап! тутарчĕ. Орау. Чашăка лак! лартрăм та, лаштах çурăлса карĕ — сĕт пĕтĕмпех тăкăнса карĕ (поставил со стуком, неосторожно). Н. Чукалы. Хĕверисем (черти) Якуркка выртакан вырăн тĕлĕнчен маччана сӳтнĕ те, арман чулне лак! пăрахнă. Пус. Тĕпĕр-тĕпĕр туй килет, ланчашкана лак! сикет. (Кăвар туртни). || Подр. локанью. Якейк. Йăтă пăтратни лак-лак! хыпать. Ib. Йăтă лак-лак! хыпать (ест жидкое). || Собр. Хура йытă кутне лак-лак. (Çăра питĕрни). Ст. Шаймурз. Ватă ĕне... лак-лак. (Уйран уçлани). || Подр; бульканью. Сред. Юм. Четвĕрт кĕленчинчен хăвăрт шыв йŏхтарнă чŏхне кĕленче мăйĕнчи шыв лак-лак (а с легкой лабиализацией) туса тŏхат. Лак! тухса ӳкрĕ. || Подр. неровному бегу лошади. Сред. Юм. Пирĕн лаша темме çынсĕнни пик чипер йăпăртатса йŏртса чупмас ŏ, пĕрмай лак-лак! тăвать те, кŏта веç ватса пĕтерет („назв. бега лошади, когда она бежит длинными шагами“).

лакăм

(лагы̆м), яма на дороге, ухаб. Çутт. 153. Инçех те мар лакăм пулнă. Ib. 84. Ман çул çинчи лакăмсем питĕрĕнчĕç юрпала. ЩС. Лакăм, небольшая промоина. Шурăм-п. Пĕр лакăм тупрĕç те, ун йĕри-тавра шăкăр пырса ларчĕç. Полтава. Вут-хĕм виттĕр сикеççĕ, лакăм урлă ывт(ă)наççĕ („сквозь огонь окопов рвутся“). Сред. Юм. Лайăм — низкое место между двумя буграми. О сохр. здор. Урам хушшинчи (на улицах) лакăмсене тислекпеле е улăмпала тултарас пулмасть, ялан таса тăпрапа е хăйăрпа, чулпа тултарма кирлĕ. Кн. для чт. II, 145. Куккук çӳрин çурăмĕ сарлака, унта унăн лакăм пур. Тогаево. Пĕр çĕре миçе ача пыçтарнать, çавăн чухлĕ пĕчик лакăмсем чакалаççĕ. Чураль-к. † Кӳлтĕм тухрăм сар лаша, сикрĕ ларчĕ сарă хĕр; сулăнкара (так!) та сулăнать, лакăмра та ларса юлать. (Маслян. п.). Орау. Пырсан-пырсан, пĕр лакăма кĕрех карăмăр; çуна сикнипеле чуттах (едва не) çуна çинчен тухса ӳкеттĕм. Ib. Çуна лакăма сикнипе пĕтĕм ăш кисренсе карĕ. Ст. Чек. Лакăм, рытвина (зимою, а также и летом в грязное время). См. лакăм. || Углубление в русле реки. Якейк. Н. Карм. Лакăмра выртать шыв (глубокое место в реке). Утăм № 1,9. Тинĕс çăварĕ Атăл пек шывсене хăйсене те тĕпсĕр лакăма ярать.

лап

(лап), подр. звуку хлопнувшегося (упавшего) предмета. СТИК. Çăм мишукĕ лап персе анчĕ. („Лап – звук мягкий, похожий на звук, когда падает что-нибудь мягкое“). Ib. Лакăш! турĕ те (отступился), лап! персе анчĕ (споткнулся и упал). Альш. Акă упăшки патне çитет те, палакирне лап! ӳкерет, тет. Богдашк. Т. Лап тăсăлса ӳкрĕ хуса пыраканни. Толст. Лаши пĕтĕм вăйĕпе пынă çĕртен лап персе аннă та, Жилинăн урине аяла тунă (придавила). Шорк. Пылчăк çине хырăмĕпе лапах персе анчĕ. Эльбарус. Çаксем кăсйисенчен темскерсем кăлара пуçларĕç; тăта лап-лап! ӳксе пуççапаççĕ, тăта пакăл-пакăл! юмахлаççĕ. Сред. Юм. Витрери шывва (= шыва) трук тăксан, шыв лап! туса тôхса ӳкет (выплескивается). || Подр. мгновенному движению садящегося, ложащегося или падающего. КС. Хырăмĕпе лап выртрĕ. Сред. Юм. Мана корчĕ те, лап! выртрĕ. („При этом лап не означает звука при падении, а самое действие). Шорк. Пылчăк çине лап! татăлса анчĕ. Ст. Айб. Куçма кĕрӳ кускалать, Лапата кĕрӳ лап ларать. (Çатма çинче икерчĕ пĕçерни). || Подр. бросанию тяжелого предмета. Ст. Чек. Лап! пăрахат (бросит сразу). N. Ку ача амăшне пĕр ала йĕппе лап! тутарать, тет те, веç чиккелесе вĕлерет, тет. || Подр. удару (хлопанью). Альш. Амăшĕ алăкран тухат та, кукша капкăнĕ амăшне лап тутарат, тет. Шурăм-п. № 6. Арăмне пуçран çапуççипе лап! тутарчĕ. Альш. Кашкăр кĕрсенех, кашкăра аякран лап тутарнă. КС. Аллипе лашана купарчинчен лап! çапрĕ. N. Ашшĕн çăварне лап хупласа лартрĕ. || Подр. ударам бьющихся волн. Сред. Юм. Пĕчикрех хомсĕм лотка хĕрне лап, лап! пырса çапнаççĕ (= çапăнаççĕ). || Подр. хлопанью крыльев. Юрк. Çав вăхăтра кашта çинче ларакан автанĕ çуначĕсемпе лап, лап, лап! тутарса çапса илет. || N. Лап сур (плюнь).|| Подр. тяжелому ступанью по плоскому предмету. Алших. Лап-лап! çĕре ан пусăр: çĕр кисренет, тиеççĕ. || Подр. тяжелому бегу. Сред. Юм. Лап-лап! тутарса чупса кайрĕ. Побежал тяжелой рысью. Ib. Пирĕн лаша чупайрать-и-мĕн ôлă? Лап-лап, лап-лап! туса пырать, онпа мĕн чôлах аякка кайăн? СТИК. Пĕчĕккĕ ача, чуппи (бег) килĕшет, вăл темле çăмăллăн чавтарса пырат; пысăк çын вара лапăстатса пырат. („Лап-лап“ выговаривается соразмерно шагу; если шагает — редко, если бежит — скоро. Выражение впечатления при виде неуклюжести бега, неуклюжести фигуры, а также и звук, производимый ногами“). || Подр. звуку, который слышится, когда трясут шапку, взяв ее за тулью. Сред. Юм. Шапкана тӳпинчен тытса силлесен, лап-лап! туса силленет. || Подр. звуку неожиданно лопнувшего льда. К.-Кушки. Шыв тулнипе пăр лап! çурăлса кайрĕ. || Подр. кипению каши (хлопанью пара). Изамб. Т. Вир пăтти вĕренĕ чухне лап-лап! туса вĕрет. || Подр. моментальному погашению света. Хрест. Куçук çавăнтах ламппине лап! сӳнтерсе лартрĕ. Сунт. Пӳртре ламппă çути лап! сӳнсе ларчĕ. N. Çав вăхăтрах килти çунса ларакан çуртасем икĕш те лапах сӳнсе ларчĕç, тет. (Сказка). Сред. Юм. Пирн (= пирĕн) лампă чипер ларнă çĕртех лап! сӳнчĕ ларчĕ. N. Çутатса пыракан хунарĕсем лап сӳнчĕç. БАБ. Лап сӳнсе ларчĕ (огонь). См. тимĕр карта. || Подр. широким вспышкам молнии (как будто с глухим звуком). N. Çулахи çĕрсенче шевле (зарница) лап-лап çиçет: темĕскерле ăшшăн туйăнать те, тӳлек туйăнать. || Плашмя. Орау. Лап выртни („ляпа“) сан пултăр, эпĕ шĕвĕр пуçне („тыку“, т. е. с острого конца) йышăнап. (Так сговариваются игроки). || Как раз, совершенно. Якейк. † Çак нуштана корасса воник çолтах тĕл(л)ĕнтĕм, çирмик (= çирĕм ик) çолта лапах килч. Яргуньк. Чу кайăп, лап анăп, мăнтăр купи купалăп. (Кăшăл сăвăрни). Баран. 19. Акă, хайхи каçхи тĕттĕм хаяр вăрçса чикĕшес хире лапах килсе хупларĕ. БАБ. Хăй ăшне лап хупласа илчĕ. См. яр. Шорников. Лап хуратăп (какое-то выражение в игре в камешки, шакла). Янш.-Норв. Уяр! уяр пулать пулсассăн, вĕл вĕçсе кай; çăмăр çăват пулсассăн, лап (лап, п неозвонч.) ӳк. || Как раз (сильнее, чем лăп; выраж. неожиданность). N. Çав капкăн çапнă кашкăр умне лапах тухрăм. 93 çул, 24. Çимуртен лап çав чирлĕ çын патĕнче пулнă. Пшкрт. Холара лап пĕр эрне порăнтăм. КС. Эп вăл çитнĕ çĕре лап çитрĕм. Я как раз прибыл к его приходу. N. Çирĕм тăватă сахат хушшинче çĕр лапах пĕрре çаврăнса çитет. Регули 1350. Лапах выртать. Лапах йорать. || Совсем; точно. Чăв. й. пур. 23. Çав усрама илсе ӳстернĕ ывăлĕ ăнсах кайман, шап лап ăслах мар Сятра: хы̆нџа-ш̚и лап ŏжŏтсак jарат? Когда же будет совсем (понастоящему) тепло? О сохр. здор. 49. Аша пирĕн е лапах пĕçерсе, е ăшаласа (шарку туса) çиеççĕ. N. Хăлха лапах питĕрĕнсе ларать. || Точь-в-точь. Якейк. Лапах охмах эс. Ib. Эс лапах пирн ялти „Петĕр: калаçса колни та, йорлани та, ташлани та, сан çиллӳ те оннешкелех (как у него). || В самом деле. Хорачка. Лери халăх калат: верно, конта порнса, лапах конта порнсаç кусам, тет. || Шибач. Лапах польчĕ. Оказалось совершенно верным. СПВВ. ТА. Лапах-и? = Чăнах-и? (т. е. правда ли это?).

лапăстат

(-тат), шлёпать. См. МКП. 112, 115. Утар. Чечук вара лапăстатса кайса тупнă та, пупа (dat.) илсе пырса панă. N. Атя, лапăстатах, ачам! (обращение к лошади: „ну, трогай!“). КС. Лапăстат, шлёпать. Ib. Лаша лапăстатса юртса пырать (без усиленных движений). Ib. Караппăл (беркут) лапăстатса вĕçсе кайрĕ (медленными движениями). Ib. Ача алăра сиктернĕ чухне (когда его пестуют), лапăстатат (= çунатланать, машет ручёнками). Ст. Чек. Лапăстатса чуп, бежать в большой обуви. Капк. Анатран лапăстатса хăпаракан шур аппа пек чечен пăрахут çеç ăна шухăшлама чарать. Сред. Юм. Пысăк кайăксем лапăстатса вĕçсе пыраççĕ (летят; означает тяжелый полёт большой птицы). Орау. Çырма хĕрринче пĕр чăрăш лапăстатса ларать. КС. Пуснă алтан лапăстатса сикет (трепыхается). Ib. Лапăстатса çӳреççĕ (чĕчĕсем). || Ходить без дела. N. Лапăстатса çӳрет. Шляется без дела. || Болтать.

лапсака

(лапсага), косматый, лохматый. МПП. Лапсака мăйăх, лохматые усы. Çутт. 45. Лапсака йытă якăлт! сиксе кĕчĕ. N. Хăй (ача) лапсака пуçлă; сарăрах, чылайранпа хачă (-хайчă) курман çӳçĕ кĕçеленсе кăткăсланнă. Б. Крышки. Ку чĕп лапсака ураллă. У этого цыпленка мохнатые ножки. || С густой хвоей. Орау. Лапсака чăрăш çăмăра ямаçть, çавăн айне кĕрсе ларăпăр. Якейк. Лапсака (о дереве), низкое и развесистое. N. Эпир те çăмăр хытă çуннипе пĕр пысăк, лапсака йывăç айне кĕрсе лартăмăр. См. лапсăркка.

лар

ларь (на мельнице). Н. Седяк. Орау. Лар – хăмаран тунă çăнăх хумалли пысăк арча. Ст. Чек. Кутлартан (см. арман) анат унта пăри тĕшĕ. (Аптиркка). Алгазино. Килĕр-ха, çак çăнăх ларне кӳртер! Изамб. Т. Тырра арманта пĕрмене хываççĕ. Унтан тырă, чул айне юхса анса, çăнăх пулса, лара юхса тӳхат. Юрк. Çăнăх пĕтсен, лар тĕпне шăлса илсен, тырă пулмас. Ст. Шаймурз. Кӳлĕ варринче пĕр лар ăшне кĕрет те, ача та ун хыççăн (за нею) кĕрет, тет. (Сказка).

лар

садиться; сидеть. В. С. Разум. КЧП. Ку çын лармасăртарах тăрать. Чуратч. Ц. Пукан çине (на стул) ларчĕ те, каçчен те тăмарĕ (просидел, не вставая). Артюшк. Вакона ларма вăхăт. Пора садиться в нагоны. N. Пĕр ларсан, тахçанчченех ларать вара. Если сядет, то сидит очень долго. Сред. Юм. Лар килте, кôтна хĕссе! Сиди знай дома! N. † Ларас тăрас саккине ука сарса хуччăр-и; выртас-тăрас выранне тӳшек сарса хуччăр-и. Çĕнтерчĕ 51. Паян ларас-тăрас килмест. Сегодня не хочется ни сидеть, ни ходить („стоять“). N. Мăн кĕрӳ пуринчен мала ларать, эллине сăра курки тытать; вара вĕсем виçĕ тапхăр тăрса лараççĕ; виççĕмĕш тапхăр тăрсан, сĕтел хушшинчен тухаççĕ те, каччин ашшĕпе-амăшне малти сак çине лартса, вĕсен умăнче икĕ тапхăр çаврăнаççĕ, виççĕмĕшĕнче пуççапма лараççĕ. N. Пĕр çулччин киле урапапа çунапа ларса кĕмест, анаçĕне (= ана çине) ларса кĕмест-тухмасть (молодушка). Б. Яуши. † Лаши лайăх, çуни лайăх лараканĕ çук. Юрк. Ун çумне кĕрӳ çуммĕн лараканни ларать. Юрк. Эпĕ, патша пулсан, ялан çапла кăмака çинче ăшăнса кăна ларăттăм. Ib. Икерчĕ çиме ларсан та, каллех çапла: ех, тет, эпĕ патша пулсан, яланах çапла çуллă икерчĕсем анчах çисе ларăттăм! тет. Сред. Юм. Ĕçессе нăмай та ĕçмен пик полчĕ, ларнăçĕм пôсать (постепенно пьянеешь) полас, ôра çине тăрап та, тайкалана тăрап. Чăв. й. пур. 23°. Хăй халĕ суккăр ларать ĕнтĕ, ниçта та тухаймасть. Регули 3. Вăл ĕçлеме ларать. Он садится за работу. N. Пит аван шыв хĕринче мĕлле пăр катăксем пĕр-пĕрин çине хăпара-хăпара ларса, каллех йăтăна-йăтăна анса кайнине пăхса тăма. || СТИК. Ларайман, ларса çитеймен, картне ларман (т. е. глупый). || Йӳç. такăнт. 52. Пурте кулаççĕ. Кĕркури, çиленсе, пуçĕпе сулкаласа, лара-тăма пĕлмест. Копăрла. † Ларас-тохас лайăх полтăр. Чтобы было хорошо с нею (с женою) выехать. Орау. Хăй ларса канимарĕ ĕмĕрĕнче (работала, не покладая рук). Туперккульос 25. Пӳртрен тухмасăр ларса ирттерсе, начар ӳсет, шурăхса каять (бледнеет). Сĕт-к. † Тантăш çони хора çони, ларса чопма шанчăклă. (Çăварни йорри). || Сидеть в тюрьме, под арестом. Альш. Елшелин хуралçисем кайса та лармаççĕ (не сидят в арестанской), ӳретникрен те хăрамаççĕ. Орау. Паян тăват тутара сут турĕç, тăватăшне те лармалла турĕç. Сред. Юм. Ларма кайнă. Пошел сидеть (в кутузку). N. Тĕрмере ларакансем, е персе вĕлернĕ çынсем хушшинче темĕн чухлĕ пĕр айăпсăррисем те лекнĕ (в 1906 г.): вилччĕр, ларччăр... тенĕ пек тăваççĕ. || Быть п. заседателем. Орау. Паян тăват тутара сут турĕç. Манăн тăватăшне сут тунă чухне те лармалла пулчĕ. || Сидеть на посиделках. Изамб. Т. Хĕлле хĕрсем ларма çӳреççĕ. Зимой девушки ходят на посиделки. Альш. Пĕр-пĕрин патне ларма çӳремелле. || Гостить (о девушках). N. † Ларма килнĕ хĕрсене алă çинче вылятрăм, ларма килнĕ хĕрсемпе хытăрах выльăр, ачисем! ЧП. Ларма пырăп. Сред. Юм. Ларма кайнă (девушка пошла, поехала в гости к родственникам). || Справлять (о некот. обрядах). Ст. Чек. Вара кĕрешченке кунĕ каçпа хĕр сăри? лараççĕ. || Сидеть в старых девах. О сохр. здор. Вăл тĕлĕшрен чăвашсен йăли пит аван: вĕсенĕн хĕрĕсем çирĕме, çирĕм икке çитсен тин качча каяççĕ; çирĕм пилĕке çитичченех ларакан та пулать вĕсен. Янтик. † Пиреех те çырнă çын ачи лартăр халĕ çулĕ çитиччен. || Сидеть на яйцах (о наседке). Ст. Чек. Ларат (чăхă ларат). Сидит на яйцах. Альш. Чăхă ир ларсан, тырă пулат, тет. (Примета). || Стоять, находиться (о вещах и предметах). N. Чăматан ларат. Стоит чемодан. N. Карташĕнче вăрманти пек курăк шăтса ӳссе ларнă. ЧП. Çеçен хир варринче пĕр хурăн, лартăр-а хирĕн илемĕшĕн. Янш.-Норв. Пирĕн çумра (рядом с нами), йывăç пахчинче, пĕр кĕлет ларать. ЧС. Темĕн чухлĕ пичке ларать. Стоит много бочек. N. Унта пилĕк мишукпалан çăнăх ларнă. Там стояло пять мешков с мукой. N. Чӳрече çинче кăкшăмпа (в кувшине) шыв ларать. N. Улăм урисем темĕн чухлĕ лараççĕ. N. Вăрман ларать сип-симĕс. N. Тепĕр пуçĕнче тутлă шерпет ларат, сим-пылпа тутлă шерпет хушшинче ылттăн тарилкке ларат. Орау. Ку шыв пӳртре виç сахат ларнă. N. Тинĕс патне çитсен, тинĕсре пĕр карап ларнине курнă. Ядр. † Эпир çăварни чупнă чух ларан-йывăç хумханать, выртан каска тапранат. Могонин. Ларан йывăçа хоппине сӳсен, мĕнле хăрса каять, çанашкал çав çын хăртăр, тет. N. Ăçта-килчĕ-унта хупахсем, хытă курăксем унта-кунта ларатчĕç. Торп-к. Урапи чупмаçть, тет, пĕр вырăнтах ларать, тет. Орау. Ку йăвăçăн тымарĕсем çирĕп халь, нумай лармалла. Дерево крепко держится на корню. Тогаево. Онччен те польмин, пĕр пысăк икĕ хутлă пӳрт лара парать. Эпир çур. çĕршыв 15. Ту вĕçĕнче чылай аслă униче (укăлча) выртать. Кунта, хапха патĕнче, ял юпи ларать, халăх пӳрчĕ ларать, вут сӳнтермелли машшин, пичĕке, пакурсем, тата урăх хатĕрсем лараççĕ. || Остановиться (в движении). Орау. Армансем ларчĕç (иногда говорят: шыва ларчĕç). Мельницы (водяные) остановились (стали) от половодья. || Устояться (о пиве). Якейк. Пирĕн сăра ларсах çитмен-хе (не устоялось после процеживания; дрожди еще не сели на дно). || Осаждаться. N. Хăйăр тырă акас вырăна та ларать, çарана та ларать. || Широко задевать основанием. Орау. Суха-пуç ытла ларса пырать, ăнмарĕ („купташки“ своей выгнутой поверхностью задевает за землю. Зависит от неудачной установки сохи). || Лежать (о вещах). Çăкăр кăмакара ларат (но: çăкăр сĕтел çинче выртат). || Находиться (о корнях растений). N. Темĕн пысăкĕш йывăçсен те тымарĕсем çиелтех лараççĕ. || Упасть (о стреле). Абыз. Ухă çав старикĕн пӳрт çине ларнă. N. Йывăç юппине (на развилину дерева) юр ларнă. || Садиться, становиться плотнее. Орау. Çуркуннехи çăмăрпа çĕр ларать, теççĕ ваттисем. || Замерзать (о реке и пр.), о ледоставе. Альш. † Çерçи чак-чак тăват-çке, Атăл пăрĕ ларат-çке. АПП. Сивĕ енчен çил вĕрсессĕн, Атăл ларнине çавăнтан пĕл. || О снеге. Девлезеркино. Юр ларчĕ. Снег сел (осел). || Выправиться (о вывихе). ЧС. Ĕнтĕ, кин, ачун алли ларчĕ. N. Нумайтарах, ĕçлесен унăн алли-урисем каллах хытса ĕлĕкхи вырăна лараççĕ. || Отзываться, вредить. Изамб. Т. Лашана кĕçĕнтен йывăр турттарса çӳретсен, лашан куçне ларат (ослабеваег зрением), теççĕ. N. Ытлашши çийӳ чире ларать. || Осесть (о строении). Альш. Пӳрт ларнă ĕнтĕ пирĕн (осел). || Иваново. Урай хăмисем, никĕс пĕренисем, тата кăмака ларса юлнă (остались без осадки). || Сесть (о материи). Трхбл. Брюки ларнă. Брюки сели. || Оседать. Туперккульос 4. Çын çăварне, сăмсине ленкеççĕ, кăкăра лараççĕ, тĕрлĕ май çын ăшне ленкме пултараççĕ (бактерии). || Загрязниться. АПП. † Сакăр тиртен çĕлетнĕ сар кĕрĕке кирĕк лармĕ, тесе, пĕлтĕр-им? В. Байгул. † Çуса çакнă шур сурпанне кирĕк лармас, терĕç пуль. || Увязнуть, застрять. О сохр. здор. Е, апат çисен, шăл хушшине пĕр-пĕр япала ларса юлса çĕрсе тăрать. Кума-к. Эпĕ лапрашне (= лапра ăшне) антăм-лартăм (вдруг очутился в грязи, в топком месте). Шурăм-п. Филип сурăх хыçĕнчен чупрĕ, анчах ури пылчăка ларнипе кайрĕ-ӳкрĕ. Чув. пр. о пог. 304. Пăр ларса йолсан, çул йывăр пулать. Если лед останется (на берегах), год будет тяжелый. || Заходить (о солнце). N. Хĕвел анăç хĕрелсен, пĕлĕте ларсан, çăмăр (тăман) пулать. || Прибавлять (ветви, коленца). Альш. † Мĕшĕн кĕрлет-ши çав хăмăш? Сыпăкран сыпăка ларасшăн. Ib. † Мĕшĕн шавлат-кĕрлет çав вăрман? Туратран турата ларнă, тет, çав вăрман. Карабаево. Улма-йывăççи çеçкене ларса иртнĕ. || Закалеть. Ст. Чек. Çăккăр вут начар хутнипе (от плохой топки) пиçеймесĕр ларса каят (около нижней корки тесто уплотняется и не пропекаетcя). || Заниматься; служить. Туперккульос 18. Пĕр туперккульос чирĕ çинче кăна ларакан тухтăр çав чир çинчен, çĕнĕ япаласем мĕн тухнине (напр., открытия в области медицины) пĕтĕмпе пĕлет. ГТТ. Ача-пăчапа пурăнакан çынна, ку ĕç (литературная работа) çинче кăна ларсан, пурлăх тĕлĕшĕпе хĕнтерех пек (трудно с экономической стороны). Орау. Кунăн çĕрĕн хут çинче ларакан çын шурса каять (бледнеет). Образцы. Ай-хай, хĕрлĕ чĕрем, çутă сăнăм, шур хут çинче ларса шурăхрĕ. Истор. Ялан ĕç çинче ларса, тата ытларах сывăмарланнă. N. Çирĕм пилĕк çул тиякра ларчĕ. N. Вăл ĕç çинче лармаççĕ вĕсем. Они этим делом не занимаются. Яжутк. † Пуртă тума тимĕрç çук, тимĕрç ларма çырма çук. || Расположиться, расселиться, поселиться. Юрк. Тинĕс хĕрринче ларакан хула. Ib. Эпĕ пурăнакан савăт (завод) пит аван çĕрте, çаранта шыв хĕрринче ларат (расположен на берегу реки). Янших. Б. Сăр шывĕ хĕрринче ларат (город). Юрк. Чăвашсене ытти çынсенчен уйрăм ялсемпе ларма хушнă. Демид. Пурăнсан-пурăнсан, кун патне таркăнсем, вăрăсем килсе лара пуçларĕç, тет. || Приставать, прилипать. Орау. Тĕмпек (ял) тăнĕ (глина) лармаçть (т. е. не держится), умпа кăмака шăлма юрамаçть урăх. Якейк. Ларать = çыпăçать. Ib. Кăçалхи пак çор аки тума çăмăлне корман: пĕре те лармаçть. Ib. Хăш çол çĕртме тунă чохне те ларать (= тăпра соха тимĕрпе калак çомне çыпăçни). Ib. Олăхри аная тунă чох ларса пăçлар, аран туса пĕтертĕм. КС. Суха-пуç ларать (накопляется земля, и она плохо пашет), вара ăна карлавпа тĕкеççĕ. || Приставать, останавливаться где-либо (о пароходе и т. п.). N. Çак пăрахот Шопашкара (-ра) ларать-и? Пристает-ли этот пароход в Чебоксарах? N. Пăрахот Шопашкарта лармарĕ. Шурăм-п. Халĕ Кĕнер-вăрри çыннисем чухăнланса кайнă. Пăрахут тахçанах ларми пулнă. Альш. Пулăçăсен киммисем лараççĕ унта. || Обходиться, constare. N. Мĕн чула ларчĕ? Во что обошелся (о цене). N. Хаклă çĕр илекене пит хакла ларать. || Получить убыток. Орау. Халь çăмартана кайсан, аллă тенкĕ ларнă, тит. || Остаться, проиграть (в картах). Сред. Юм. Кама ларчĕ? Кто остался? (во время игры в карты). Янш.-Норв. Лартăм. Я проиграл (в шашки). || Обмануться. N. Лаша илесси пит пысăк ĕç, ларасси нимĕн те мар (очень легко). || Находиться в сохранности, храниться. Полтава. Ăçта мулсем ларнине (где скрыты клады)... || Глохнуть (об ушах старика). ГТТ. Манăн хăлхасене ларнă çав ĕнтĕ, илтми пултăм. || Выходить (об урожае). О земл. Çĕнетнĕ çĕр тырра ĕлĕкхи пекех çимĕç парса тăрать, вара унта тырă аван ларакан пулать. Ib. Хура тăпра çинче малтан урăх япала хушмасан та, тырă аван пулать; анчах кайран-кайран вăл çĕр çинче те тырă ларми пулать. Альш. Кăçал тырă начар пулчĕ те, анара пит нумай пулнинче саккăршар урапа, унтан вара чухрах (похуже) пулнисенче пилĕкшер, ултшар урапа ларчĕ, теççĕ. Сорм-Вар. Ахматяк калать (медведю), тет: кашни çапмасерен (= çапмассерен) пĕр пăт çу ларать (каждый раз, как ты меня стукнешь молотком, на мне наростает пуд сала), тесе калать, тет. || Накопляться. О земл. Выльăх айне улăм сарсан, навус ытла лармасть. || Юрк. Шыва лар, быть затоплену водой. || Об обычае созывать знакомых к умирающему. ЧС. Анне вара пиччене атте çинче ларма çынсене чĕнтерсе килтерчĕ (велела позвать). N. Çын çинче ларни. || Доходить, попадать. Яргейк. Урпа утмăл кунта кĕрекене ларать, теççĕ. || Наступать. КС. Кĕр ларчĕ. Наступила осень. (Хĕл ларчĕ, но: çу килчĕ, çур килчĕ; Орау. Хĕл ларсах каять-и ĕнтĕ? Неужели уж так рано начинается зима? || Оказать действие. N. Ăна ларнă. Оказало действие на ум. || В качестве вспомог. гл. Сятра. Сан пит çине мĕнешкел (мэ̆нэ) моклашка токса ларса? N. Курăксем ĕнсе ларчĕç (выгорели от зноя). К.-Кушки. Эпĕ пĕрре шыв хĕрринче нуммай çĕрле пулă тытса лараттăм. Однажды поздно ночью я ловил на речке рыбу. Виçĕ пус. 17. Тăваттăмĕш çулне çĕрте курăксене кирлĕ япаласенчен виççĕшĕ тăнчах пĕтсе ларать. Ib. 19. Пĕр çын, ашшĕ амăшĕсем вилсен, ниме юрăхсăр хăйăрлă çĕр хуçи пулса ларнă. Кан. Мунчине вара шыв тухса ларнă. Яхать-Ошкăнь. Тар тохса ларать. Выступает пот. Букв. 1886. † Сĕт-пыл тулса ларинччĕ (см. сĕт пыл). Альш. Кас çĕнĕ пулса ларчĕ хайхи. Обстроился снова (после пожара), обновился (квартал). Ib. Пăхатăп – тиенсе те ларнă пирĕн лав (нагрузился). Яргуньк. Пуç тăрисене (на головах у них) улмуççисам шăтса, çитĕнсе, улмисем те пулса ларчĕç, тет. Синерь. Вăл, шаларах (дальше в воду) кĕрсе, хулне чăссĕр (= чăсрĕ), тет те, хулĕ сыпăнса ларса (обрубленные руки снова наставились), ачисене (своих детей) тытрĕ, тет. Сунар. Сăрт ĕлĕкхи пекех хăйне хăй хупăнса ларнă (холм закрылся снова сам собою). Орау. Вилнĕ çын чĕпĕтним сана, пĕтĕм çан-çурăмăнта, аллу-урусенче кăвакарса ларнă вырăнсем (синяки) пур? Ib. Сĕтел çинче ламппи çунса ларать (горит). N. Кам хăй валли инкек-синкек шыраса çӳрет, çав ăна чăнах та тупса ларать. БАБ. Эпĕ пăхрăм пек те, пĕр хуран сăмала вĕресе ларнине куртăм пек (во сне). N. Ĕлĕк вăл (это) çын ячĕ полнă, онтан сомах полса ларнă (стало нарицательным именем). СВТ. Çитменнине тата шатра чирĕнчен кайран (после оспы) нумайĕшĕ, чĕлхе çĕрсе, чĕлхесĕр пулса лараççĕ. N. Хăй пурăннă кун-çулĕнче пĕтсе, çĕрсе ларнă çĕртен пире çутта кăларчĕ (он). Пшкрт. Вырăсла пет йосон соляма (очень хорошо говорить) вĕренсе лартрăм (или: лартăм; научился). КАЯ. Ĕнер Тумия урнă йытă тулланă; урмалла-мĕн пулсан, мĕн курса ларас-ха! (что станем делать). Трахома. Тата пĕрер çул иртет те, хай сирĕн пĕлĕшĕр суккăрах пулса ларать. В. Олг. Онăн учĕ перĕн тырă çине вĕренсе ларса (повадилась). Изванк. Пирĕн пӳртре, ăçта кирлĕ унта (где ни попало, везде), çуртасем çунса лараççĕ (горят). Панклеи. Сĕрсенех (как только помазала), ачана ӳт илсе ларчĕ (наросло тело). Ib. Вăл пыркаласан-пыркаласан, çол йăлтах пĕтсе ларат (дорога кончается). Синерь. Кăмакара этем аш вĕресе ларать, тет. (Сказка). Кан. Çап-çуттăн курăнса, каллех тĕттĕмленсе ларчĕ. N. Тата темиçе анпар (так!) тырă туллиех тулса ларнă, тыррисем алăкĕсенчен тулалла юхса ларнă (сыпался), тет. Цив. Шыв тӳрех пӳрте кĕрсе ларчĕ. Вода сама вошла и поставилась в избу. N. Хайхи салтак тухрĕ; как тухрĕ, хайхи çутă сӳнсе ларчĕ. Никит. Питне-куçне хĕп-хĕрлĕ шатра пекки тухса ларчĕ. Ib. Лешĕ кушак-мĕн пулсан, ăна патакпа шаккаймалла-мĕн, вара вăл каллах çын пулса ларать (превращается в человека). N. Анса лар, спуститься; закатиться (о солнце). N. Чунлă япаласем çумне çыпăçса лармашкăн е çекĕлсем, е тăрăнмалли сăмсасем, е чĕрнесем ӳссе лараççĕ (у растений). N. Тепĕр куна хăварсан, вăл хытса ларать те, кирпĕч çапма хĕнтерех пулать. N. Çамрăк арăм çапла пулса ларнинчен пĕтĕм ял тĕлĕнсе, ăсран-халран кайнă (изумилась). Сборн. по мед. Пĕтĕм çан-çурăмне шатра тухса ларать. Абыз. Çĕлен çапрĕ те, Иван пакăлчак таран анса ларчĕ (в землю). Синьял. Турипе сулчĕ, тет те (он махнул гребнем), тинĕс пулса ларчĕ, тет. N. Вĕсемсĕр пуçне хула та пулса ларас çук (не оснуётся). N. Куçса лар. N. † Килкарт варнчи çармăк хорĕн (= хурăнĕ), кăçал касман полсассăн, ватăлсах ларĕ, терĕр поль. N. Мучи куçне шур илсе ларĕ. (Карнăк шăнни). У старичка сделается на глазу бельмо. (Замерзание окна).

лара юл

неожиданно остаться сидеть (стоять). Шорк. Чип-чипер пынă çĕртенех вăл лара йолчĕ. ЧП. Пĕчĕкçĕ çуна, сăрлă çуна, лара юлчĕ пасар ăрамне. СТИК. Çав кашкăра та тытаймарăмăр та вара, мĕн чул ахутник эпĕр! Пеме, пеме çавăнта! Ларах юлчĕ вĕт (как удобно было поймать волка; стрелять бы тут, ведь прямо под носом был). Сред. Юм. Ача темĕн чôл хĕр хыççăн пырасшăн хыптарать; ашшĕсем ямаççĕ те, лара йôлчĕ.

ларт

понуд. ф. от гл. лар. N. Эп сĕтел çине (на стол) ларас теп.– Эп сана лартăп! (я тебе дам – сяду!). Ст. Яха-к. Ун чухне лаша пурри ача-пăчасене ним парса та пӳртре лартаймăн (их не удержишь дома). || Сажать. Ст. Чек. Çĕнĕ çул кунĕ чи малтан килекен çынна минтер çине (на подушку) лартмасан, чăхă лармас (курицы не будут сидеть на яйцах), тет. Актай. Ылттăн тупăка юман тăрăнчен илсе анчĕç, тет. Куна урапа çине лартрĕç (поставили), тет те, килнелле кайрĕç („Ларт, посадить и положить. В последнем случае употребл. только тогда, когда выражают бережное обращение“). Альш. Чим-ха, ав çав хĕвеланăç енчи пĕлĕт кунтарах килтĕр-ха, çавăн çине лартса ярам эп ку пукана. N. † Ларма килнĕ хĕрсене лартса ярас (отправить домой на лошади) терĕм те, лаши килте пулмарĕ. Ст. Чек. Уллах сăри курма пыракансене лартса (усадив) ĕçтереççĕ. Якейк. Эп паян вонпилĕк çăмарта çине чăх лартрăм. Орау. Мана лартса çӳрĕр-ха, мана лартса кайăр-ха! (везите, повезите, т. е. повозите, покатайте). Ib. Ĕлĕк хула хӳми тунă чухне чăн малтан тĕл пулнă çынна хӳме айне лартнă (закапывали), тит (не у чуваш). || Ставить, поставить. N. Кĕперĕн тепĕр енне пĕр шальçа (кол) лартса, ун çине шур явлăк (платок) лартса хăвараççĕ. Яжутк. Иван, киле çитсессĕн, паршисене (баржи) шыва лартса хăварчĕ, тет, хăй киле кайрĕ, тет. N. † Хура вăрман хыçне капкăн лартрăм, юртса пыран хĕрлĕ тилĕшĕн. Вишн. 73. Пусă патĕнче (у колодца) выльăх шăвармалли вăлашка тусан, ăна пус çывăхне лартас пулмасть. Юрк. Арăм, балыка (рыба) мĕшĕн кунта кӳрсе лартмастăн? Ib. Кирлĕччĕ малтан çуне кăмакана лартса ирĕлтерме. N. Наччас сăмаварне лартса ярас-им? (т. е. поставить и как бы предоставить его самому себе). Скотолеч. 12. Каçпа лаша патне каткапа шыв лартса парас пулать. N. Халĕ тин тасатрĕ (вымыла), епле сирĕн пек çын умне çумасăр лартатăн (поставишь немытые), тет. Истор. Лавне çул çинех лартса хăварса. Кан. Икĕ уйăх хушшинче виçĕ чăвашла спектаккăль лартрĕ. || Варить пиво. Альш. Арăмсем килте сăра лартаççĕ, сăра юхтараççĕ. Ала 82. Вăтăр пичке сăра лартрĕç, тет, тата пурин пуçне (на всех) пĕр пичке турĕç, тет. N. † Марье ухмах, хăй ухмах, хăй ухмах, уллах сăри хăй лартать, хăй лартать. Никит. † Улюн ухмах, хăй ухмах, куршак сăри хăй лартат. Альш. Амăшĕсем вĕсене пĕр çич-сакăр витре пек (приблизительно) çăра сăра, лайăх сăра лартса параççĕ. || Остановливать. Орау. Ваконсем лартакан çĕртĕ. В том месте, где останавливаются вагоны. || Поставить отметку (балл). Янтик. Сана миçе лартрĕ уччитлĕ? — Тăваттă! Сколько тебе поставил учитель? – Четыре! Орау. Сатачшăн виççĕ лартрĕ. По арифметике поставил три. || Посадить (дерево). В. С. Разум. КЧП. Хаçат çине çапрĕç: йăмра лартмалла, тесе. Çынсем пуплеççĕ: лартакан лартĕ, эпир лартмасан та, тесе [кто хочет — посадить,— и без нас дело обойдется(!)]. О сохр. здор. Урам хушшисене час ӳсекен йывăçсем лартса тултарас пулать. || Вставлять. СКАЗЗ 30. Чӳрече касса, алăк лартаççĕ. || Наносить (нанос и т. п.) Альш. Кăçал лартса хăварнă туйăн çине (на иле, на наносе) кăçалах курăк тăтса, темĕн çӳллĕш ӳсме тытăнать. Баран. 96. Тĕлĕ-тĕлĕпе (на дороге) юр лартнă; ура пуссан, хăш чух ана-ана каять. || Выправить вывих или перелом. Ст. Чек. Лартнă (сикнĕ алла е урана лартаççĕ). Магн. М. 12. Ора-алă хоçăлсан, лартакан, костоправ. || Impigere; всадить (топор). Альш. Пуртă тăршипе (ты̆ржибэ) пуçран лартăпин!.. Смотри, если я ударю обухом по башке!.. Ишек. Ачи пуртă илнĕ те, тӳрех упа çамкине лартнă. Хора-к. Никам та хой (= хăй) порни çие (= çине) портă лартмаçть. (Послов.). || Насадить на что. N. Ват çынсам похăнчĕç, патак тăррине косарсам, сăнăсам лартса, карĕç онта. Ой-к. Вара хай çĕлен Ивана хӳрипе çавăрса çапрĕ те, Ивана пилĕк таран (по пояс) антарса çĕре лартрĕ, тет. || Надевать. Ст. Айб. Пуçне (на голову себе) лайăх çĕлĕкне лартрĕ (старик). Кан. Хăшпĕр чух (иногда) мулаххайне те тӳнтерле е хăяккăн лартса ярать. || Устраивать свадьбу. Н. Седяк. Унтан вара хăтапа хата туйсене кăçан лартассине шухăшлаççĕ. Ib. Арçын туйне, хĕр туйне кăçан лартассине шухăшлаççĕ. Ск. и пред. 72. Тантăшăмсем пухăнсан, кĕçĕр туйне лартмалла. Альш. Çураçса, килĕшсе, лартса илсен, хĕрсем кунта хаклă. Ск.и пред. 72. Хĕвел ансан, каç пулсан, паян туя лартаççĕ. См. ib 73, 74. || Кипятить (самовар). N. Самавар ларт (у нек. хур). Поставь самовар. См. самавар. || Построить. Регули 752. Çак пӳрте номай полмаçт (недавно) лартрĕç. N. Хăш-хăш çын арман айне, арманне лартнă чух, ача чĕрĕлех лартаççĕ. (сажают). || Приделать. Ск. и пред. 12. Икĕ юплĕ хăрăкран ура лартрăм кĕсрене. || Обыграть. Янш.-Норв. Лартрăм (в шашки). || Обянуть, „надуть“, „обдуть“. Календ. 1904. Нумайĕшĕ лашапа лартнипе мухтанаççĕ, çынсем те вĕсене айăпламаççе (обман при продаже лошади). Ск. и пред. 43. Вăл мĕн те пулин халăха лартса, эрех ĕçмелли сăлтав (повод) тупасшăн. N. † Пирĕн кас каччи пит чее леш кас хĕрне лартмашкăн. Орау. Тĕлĕк (сны) мана лартать вăл. || Лгать. СПВВ. КМ. Лартатăн = суеçтеретĕн. N. Эпир пĕрре, хамрăн телей пулман пирки, ачасене çапла лартрăмăр (налгали). || Выпить. Орау. Çук, лартасах пуль ача, темĕскер пыр шăтăксем () пĕтĕмпех типсе ларчĕç ман. || Corie. Якейк. || В качестве вспомогат. гл. СТИК. Вăрра йывăç çумне çыхса лартрăмăр (привязали к дереву). Ib. Иккĕн-виççĕн тытăнчĕç те, ман алă-урана çыхрĕç-лартрĕç. Ib. Пĕрре хĕлле сивĕ шыв ĕçрĕм те, пĕр кунтанах хайхи эп сасăсăр пултăм-лартăм. Толст. Хырăмне çĕлесе лартрăмăр (зашили, собаке). П. Патт. 24. Шапи çăварĕпе (хулă) варринчен çыртса лартнă (mordicus apprehendit). Микушл. Вăрă кĕрсенех, ача пуртă илчĕ, тет те, алăка питĕрсе те лартрĕ (запер), тет. Урмай. Çĕлен Ивана хӳрипе çапрĕ, тет те, чăркуççи таран антарса лартрĕ, тет. Яргуньк. Çын чăнахах та упана çыхса лартрĕ (связал), тет. С.-Устье. Унтан кайран салтак, анса, сарай алăкне шал енчен çаклатса лартрĕ, тет. N. Вĕсем вара киммисене иккĕшне те çыран хĕррине кăларса лартнă. Изванк. Вăсем çын ăрама тухнине те кураймаççĕ, çынна та çиччас пăсса лартаççĕ (испортят). В. Олг. Ашшĕ колсарчĕ (= кулса ячĕ); хай омлаççия варинчен çорчĕ те, тирсе лартрĕ лайăх омлаç торатне; хошăкне сĕрсе лартрĕ самаскăпа, çыхса лартрĕ тоттăрпала. СТИК. Çанталĕк шăнтса лартрĕ (заморозило). N. Лашине чул юпа туса лартрĕ, тет. Лошадь его она обратила в каменный столб. (Срв. Сысна Иван лашине те, чул юпа пулнăстерне (так!), ĕлĕххин пекех лаша туса тăратрĕ, тет.) Абыз. Хĕр пӳрте кĕчĕ те, питĕрсе лартрĕ; старик çӳрерĕ-çурерĕ те, вилчĕ. Изванк. Çав касхине пӳрт чӳречисене питĕрсе лартрĕç (заперли). Т. VII. Çав патакăн пĕр пуçне (конец) шăтарнă, тет те, каллех питĕрсе лартнă (опять заделан), тет. Пшкрт. Порняма алăк хошшине хопса лартрăм (прищемил). Панклеи. Хĕр тӳрех (тотчас) алăка çаклатать-лартать. Полтава. Авалтанхи ĕмĕте (замысел) туса лартам хăль, тесе. Б. Яуши. Алăкне вăрă кĕрсенех питĕрсе лартрĕ, тет. Ердово. Хăш çул, шыв нумай чух, шыв хĕрĕнчи ялсене те шыв илсех лартать (совсем заливает). Якейк. Çанталăк сивĕтсе лартрĕ. Наступила совсем холодная погода. Совсем студено стало. Панклеи. Йăван хорăна вĕренпе кокарчĕ те, çичĕ çолхи ола кĕсрене кӳлсе ларттĕр (запряг). М. Васильев № 3,1. Соха тăвакан çын çакна (его) хĕрхенсе порăкпа хопласа лартать (покрыл). Кратк. расск. 22. Тулли хутаççисене ашакĕсем çинчен çĕре антара-антара лартнă. Букв. 1886. Пĕр каçхине пирĕн, тукăнпа (с ободьями) Чĕмпĕре каяс тесе, тиесе лартрĕç. Ib. 1904. Çӳлтен çăвать, аялтан шăла-шăла лартать (задувает мятель). N. Сăмавара крант çыпăçтарса лартрĕç. К самовару приделали кран. Сятра. Серете çуса лартрăм. Я вымыла пол. Ib. Шотласа лартрăм. Я решил. Кан. Çурт çийĕсене пĕтĕмпех витсе лартаççĕ. Ib. Вăт, куçа шур (бельмо) илсе лартрĕ. Пир. Ял. Чул кăларнă хушăра сасартăк çыран ишĕлсе аннă та, Арçенти Егорăва аяла туса лартнă (завалил). N. Чоаш кĕрĕкĕ тăхăнса лартнă (надел). N. Ĕçсе лартса (напился). N. Эсĕ чоашла лайăх вĕренсе лартса (выучился). Хорачка. Хырăн тотă — çисе лартса (наелся), ĕçсе лартса. N. Вăл пире темиçешер сехет юрлаттарса лартрĕ (или: лартатьчĕ, т. е. заставлял сидеть и петь).

лартса çӳре

возить (пассажиров и т. п.). N. Ку пăрахут çын лартса çӳрекенскер мар пулĕ, ача!? Это, брат, вероятно, не пассажирский пароход!

латăртаттар

понуд. ф. от латăртат. КС. Çĕççӳ мăка-им, çăккăра латăртаттарса касан-çке? Сред. Юм. Ват çын пек латăртаттарса çиет. (Пĕчик ача апат лайăх çиме вĕренсен калаççĕ). Ib. Латăртаттарсах çиет. (Пĕчик ача пит çиекен полнă, тессине калаççĕ). КС. Пĕренене вăрăм пăрапа латăртаттарса шăтарчĕç (с особым звуком).

лач

(лац, лач’), подр. шлепающему звуку брошенного или падающего предмета, а так же удара. Йӳç. такăнт. 6. Кашăкне лач! пăрахать те, тутине тăсса, алăк патнелле утать. Сĕт-к. Лапрашне (= лапра ăшне, в грязь) лач! персе антăм. Кан. Миххалка хăмла калакĕпе хурана лач! лач! тутарса хăмлине пăтратса илчĕ. Сред. Юм. Пылчăк çине лач! туса ӳкрĕ. („Звук при падении твердого предмета в грязь“). Ib. Пĕчик чôла пит ăшăх шывва пăрахсан, шыв лач! тăват (если поглубже, то „чапăрт! тăвать“). Ib. Пĕчик ача кочĕ çине лач! ларчĕ. ЧС Çĕре лач! тутарса сурчĕ (плюнул). Изамб. Т. Çăмарта лач! туса ӳксе çĕмĕрĕлчĕ (упало и разбилось). ЧС. Ӳлĕм çак яла килсен, выльăхăр ĕрчемесен, ман питрен (мне в лицо) лачах сурăр вара! Шорк. Пӳрт тăринчен лач! татăлса анчĕ те, аллине мăкăлтанă пăрахнă. Хурамал. Лач! суртăм = пысăккăн суртăм. Ib. Лач! туса ӳкрĕ (о падении мокрого мягкого предмета). Якейк. Саххăрни (-νиы) паломми (сладкое, мягкое, нежное яблоко) çĕре лач! персе анч (упало и лопнуло). СТИК. Кантăр тылланă чух лач, лач, лач! тутарса тыллаççĕ. Ib. Майрасем кĕпене кивес вырăнне лач. лач! çапаççĕ (колотят; то же и в Сред. Юм.). Ib. Шыв çинчи хумсем вăйлă çилте лач, лач! туса, çырма хĕррине пыра-пыра перĕнеççĕ. Сам. 79. Кулюç, чĕри тапранса, лачах ӳкет пылчăка. N. Лач, удар классным журналом по столу (плашмя). Кан. Унччен те пулмарĕ, хай çамрăк кăсйинчен темскер хутпа чăрканăскер лач! кăларса пăрахрĕ. || О сильном поте. Орау. Хам пĕтĕмпе лач шыва ӳкрĕм. Я сильно вспотел. || Плотно, крепко. Орау. Лач çыпçăн, пристать крепко. Ib. Çемçе тăн (глина) лач çыпçăнчĕ; йĕпе çанталăкра юр лачах çыпçăнать (к одежде). || Совсем. Пшкрт. Лач (-џ) онашкалак. Совершенно подобен ему. || Полно. N. Ахаль кун та, уяв кунĕ те (и в будни, и в праздники) пурĕ пĕрех вак-тĕвек, тăна пĕтерекен (притупляющих), чунтан юратман ĕç лачахчĕ.

лаша

(лажа), лошадь. Изамб. Т. Эпĕ часрах вите патне чупса пырап. Унта ик лашаран пĕр лаши те çук. N. Лаша ахаль çĕрелле тапса ячĕ. Лошадь лягнула по воздуху. Пĕр лашапа килтĕмĕр. Мы приехали на одной (т. е. лошади). Н. Седяк. Лашан çуначĕ курăнми çунать (крылья) пулать, теççĕ; ун пек лаша питĕ шеп; ун пек лашана çывăрнă чух кинет (вдруг) тăратсан, вилсе каять, теççĕ. N. † Çил-çунатлă лашана тыткалама кайăк-чĕрелĕ çынсем кирлĕ уна. Регули 618. Лаша ман аттиран илни лайăх. Якейк. Лаша (или: ут) çавăрса кил. Подавай лощадь (напр., если она стоит под навесом). Ib. Лаша исе кил. Подавай лошадь (если её не надо повёртывать. Здесь говорят только: „ут кӳлес“, а не „лаша кӳлес“). Альш. Пӳрчĕсем хыçĕнче, пӳрчĕсемпе пĕр вĕçрен кĕлетĕ-лаççи, лаши-вити. ЧС. Пирĕн пĕр çӳрен лаша пурччĕ. Вăл питех пысăк марччĕ, хӳри кĕлте пек пысăкчĕ, чуманрахчĕ, анчах туртасран (что касается возки) хăй лавне урăх лашана туртма памасчĕ. Б. 13. Лаша пуласси тьыхаран паллă, çын пуласси ачаран паллă. (Послов.). Букв. Лашаран çӳлĕ, автантан лутра. (Йĕнерчĕк). Стал-Яуш. Унтан тата пĕр ватă çын пире каларĕ: кайса пăхăр лашусене, терĕ. Шурăм-п. 13. Танлашсан-танлашсан (поспорив), пĕри, апла пулсан, лаша урлă пуртă тытар! тет. Лешĕ: юрĕ, юрĕ, тытăпăр, тет. Лашана илсе тухрĕç те, каçанĕ урлă (через ее спину) пуртă тытрĕç. Çак çын чăнахах утă çăлса кайнă пулсан, лаши вилмелле, тенĕ. Анчах вилмерĕ. Утта вăл çăлман, такам ют çын çăлса кайнă. Ст. Шаймурз. Тĕлĕкре ялтан лаша кĕтĕвĕ хăваласа кайсассăн, çынсене ялтан вăрçа хăваласа каясса. Юрк. Ураписем пысăк: хăш урапине икшер, хăшне виçшер лаша кӳлнĕ. N. Пирĕн патра кирек хăçан та, каç пулсан, ачасем лашасем çитерме уя е вăрмана кайса выртаççĕ. Вишн. Лаша хăй çинĕ хăклăх анчах ĕçлемест. N. Вăл икĕ лашапаччĕ: пĕри хураччĕ, тепри хура турăччĕ. Мыслец. Лаша урлă алă парам! (Клятва, уверение). Сред. Юм. Лаша копарчи тесе, лашан кайри ôри тĕлĕнчи каçанне калаççĕ. Ib. Лашана илсе кил. Приведи лошадь. (Кӳлнĕ лашанах пăртăк аякрарахран илсе пыр, тессине калаççĕ). Ib. Лашана çавăрса тăратрăм. Я подал лошадь. Ib. Лашана çавăрса патăм. (Лашана пăтратса патăм, тессине: лашана çавăрса патăм, теççĕ). Тогаево. † Пирĕн лаши лашалла, ешчĕк çинчи çăмарта пек. Изамб. Т. Хăшĕ пысăк „лаша пусакан“ çĕççине сулланă. Иные потрясали большими ножами. СПВВ. Х. Лаша пӳленнĕ. Орау. Лаша çамрăк-ха, йăвăр ĕçпе ытла лутăрканать. N. Лашапа пыра-пыра илме хушать пулмалла. Видно велит приезжать за ним на лошади. Г. А. Отрыв. Çумăра хирĕç тăракан лаша çунатлă, тет. Сунчел. Ах, турă çырлах, лашисем, пĕккисенчен çӳлĕ пуçĕсем! К.-Кушки. Лашана тилкепе хур. Взвозжай лошадь. Якейк. Çынăн окçа сахал полсан, калать: паян пасарта пĕр лашалласкер тупса илеймĕп-ши, тет (купить бы мне какую нибудь лошаденку на эти деньги). N. Лашасемпе çӳремен. Не ездил на кормёжку. N. Лашана тыткалама (обращаться с лошадью) пĕлмес. N. Вăл лаша таврашне пырса çулăхман, çавăнпа лашан йĕркине пĕлмес (не умеет обращаться с лошадью). N. Вăл лаша таврашĕнче çӳремен (не обращался с лошадью). Çĕнтернĕ 44. Лаша тăрасшăнах мар, татса каясшăн. Пухтел. Лаша мурĕ (гов. о крутой горе). || Мерин. Слакбаш. Ку лаша-и, кĕсре-и? Это мерин или кобыла? N. Кастарнă лаша или хусах лаша, мерин. || Импотент. Городище. Лаша (= мерин) — мужчина, страдающий половым бессилием. Ib. Хĕветюка лаша тунă. Федора лишили опособности вступ. в п. сн. || Килевая кость. СТИК. Автан-чăххăн таçтĕлти шăммине лаша теççĕ. Арçын ача çав лашине çисен, ун лаши ывăнат, тет. (т. е. устает лошадь в дороге. Поверье). Изамб. Т. Чăххăн лаши пулат („кость между ног’’). Сред. Юм. Лаша (кость у птицы). У куриц, на нижней части тела, есть особая тонкая, большая кость, которую называют этим именем.

лаша пуçĕ шăмми

череп лошади. Ходар. Хăçан та хăçан лаша пуçĕ шăмми çине, кашкăрпа упа ачи-пăчи çине сивĕ куç ӳкĕ, çавăн чухне тин çак ача çине куç ӳктĕр. (Из наговора).

леплеттер

понуд. ф. от леплет. N. Ача леплеттерсе кайрĕ. СТИК. Ĕне леплеттерсе хунă пӳрт умне. (Указывает на звук при падении кала).

лере

(лэрэ), там; туда. Сĕт-к. Ав лере çомăр çват.— Шта? — Йăрăмлă çĕрелле пăх! Моргауши. Вон лере ан (= авăн) çапаççĕ. Вон там молотят. N. Кунта укçа леринчен (чем там) виç хут. та виçĕ чĕрĕк (в 33/4 раза) ытларах. || Дальше, чем... Якейк. Эп сантан нумай лере порнап (гораздо дальше туда, чем ты). N. Тата леререх, еще дальше (туда). || „На том свете“. N. Вăл кĕпепе йĕме вилнĕ çын лере тăхăнса çӳрет, тет. Собр. Ача-пăча вилнĕ çын Сăпасчен палулми çисассăн, лере ачине çитармаççĕ, теççĕ.

лăк-лак

(лы̆к-лак), подр. неровным подпрыгиваниям. КС. Выртакан ача, амăшне тыттарасшăн (чтобы мать взяла его на руки), кучĕпе лăк-лак сиккелет. || Подр. сотрясению при езде. Е. Орлова. Орапи лăк-лак! тутарса пырса, вар ыратакан полчĕ (заболел). Сред. Юм. Тикĕс мар çôл çинче тарантас лăк-лак сиксе пырать. СТИК. Тикĕс мар çулпа çӳресси чыс вилĕм вăл: кута лак-лак, лăк-лак! тутарса пĕтерет.

лăкăрт

(лы̆гы̆рт), подр. дыханию больного ребенка. || Подр. звукам жидкости в горле утопленника. Сред. Юм. Пĕчик ачана сиввĕ (= сивĕ) лексен, ô лăкăрт! лăкăрт! туса сывлать. („Звук при вдыханий и выдыхании, у простуженного ребенка“). || Подр. cacanti. СТИК. Кипкепе чăрканă ача лăкăрт! лăкăрт! варланать.

лăнкăр

(лы̆ҥгы̆р), подр. качанью в зыбке. Альш. † Лăнкăр-лăнкăр сиктернĕ чух (когда ты качал меня в зыбке). Ib. Ах аттеçĕм, аттеçĕм! сăпка çинчи ача чух лăнкăр-лăнкăр силленĕ чух (вар. сиктернĕ чух), иç парасла марччĕ-çке (вар. ăс параттăн, аттеçĕм, халĕ епле парăн-ши?). [Хĕр йĕрри]. Перев. части посл. фр. см. Оп. иссл. чув. синт. II, 276, IV. || Максимк. Лăнкăр-лăнкăр! — подр звонким звукам в горле пьющего воду. См. ланк.

лăнкăрт

(лы̆ҥгы̆рт), подр. падению пьяного, слабого ногами. КС. Каялла лăнкăрт! кайса ӳккĕрĕ (пьяный, слабый в ногах; чаще говорят: ланк! кайса ӳккĕрĕ). || Подр. звонкому питью жидкости. Шатра-к. (Татаркас. р.) Лăнкăрт, лăнкăрт! шу ĕçет. Сред. Юм. Пĕчикрех ача-пча шыва лăнкăрт! лăнкăрт! тутарса çăтат. || Подр. быстрому проглатыванию твердого предмета или глотка жидкости. Еметькина (и др.). Лăнкăрт! (удар. в конце) анса карĕ. (Рюмка водки) проскользнула в горло сразу и быстро. || Подр. качанью зыбки на оцепе. Максимк. Лăнкăрт-лăнкăрт.

лăпчăн

(лы̆пчы̆н), прижиматься, прятаться, притаиться. Ир. Сывл. 32. Сывлăм тухса ерипен (= еррипен) курăк çумне лăпчăнать. N. Лăпчăн = хĕсĕнсе тăр, притаиться. См. йăпсăрăн. БАБ. Вăл унăн (çырăк-ольха) кутне пырса лăпчăнчĕ, тет. Изамб. Т. Ача алăк хыççăн лăпчăнса тăнă. N. Яшсам хыçне лăпчăнать. Ст. Чек. Лăпчăннă = тайăлнă. Яргуньк. Шакăм-шакăм шикланăп, шĕшкĕ кутне лăпчăнăп. (Мулкач). МПП. Лăпчăн, приседать.

лăрт-ларт

подр. неодинаковым звукам crepitui ventris. СТИК. Çав ача лăрт-ларт! тутарчĕ те, лашалла, пуçне каçăртса, выляса карĕ. (Срв. Ib. Лаша пăрт-парт! тутарчĕ те, кутне ывăтса, выляса карĕ). || Подр. звукам гармоники. СТИК. Хут-купăсене лăртларт! тутăрса тайкаланса пырат.

лăртти-лартти

(-ττиы), то же, что лăрт-ларт. СТИК. Йĕркесĕр ача та пулат! Луш çĕртенех, утса пынă чухне, лăртти-лартти! тутарса илет.

лăска

(лы̆ска), трясти, теребить, рвать; драть за волосы. См. лăс. Сред. Юм. Çӳçрен лăскаса илчĕ. Оттрепал за волосы. Юрк. Вĕренекен ачасене кутран çаптарма та, çӳçрен лăскама та анчах пĕлнĕ. Б. Яуши. Ача, тăратас тесе, çӳçрен ласкать, тет, анчах çапах тăратаймарĕ, тет. Байгул. Кĕт пĕр айăп пулсанах, мана е çӳçрен лăскатьчĕ, е хулăпа çурăмран çаптаратчĕ. N. Хăшĕ-хăшĕ ăна пыра-пыра питĕнчен çупнă, хăшĕ çӳçĕнчен лăсканă. Пшкрт: хамы̆н ачама сӳзэ̆нџӓн лы̆зҕаза лартры̆м (отодрала, оттеребила). СТИК. Ашшĕ çӳçрен питĕ хытă лăскарĕ (= çӳçĕнчен тытса силлерĕ). Ст. Чек. Капана лаша лăсканă. Сам. 54. Çамрăк хурăн çитĕнет çил лăскаман вăхăтра. БАБ. Çиллипе (в гневе) тытăнчĕ, тет, вăрмансене (деревня) тĕпĕ-тымарĕпе лăскама. N. Лăскаса пăрах, вырывать (с корнем). N. Лăскаса пĕтернĕ. Повыдергала (скотина, хлеб в поле). || Чирик. Тиха ласкат çав амăшне. || В перен. см. N. Вăл выçлăх пурăнăçа лăскаса хăварчĕ (потрепал).

лăчăрт

(лы̆џ̌ы̆рт, лы̆ζ’ы̆рт), подр. отрывистому хлибанью. Хорачка. Атă шне шу кĕрчĕ-тĕк, лăчăрт! лăчарт! туат. || Орау. Шăрши çине пусрăм (наступил) та, лăчăрт! турĕ, йĕксĕк! (при раздавливании мышь издала особый звук). || Подр. звукам при стирке белья. Б. Олг. Арăм, кĕпе çунă чох, сойпăн сĕрçен, вашлат: лăчăрт! лăчăрт! лăчăрт! лăчăрт! (лăчăк). || О слякоти. Орау. Тулта лăчăрт-лăчарт тăва пуçласан (в слякоть), типеччен, ача-пча тула тухаймаçт вара. || Шлёпанье мостика (доски) по воде. Б. Олг. Хăма тăрăх каçнă чох лăчăрт! лăчăрт! лăчăрт! каçса карăм: лăн-лăн! авăнат хăми. || Подр. месенью теста. Орау. Пĕр карчăк кăвас çăрать: лăчăрт! лачăрт! тутарать. || Подр. хрусту раздавливаемого яйца, см. лачăрт.

-лăх

афф. имец, частиц и причастий. Якейк. Мана ик сахатлăх (на два часа) ячĕç. N. † Тăлăх ача салтаклăх, тăлăх путек токмаклăх (обречён на добычу волку). Якейк. Эп конта ик конлăх килтĕм. Ib. Эп сирн пата виç минутлăх кĕтĕм (у др. виç минутлăха кĕтĕм и т. п.).

лăх

(лы̆ш), подр. тихому слеху. Кудемер. Лăх-лăх! колать (тихо); См. лок. Шорк. Холлен лăх-лăх! колать. Никит. Ача лăх-лăх! кулса ячĕ. См. лĕх.

лĕпĕрт

(лэ̆бэ̆рт, лэ̆бэ̆рт, лӧ̆бӧ̆рт’), подр. звучному шмыганию носом. КС. Сăмсине туртсассăн, лĕпĕрт (все губные) тăвать (сопли в носу). СТИК. Манкалă ача манкине шалалла лĕпĕрт-лĕпĕрт! туртса çӳрет. || Подр. звучному хлебанью. Орау. Лĕпĕрт (лӧ̆бӧ̆рт’) сыпать. Хлебает громко, с резким звуком. Б. Олг. Лĕпĕрт! (лӧ̆бӧ̆рт) туса ĕçет = лĕпĕртетсе ĕçет („фыркая“). || Подр. локанью кошки. Икково.

лĕри-лери

подр. крику ребят. СТИК. Пирĕн кил çуртра шав ача-пăча лĕри-лери сасси кăна. || Подр. звукам гармоники. СТИК. Лĕри-лери хуткупăс салтака каякан ачасен аллинче.

лĕстĕрт-лестĕрт

подр. тихому бегу малыша (только что начинающего бегать). СТИК. Лĕстĕрт-лестĕрт! чупса пырат (пĕчĕккĕрех ача ерипен чупса пынине çапла калаççĕ).

май

сторона. N. Пĕр май (= майĕ) хир, пĕр май (= майĕ) вăрман (вăлă кĕрĕк). N. Ашăн (мясо) тепĕр майĕ шыв çине пулать. N. Патака (палку) тытатăп та, тепĕр май çавăрса хуратăп (кладу другою стороною). Альш. Вăл куçсенĕн („куç“ здесь — один из прямоугольников, на которые разбито поле) пĕр майĕ 160 хăлаç, тепĕр майĕ 150 хăлаç, теççĕ. Рукоп. календ. 1908. Пĕр майĕ типсен... Когда высохнет одна сторона... Альш. Урамĕсен майĕсем, сарлакăшĕ, тăрăшĕ. N. Кашни йывăçа лартнă чухне ăна малтан пăхатăн: хăш майĕ унăн кăнтăр енче пулнă, хăш майĕ çурçĕр енче. Вара лартнă чухне те кăнтăр енче ларнă майне кăнтăр енне тăватăн, çурçĕр енче ларнă майне-çурçĕр енне. Т. II. Загадки. Пĕр май пăхсан курăнать, тепĕр май пăхсан курăнмасть. (Чĕрне). Ивановка. Пĕр майĕнчен (с одной стороны) — аттесем пĕлмен пирки, тепĕр енчен — хам йĕркине пĕлменнипе. || Направление, сторона. Альш. † Эпирех каятпăр киле май (по направлению к дому), пирĕн кӳлнĕ утсем çиле май. Ib. † Хура шывсем юхат аната май, сарă хăмăш тайăлат шывалла май. Толст. Пĕр чĕнмесĕр килелле май ута пачĕ, тет. Букв. 1908. Чан сасси илтĕннĕ май кайнă та, килне тупнă. N. Унтан вара лашипе таврăннă (с кладбища) маях (т. е. во. время возвращения на лошади) — пĕр ачана ял тавра кăшкăрса çӳреме яраççĕ. (Похороны). Чув. пр. о пог. 134. Çавра çил хĕвеле май çавăрăнать. Вихрь всегда вращается по солнцу. К.-Кушки. Пĕр май туртсан, çурăлмас; тепĕр май туртсан, çурăлат (сукно). N. Капла май, в этом направлении, в эту сторону. Юрк. Виç хут хĕвел майĕ çаврăнаççĕ. Они объезжают трижды пôсолонь. Янтик. Хăш май кайсан, лайăхрах пулĕ-ши пире. Айта кайăпăр шыва май. ЧП. Вуник хурама пĕр кăкран, кашни турачĕ çил майне (çил майлă, çил енне). Хĕн-хур. Кайма Ануша çиле май пулнă, çавăнпа вăл хытă утнă. Менча Ч. Унпа пĕрле пӳртри çынсем пурте, ура çине тăрса, пĕр чĕнмесĕр кĕлтăвакан май пăхса, чӳклекен сăмахсене итлесе тăраççĕ. Толст. Пĕр чĕнмесĕр килелле май ута пачĕ, тет. Шел. 61. Çуркуннехи ăш хĕвел сиксе тухрĕ хĕрелсе, ялтартатса, ялкăшса, çӳлелле май çĕкленсе. О сохр. здор. 99. Çулла çав шăтăка маях уçă тытас пулать. ЧС. Яла çитрĕмĕр тепĕр çын хапхи умĕнче ача кӳми ларат, кӳми çине тĕкĕ майĕпе (шерсть вверх) кĕрĕк витсе хӳнă. || По пути. N. Мана май каякансем те пурччĕ. Мана май килекенсем те пурччĕ. N. Пасара кайнă майпа çавăн патне кĕрсе тухас халь! По пути на базар надо зайти к нему! N. Çул çӳренĕ майпа кĕркелесе тухкала! Заезжай по пути! || В перен. см. (сторона). Арç. Çылăх майне каякан. N. Каллех укçа ыйтаççĕ. Ку каллех нимĕн май калама та пултараймаст. Конст. чăв. Ĕнтĕ çутăлас майне кайнăччĕ пулĕ. Вероятно, уже приближался рассвет (дело шло к рассвету). Макс. Чăв. к. I, 54. Микула çитет — вăйя май, Хăят çитет — ĕçе май. Приходит Никола — дело идет к хороводам; подходит ярмарка в Кияти — дело идет к страде. Полтава 9. Çамрăк чĕрен шухăшĕ куллен-кунах урăх май (иная). Сам. 3. Тĕрлĕ халăхсен пурнăçне сăнанă май, вăл салтаксемпе рабочисен сăйне (слой), тата ыттине тепĕлет. Юрк. † Хир-хир урлă кайса, тус пултăм, хамăра килме-кайма майĕшĕн (чтобы было к кому ходить в гости, чтобы было кого навещать). || По. N. Шыва май яр. Пусти по течению. Кĕвĕсем. Çирĕк çӳлçи çиле май, вĕрене çӳлçи хăйне май. Ăсатассăр пулсан, кил ăсатăр: пирĕн кӳлнĕ утсем киле май. N. † Сикрĕм-лартăм кимĕ çине, юхрăм-кайрăм шыва май. (Хĕр йĕри). Вопр. Смоленск. Пысăк шăва май пĕлĕтсем юха пуçласан, çăмăр çăват. Если облака идут по течению большой реки, то будет дождь N. Çырма тулли шыв юхать, шывĕ майпе чул çавăрнат. ТММ. Лаши май пуши. По лошади и кнут. N. Лаши май нушши (= пуши), çӳпçи май хупăлчи. (Послов.). || Вследствие. Толст. Хăйĕн салтакĕсене уйăрăлса каяс майпа (на расставаньи) тăватă витре эрех лартнă та, кайма хатĕрленнĕ. Ib. Урапи (колесо) çаврăннă майпа пуканисем (приделанные к валу колеса) сиксе тăнă. || Повод, причина, случай. ЧС. Курма пыма май пултăр, тесе... Чтобы был повод притти повидать. N. Ман çырăва çĕмĕрнĕ майпа ятне çырман пулĕ. Не написал имени, потому что вскрыл мое письмо. Б. Яныши. Эпир ĕшлепке тунă майпа сисмен те, çакут шыв хĕрине пынă та, ĕçме тапратнă. Якейк. Вăл вăсене тавăрмашкăн тахçанах май шыратьчĕ, паян тин топпĕр (тупрĕ). Он давно искал повода досадить им, наконец теперь нашёл. ЧП. Хĕрсем кайса пĕтсессĕн, пире выляма май ӳкнĕ (выпал случай поиграть) Кан. Югослави правителстви хăйне хирĕç тăракан хорват халăхне пусарса лартас майпа (чтобы...) Хорватири пуçлăхсене улăштарма тытăннă. КАЯ. Пĕр пĕр кĕсене (= кусене, этих) улталамалла май çук-ши тесе, шухăшла пуçларăм. || Способ. Шурăм-п. Çимен „физика“ пĕлмест пулсан (та), Мариье сахалрах тивмеле май тупрĕ. Б. Хирлепы. † Апай пачĕ уй хĕрне (на край степи): шăнса вилтĕр, терĕ пулĕ, хамăр та майне пĕлетпĕр. Абыз. Епле майпа вĕлерес (его) теçе, вăхăт шыранă. ЧС. Çынсем хай луçа (= пăшие) çырмаран ниепле майпа çавăтса хăпартаймарĕç. БАБ. Çав киреметсене пуç-çапма пĕтĕмпех ак епле майпа пăрахнă. Якейк. Эпĕр майне пĕлетпĕр, шăва кайса вилес çок. Найдем способ не утонуть. N. Вĕсене хăтарма пĕр май анчах. Ст. Чек. Урăхла вĕлле тума май тупнă. N. Пурте пĕрле канашласа, терлĕ майран шухăшласа, чухласа, халăха мĕн кирлине туса татаççĕ. Ау 383°. Май пĕлекен çу çинĕ, тет. (Послов.). Тюрл. Порăнăç тытмашкăн май пĕлет. О сохр. здор. Анчах унтан епле хăтăлмалли майне пĕлеймест. Ib. Çын ăшне вĕсем (глисты) тĕрлĕ майпа лекеççĕ (попадают). N. Ку упа пĕренене темиçе май та тĕрткелесе пăхрĕ, тет, анчах пĕрени кăна шав (всё) тавăрмасăр хăвармарĕ, тет. || Сноровка. Альш. Кĕрешме май кирлĕ. Для борьбы надо иметь сноровку. Ib. † Хурчăка тĕк маттур ачасем хăйне май хăй шырат-çке. ПВЧ. Хăйсем майне пĕлмеççĕ те, хăйсем сĕнме пĕлмеççĕ (не знают порядков, не умеют подносить). || Возможность. Ст. Чек. Май пусан, тутарла вĕренĕттĕм те, май çук. N. Май пур-и? Есть ли возможность. N. Манăн тарса хăтăлма май пĕтрĕ. Бес. чув. Унăн салтакран юлма майĕ пулман. Якейк. † Тĕпĕр-тĕпĕр туй килет, пӳртекинче май килет. (Ахăрни çинчен). Сĕт-к. Апла калама май килет. Так можно выразиться. || Из-за. Кан. Утă çулас вăхăтра час-часах çăмăрсем пулкаланă май кăçал Турхан çыннисем çарансене хăвăртрах пуçтараймарĕç. || По шерсти (иносказат.). N. Май юрать, хирĕç юрамасть N. „Счет степеней у некрещеных чуваш такой же, как и у нас. В кровном родстве брак дозволяется только в 7-ой степени. Но в других видах родства, брак позволяется и в близких степенях. Так можно женитьься на свояченице, на племяннице своей жены, на жене умершего брата. Как говорят они: „Май юрать, хирĕç юрамасть“. Сред. Юм. Май-тăк май, май мар-тăк марш! (Если ему в должности живется хорошо, то он будет тут жить, а если плохо — уйдёт). К. Кушки. † Манăн вăта пӳрнери кĕмĕл çĕрĕ ялан купăс кĕвви май çаврăнат. || Лад. Лашм. † Хамăра маях çавăртăмăр (невесту). N. Пирĕн пурсăмăрăн та çавă ултавçă юмăç патне каяс пулмаç, вăл тем те хушать; юмăç вăл шуйттанпа пĕр май (заодно с чортом). Баран. 73. Ĕç май пулмасан (если дело не шло на лад), вĕсемпе пĕрле хуйхăрма хатĕр тăнă. N. Тусне те хăй майне çавăрса (на свой лад), хăй пек ырă тăвать. Альш. Вăл хăй ăшĕнче шухăшлат: епле хăй майне патшана çавăрас, тесе шухăшлат (сказки). Скф. 25. Ку çын сире, улталаса, хăй майне çавăрать. N. Сан майăпа мана аван пултăр. || Порядок. N. Тахăçанах: хамшăн ĕçлесе, хам кил-çурта çĕнĕ майпа ярасчĕ-ха, тесе тăраканскер, вăл çавантах ĕçе пикенчĕ. N. Май еннелле кайсан. || Толк. Пшкрш. Онта кайса килтĕм те, майă (= майĕ) çок (нет толку), тет Ib. Онта кайса килтĕм те, майă çок (толку нет), тет. Чăв. й. пур. 5. Нимĕн майĕ те çук ĕнтĕ. Никуда не годится, из рук вон. || Природа. N. Хăйсем майĕпе (по природе их) вĕсене вăй хăват панă (дал). || Уклад, ratio. N. Вĕрентес тĕлĕшре, пурăнăç майĕнче (в жизни), хушса калаç тĕлĕшре, ĕненнĕ, юратнă, чăтнă, çилле пăрахнă çĕрте эсĕ ман хыççăн кайрăн. || Подобие, образ, форма. Юрк. † Илтĕм аллăма купăс, купăс майĕ пĕтнĕ мĕн. N. Куллен тăхăнакан тумтирри унăн тумтир майĕ те пулман. Кан. Тултан та, шалтан та савăт майĕ çукчĕ. Ст. Шаймурз. † Пĕвĕ-çийĕ майĕ çук: вилнĕ лаша шăмми пек. Сред. Юм. Пăртак туйя майĕ пôр (говорит молодец, пробуя палку: „ничего, палка похожа на палку“, т. е. недурная, не плохая). || Вверх лицом, верхушкой вверх. К.-Кушки. Эп çĕлĕке пăрахрăм та, вăл май ӳкрĕ. Я бросил шапку, и она упала верхушкой вверх.

пĕр май

с одной стороны. || Потихоньку; постепенно. N. Пĕр май порнатпăр. Живем так себе, средне. N. Халĕ килте пĕр май пурăнатпăр (живем потихоньку). Юрк. Тепри те ăна хирĕç, савăнса: турра шĕкĕр халĕ, тăван, пĕр май çӳретĕп. Ху епле, аван çӳретне, чипер пурăнатна? тет. Вишн; 64. Ача çурални çур çул иртсен, сĕтне пĕр май ытларах, шывне сахалтарах илсе хутăштарас пулать. || Постоянно, всё время. Янш.-Норв. Итем кати хыçне тухса, прех май ют яла пуç сырма каяççĕ. СВТ. Çав шатра лумписем (= хăмписем) шуралса улт-çичĕ кунччен пĕр маях (всё) ӳссе çитĕнеççĕ. || N. „Пĕр май“ же или в кровном родстве (брак) разрешался в 7-ой степени.

çав маях

так же, то же. Кан. Уччитлисем те çав маях переççĕ (то же говорят), тет: шкулта миçе ача пулассине пĕлме кирлĕ, теççĕ, тет.

мая кӳр

привести в порядок, приспосвбить, устроиться с делами. Орау. Тархасласа, аран-аран мая кӳтĕм [или: май (маj) килтертĕм]. Ст. Яха-к. Кайран вара пурне те мая кӳрсе пĕтерсен, хулăсене йăтса, ял тăрăх çуремешкĕн тухса каяççĕ. N. Манăн сана парăмăм пур-ĕçке. Ача, тархасшăн, пăртак тăрсам (потерпи долг), пĕр те мая кӳрсе пулмасть. Ст. Чек. Çăпатана мая кӳре пуçларĕ („стал, начинает уметь плести лапти“). Кильд. Уй выртат темиçе çухрăм та пулĕ сарлакăшĕ; хăçан майне кӳрес ку уя, хăçан ĕçлес кăна? тесе шухăшласа пăхса тăнă, тет. N. Майне кӳреççĕ.

майĕпе

потихоньку; постепенно. Аттик. Хĕвел пĕçернипе юрсем майĕпе ирĕлсе пĕтеççĕ. Шурăм-п. Кайран хуллен тухса (из оврага), Атăл çине майĕпе пырса пăхатпăр. Нижар. † Çак ял ачисем хĕр тиркерĕç, тупайрĕç-и-ха майĕпе? Календ. 1911. Чылай çӳресен, вăл майĕпе (scr. майпе) анма пуçланă. Сам. 10. Сар ырашлă тыр ани çăралать майпех. КС. Майĕпе анчах пырать. НТЧ. Çапла пурне те хатĕрлесе çитерсен, хай (упомянутая) арăм пĕр пĕчик чашăк çине пăттине антарать, тата чашăк хĕррине пĕр пашалу, виç юсман хурать. Изамб. Т. Майĕпе сиктерсе илеççĕ пĕтĕм сарăм пĕтиччен. || По (направлению). Ярмушка-к. † Уй хапхине, ай, пир сартăм карта (изгородь) кукри майĕпе. || Вследствие, по мере того, как; сообразно, по. Альш, Ку ача çул çинче пĕр утă лавĕ тĕл пулат та, çиес килнĕ майĕпе çăтат-ярат, тет. Янтик. Ача, аташнă майĕпе, вырăн çинчен тăра-тăра, пӳртре çапкаланса çӳрет. Ходите во свете. Школа (шкул) çывăхра майĕпе (так как ш. была близко) юрлă çынсем те ачисене çӳретме пултарнă. О сохр. здор. Типĕ тумтир тупса улăштарма питех май килмесессĕн, çав çири йĕпине пӳртре ăшă çĕртре çирех майĕпе типĕтме те юрат. Çутт. 112. Çур майĕпе хресченсен ĕмĕрхи, асран кайми ака-суха (пахога) шухăшĕ вăранать. Кан. Кĕçĕн шкулсем юрăхлă ачасем тăратнă майĕпе тин техникумсене кĕме çителĕклĕ вĕрентме пултарĕç. Букв. 1904. Хайхи качака ухмах майĕпе пусса (в колодец) тилĕ çине сике парать. N. Вăрçа хатĕрленсе тăман майĕпе, вăрçă ĕçне пĕлмен майĕпе, е вăрçăра виле-виле пĕтнĕ, е вăрмансене тара-тара пытаннă. Вино-яд. Эсир хăвăр пĕлмен майĕпе анчах эрех ĕçме хушатăр. Альш. Пупĕ ывăннă майĕпе аран-аран уткаланă. (Сказка). N. Йорĕ-çке, окçи майĕпе пырать! Ладно, по деньгам и покупка! (Гов., когда купят дешевую и плохую вещь). ЧС. Тата лашасене тытнă чух, хăранă майĕпе алă-ура чĕтресе, лашасене те хăпăл-хапăлах тытса, сиксе утланмалла мар. N. Çыру тăрăх, ăс пухакан, вăхăт килнĕ майĕпе, (в благоприятное время досуга) пухса пырать ăна. Шурăм-п. 28. Пĕри ӳсĕртерех майĕпе (будучи пьяноват), тӳпелешсен тӳпелешсен, пуртă илсе тухнă та, мăйĕнчен яра панă (хватил). П. Патт. 28. Кăвакалсем хытă вĕçсе пынă майĕпе вăл хăй кăшкăрса янă. Орау. Сăвă майĕпе кашни ача çине пӳрнипе кăтартса, утса çавăрнат. Чав. юм. 1924, 57. Хурăнсем çил çук майĕпе (так как нет ветра) шăпăрт тăраççĕ. Никит. Вĕсем те пулин начар, апат çук майĕпе (от бескормицы) пулас. Шурăм-п. Вăхăт иртнĕ майĕпе çумăр çывăхарса килет. Образцы. Вунçичĕ çулхи сасăçăм, çаврăнать купăс майĕпе. Ib. Кĕмĕл çĕрĕ, мерчен куç çаврăнат ăстан майĕпе. N. Кам салтака каяс мар майĕпе хăйне мĕн те пулин тăвĕ. Сам. 73. Хăй майĕпе ĕçлеме пулнă унăн ват лаша. Алешк.-Сапл. † Кĕмĕлех те çĕрĕ çырулă куç, çаврăнать-çке çыру майĕпе.

майла

приводить в порядок. Дик. леб 39. Ямăкĕ ун тĕкĕсене майла-майла шăлкаласа ларнă. || Наладить. Калашн. 11. Ай, ачисем, юрлăр-ха, кĕслĕрсене майласа! Ст. Чек. Малтан шултăра, кайран янăçемĕн вĕтрен-вĕт хутласа майласа яраççĕ. Альш. Ку ача, хай виçĕ пăтлă чукмара майласа кăнă, лашана пуçран пат! тутарат. || Убрать, прибрать. Пухтел. Пирĕн пулсан (т. е. если бы это был мой отец), икĕ пăру пусса майлĕччĕ (заколол бы и обрядил). КС. Майласа купалас, прибрать (напр., книги). N. Килте вăл йывăçсене, тымарĕсене майласа, вĕçĕсене çивĕчĕ çĕçĕпе касса тухрăм та, лартма тытăнтăм. || Распутать (нитки). N. Майласа салат, распутать (волосы и т. д.). Сятра. Майла, распутать (волосы, веревку). Хурамал. Майла = ункайла. || Направлять к лучшему. Конст. чăв. Эпĕ вара питĕ хĕпĕртерĕм: вăлах çапла майласа пырать пулĕ манăн пурнăçăма, терĕм.

майлă

похожий, подобный; похоже, подобно. N. Çавăн майлă, подобный этому. N. Санăн калаçни те (наречие) çавсен майлă. Пшкрт. Майлă çын = йосо çын. Виçĕ пус. 6. Çĕртен çапла пĕр тĕрлĕ япаласем илсе тăнăран, вĕсен çимĕçĕсем те пĕр майлăрахах пулаççĕ. Альш. Мĕнле майлă-ши кусенĕн урамĕсем? Сред. Юм. Çавăн майлăрахах. Подобный ему. Регули 641. Чăваш майлă (чăвашла майлă) томтир пор. Ib. 1263. Çармăс майлă томланчĕ. СКАЗЗ 55. Ыттисене вĕлернĕ майлах кăна-та... хĕçпе, çывăрнă чух, пĕрре çапса вĕлерет. || Красиво. Образцы. Улача кĕпенĕн умĕ ука: умĕсенчен пăхсассăн, майлă-çке. Кан. Çуртсене кунта майлă лартаççĕ. ЧП. Вырăси выртсах кулайрат, майри майлă кулайрат. || Удобный, годный; удобно, годно. Ст. Чек. Майлă; 1) удобно, 2) подобно; сысна майлă, как свинья. Ib. Майлă мар, неудобно. Сборн. по мед. Ача (при родах) майлă килсен, ăна илесси йывăр ĕç мар; анчах майсăр килсен, вара часрах доктор патне ярас пулать. N. Майлă лар (напр., о брошенном ковше: упасть отверстием вверх). || Сходно, выгодно, подходяще. Зап. ВНО. N. Хăйсене епле майлă (выгодно), çапла каласа ларнă (говорили). Юрк. Унта ман майлă хыпар калаçаççĕ. || По (иногда с дат. п.). ЧС. Сĕрен кашни ялта урăх майлăрах (несколько по-иному) тăваççĕ: хăш ялта ут яраççĕ, хăш ялта çуран çăмарта пухса çӳреççĕ. Изванк. Сана виçĕ лашапа, кӳмепе хĕвел майлă ăсатса яратпăр. (Изгнание мора). Ходар. Пăтă чӳкленĕ чух тытса тăнă куркисене (ковши, которые держали во время моленья кашей) чĕрес çине тытса, хĕвеле майлă (посолонь) виççĕ çавăрат... (чӳклеме). ТХКА 110. Эс калашле, анаталла, хĕвеле хирĕçле майлă утар (пойдĕм) эппин. Регули 1261. Çолсăр çĕрĕн çол майлă каять. N. † Окошка умĕнчи кăвак çеçки пӳрте майлă выртмаççĕ, йăлт хирĕçле выртаççĕ. N. Вара ура сырнă майлă кантăрисене çыхаççĕ (покойнику). N. Ик майлă çул. Якейк. Воник чăрăш пĕр котран, тораттисам пĕр майлă (в одну сторону). Абыз. † Вуник çăка пĕр кутра (так!), турачĕсемĕр хăй майлă, çулчисемĕр çил майлă, хальхи хĕрсем яшă майлă (похожи на парней). ЙФН. † Пирĕн лаши кил майлă, хӳри-çилхи çил майлă, эпĕр хамăр туй майлă. (Свад. п.). Толст. Пур япаланăн та пайĕсем (кристаллы) хăйне майлă (на свой особый лад) пулаççĕ. || За, согласно с... Юрк. Эсĕ те вĕсем майлă калаçатан. Регули 1262. Манăн майлă пол. N. Порте он майлах поплеççĕ. Кан. Хăйне майлă çавăрасшăн. N. Ялти ĕçлĕ çынсем ĕçе пуян майлă (в пользу богатых) анчах тунă. ЧС. Ертеллипе пĕр майлă пулаççĕ (сговариваются). N. Пĕр майлă пул, согласиться. N. Вĕсене ĕçлеме майлă пулнă. СТИК. Пире майлă мар кунта; атя часрах шăвар! Нам здесь не сдобровать; уйдем скорее тайком! Чăв. й. пур. 20° Патакăн вĕçĕ иккĕ, хашĕ вăйлă, ун майлă пулать. V. S. Унăн майлă, его сторонник. || Около, приблизительно. N. Ултçĕр пăт майлă тырă.

май мар

неудобно, неловко, не с руки. Ст. Чек. Ман алла май мар. Неловко для моих рук. Ib. Тыт çавна, ман алла май мар. Ib. Ман алла май марччĕ, çавăнпа час тытаймарăм. || Очень хороший, красивый. Якейк. Май мар арăм илнĕ. Ib. Май мар пӳрт лартнă. Сĕт-к. Май мар: хӳхĕм ача! („порицание поступку“).

макарав шĕлепки

шляпа с Нижегородской ярмарки. Употр. этого выраж. основано на след. П. И. Орл. Пĕр çынăн Нижнине, Макарав ярмăкне, япаласем илме каймалла пулнă, тет. Çаккăн ачи унччен темшĕн яланах макăрса (кӳтсе) çӳренĕ, тет. Пĕрре çак çын, хăй каяс умĕн: ан йĕр, ярмăкран Макарав шĕлепки илсе килĕп, тесе калать, тет. Кайнă, тет, хайхи çын Макарава. Йĕрекен ача темĕн тĕрлĕ кĕтет, тет, ашшĕ Макаравран шĕлепке илсе килессе. Ашшĕ килсенех: шĕлепке илсе килтĕн-и? тесе калать, тет, ачи. Канăçсăрлансах аптăрата пуçларĕ, тет, çав тулăксăр ача. Пĕрре çак ача, шĕлепке илсе килменшĕн çиленнипе, шăртне шăнараймасăр, пĕр чĕрес сĕт тăкса янă.— Мĕн турăн капла, ăнман? тесе калать, тет, амăшĕ. Хăвăр мана Макаравран шĕлепке те исе килсе памарăр! тесе калать, тет, ачи — Акă вăл. Макарав-шĕлепки, эпĕ ăна Макаравран илсе килтĕм! тесе, ашшĕ çăпата туса ларнă çĕртен сикрĕ (scr. сикĕрĕ) тăчĕ, тет те, ăшалантара пуçларĕ, тет, ачине пушăтпа. Макарав шĕлепкине туянсан, кайран хайхи ача е йĕрин, тет. КС. Эп ăна Макарав шĕлепки тăхăнтартрăм (влепил, ударил; „задал перцу“). N. Ку та çитĕ халь, куншăн та Макарав шĕлепки тăхăнасран чун çук (страшно боюсь, как бы не попало, не „влетело“).

макăр

(магы̆р), плакать, рыдать, {{anchor|DdeLink24721091272258}} „реветь“. Беседы. Çапла каласанах, вăл макăрса яра панă, вара пĕтĕм çул тăрăшшипе макăрса, уласа пынă. N. Мана курсаннах, вĕсем пурте макăрса ячĕç (заплакали). ЧС. Анне куçне те уçимаçт — макрать. Тогаево. Эпир он патне çитрĕмĕр те, вăл пире корса, хĕпĕртесе, макăрса яра пачĕ. Чураль-к. Кайнă чух макăрса каять, килнĕ чух хăсса килет. (Витрепе шыв патне кайни). Регули 227. Старик макра-макра (с плачем) исе карĕ. Ib. 263. Макăрмасăр каларĕ. Ib. 151. Макăрнăран он куçĕ хĕрелне. N. Йăван макăра-макăрах (со слезами; по построению срв. хăра-хăрах) шăтăк патне (к могиле) кайнă. Шинар-п. Пирĕн аппасем макра-макра япаласем çуртран калараççĕ. Б. Хирлепы. † Якку еркĕн-çичĕ еркĕн, çичĕ еркĕн те хыт макрать. N. Кăшкăрса макрать, çуйăхса макрать (тонко, пронзительно, о женщине и ребенке); уласа макрать, ĕсеклесе макрать; вилес пек макрать (самый сильный плач). || Мычать, блеять. Изамб. Т. Ĕне, сурăх, качака макăрать, вăкăр мĕкĕрет. N. Сурăх, качака макăрать. Сред. Юм. Ĕне макрать, сôрăх макрать. Синьял. Çеçен хирте ула ĕне макăрса çӳрет. (Тĕклĕ-тура). || Квакать. Альш. † Шурта шапа макăрат, хирте çĕлен шăхăрат. С. Тим. † Шурта шапа макăрат, пĕтĕм шура ян ярат. || Каркать. Чув. пр. о пог. 248. Ула курак хĕвел тухăçĕ енелле пăхса макăрсан.. (если ворона каркает, смотря на восток...). Собр. Чашкă айĕнче чакак макрать. (Лаша ури айĕнчи юр). || Мяукать (кошка). || Выть. Б. Ильгыши. Йăтă хырăмĕ выçнипа вăрман тăрăх макăрса çӳренĕ, тет. С. Айб. † Çӳл ту çинче сăсар макăрать, тин çуралнă ача сасси пек. || Скулить (о собаке). В. Олг., КС. || О пчелиной матке. Торх. Ама макрать (макрат'). Матка поёт (сидя в маточнике; она уже созрела и готова к выходу из маточника). АПП. † Хурт ами макрать, ай, пыл çукран. || Скрипеть (о телеге). Собр. Урапана çу сĕрмесен, макрат, теççĕ. (Послов.).

макăркала

(-гала), учащ. ф. от гл. макăр. СПВВ. Ачанăн çан çурăмĕ кăшт вĕриленет, ыратнипе ача йăнăшса макăркалать. Ядр. Вара çапла çав каçа макаркаласа иртерсе ятăм.

макра

то же, что макăра. СПВВ. Н. Седяк. Ятсăр ача макра пулать. (Не следует продавать товар, не договорившись о цене. Послов.).

мамали

то же, что мамале. Чакă (Аслă-Патĕрел р.). Мамали сăмах çакна пĕлтерет. Ĕлĕкхи çынсем кĕлет каштинчен сурпан пуçĕнчен тунă хутаç çакса хураççĕ. Çав хутаçа вара кил хуçи е выльăх-чĕрлĕх чирлесен, е ача-пăча чирлесен, асăнса: çавăнти (в такую-то) чиркĕве кĕлле каяп, тесе, укçа хурать. Çак кил хуçи çавăнта çулталăкчен укçа ярса пырать. Çулталăкран вара хăй асăннă çĕре кĕлле каять те, çак укçана çурта çутса, çурта çутса пĕтменнине кулаç (шур çăкăр) çисе, эрех ĕçсе пĕтерсе килет. Çак çын килтен тухса кайнă чух никама та курма юрамаст, яла килсе кĕнĕ чух та, никама та курма юрамасть. Вара çапла аякри чиркĕве кайса килнине: ăсатса килнĕ, теççĕ. Урăхла каласан, мамали пулать. Ку сăмаха Чакă ялĕнче, Аслă-Патĕрел р. калаççĕ.

манер

(манэр), подобие, образ. Якейк. Пуç çуса, çит-тони (косу) çитлерĕн те, халь çын манер пор (или: халь хĕрача манер пор, или: хĕрача манерлĕ). Ib. † Сĕм вăрманта упа йĕр, йĕрĕ пор та, упи çок, упасăр вăрман манер килмеçт. Чехĕйп. Авалхи чăвашсам леш тĕнчере (так!) те кунти манерпе пурăнма шухăшланă. || Страх как... Çутт. 154. Пысăк хырсем ним манер те çук çатăртатса çунаççĕ. КС. Лаши тавраш(ĕ) манер çук лайăх (или: манерсĕр лайăх). N. Манер çок! Страсть! || Причина, повод; случай; возможность. Кан. Кун пек куçа пăсмалли манерсем пирĕн хушăра питĕ нумай. Якейк. Мăнер килнĕ чох çăвăрас мар (не надо упускать случая). Ib. Çăлăнтăм ĕнтĕ; поттоп хыççăн та ĕлĕкхи çынсене осал ĕçсем тутарса, пĕр-пĕринпе вăрçтарса порăнтарма манер килчĕ ĕнтĕ мана, тет. (Легенда). || Лад. Шибач. Манер килмен = латă килмеç. Якейк. Йăванăн порнăç манер кар (= саланса кар, или же пуйса кар: два противоположных значения). Ib. Конта, ача, пит те манер килмеçт: хаклă илеç (здесь не очень выгодно покупать; логич. удар. на „те“) Сред. Юм. Он пик кăçта пôлтăр кô, ôн пик пôлма манерĕ те çôк ôн. Пит сĕре хаклă (чересчур дорого) ыйтать вит ô, манере килмен япалана мĕн калаçасси пôр ôна. || N. Юр çусан, пĕр манер (более или менее) аван пулаканччĕ (было бы сносно).

манка

(маҥга), сопля. N. † Манки мăш-мăш тăвать-çке, пыйти вăш вăш тăвать-çке. Орау. Ачисене пĕрте тирпейлемеççĕ: пĕр ачи манкине пĕр енне пăрса хунă, тепри тути урлă юхтарса çӳрет, тата тепри сăмси айĕнчех кӳлентерсе çӳрет. Шерауты. Ах, манка чăпти, калаçмă пăхать ĕшшĕ! Ах, сопельный кулёк (т. е. сопляк), еще думаешь разговаривать. Тим. † Кивĕ-ял хĕрне чуптурăм — манка тути каларĕ. Орау. Атте, кăçал хурт илер-и? — Илессе илĕпĕр те-ха, манкăна шăл-ха эсĕ! (кстати). Трхбл. Манкине аллипе çĕре çĕклеçе çапат та: пуçĕ (т. е. манка пуçĕ) çĕмĕрĕлтĕр! тет. КС. Манки алса пӳрнески мăнăш (величиною) пур пăхса тăрат (о соплякĕ). ЧС. Сурчăкĕ те манка пек тухакан пулнă. Шурăм-п. Сăмса юхи манкине шалалла туртнă, аллипе сăтăрма вăтаннă. (Сказка). N. Манкисене шăнкара (сморкать) пĕлмеççĕ. Манкисене шăлма (утереть) пĕлмеççĕ. Янтик. Çамрăкрах ача хăйĕнчен аслăрах çынпа е тавлашсан, е варçсан, асли ăна калать: эй, манка пички! (тет). Орау. Манка хуçи, сопляк. Ib. Эй манка хуçи, шăл манкăна! Ib. Эй манка хуçи! Эсĕ те халех çăпата тусан, çăккăра лайăххăнах çийăттăмăр та вара!... || Мокрота. Якейк. Йăван манка соракан полнă (стал выплёвывать мокроту, при болезни). Кăмак-к. Ӳсĕртĕм, ӳсĕртĕм, манка тохса пĕтимарĕ? || Сопляк. N. Çынни каларĕ, тет: эй манка! сантан пулас-и манпа чупма! Малтан манăн ĕнер çуралнă, паян тĕне кĕнĕ шăллăмпа чупса пăх-ха! тесе каларĕ, тет. || Сап (назв. болезни). Шибач. Лашана манка полчĕ. (То же в Тюрл. и Кудемерах). О сохр. здор. Лашасем тата манкана ереççĕ (заболевают сапом). СТИК. Лаша манкана ернĕ. || Semem (viri). Uirus, guale effuere dicitur e genitalibus feminae concubitu peracto. ГТТ. Тюрл. Манăн кĕçĕр çывăрнă чухне хăй тĕллĕнех манки тухса ӳкнĕ. || Яичный белок. СТИК. Çăмарта пиçеймен, теессине: манки тарайман-ха, теççĕ. || Слизь на растениях. СТИК. Сарана манки.

марлин

(-лин), то же, что „мар пулин“. Синьял. † Пукаш çырми çичĕ çырма; çиччĕ марлин, çитмĕл пулсан та, эпир каçса çӳрес çук. Хамăр ял ачи çичĕ ача; çиччĕ марлин, çитмĕл пулсан та, эпир кайса савнас çук. N. Паян марлин, ыран (не сегодня — завтра) тенĕ пек, унта каймалли çынсене суйлас пулать. Орау. Пĕри марлин пĕри пырăр хут. Хоть который-нибудь из вас, но приходите (пусть придёт хоть един из вас). Кипулăх. Отмăл çохрăмран каярах марлин.

маттур

молодец. Н. Уз. Ылттăн сăпка, йĕс пĕкечĕ (-ζ’э̆), çавăнпа выртса ӳсет вăл, çавăнпа маттур пулат вăл. (Колыбельная п.). Кан. Маттур та çав эсĕ, Архип Никич! Образцы. Ăслă кирлĕ ĕçкĕ, ай, ĕçмешкĕн, маттур кирлĕ юрă, ай, юрлама. Альш. Кам маттурне еретсĕрне астуса (наблюдая, кто каков; говорится не только о красоте). КС. Маттур, молодец (но не означает красоты). Юрк. † Пулат иккен Питĕрпурăн маттурĕ — йĕнерлĕ ут çинчен анаймас; пулат иккен чăвашăн маттурĕ-çăварĕнчен сăмах кăлараймас. Альш. Ну, ку ача маттур (молодец)! Кан. Паян эпĕр савнатпăр маттур ĕрете тăнипе. || Тайба-Т. Маттур, красивый; здоровый; ловкий, ловкач; сильный. СПВВ. ИА. Маттур тесе, вăйлă, чĕрĕ çынна калаççĕ. Ядр. Маттур, бойкий, молодец. Ib. Питĕ маттур вăл. Ib. Питĕ маттур калаçать (= хорошо). Толст. Маттур йĕкĕт. Якейк. Маттор, славный, молодец. Ib. Ентри ачисем пит маттор; пăх-халĕ, ашшĕсĕр йолнăскерсем мĕн туса лартрĕç! Nп. Маттур-маттур ачасем удельныйĕнчен тухаймĕç. Альш. Маттур ачи атăлă, атти тĕпĕ çырулă, пуснă вырăнĕ тĕрĕлĕ. Кан. Враг. † Каччă маттур, юçне илмест чипер-чипер хĕр çинчен. Ст. Чек. † Маттур-маттур, хĕрсене ташлатаççĕ уллахра. [славных (красивых, хороших) девиц]. Пшкрт. Маттор лаша (красивая). А. Турх. Ăй, маттурăм (хороший мой)! Ăй маттурне! (Жалостливое обращ. к ребенку). Ib. Унăн хĕрĕ пит маттур (хороша всем). Юрк. Ил пит маттур чĕн чăпăрккă. Макс. Чăв. к. I, 52. Маттур ял çак Кушкă! Бес. чув. 14. Ку сăмаха вăл юри Керимулла çине пăхса каларĕ, мĕншĕн тесессĕн вăл Керимулла çавăн пек ĕçсем тăвас тĕлĕшĕнчен маттур пулнине пĕлсе тăнă. ТММ. Юлташ тени хăвăнтан маттур пултăр. (Послов.). Ст. Шаймурз. Çула тухсан, юлташ хăнтан маттур пултăр. (Послов.). Тим. † Хамăртан маттур пулсассăн, хамăр ума тăратăпăр; хамăртан начар пулсассăн, хамăр хыçа тăратăпăр (невесту). Юрк. Хĕр ĕçлеме маттур. Хăй паттăр, йăваш, сирĕн анĕртен йăваш. Питушк. Маттор порăнат. Живет справно. N. Маттур ĕçлеççĕ. ПВЧ. Савăр маттура, ан ярăр юта. (Припев).

мекĕлчĕк

(мэгэ̆л’џ̌э̆к), кувырканье. Янтик. Айта, ача, мекĕлчĕк хуçмалла выляр! (т. е. пойдем кувыркаться). Ib. Çак улăм ури тăрĕнчен (с омёта соломы) мекĕлчĕк хуçса анам-и (скувыркнуться мне, что ли)?

мерекке

(мэрэккэ), нечто потешное и интересное, своеобразное, оригинальное. Хурамал. Мерекке — кулмалла. Ib. Мерекке — шутка, сыгранная над кем-либо. Ib. Эпĕ-пĕр ачана пĕчĕк çуна çине лартрăм та, сăрăнтă (юр купи) тăрăх туртса пынă чух, сăрăнтă айне çуни мĕнĕпе яра патăм. Хай ача мăкăль-макăль! туса юр ăшне кĕрсе укрĕ. Ну, вăл ачана мерекке турăм! П. Седяк. Мерекке „удивительно“. См. сейĕр. Слакбаш. Карчăк çырăвĕ пит мерекке (забавно). Ib. Вăл пит мерекке япаласем каласа кăтартатьчĕ.

мехер

(мэhэр), если, если бы. СПВВ., Стюх. Сир. 236. Мехер эпĕ капла тусан, аттене намăс пулĕ. Толст. I, II, 72. Çавăн пекех эпир те: е хамăр, е сывлăш (çил) хускалмасан, сывлăш пуррипе çуккине сисместпĕр: Мехер чупма тытăнсанах, сывлăш пуррине сисетпĕр. N. Мехер татах кĕрес пулсан, чăлана хупса лартăп. N. Мехер ман çурта та тивнĕ пулсан — яла тăрăшшĕпех хăваласа тухаччĕ (пожар прошел бы всю деревню до конца). СПВВ. ФИ. Мехер тăкăн ярăн та, теççĕ ак, пĕр-пĕр ача чашкăпа япалана вылякала йăтса пырсассăн. Сборн. по мед. Укнĕ лашасен тирĕсене сĕвес тесе, патне те ан пырăр; мехер сӳсен, вăл чир сĕвекене хăйне те, сӳнĕ тиртен ыттисене те час ерет. Пазух. Урампала маюр, ай, иртет-çке, кĕленчерен унăн кӳмисем; мехер пăхсан, ĕçĕм, ай, юлать-çке; пăхмасассăн, чунăм чăтмасть-çке. СПВВ. Мехер те, в см. „если бы“? (Вопр. зн.-в оригинале).

милкемĕс

то же, что милкемес. Якейк. Эсĕ çуçне-пуçна милкемĕс пек янă. || Имя сказочных существ. Актай. Тата тăхăр милкемĕс килчĕç, тет; вĕсене те касса вакларĕ, тет [какие-то злые существа в сказке.— Милкемĕссен кашнин пĕрер арăм, тет, пĕрер ача; ашшĕсене вакласан, çав ачасемпе амăшĕсем Ивана вĕлересшĕн çăл пулнă (обратились в...), улма, пурçăн тутăр. (Коментарий к сказке)].

минесĕр

бестолковый, непослушный; м. б. первонач. безмозглый? Стюх. Рак. Ах минесĕр ача! теççĕ йĕрекен ачана.

мискалка

юла? СПВВ. ЕХ. Мискалка: ача-пăчасем юр çинче шутарса вылямашткăн (так!) чăп-чăмăркка шӳреке вĕçлĕ тăваççĕ. Срв. мар. мунчалтэм. В нек. гов. çăртан.

молакла

назв. игры. Якейк. Молак — чышкă пак чăмăр патак. Пĕр-пĕр тӳрем çĕре йĕкĕр чышкă кĕрес пек шăтăк авăтаççĕ. Çав шăтăк. Йĕри-тавра, минче ача вылят, çан чохлĕ шăтăк айăтаççĕ. Пĕр ачи вăрăм туяпа варĕнчи шăтăк патне тăрать, тепри молак хыççăн чопакан полать. Ыттисам йĕри-таври шăтăксене тăраççĕ. Молак хăвалакан молака варĕнчи шăтăка кӳртесшĕн хăтланать; варĕнче тăраканьпе йĕри-тавра тăракансам молака варенчи шăтăка кӳртесшĕн мар, вăрăм туясампа молака çапаççĕ. Молак хыççăн çӳрекен молака варĕнчи шăтăка кӳртсен, порте хĕрĕнчи шăтăксам патне чопаççĕ; кам туйине хĕрĕнчи шăтăка чикимаçть, çав молак хыççăн чопакан полать. Молак хыççăн чопакан ăвăнса çитсен, шăтăксенче тăракансам порте патаккисене прахаç те, шăпа яраççĕ; шăпа кама тохать, çав молак хыççăн чопакан полать. Ib. Молакла — один вид мăкăрла. См. кăлайла.

молоти

(молоδиы), сл. неизв. зн. в заумной песне. Якейк. Йĕтĕн çу, йĕтĕн çу, молоти, молоти, молот чĕрес кĕлетки; çил ути, çил ути, çиçĕм çиçнĕ йăлтăрки (-ги); Якку чипер сар ача. Вĕр, вĕр, веркке (с двумя „е“) холли, çмеркке холли молоти. (Сăвă).

Мунча

монча (мунζ’а, мон’џ̌а), баня. Альш. Мунча ăшши тутлă пултăр! (Приветствие моющемуся в бане). Ib. Пирĕн паян мунча пит тутлăччĕ (приятна), кĕме пит çăмăлччĕ. Трхбл. Мунча пулнă (баня истопилась); мунча кĕрес (мыться н бане). N. Йăмра мунчи пит тутлă, ăвăс мунчи пит тутлă, çăка мунчи тата авантарах та, пит сахал. Юман мунчи йӳçĕ пулат. Яргунък. Лутра вырăс мунча ăсти. (Арлан). Тайба-Т. † Мунча, мунча мул килет, урам тулли туй килет. Альш. Вăл чăвашсемпех ĕçетчĕ-çийетчĕ, мунчине кĕретчĕ. Чăвашсем 32. Мунча пулсан вара (когда истопится бани), пурте çав пумилккери çынсем мунча кайса кĕреççĕ. Ib. 29. Мунчаран ытти çынсем тухсан, пĕри каях юлат те: вилнĕ çынна мумча çапатăп, тесе, милкĕпе лапка çине (по полку) çапат. N. Мунча кĕрсе килнĕ çĕре (к приходу из бани) сăмавар ларттарас. Ильмово. Унтан вара вăсем килĕсене таврăнаççĕ те, çутăличчен (до рассвета) мунча хутса яраççĕ (затопляют). БАБ. Мана мунча хутса парăр. Истопите для меня баню. Ib. Мунча кĕрсе тухсан (после бани). Ст. Ганьк. Чирлĕ çынна мунча çинчен (после бани) апат пăртак çитереççĕ. Сред. Юм. Мунчари чôл тутлă! („Гов. тому, кто говорит, что это не вкусно, нужно то-то“). Ib. Мунча питлĕх — шор мунчан чôлĕ çине хôплакан питлĕх. Тогаево. Пӳртне кĕтĕм те, порте мончаран тохнă та, чей ĕçсе лараççĕ. Никит. Урапа иртсе кайнă хыçĕнчен (за проехавшей телегой) мунчаран тухакан тĕтĕм пек тусан (пыль), юлат (в засуху). N. Мунча питĕ вĕри пулчĕ, ăшши нумай пулчĕ (очень жарко); ялĕпе кĕрсен те, çитмелле. Юрк. Атте, мĕшĕн пирĕн пӳрт пуринчен те начар, мунча пек анчах? КС. Мунча çунса тухрĕ (истопилась). Караполов. Про хороших музыкантов говорят, что они научились играть в бане. N. Эпĕ мунча вĕрине юрăтмастăп (я не люблю жаркой бани). || Ст. Чек. Ача тек акăшсем патне каясшăн йĕрет,— мунча кӳртсе илтĕм-ха (т. е. выпорола, „задала баню“) паян! Ib. Е (долгое э), мунча кӳртрĕмĕр-и! (Ачасем хĕнесе илнĕ ачана çапла виртлеççĕ). Бхтр. Упăшки çавна илтрĕ, тет те, арăмне лайăх мунча кӳртрĕ, тет (отлупцовал). || N. Çĕр-мунча, баня-землянка. См. мулча, молча.

мунча парни

подарок от новобрачной при рождении ребенка? Ст. Чек. Çын мунча парни парат, ача çуратсан, кажется (раздает подарки). || Жертва бане. Альш. Çулла турпаспа мунча парни пăрахаççĕ мунча кăмакине. Вутран кайнă, тесе, пĕр-пĕр тĕвĕ тухса тӳрленмесен.

мутала

мотала (-дала), мять, привести в беспорядок. КС. Ман хуçнă çăпатана (начатые лапти) тытнă та, йăлт муталаса пĕтернĕ (перепутал). Ib. Кĕнеке листисене йăлт муталаса (у др. лочăркаса) тăкнă (измял). Ib. Ача хуçнă çăпатана тытнă та, йăлт муталаса тăкнă (исковеркал). Орау. Ку çăкăра сиртен хăшĕ (кто из вас) муталаса кайнă? (искромсал). || Путать (нитки и т. п.). Череп. Шурăм-п. Çав вите хуçи (дух) лаша çилхине йăваласа муталат пулсан, лаша киле килĕшет. Янтик. Эп çак хĕрсен тура-шăлĕсене пĕтĕмпех муталас теп-ха! Ib. Кăсене тавай муталас! || Неаккуратно исполнять. Шорк. Эсĕ çăпата тума пĕлетĕн-и? — Пăртак моталакалап (плету кое-как). КС. Аран-аран муталаса пачĕ пĕр мăшăр çăпата (сплел некрасиво, непрочно, неаккуратно). || Дурманить. Кан. Сăмакун ĕç халăхĕн тăнне-пуçне муталат. || Интриговать. Череп. Муталаса пурăнат. || КС. Пăрăва кашкăр муталаса тăкнă (изранил, изувечил). || Мучить. Пшкрт. Çынна моталаса пĕтернĕ (замучили). КС. Темĕскерле усал чир (венер. б.) ленкнĕ те, йăлт муталаса пĕтернĕ. || Запутывать (в перен. см). N. Çук, вăл ку сăмахĕсемпе хăйне хăй анчах муталат. || Замаять; мешать. Шибач. Мана муталаса пĕтерчĕ („замаял своими неправильными действиями“). Шел. II. 30. Сыхланарах ĕçмесен, ĕçкĕ часах улталĕ, темле ăслă (преумного) çынна та ĕçне тума муталĕ (помешает). Изамб. Т. Ан мутала (или: ан мутла) мана! Не мешай мне! Сред. Юм. Мана, ĕçлекен çынна, ан килсе мôтала конта! Ib. Кай-ха кôнтан, ĕçленĕ çĕрте ан мôталаса çӳре! || Попусту тратить что-нибудь. Якейк. || Coire. КС. Чăхха алтан муталать (муталарĕ, муталаса тăккăрĕ).

мутрак

(мутрак), нутряк. Якейк. Мутьрак çын = храх çăмарталлă çын. Ib. Мутьрак çынтан ача полмаç, теççĕ. Ib. Мутьрак лаша = храх çăмарталлă лаша.

мучала

мочала (В. Олг. моџала, Пшкрт: мочала), мочало; мочалка. Янтик. Пĕр хĕр патне пĕр ача хăтана ярать; хĕрĕ те, хĕр ашшĕ-амăшĕ те ачине килĕштереççĕ, ăна парасшăн, анчах темле хулăн укçи çинче килĕшеймеççĕ. Çав ача, ку хĕре пăрахса, урăххи патне хăтана яра пуçласăн, малтанхи хĕр: каллах ман пата килтĕр, тесе, чашăка тирĕк мучали хурса, ӳпĕнтерсе хурать, теççĕ. Вара чăнах та каллах ун патнех пырать, теççĕ. Собр. Хуч, хучала, хучала, хучала ху(ш)ши мучала. (Купăста пуç). || Ст. Чек. Эй мучала ал-ура! çавна та тăваймастăн! Пĕр-пĕр ĕçе начар, вăйсăр ĕçлесен калаççĕ [япалана пушă (слабко) çыхсан, хытă çыхнине салтаймасассăн; о слабосильном]. || Фамильное прозвище в д. Анат-к., Алик. р.: Мочала.

мучала нишĕ

назв. какой-то детской болезни, при которой ребенок бывает вообще хилый. Латыш. Ача мучала нишне кайнă.

мучар

назв, раст. Така-вар. Мучар — ача пăрахтаракан (вызывающая выкидыш) курăк.

мучей

мочей (џ̌эj) то же, что мучи. Бгтыр. Пĕр ача: манăн пор, мочей! тесе каларĕ, тет. Икково. Мочей шалта, сохалĕ толта. (Йӳç-кăшман).

мăй чанĕ

нашейный колокольчик. Алик. † Тăнкăл-тăнкăл мăй чанĕ; мăй чан сасси вăрманта, ыр ача сасси ял çинче.

мăйкăлтат

(мы̆jгы̆лдат), мяукать (о котенке). СТИК. Ку кушак çури мĕн тек мăйкăлтатат (пищит)? Ib. Пĕчĕк ача амăшĕ патĕнче тек мăйкăлтатса тăрат (тек йăнăшат, хăй темĕскер ыйтнă пек; парсан, çимест, хытах йĕмест, шав йăнăшса çӳрет). Чирлесе кайи-ха?

мăкăл-мокăл

(мы̆ҕы̆л-моҕы̆л), подр. падению (кубарем). Пшкрт: ача ораβваран мы̆ҕы̆л-моҕы̆л! тохсӳкрэ̆.

мăкăль-макăль

(мы̆гыл-магы̆л’), подр. падению кубарем. Хурамал. Хай ача, мăкăль-макăль туса, юр ăшне кĕрсе ӳкрĕ. Тет. Мăкăль-макăль! ӳпĕнсе кайрĕ. СТИК. Мăкăль-макăль йăванса карăм (упал и перекувыркнулся). Байгул. † Авăн вутти мăклашки мăкăль-макăль тăвайрать. Орау. Шуйттан куçне мăкаль (мŏгы̆л’)-макăль çавăрса пăхрĕ те, пĕтĕмпе сехрем хăпрĕ.

мăкăртат

(мŏгŏртат, мы̆гы̆ртат), ворчать, бормотать, роптать; шептаться, выражать недовольство. Дик. леб 51. Куратăр-и — епле вăл мăкăртатса пырать. СЧЧ. Мăкартатса калаçать. Невнятно говорит. Микушк. Мăкăртатса чарăнсан, ăмăрт-кайăк вĕçсе пырса каларĕ, тет. N. Епле-ха эпĕ ямшăка иртерех кайăпăр, тесе каламарăм, тесе хам тĕлĕшшĕн мăкăртататăп. СТИК. Каçпа çĕр-хута çывăраймарăм: ялан темле мăкăртатнă сасă илтĕнет пек туйăнат („невнятный ночной ропот“). Ст. Чек. Мăкăртатат, ворчит себе под нос. Ib. Амăшĕ тĕпелте мăкăртатат, тет. Чĕлкаш 24. Каччă хăйне хăй сăмса айĕнче мăкăртатса ларнă. Сред. Юм. Мăкăртатать — „1) ругается втайне, 2) распространяет дурную славу, 3) проклинает втайне“. Латыш. Карчăкки ачана пикелет те, çăкăр кĕреççи çине хурса, вĕри кăмакана çăкăр çине виçĕ хут чиксе кăларать, çапла мăкăртатса: çак ача кăмака нишне кайнă пусан, кăмака нишĕ (особая детская болезнь) тухтăр çак ачаран!

мăкăрлан

(мŏгŏр-, мы̆гы̆р-, мы̆ҕы̆р-), выходить массой (о дыме). Выçăхакансем 15. Вăл (трупасăр ламппă) мăкăрланнипе пӳртре тĕтĕм паярккан-паярккан явăнса çӳрет. Ст. Чек. Ав ял епле мăкăрланат! (горит сильно). Ib. Мăкăрланат = çуннă çĕртен пит нумай тĕтĕм тухат. СТИК. Тĕтĕм мăкăрланса тухат çав („дым валит“; мăкăрланса „рисует картину сильно выходящего дыма“). N. Ачам, эсĕ тĕлне те пĕлеймĕн пулĕ-ха, веçа (вон) мал енче кăвакан-симĕсĕн мăкăрланса тăрать, çавăнта тӳрех кай. N. Хула çинче тĕтĕм мăкăрчанса тăнине курнă. Янорс. Сӳнтерсе пĕтерсен, тĕтĕмпе пăс питĕ хытă мăкăрланать, нимскер те курăнмаç. Сред. Юм. Лампă пит мăкăрланать. Лампа коптит. Ib. Вăт-пуççи мăкăрланса çиç выртать. Головня только дымится. Пшкрт. Вот-поç мăкăрланса выртат. Б. Яуши. Вара çурта тин сӳнчĕ, тет; анчах ача анса кайсан, каллех мăкăрланса нумайччен выртрĕ, тет. || Зап. ВНО. Эх, Хлат-пуç мăкăрланать. Ыраш шаркана ларсан, мăкăрланма пуçлать (Над нею в роде тумана, облака. мглы).

мăкшă-сарри

назв. растения. Рак., Кайсар. Мăкшă сарри. Çаранра ӳсет. Рак. Ача-пча пĕç-хушши пиçсе кайсан, çавна тӳсе сапаççĕ. Вутпа шывпа пиçсен те, çапла тăваççĕ.

мăнакка

то же, что мăнаки. Альш. Пĕр салтак хваттере кĕрет, тет. Унăн пилĕк пус укçи пур, тет. Мăнакка, çта хурас ку укçана? тесе калат, тет. Ib. Кунта пĕр карчăк манкапа салма çăрса ларнă. Ку ача ăна калат: мĕн ĕçлен мăнакка, тĕт. Карчăк калат: апла каламасан хыпăттăм пĕр çăтăттăм, тет. Н. Карм. Мăнакка аттен аппăшĕ, муж ее — ват йысна.

мăнкăлт

подр. перекувырканью. Сред. Юм. Пĕчик ача чипер ларнă çĕртех: мăнкăлт! йăванса кайрĕ (перекувыркнулся).

мăшăлтат

(мы̆жы̆лдат), копошиться, медленно двигаться, медленно работать. См. мĕшĕлтет. Çамр. Хр. Мăшăлтатса ĕçлеççĕ (работают медленно). Хурамал. Мăшăлтат, ходить увальнем. См. мĕçеккен. КС. Мăшăлтатса çӳрет, ходит тихо, не обращая особого внимания на окружающих. N. Кçта пăхнă унта пĕчĕк ача-пăча мăшăлтатса çӳрет. Урож. год. Уртеми хăй пуçĕнче, мăшăлтатать çул çинче. || Шевелиться. Сред. Юм. Мăшăлтатать, шевелится. Орау. Пуçра темскер мăшăлтатать: те пыйтă, темскер. Альш. Акă хайхи çĕрле вăранат та, хăйĕн çумĕнче темĕн мăшăлтатнине илтех каят (это был теленок). || Бормотать. В. Олг.: мы̆жы̆лдатса с’ӳрэт; ан мы̆жы̆лдатса лар (ворчать). N. Ватăраххи пырать ун патне, аллине тытса, темскер мăшăлтатса сурать те, çыхса ярать. || В перен зн. N. Пирĕнсем мĕнле мăшăлтатса пурăнаççĕ?

мăшăрлан

сходиться парой. Изамб. Т. Ыттисем мăшăрланса ят хума каяççĕ (попарно уходят избирать себе имена, в игре). Абыз. Чĕкеç килет мăшăрпе, мăшăрланать — юр юрлать, юр юрлать те, ян ярать. Ib. Шăнкăрч килет мăшăрĕпе, мăшăрланать — юр юрлать. || Жениться. Синьял. † Ялти сарă ачисем мăшăрланма юрамарĕç, улах ларма юрарĕç. Ib. Мăшăрлансассăн, урăх çынна ересрен, упăшка пур çинче ача-пăчасăр пуласран хуйхă. N. Ĕнтĕ çура тухрăмăр, кунта йăвăçсем шӳлчĕ сарма папаксем клараççĕ, кайăксем те мăшăрланса килчĕç.

мăшкăла

мăшкăлла (мы̆шкы̆ла, мы̆шкы̆лла) дразнить, насмехаться. Изамб. Т. Ул мана мăшкăлласа пĕтерчĕ (словами поносил). ЧС. Ку лаша пирĕн чирлемен-ши? елĕ ахаль мăшкăлларĕ-ши, халĕ çул çинче темĕншĕн еррипе килчĕ-ха, терĕ (сюда шла, бежала). НИП. Çта килчĕ унта, мана мăшкăллама тăрăшать (старается осрамить). Çта килчĕ унта манăн пите пĕçерме тăрăшать. N. Ача юлчĕ, тесе, мăшкăласа кулса ярать. || Растлить, изнасиловать. КС. Ман хĕре мăшкăларĕ.

мĕкĕлтет

рябить, мельтешить, мелькать. Тюрл. Мĕкĕлтетет (в глазах как будто что-то есть, катается.). Сред. Юм. Куçа те çӳп кĕнĕ тем, пĕрехмай мĕкĕлтетет хăй. Ib. Чут мĕкĕлтетет. (Аякран пăртак çиç кôрăнса пырать, тессине калаççĕ). Изамб. Т. Унта такам мĕкĕлтетет (мельтешит, мелькает). Ст. Чек. Пулă вилес патне çитнĕ, кăш-кăна мĕкĕлтетет (движется). N. Алăри ача мĕкĕлтетсе пырать (çавăтса утса пырать; о движении маленького человека). Ала 55. Чупса пырса пăхрăм, пăхрăм эпĕ калах çав шăтăкран, куратăп эпĕ: темĕскер мĕкĕлтетсе кĕлет патнелле пырать. Çутт. 62. Темскер мекĕлтетнине кура тинкеререх пăхрăм та, шапасем иккенне тин уйăрса илтĕмĕр. Сред. Юм. Мĕкĕлтетсе карĕ (ребенок). Пĕчик ачасĕм ӳпеленме хытланкаласа, малалла тем чôл тапаланса та каяймасан, калаççĕ. || Лепетать. Сред. Юм. Мĕкĕлтетет (лепечет, маленький ребенок).

мĕн

(мэ̆н, мэ̆н’), что? К.-Кушки. Мĕн çисе ларатăр? Что это вы едите? СПВВ. ТА. Мĕн полтăртататăн? (= мĕн кирлĕ мара калаçатăн). Ib. Мĕн сослан = мĕн шавлан. Синерь. Амăшĕ: мĕн пăхса çӳремелле? тесе каларĕ, тет. Мать сказала: чего тут возиться (проверяя хозяйство, т. е. нет надобности проверить его). СТИК. Мĕн кунта шăнса вилес тетнем,— атя пӳрте. Что ты хочешь замерзнуть? Идём в избу. Ib. Мĕн вара эсĕ мана ун хуçĕнчен пăхса тăмалла тăвасшăн-им? (Возражает так уверевно, и с сознанием своего превосходства). Ст. Чек. Мĕн пур-ши унта кайса, мĕн пур-ши, шав унта кайса ларан? Зачем ты туда повалился, что ты там нашел интересного? Ib. Мĕн тупрăн эс унта? Что в нем хорошего? Ib. Мĕн тупрăн вара ку вăйăра? Какой интерес для тебя в этой игре. Альш. Ĕмĕр тăрăшĕнче мĕн тухса мĕн килмес. Орау. Якур пичĕш патне натьăк (натяг) илме каяп, терĕ; натьăк мĕн-ши вăл? Что бы это такое было? (задумываясь о предмете, и этим заставляя другого высказать, что это такое). Ib. Виçĕ эрне мĕн вăл (какая важность три недели), ак ман пек улт-çич уйăх ларса пăх, вара пĕлĕн. Ib. Мĕнтен пит ăслă вара вăл? Чем же он умен-то? В чем же виден его ум? Юрк. Вырăсла кĕнекене вуласан та, чăвашла вăл мĕнне пĕлместĕм. Ib. Пăшал сассине илтсен, салтакĕсем, ытти улпучĕсем пурте кĕсем патне чупса пырса: мĕн пулчĕ те, мĕн пулчĕ, мĕншĕн пăшал петĕр, теççĕ. Сред. Юм. Мĕн калан ĕнтĕ (или: мĕн каласси пôрччĕ ĕçке те...). Очень хорошо бы было, но .. Ib. Мĕн алласа çӳрен тесе, пĕрмай килĕрен килле кайса йăмахласа ларакан çынна калаççĕ. Ib. Мĕн тăвас-ха? (Пырса кĕрекен çынтан çапла ыйтаççĕ). Никит. Кайсан та мĕнех тăвать мана. Что особенного он мне сделает, если я и уйду. Изамб. Т. Усаллăх çинчен мĕн калатăн. Ĕлĕк пирĕн хамăр хушшăмăрта та, тарçă тытсан, ăна сăмсипе çĕр сухалаттарасса çитнĕ. Байг. † Сăрă чечек мĕн паха! Аппапа йысна пит паха. С. Айб. Çын ачисем пире çиеççĕ, хăйсем мĕн курасса пĕлмеççĕ. N. Мĕнтенех (в каком откошении) пит аван вара сан сĕллӳ? Шурăм-п. Эх, Петĕр, кĕçĕр мĕн курман пулĕ эпĕ, итлессӳ килет-и, каласа парам. Собр. † Леш айăккине юр çунă, ку айăккине мĕн пулнă; ах аппаçăм (çавă пур), качча кайма мĕн пулнă. N. Мĕн-пулса кяйĕ ĕнтĕ. Что будет уж. Баран. 120. Ем-ешĕл ешерсе ларакан йывăçĕ (картинное выделение из ряда деревьев) мĕн тăрать! N. Вăл мĕнтен пуйса кайнă (вилнĕ)? Икково. Мĕн пăруларĕ: тына-и, мăкăр-и? В. С. Разум. КЧП. Вĕсем хăйсем мĕн калассине каласа пĕтерсен, пирĕн Педтехникумра вĕренекенсем тапратрĕç калама. Тяптяево. Мĕн хăрамалла, кам пирĕн хыççăн килмелле? Чего нам бояться? Кто вслед за нами придет? (т. е. никто). Орау. Халь татти-сыпписĕр çăват те, унтан пĕр-ик-виç уйăх çăмăр пулмасан мĕн тумалла (как быть тогда). N. Унта мĕнсем сутаççĕ? N. Кĕсем мĕнсем? N. Мĕн калас-ха? N. Мĕн каласшăнччĕ-ха? N. Эсĕ мĕн ыратса выртатăн? Регули. 131. Вăлсен поплени мĕн пор онта. Ib. Мĕн вăлсам вăрманта шыранине эп килте топрăм. Ib. Мĕн шыраманнине топрăм. N. Эс мĕнне çухатрăн тата? N. Мĕнӳпе мухтанмаллăх пур сан. О сохр. здор. Çавăнпа ăна пирĕн пĕлес пулать; çынсем епле тата мĕнтен сивĕрен пăсăлса чирлеççĕ-ши? Ала. Мĕн тусан шыв тухат унта, тенĕ (в безводной стране). ЧС. Çынсем çавăнта пыраканĕ пĕри: ку мĕн те, ку мĕн? тесе, пĕри пĕринчен ыйтаççĕ. Чăв. й. пур. 26. Якку каланă: эпĕ мĕн пĕлекен çын? Бес. чув. 13. Эсĕ мĕн капла? Эпĕ сан çине пĕрре те çилленместĕп. Изамб. Т. † Туйăн илемĕсене, ай, мĕн кӳрет? Мĕн выляни-кулни, çав кӳрет (все, что веселит). Баран. 88. Асту-ха лерелле, мĕн хури курăнать унта? N. Мĕн ача турĕ: ывăл ача-и, хĕр ача-и? N. Мĕн пăру туса пачĕ? Утăм. Мĕн мура ямшăксем тытатăн? || Что (относит.). Сунт. Мĕн пулса мĕн килĕ ĕнтĕ. Тавай çул çине валли укçа тăвас. N. Мĕн пулсан та пулĕ, что будет, то будет. Синерь. Мĕн пулин пулĕ (что будет, то будет), ати хушмарĕ те, кайса пăхас-ха (попробую пойти). СТИК. Мĕн тесе-ха вăл пит час карĕ! Что ему вздумалось уехать так скоро. Ib. Ун пек чухне вара мĕн каласан та хĕрсем кăна калаççĕ кĕвве. СТИК. Мĕн каланă сăмах вырăнлă пултăр. Все, что сказано, пусть возымеет силу. Чебокс. Мĕн пулни пулать, кĕрес терĕм те. Коракыш. Эпĕ тăта мĕн пĕлеп! Я знаю еще одну вещь! Ст. Айб. Мĕн пасарин пасарĕ, шур пушăт йывăççи пасармасть. (Ĕне мăйракисем). ||Соответ. русск.: что бишь. С. Дув. Мĕн çук манăн: ĕнер пуснă такам пур, паян пуснă мĕнĕм пур. || В знач. вопрос. частицы, соответ. русск.: что ли ли. N. † Алăк ум вĕçĕнчи ват хурăн: кăçаллăха ларнă пулсан, пуртă витмĕ терĕр мĕн? N. Вăл вĕренме кĕчĕ-и мĕн? N. Вăл кайрĕ-и мĕн? Вăл кайрĕ-им, кайрим? || Что за, какой. СТИК. Паян мĕн пăраçник? Какой сегодня праздник? (простой вопрос). Ib. Паян мĕн пăраçникĕ! Какой еще сегодня праздник! (отрицание и удивление). Толст. Ку мĕн сасси? Что это за шум? Пшкрт: шоj ҕэ̆рмӓ сиβэ̆ полы̆;— мэ̆н сиппм? (или: мэ̆нӓшкӓл сирβэ?),— нимдӓ сиβэ̆ мар’. Регули. 935. Мĕн ĕç он? Мĕн кон килĕ. Ib. 934. Эс кам конта? Эс мĕн çын конта? Ib. Эп тытрăм полсан, сан мĕн ĕç? N. Кĕсем мĕн япаласем? Это что за вещи? Синерь. Эпĕр сута каятпăр тенĕ? — Мĕн сутне (на какой суд)? тенĕ. Орау. Мĕн мĕнĕ тата? Что еще за „что“. N. Хутаçра пĕр виçĕ тенкĕ укçа пулас пулатьчĕ-ха. — Мĕн виç тенки пур унта? Орау. Мĕн вăййи вăл? Что за игра? Ib. Мĕн вăййи вăл! Пĕрне пĕри кӳп те кӳп тутараççĕ. Качал. Яхуне çырмине çитрĕм те, тăкăнчĕ карĕ: мĕн сăян? — Какуй сăян, пухрăм та çур пăт пулчĕ. N. Мĕн çăнăхĕ? Мука из какого жита? Ст. Чек. Анне, улма пур-и? — Эй, ухмах! Мĕн улми унта тата! Ib. Мĕн сивви; мĕн нумайĕ мĕн кунта (какое...). Ib. Мĕн аван япала пăссăрĕ (= пăсрĕ)! Средн. Алг. Хурану пĕчĕкçĕ пуль? — Мĕн пĕчĕкçине калан, пĕр кӳлĕ шыв çитмест. АПП. Упа, çак кашкăра тыт, тенĕ. Упа каланă: ăна тытма мĕн ĕçĕм пур. Чуратч. Ц. Кирĕк епле чире çаклансан, вăсем шухăшлаççĕ: мĕн турри çиленчĕ-ши? теççĕ. Сунчел. Качаки каланă: ăна çиме мĕн ĕç пур (= мĕне кирлĕ). Сред. Юм. Мĕн хыпар пôр-ха, или: мĕн сас-хôра пôр? Что нового? Ib. Мĕн çынни, мĕн арчи, мĕн кĕнеки. Ib. Эп выллянинче сан мĕн ĕç пор. В том, что я играю, тебе (вам) какое дело. Ст. Янсит. Вĕсене эпĕ акă мĕн ĕçре час-часах пулăшрăм. Янтик. Мĕн япала ку сан? Якейк. † Он çиленме мĕн ĕç пор, он пыççине çыхмаспăр. N. † Ял варĕнчи сăрлă юпи мĕн нушташăн ларать-ши, аттен хĕрĕ-сарă хĕрĕ, мĕн нушташăн çуралнă-ши? П. Пинер. † Алкумĕнчи улма йывăççин улми пулманни мĕн усси. || Как. Çĕнтерчĕ. 54. Ех! мĕн савăнса пурăнмасть çав Якур. Ib. 52. Ах, мĕн савăнса çӳремеççĕ çав ачасем! || Зачем, почему, по какой причине. Çĕнтерчĕ. 19. Мĕн янрашатăр эсир паян? Орау. Мĕн юпа пек тăран, кил кунта. Ib. Мĕн мĕреленсе (= наянланса) пыран, ут хăтăрах. (Идет вяло, тихо). Юрк. Ку укçăсене мĕн хам алăра тытса тăрам. N. Тавăрнса, мĕн апая ятлаçтарса порнас? || Сколько, почем. Бр. п. водку 8. Анчах уншăн сăмаххи сăмаххийĕ мĕн тăрать. Но как он дорого ценит каждое свое слово! (т. е. он не разговорчив). Баран. 226. Мĕн çӳрес пеккине çӳресе пĕтереççĕ те, пусма тăрăх улăхса çӳлелле тухма пуçлаççĕ. N. Эй мăнтарăн Прăски, мĕн салтак усатрĕ. N. Мĕне илтĕн, почем купил. Трхбл. Мĕн сысна чике-чике пĕтерчĕç, мĕн чăхă пуса-пуса çирĕç. Регули 939. Мĕне патăн? — Сома патăм. N. Пасартан килсен, пĕр кӳрши ун патне пырать, тет те: ырашна мĕне (почем) сутрăн? тесе, ыйтат, тет. Юрк. Сирĕн тухйăр кĕмĕллĕ: мĕне тăрат кĕмĕлĕ? Сред. Юм. Мĕн ĕмĕр порнатăн (долго находился, когда как обещался прийти скоро). N. Лашасене мĕн кайнă таран ятăмăр. N. Мĕн сахал тесен те, 500 тенкĕ кирлĕ. Панклеи. Ачан мĕн пырнăçемĕн çол хĕсĕнсех пырать. Чем дальше идет, тем... Н. Лебеж. † Мĕн вăрăм-хывлăшă м, ай, кĕскелчĕ. Бел. Гора. † Мулла мечĕтĕ мĕн çӳл мечĕт. || Весь. Альш. Çапла мĕн ĕмĕрне чăвашран ирттереç, авланма каяç те, кил курма çӳреç (портные). N. Этем мĕн пурăнас кун-çулăн хисепĕ çук. Чхĕйп. Чăвашсен мĕн пĕлнĕ ĕçĕте ак çакă анчах пулнă (вот все то, что они знали. Далее идет пер ечисление того, что они знали или умели). || Иногда переводится сл. каждый. N. Кукша мĕн хупараканне (каждого, который влезал касса пăрахат, тет. Çапла пурне те касса пĕтерчĕ, тет. Панклеи. Хĕр вăрă-хорахсен хĕçсене илсе мĕн кĕрнĕ вăрă-хорах поçне касса тăнă. Чхĕйп. Вара унта ĕçме-çима мĕн пыракан пурте çапла асăннă (поминали). N. Мĕн турттарса пынă ăлава çавăнтах тăкаççĕ те, салагса пĕтĕреççĕ. N. Мĕн пынă çын çавăнтах ĕçлеме тытăнать. Коракыш. Манăн лашасем селĕм пултăрччĕ, эпĕ вара мĕн çул çӳрекенсене ĕçе-ĕçе хăварăтăм. || Иногда употребл, в знач. самый. Альш. † Çак юрăсене юрлама мĕн кĕçĕнтен пуçтарнă ăс кирлĕ. N. Акă кăçал каллах мĕн çуркуннеренпе çумăр çумасть. N. Мĕн пĕчикçĕренех. Сборн. по мед. Мĕн халичченех. N. Якурпа шăллĕ мĕн каç пуличченех ĕçлерĕç. Кубня. † Эпĕр мĕн кĕçĕнтен туспала, пире çын çимесĕр мĕн тутăр. Ал. цв. 20. Вăл мĕн пурăннăçемĕн шурă мăрамăртан тунă пӳлĕме час-час çӳрет, хăй хуçине лайăх сăмахсем калать. || Оказывается. Т. VII. Ах турă, атте! пылпа кулачĕ пит тутлă мĕн. N. Эсĕ пит усал çын-мĕн. Ачач 71. Хăшпĕр юратнă çынсем, тантăшсем пулмасассăн, чăнахах та Тимуш пӳртрех лармалла мĕн. ЧС. Вăл çуртсем çунас та çук мĕн те, насус час килеймен. Сятра. Вăл чоашла лайăх пĕлет мĕн. Толст. Вăл иккĕре анчах пулнă, утма та тин анчах вĕреннĕ мĕн. Утăм. Тăлăха питрех те мĕн асап çынлăха кĕмешкĕн çĕр çинче. Якейк. Çораличчен çоралманни лайăх мĕн. Урмай. Чипер мĕн те, аки мар, хӳри пур та, шăши мар. (Çарăк). N. Иçăм çырли пахчинче çырла пиçсе ларнă мĕн. N. Юман çинчен пĕр çăхан çапла калать мĕн кăна. N. Пирĕн пуçран нуша иртиччен выртаяс мĕн аннен кăкăринче. НАК. Çавна курсассăн, эпĕ леш йытă чăнахах усал пулнă мĕн-ĕç, терем. Увидев это, я подумал, видно, эта собака была на самом деле нечистый дух. N. Шăналăкра сакăр хĕр, саккăрĕш те сарă мĕн, эпĕ илесси хура мĕн. Орау. Паян пасарта хăма йӳн пулнă, тит. Ăна пĕлнĕ пулсан, пасара каяс мĕн паян. Сборн. по мед. Эх, пулать мĕн çын та: хĕп-хĕрлĕ, нар пек, çапçутă сăн-сăпатлă, вырăс пек. Ну и бывают же люди, румяный как „яблоко“, белый как русский. М. Васильев. Лашисене хайхисем çаран çине яраç те, канма выртаç мĕн хăйсем. Н. Лебеж. † Ешĕл хырă çинче чăпар кукă (кукушка) ян ярать-çке мĕн аслă вăрмана, янра юлат мĕн аслă вăрманĕ. Б. Хирлепы. † Атте ывăль пуличчен шăмат кĕпçи пулас мĕн, пĕр хĕр татса çитăр мĕн. Кан. Ку вăрсене (семена) пирĕн те туянмаллаччĕ мĕн. Лашм. † Тăшмансем килессе пĕлнĕ пулсан, хываяс мĕн (кĕпер) çатăркаран, пусмассерен путса антăр мĕн. N. Йăваланса тăрсассăн, ну чавать мĕн тымарне. Изамб. Т. Упаç: масар çине шыв сапас, тет мĕн. || Употребл. для выражения обобщения. См. Оп. иссл. чув. синт. I. Истор. Арçынни-хĕрарăмĕ мĕнĕпех юланутпа çӳреме лайăх вĕреннĕ. N. Ăшăк сухаланă çĕрте вăйлă çăмăр çусассăнах, шăтса тухман тырра çерем мĕннипех юхтарса каять. Латыш. Навусне ачи мĕннипех шăпăр шăтăкне тăкать Никит. Арчă мĕнсене эпĕ сотса ятăм. N. Эй атту мĕнĕ, ахалех тăхăнтăм, çăпата сырас мен. Байгеева. Вăл пасара кайсан мана валли кулачă мĕн яланах илсе килетчĕ. Чăв. й. пур. 9°. Пухура мĕн те çынсем тепле вăрçа пуçласан та, тӳпелеше пуç ласан та, вăл Микка, унта пулсан, çапах чарнă. Регули 162. Çав кĕпе ĕçлени мĕнĕпе (мĕнпеле) виç сом тăрать. НИП. Хурăнташсем мĕнсем. Альш. Çисен мĕн тусан хĕрсем çурçĕр вăхăтнелле килĕсене таврăнаççĕ. Ib. Тепĕр кун пек, мĕн пек иртсен, каллех хулана тырă тиеççĕ. Шурăм-п. Килях малалла ирт, тесси мĕнни пулмарĕ. N. Вĕт çăмар мар, мĕн те мар, хура халăх куççулĕ. Ала 86°. Тепĕрне (сосну) тăпăлтарса кăларчĕ, тет те, тепĕр çур хули мĕнĕпе ывăтса ячĕ, тет. Чăв. й. пур. 16. Çав Пайтукан хăй патне пупсем мĕнсем пырсан, е пĕр-пĕр вырăс мĕн пырсан, хăй туха-туха тарса арăмне: епле те пулин калаçкаласа ăсат, тесе, хуша-хуша хăварнă. N. Эй анне, епле каяс вутă касма: манăн лаша та çук, мĕн те çук. Юрк. Çапла пайтахчен ĕçсен, хăй татах ӳсĕр те пулат, мĕн те пулат (и пьяным бывает и пр.). Ib. Пуян çын хĕрне илес тесен, авă çавăнне илĕпĕр; епле хĕрне курнă мĕн пур-и? Ib. † Пӳртĕмĕрсем шурă, саккăмăрсем сарă, эпир тухса кайсан пушă юлĕ, пушă та юлĕ, мĕн те пулĕ, кĕре-кĕрсем тулли чш (= шăп) пулĕ. Ib. Каласа пăхасси мĕнĕ, эсир тăрăшăр. Что, что вы поговорите — вы постарайтесь (т. е. не ограничивайтесь одними разговорами с кем-то, а действительно постарайтесь). Ib. Мĕнпе тӳрлетесси мĕн, эрехпех тӳрлететĕп, тет. Сам. 60. Пĕтрĕм эп те... пурнăç путрĕ, уяхран мĕн ӳк те вил!.. Орау. Лаша пăхма мĕн кайсан, йĕвенне ан çухат; тен кунта хăваратни. Ib. Вăл пĕр вăтăр пиллĕке мĕнелле çитнĕ пулĕ ĕнтĕ. Байгеево. Вăл пасара кайсан мана валли кулачă мĕн яланах илсе килетчĕ. Никит. Чăнахах ĕнтĕ морĕ (мор) килес мĕн пулсан нăмайĕшĕн выльăхсене вĕлерсе тухса кать-çке (= каять-çке). Ib. Сборн. по мед. Ялта урама пӳрт çумне мĕне, урам варрине юпа çумне мĕне. Сред. Юм. Канлĕ вăхăт таврашнелле мĕнелле килсе çапăн эс кôнталла (наведайся). Сам. 30. Этем çке мĕн эп те! терĕ вăл хăйне. N. Мĕн тăвасси мĕнĕ (что делать-то мне), акă? вĕрен явса çак пĕтĕм кӳле çакса вĕретес тесе калатăп. N. Вăл хăйăр тĕмисем çинче курăк мĕн нимĕн те ӳсмест пулĕ çав, терĕм эпĕ. Мĕн курăк ӳсессине калатăн (т. е. какой тут расти траве, ничего не растет).

мĕн-тем

что-то. СТИК. Мĕн-тем килеймерĕ ман ача! Что же не идет мой сын!

мĕн те пулĕ

что будет, то будет. Альш. Карчăк ача мунчана кайсан: мĕн те пулĕ, тесе, валей тукмак! тет.

мĕскĕнлен

унижаться. ССО. Вара хăшĕ-хăшĕ ку ача мĕскĕнленсе çӳрĕкенскер пулĕ, тенĕ. НЧ. Мĕскĕнленсе тайăлса пуççапнă.

мĕшĕн

(мэ̆жэ̆н’, мĕн+шĕн), зачем, для чего. N. Тилĕ калат: эпĕ мĕшĕн килтĕм: пирĕн ялта пĕр пуян ача пур, вăл авланасшăн, çавна валли хĕр курма килтĕм те, эсĕ памăн çав, тет, патшана. Халапсем 31. Мĕшĕн апла? — Мĕшĕн мĕнĕ, миçе уйăх килтĕм, тата темиçе уйăх утмалла. См. мĕншĕн.

юрăхсăра тух

притти в негодность. Сборн. по мед. Пирĕн патшалăхра мĕн чухлĕ ача пĕтнĕ пулĕ, е мĕн чухлĕ вĕсем юрăхсăра тухнă пулĕ (от отсутствия наблюдения за ними).

юрка

неиз. сл. Ст. Шаймурз. Ку ача ура çине тăнă та, каланă : ку патшана юрка хăварать, исе кĕрсе касан, тет.

ютшăн

стесняться, избегать, чуждаться. М. П. Петр. Сĕт-к. Ача йот çынтан йотшăнать. Ребенок стесняется чужих. Шибач. Йотшăн, быть застенчивым. Пшкрт. Ан йотшан — не стесняйся (напр., говорят в гостях). Хурамал. Çамрăк ачасем ют çын патне пымаççĕ, ютшăнаççĕ. Юрк. Темĕнтен манран пит ютшăна юлтăн (стал чуждаться). Ib. Санăн малашне пирĕн пек пысăк çынсемпе анчах паллашас пулат. Пĕр-кунхи юлташă пеккисенчен санăн ютшăнас пулат (надо их избегать). Требн. Санăн ирĕкĕнтен, санăн тасалăхунтан ютшăннине пурне те хăвар, пăрах, каçар. Сред. Юм. Пĕчик ача йот çынтан йотшăнать, ôн аллине пымас. Ист. церк. Тĕнчери вăйлă, аслă çынсенчен ютшăнман.

юх

течь; плыть. К.-Кушки. Шыв юхрĕ. Вода текла. Б. Яньши. Вăл шыв кунта Ишек патне çитичченех юхса килет (течет до с. Ишак). N. Пирĕн ял патĕнченех Енĕш ятлă шыв юхса иртсе каять (протекает р. Аниш). Альш. Хай сăрасем юхса пĕтсен, хĕрсем сăрисене пĕр-пĕр хваттире пуçтараççĕ. Ердово. Пысăк шывсем çинчен пăрсем юхса пĕтсен (после ледохода), прухутсем, паршăсем, пĕрене суллисем юхма пуçлаççĕ. Ст. Чек. † Атăл юхмас тулли, ай, пусан та; ан ӳпкелĕр епле пусан та. Сала 179. † Атăл юхмас, епле тулсан та. Регули 221. Шу йохаканĕ (йохакан шу) лере çок. N. Çырмасенче шывсем юхма пуçларĕç. По оврагам потекла вода. Чураль-к. † Шур Атăла кĕпер турăм, çийен шывĕ юхмасса; кăçал тухрĕ çĕнĕрен саккон, хĕрпе ача çывăрма. Регули 256. Конта йохман шу пор. Здесь есть непроточная вода. N. Шусем юхса петрĕç, çĕр типрĕ. Вода стекла, земля высохла. Ал. цв. 9. Вĕсем çине пăхсан, сĕлеке юхса тăрать. Самар. Ту çинчен шыв юхнисем кунтанах курăнаççĕ. Отсюда видно, как в разных местах стекает с гор вода. Пазух. Атте лаши тур лаша; турти тăрăх тар юхать, пĕкки витĕр пĕлĕт юхать, çилхи витĕр çил вĕрет. N. Ура виç-тăват тĕлтен шăтса юхрĕ. На ноге были гнойные нарывы в 3-4 местах. Скотолеч. 17. Сĕрессе (лекарством) нумайтарах сĕрес пулать, анчах юхса тăмалла (так, чтобы текло) сĕрме юрамасть. || О ведре и т. д. N. Витре (катка, сăмавар) юхать. Ведро (кадка, самовар) течет (пропускает жидкость). || Оплывать. Ч.С. Тата чара хĕрне çутнă çуртасем, ирĕлсе, çĕре юхсан: вилнĕ çынсем йĕреççĕ пулĕ, тесе, хуйхăрса лараççĕ. (Çураçма). Орау. Çурта çуннă майĕпе ирĕлсе юхса анать. || Гноиться. В. Олг. Холĕ йохат. у него гноится рука. Чăв.-к. † Пирĕн савнă туса каяканăн икĕ куçĕ шăттăр, пичĕ юхтăр. (Хĕр йĕрри). || Двигаться, направиться. Шел. 64. Ах, халăх тытăнать хир енелле юхмашкăн. Упа 667°. † Вун-ик хĕрпе пĕр матка (= арăм) юхайраççĕ пасара. М. Васильев. № 3. Старик х(ă)раса лаçăран йохать килне хăвăртрах. Собр. 37. † Улăхрăм-кайрăм çӳлĕ сăрта, юхрăм-антăм шыв çине. || О вшах. Н. Сунар. † Çакă ял(ăн) хĕрĕсен пыйтă юхать, курмастăр-и?(так и сыплются). || О движении облаков. Череп. Кунĕпе пĕлĕт юхрĕ. Весь день ходили облака. Сала 95. † Ĕнтĕ пĕлĕт юхат, хĕвел пăхат, ун хушшинчен вăш, вăш! çил вĕрет. Ау 267. † Ĕнтĕ пĕлĕт юхат уйăхпалан çăлтăрсем хушшинче. Альш. † Ĕнтĕ пĕлĕт юхат, пĕлĕт юхат уйăхпалан хĕвел хушшинчен. || Быстро подвигаться. Якейк. Соха касси йохса анчах пырать; çак соха-пуç лайăххине тата çĕр çамçине пĕлтерет. Кон. 1927, № 237. Халăх хушшинчи ĕçсем те питех юхсах пыраймаççĕ. Ib. Юхса-çеç пырать çав... || Не ладиться. Шор-к. (Алик. в.). Ĕçĕ юхса тăрать. Дело валится из рук, не ладится. (Можно понять и букв: «так и течет»). Жатва. Çав çыннăн ĕçĕ аллинчен юхсах пырать. || Сыпаться. Толст. Мĕнле апла вăл, çăнăх пекех çемçе юхакан-и? N. Пăрçа хăма тăрăх юхса анчĕ. Горох скатился по доске. || Рассыпаться, просыпаться. Ч.П. Аллăм-кăна тулли алă çыххи юхса тухмин, лайăх-чĕ. N. † Чупрăм-антăм çырмана, юхрĕ-тухрĕ шерепем. Шурăм-п. № 6. Халĕ те унăн пĕр ят çĕрĕ анчах пулсан та, тырри час-часах уйра пĕччен юхса ларать. || Сползать? Шибач. Сăкман йохса каять. || Уплывать, выплывать. Ч.П. Вĕт-вĕт çумăр çăвать-çке, кантăр юхса каять-çке. Собр. † Сикрĕм-лартăм кимĕ çине, юхрăм-кайрăм пĕр çухрăм. Кильд. † Юх, юх, кимĕ, юх, кимĕ, таса çерем çине тух, кимĕ! (Здесь переписчик приписал: «юх-юх — причастие»). Илебар. † Улача кĕпе, ука çуха, юхрĕ-тухрĕ шыв çине. Ала 33°. † Вун-икĕ чĕпĕлĕ кăвакал кăларчĕ-ячĕ шыв çине: юхăр та çӳрĕр, тияйрĕ. || Линять (о шерсти). Шурăм-п. № 5. Сурăхсене урама кăларма пуçларĕç, тĕлĕнмелле начар: çăмĕсем юхса пĕтнĕ. || Худеть. Альш. Ĕлĕк мăнтăр-ччĕ те, халĕ пĕтĕмпе юхса тухрăм (похудел). || О плавных движениях пляшущего. Хурамал. Пĕр çын пит хитре ташласан: пĕр юхать çав! теççĕ.

юхха

(jухха). См. аштаха. Хурамал. Юхха çĕлентен пулнă япала, теççĕ. Çĕлен, çĕр çула çитсессĕн, мĕн пулас тесен те, пулать, теççĕ; этем пулсан та, пулать, теççĕ. Этеме улталать, теççĕ. Ун çинчен çапла халлап пек калаççĕ. Пĕр патшанăн сунарçă ывăлĕ пулнă, тет. Вăл пĕрре хирте сунарта çӳренĕ чух, пĕр вăрманта пит илемлĕ хĕр тĕл пулнă, тет. Вăл хĕр çав ачана каланă, тет: эсĕ мана качча илетни? эп сана качча пырап тенĕ, тет. Ача каланă, тет: илеп, тенĕ. Вара вăсем, килне тавăрăнса, туй тунă. Туй тусан, кайран, çав ача пит начарланнă, тет. Вара вăл юмăçа кайнă, тет, пĕр вăпăрлă карчăк патне. Вăл карчăк каланă: эсĕ илнĕ хĕр лайăх хĕр мар пулĕ, эсĕ ăна сăнаса пăх: тăварлă апат çитерĕр те, каç выртнă чух пӳрте шыв ан лартăр. Каç вара, выртнă чух, ху сăнаса вырт вăл мĕн тунине. Вăл ача вара, килне кайса, карчăк каланă пек тунă: тăварлă апат çитернĕ те, пӳрте шыв хăварман. Каç выртсассăн, вăл хĕрĕн ӳчĕ вырăн çинчех выртнă, çăварĕнчен вут пек чăсăлса тухса пӳртре шыв шырарĕ, тет. Пӳртре шыв пулманран, чӳречерен вут пек чăсăлса тухса, çырмана кайса, шыв ĕçсе килчĕ, тет. Ачи вара, ирхине тăрсан, хай карчăк патне каллех кайрĕ, тет. Карчăк каларĕ, тет: апла пулсан, вăл сана пĕтерĕ, эсĕ ху малтан ăна пĕтерме тăрăш. Ăна эс ак çапла ту: пĕр çĕре пит пысăк çурт тутар, ун тавралла тип вутă купалаттар; унта вара эсĕ унпа пĕрле хăнана кай. Хăнана кайсан, ăна, мĕнле-те-пулин (пулсан) пӳрте пĕччен хăварса, питĕрсе ил. Унтан вара çурт таврашĕнчи вутта вут тĕртсе çурчĕпех çунтарса яр. Çав ача вара карчăк каланă пек тунă, çав çурта хăнана кайнă. Тавăрнма тухнă чух çав ача хăйĕн пушмакне пӳрте хăварнă; тет. Тухса урапи çине ларсан, ача каларĕ тет: манăн пĕр пушмак юлнă-çке; эсĕ кĕрсе илсе тух-ха, тенĕ. Арăмĕ каланă: эсĕ ху кĕрсе илсе - тух, эпĕ кĕместĕп, тенĕ. Ачи каланă: эсĕ манăн арăм пулсан, çавна та итлеместĕн-им? тенĕ. Арăмĕ вара чупса кĕчĕ, тет, пӳрте пушмак илме. Алăк умăнчи хуралçисем, вăл кĕрсенех, пӳрт алăксене питĕрсе илчĕç, тет те, пӳрт таврашĕнчи вутта вут тĕртсе ячĕç, тет. Вара леш хĕр пӳртре, пĕр енчен пĕр енне пыра-пыра, кĕрĕслетсе çапăнса çӳрет, тет. Вара пӳрчĕ-мĕнĕпе çавăнта çунтарса ячĕç, тет. Вăл ача вара кайран пăсăлнă, тет.

йӳн

(jӳн', Пшкрт н), дешевый. Т. Григорьева. Йӳн тавар йӳнеçтерет, юрлă укçине пĕтерет, теççĕ. (Послов.). Собр. Йӳн хак юн çĕтерет, теççĕ (искажение?). Сборн. по мед. Ача пăхакан çурта ясли тума пит йӳн ӳкет (обойдется очень дешево). НТЧ. Сутлăх тавара хакне пар, илессине йӳне илме пар. (Из моления хĕрт-сурт'у). Юрк. Тиекĕ ĕçекен çын пулнă та, çав пиркепе кун патне пит йӳне (за дешевую плату) кĕрĕшнĕ. К.-Кушки. Йӳнтерех, дешевле. Коракыш. Пăрак (пăртак?) йӳнерех панă та (дешево отдали), эппин юрăçке (sic!). Кан. 1927, № 210. Пӳрт пĕренисене те çав йĕркепех йӳне илтĕм. И бревна для сруба купил по той же причине дешево. Юрк. Çĕнĕ тĕне кĕнĕ çынни те: çуртисемшĕн мĕшĕн пит хаклă ыйтатăн?! Тăрсан, тăрсан йӳнерехе те парăн (отдашь подешевле). Курăн, авă, чиркӳре çынсем вăл тери нумайăх та мар халĕ! тет, калле чакса. || Предлог. Пшкрт. мэ̆нлӓ п¬олзан-да, jӧн тобас он-батн'а кэ̆рмӓ. Чтобы зайти к нему надо найти какой-нибудь предлог. || Толк. Пшкрт. с'ары̆нды̆м-с'ары̆нды̆м (ходил, ходил), н'имн-дӓ с'ок (никакого толку нет).

йӳрĕк куç

быстрые глаза. СППВ. МС. Иӳрĕк куç: ку ача, йӳрĕк куçлă, çивĕчĕ куçлă.

йӳçĕ

(jӳз'э̆), кислый, горький. Зап. ВНО. Арăм-ути пек йӳçĕ. Горек как полынь. КС. Йӳçĕ — бывший в брожении: горький. Отсюда: йӳçĕ — болото (где вещества находятся в брожении). Чăв. й. пур. 38. Ху тунни тутлă пулĕ, янти йӳçĕ пулĕ (т. е. не зарься на чужое). N. † Йӳçĕ ĕççе, тутлă калаçрăмăр, ялан çамрăк пуççене хуйхăртса. Ч. С. Айван ывăл-хĕре, пире, хапăл ту, ырă туррăм, ырă чӳклемем! Йӳççе (чит. йӳçĕ ĕççе) тутлă калаçмалла ту, ырă чӳклемем, çырлаха пар. Амин. Нюш-к. Йӳçĕ çăмах çине йӳçĕ яшка. (Послов.) N. Вара хăнасем пурте лараççĕ те, çиме-ĕçме тытăнаççĕ. Ак çапла каласа ĕççе-çиеççĕ: йӳçĕ ĕççе, тутлă калаçмалла пултăр! теççĕ. Юрк. Йӳçĕ улма. Собр. † Йӳç пашалу, урпа çăнăх (sic!), тăвар ярса çирĕммĕр (sic!). || Горечь. Ала 71. † Турат куçĕ куркисем, эрĕм йӳççи сăрисем. Орау. Сăмса шăтăкĕ çăвар маччинче пырпа пĕтĕçнĕ çĕрте ман ир яланах темскер йӳççи тăрать. В. Олг. Куçа йӳçĕ кĕрет ― ест глаза (от дыма). || Шибач. Йӳçĕ (о бане: угарно). V.S. Мульчара йӳçĕ пулчĕ. || Яд. Посл. 7,8. Анчах чĕлхене чарма этемрен никам та пултараймасть: вăл чарма çук усал япала, вăл пĕтĕмпех вĕлерекен йӳçĕпе тулнă. || Огорчительный. Пазух. Чипер-чипер, аппине, эпир кула пуçласан, йӳçĕ пулчĕ сар ача (т. е. когда мы стали насмехаться над ее любовью, ей стало не по себе). || Квас. Ст. Чек. О сохр. зд. 75. Çавăнпа пирĕн пурте кăвас (йӳçĕ) ĕçме юратаççĕ. Юрк. Йӳçĕ = кăвас, квас. N. Кăна кура ачасен ашшĕсем ачисемпе йӳçĕ тума (для варки кваса) шкула салат парса яра пуçларĕç. Календ. 1910. Йӳçĕ кăрчанкă чирĕнчен пулăшма пултарать. О сохр. здор. 75. Çынсем нумайĕшĕ кăвас (йӳçĕ) ĕçеççĕ. Кăваса (йӳççе) тĕрлĕ тырăран тăваççĕ. Альш. Йӳçĕ ĕçсе пăсăлтăм. Испортился от того, что пил квас. СПВВ. Йӳçĕ, йӳçек.

йӳтет

надоедать, приставать, донимать. СЧЧ. Ун чухне ача-пăчасем пӳртре пурте : мана та мимĕр, мана та мимĕр! тесе, йӳтетеççĕ. Ч.С. Çапла вара тек йӳтетнĕрен (т. е. так как он все просил отвезти его в больницу) тетене пульнитсана леçсе хăварчĕ (отец). Сказки и пред. чув. 5. Виçĕ кунччен Чĕкеç кин ват карчăка йӳтетрĕ : апай, яр-ха хăнана! Ib. 4. Пуç çавăрмăш, çĕр çăтман, çитĕ çынна йӳтетме!

йӳткет

(ткэт, ткӓт), понуд. ф. от гл. йӳтке; надоесть. Пшкрт. Йӳткетрĕн софçем мана, тет, ĕçлеме те, ирĕк памастăн! Н. Карм. Пĕчĕк ача ялан япала ыйтсассăн: çитĕ ĕнтĕ, сассуна йӳткетрĕн! теççĕ (наскучил).

йăвала

(jы̆вала), валять, катать. Шибач. Н. Карм. Чуста на йăваласа чăмăртас. Иов 8. Эсĕ мана, тăмран йăваласа тунă пек, якатса турăн. N. Кушак-кайăкне, аллинче йăваласа лучăркарĕ (измял мышь, валяя в руках). Артюшк. Хĕр çак çынна йăвалама (валять, катать по земле) тытăннă; ача, тӳсеймесĕр, кулса янă. || Тереть. Трахома. Пĕр-май куçне йăваласа çӳрет. Постоянно трет свои глаза. Ч. П. Вăта пӳрне вĕçне (концы отмороженных пальцев) йăвала-йăвала хĕрлĕ чĕреме (лицо) шуратрăм. || Мять. Сред. Юм. Йăваласа çемĕçтер хытса кайнă кĕрĕке. Çутталла 42. Пӳçахĕсене, ывăç тупанĕ çине хурса, йăваларĕ. N. Вĕсем, тырă пуçахĕсене тата-тата илсе, йăваласа çие пуçланă.

йăваш

тихий, скромный, смирный, кроткий; не кричащий о себе; тихоня. Собр. Йăваш çын йăвантарать. В тихом омуте черти водятся. (Послов.): Ib. Йăвашран Йăван тухат, теççĕ. (Послов.) Альш. † Йăвашах та пуянăн ачисем ура çине тăрсан тин юрлать. Орау. Йăваш йытă вăрттăн çыртать. Смирная собака кусает исподтишка. Тайба-Т. † Хӳме айне шăтакан, хăй теç инçе курăк вăл; куç айĕнчен пăхакан, хай те йăваш ясар вăл. || Кротость, смирение. Беседы на м. г. Йăваша вĕрене пуçланă çын. | Слабоватый; слабость. N. Ку ача пирĕн куçран йăваш (слабоват глазами).

йăвăр

(jы̆вы̆р, jŏвŏр), тяжелый, трудный. Козм. Йăвăр (jŏвŏр) тяжелый. Полтава 61. Тимĕрленĕ Кочубей гетман тĕрми пашнинче (scr. башнинче) ларать йăвăр шухăшпа («в глубокой думе»). Ердово. † Пĕчик торă лашине йăвăр лава ан кӳлĕр. Не запрягайте маленькую гнедую лошадь в тяжелый воз. Самар. † Аслă шыв хĕрри кăвак чечек, йăвăр тăмсем ӳксен, тӳсеймест. А. П. Прокоп. † Çамрăк пуçма йăвăра хутăм (поставил в тяжелые условия), çичĕ ютшăн мар-ччĕ, тăваншăн. Цив. Пӳртĕнче çавăрăнса тухма та çук йăвăр шăршă кĕрет (тяжелый запах). || Грозный (о дожде). Собр. Пит йăвăр çăмăр килнĕ чухне, чĕкеç-курăкне татса илсе, икĕ алăпа икĕ енелле чĕрсе пăрахсассăн, çăмăр ик енелле сирĕлсе каят, теççĕ. || Густой. Н. Лебеж. † Хура вăрман çинче йăвăр тĕтре (густой туман), кайре пулĕ вăрманăн тăршшĕне. || Трудно, тяжело. Орау. Чăваш хушшинче пулман япаласам çинчен чăвашла калаçма йăвăр. Трудно говорить по-чувашски о том, чего нет в чувашской жизни. Н. Сунар. Пĕр кĕмĕл шăхличă панă: çак шăхличăпа шăхăрт, йăвăр кисен (если тебе будет трудно), тенĕ те, иртсе кайнă (старик). Орау. Йăвăр-им сана пĕр-ик-виç тенкĕ парасси? Чего тебе стоит дать 2—З рубля. С. Йăвăр килĕ сана (эп вилсен). Трудно тебе придется (после моей смерти). Сёт-к. Орапая йăвăр тьярăм (= тиярăм, тиерĕм) та, аран лăчăртаттаркаласа (скрипя) çитсе. || Альш. † Манран юлнă тур лашана ĕçе йывăр ан кӳлĕр. || Обида. Орау. Кăмăлна йăвăр ан ил те, вăл сирĕн ача вилет пуль. Не обижайся, но ваш ребенок, как мне кажется, умрет. Янтик. Çавсан сăмахсене вăл пурне те пит йăвăра илнĕ. На все эти слова он очень обиделся. Шемшер. † Виç картлашки посмине, эпир посмасан, кам посас? Çакă Шемшер йăвăр ятне, эпир илтмесен, кам илтес? (Солд. п.) Буин. † Çичĕ-юта йăвăр калас мар (не нужно говорить обидного слова): кăмăл çемçе, чăтаймăп. (Хĕр йĕрри). || N. Ку арманта шайкка йăвăр: хуçа шайккине йăвăр илет (т. е. слишком много берет лопатного). См. йывăр.

йăл

(jы̆л), подр. простому однократному отблеску. Юрк. † Урамăрпа иртсе пынă чух, йăл курăнчĕ сирĕн хăй çути. || Подр. блеску жидкого вещества. Вотлан. Йăл! чăсăлаканне илетни, шарт! катăлаканне илетни. (Пылпа сахăр). || Подр. улыбке. N. Марье тути мăрт! турĕ, Иван тути йăл! кулчĕ. А. Турх. Йăл кул, улыбнуться. Ст. Айб. † Савнă тусăр пултăр, сарă пултăр, куçран куçа пăхса, йăл! култăр. Пшкрт. Вы̆рт пы̆ђас та, jы̆лолас. Сир. Ăслă çын хуллен йăл кулайса илет. СТИК. Хирĕç пăхат та, йăл кулат. (О приятной улыбке). Юрк. Çĕнĕ кĕнекесем теннине илтсенех, ку, пĕчĕк ача пек, темĕн тĕрлĕ савăнса, йăл кулса ярат та: ăçта, кӳрĕр-ха, тет.

йăл-ял

(jы̆л-ял), подр. прыжкам. Подр. неодинаковому блеску или свечению. Зап. ВНО. Йăл-ял сиккелет. Ib. Çиçĕм йăл-ял çиççе каять. Ст. Чек. Йăл-ял çунать (инçетри вут: то вспыхивает, то как бы совсем гаснет). Толст. Ултă кун иртсен, çав пусă тĕлĕнче йăл-ял çутă курăна пуçларĕ, тет. СТИК. Хут татăкĕ йăл-ял çунса карĕ. («Выражается быстрота, легкость»). || Подр. неодинаковому блеску жидк. вещества. КАЯ. Урнă йăтă сĕлеки акка çинче йăл-ял анчах чăсăлать. || Орау. Çĕмĕрен (особая стрела), йăл-ял туса, питĕ çӳле каять (взлетает, плавно извиваясь в воздухе). || Подр. движениям улыбающегося лица. Сред. Юм. Пĕчик ача йăл-ял кôлкалать. Ядр. Йăл-ял кулни. || Подр. гордой походке. Шибач. Йăл-ял откаласа çӳрет, поçне çĕклесе, никам çине те пăхмаçть (гордая походка). Подр. исчезновению дремоты. Орау. Кил аса килсен, ман ăйху-масару вăл йăл-ялах вĕççе каять. См. чал.

йăла

(jőла, jы̆ла), обычай, обряд. Ч.П. Эпĕ кăларнă йăла мар, авалтан каланă сăмахсем. Не мною придуманный обычай, а старинные слова (речи). N. Чăвашăн кĕл-тăвакан йăли. Обряд моления чуваш. Истор. Ун чухне йăла çапла пулнă. В то время был такой обычай. С. Çĕнĕрен йăла кăлар. Завести новый обычай. Латыш. Ку чăваш йăлине авалхи тĕне кĕмен карчăксем анчах пĕлнĕ. Этот чувашский обычай знали только древние некрещеные старухи. Ч.С. Ваттисем ку йăлана ахаль кăларман: чир-чăр кайтăр, тесе, туртса кăларнă. Т. Ачасем çăмарта пухас йăла çинчен. Об обычае детей собирать яйца. Пазух. Акса пулман урпана лартса тума йăла çук (нет обычая сажать ячмень). || Привычка. Сред. Юм. Мĕн йăла ô сан? Какая это у тебя привычка? Изамб. Т. Манăн темле йăла: пăртак ĕççен, ăйăх килмест! Что за привычка у меня ― как немного выпью, так и лишусь сна! Орау. Кулас йăлипе вара вăл. Это он по привычке смеяться. Учите детей. Пĕчĕккĕлле вĕреннĕ йăлана та нимĕнпе те пăрахма çук. И привычку, усвоенную с детства, трудно бросить. Тюрл. Ача-пăча йăлине пăрах. Оставь детские забавы и пр. || Дурной нрав (характер, свойство); норов. Сред. Юм. Кô лашан йăли полмалла (= чăкăмăçлать полмалла). Кубня. † Лупашкара мукка пур, темĕскерле çырла пур; вăйя тухман хĕрĕсен темĕскерле йăли пур. (Вăйă юрри). СТИК. Ку лаша тем чăрманма пăхат няк; йăли çук-и ун? Лошадь что-то не идет; не упряма ли (не с норовом ли) она? N. Йăласăр лаша, лошадь без какого-либо дурного свойства. || Характер. Юрк. Чăваш çыннийĕн йăли çапла ĕнтĕ: кирек хăçан та çын умĕнче намăслă пуласшăн пулмасăр, ырă ятлă пулма тăрăшат. КС. Усал йăлалă. С дурным характером или обычаем. || «Проформа». Юрк. Çуланни йăли мĕнĕ те пулмарĕ. Намаслить не намаслила. Ib. Йăлишĕн анчах вĕренеççĕ. Учатся только для формы. Альш. Хĕр ăхаль-кăна, «йăлишĕн» хирĕнсе тăрать (упрямится). Юрк. Хĕл кунĕ, сивĕ çил; мунчи пăлтăрĕ алăкĕсем йăли-кăна; ăçтан кирлĕ унтан сивĕ çил вĕрет.

йăлăнтар

понуд.ф. от. гл. йăлăн. Цив. † Йĕс хапха витĕр йăлăнтарăпăр. || Капризничать, обижаться попусту. Ст. Чек. Йăлăнтарчĕ пулĕ ĕнтĕ, пĕчĕкçĕ ача пек (о капризном госте, которого надо упрашивать выпить, и пр.). Юрк. † Хĕр-арăмăн йăлăнтарни ар умĕнче килĕшет. Сала 187. Малтан: улăхтар, тесе, аптăратрăн, халĕ тата йăлăнтарса, выртатăн (раскапризничалась). Хурамал. Çынна пĕрер çĕре чĕнсессĕн, пымасан: айта ĕнтĕ, ан йăлăнтар! теççĕ. (В Тюрлеме — ан тилмĕрт). Б. Эпĕ, кулача илмесĕр, йăлăнтарса, пĕр кĕтессе кайса лартăм. Тимер. † Юман хапха тĕпĕнче йăлăнтармăпăр ютсене; хырă кĕлет умĕнче хурлантармăпăр йыснана. В. Олг. Шаймурз. † Кĕмĕл çĕррĕмĕр те пур, ылттăн çĕррĕмĕр те пур; савап, тесе, ан йăлăнтар, савакансем тата пур.

йăлтăртат

блестеть, сверкать. Алекс. Нев. Ĕлĕк йăлтăртатса ларакан хуласем, ялсем вырăнне хуп-хура çĕр тăрса юлнă. N. Йăлтăртатакан, мерцающий, блестящий. Шорк. Ылттăн укçа йăлтăртатса-кăна тăрать. Ч.С. Çăмĕ хăйĕн çамрăк тиха çăмĕ пек кĕскеçеççĕ те, яп-яка йăлтăртатса курăнса тăрат. Шибач. Йăлтăртат, светлеть. N. Вăл хапха çил-хĕвелпе шăлтăртатать, хĕрӳ хăвелпе йăлтăртатать. Юрк. Çăлтăрсем пит йăлтăртатсан, хĕлле сивĕ, çула уяр пулат. Чув. прим. о пог. 16. Пĕлĕтлĕ кун хĕвел анас чухне йăлтăртатса пăхсан, вăрах йĕпе пулать (у Юрк. ― пĕр эрне йĕпе пулат). Если в облачный день солнце перед закатом ярко сияет, то будет продолжительное ненастье (у Юрк. - будет неделю ненастье). Ib. 71 Çăлтăрсем пит йăлтăртатсан (выллясан). Если звезды очень блестят (мерцают, играют). || Переливаться (о блестящей материи). Быть блестящим, изящным. Сред. Юм. Йăлтăртатса тăрать (изящно отделано). Т. К. † Çӳреймерĕм йăлтăртатса, каяймарăм ял ачине. Хорачка. Хĕр ача йăлтăртатса тăрат (хуне хуа та пĕлмест). Девица важничает, форсит, кра-суется. Пшкрт. jы̆лды̆ртатса с'ӧрӓт каβы̆рдатса, т. е. капăртатса (форсит).

йăлттан

СПВВ. ТМ. Йăлттан. Пит пуйккă ача-пăчана е çамрăк тихана, пуйккине, йăлттам теççĕ. СПВВ. ЕС. Йăлттан(с «н») - ĕç хушсан, час итлекен правур çын.

йăлттă-ялттă

(jы̆лтты̆-jалтты̆), подр. менее живым прыжкам, чем йăлтти-ялтти. Альш. Эпĕ такки йăлттă-ялттă сиккелесе çӳрĕп, вара эсĕ: акă манăн ача, те.

йăмшахла

(jы̆мжахла), прихварывать. Орау. Ача йăмшахлать. Ребенку нездоровится.

йăнкăртат

(jы̆ҥгы̆рдат), звенеть (про лёд). N. Кĕр-кунне яка пар çине патак пăрахсан, йăнкăртатса (звук) шуççа каять. || Канючить (выражать недовольство). Альш. Уншăн-куншăн пуриншĕн те, ан йăнкăртат (не выражай недовольства). Ib. Ачам, мĕн ман хыçран тек йăнкăртатса çӳретĕн (вяньгаешь)? N. Йăнкăртатать ― неоднократно просит. СПВВ. Тек йăнкăртатать. Просит плаксиво (ребенок). Тюрл. Тек йăнкăртатать (надоедает); парсам çавна. СПВВ. МА. Вăт ача ашшĕне: атă илсе пар, тесе,. тек калат; çав ачана вара: йăнкăртатат, теççĕ. || Сплетничать. СПВВ. ИФ. Йăнкăртатас = çын çинчен, çисе, усал сăмахсем калаççа çӳрес. Сред. Юм. Мана çавна пар, тесе, тек йăнкăртатать (просит жалобно) çав; те парас çавна?.. Çутталла 46. Санюк, амăшĕ каланине итлесе, хăнана каяс тесе, йăнкăртатма чарăнчĕ. || О звуках молотилки. Кан. 1929. Хăлхана йăнкăртатнă сасă пырса кĕчĕ. || См. еще йăнкăркка.

йăпан

(jы̆бан), утешаться, забавляться, развлекаться. СТИК. Йăпанас ― разгуляться; стряхнуть скуку, однообразие. Ib. Çавăнта кайcа, кăшт йăпанас пуль-ха. Альш. Ĕлĕк пĕр старикпе пĕр карчăк пурăннă: вĕсен пĕр ача, та пулман. Старикĕ арăмне калат: карчăк, тăмран кĕлетке тăвар та, çавăнпа йăпанаппăр, тет. Н. Карм. † Пире турă чĕлхе мĕншĕн панă? ― Пĕр-пĕринпе калаçса йăпанма. Баран. 163. Кăркăс халăхĕ тискер кайăксем, вĕçен-кайăксем тытма çӳресе йăпанма юратать. Толст. Е алă ĕç туса йăпанса ларнă. Юрк. Çапла эпĕ хĕле (зиму) епле-те-пулин (кое-как) йăпанса ирттертĕм. Кĕвĕсем. Эсир йăпатнипе йăпанас çук, манăн шухăш кайрĕ аяккалла. СПВВ. ВА. Йăпанас ― киле кӳрсе йăпаччен. Букв. 1904. Хăнисем ĕçсе-çисе, выляса-кулса, йăпанса лараççĕ. Орау. Йăпанса ларать. Развлекает себя от скуки. Мешкать. Альш. Курсан, чĕнмесен, аван мар; чĕнсен, тек йăпанасси, тет.

йăпăлт

(jы̆бы̆лт), подр. отрывистому лизанию гладким языком. КС. Кушак сĕтеле йăпăлт, йăпăлт çулать. || Подр. быстрому высовыванию языка. Савельев. Эпĕр ача чохне пĕрне-пĕрри йăпăлт йăпăлт чĕлхене кăларса мăшкăллатпăр-ччĕ. || Подр. выскальзыванию. N. Йăпăлтана тытрăм та, анчах чĕрессе ярас теттĕмч, йăпăлт! тохса тарч. Я схватил гольца, но он выскользнул у меня из рук. || В. Олг. Jы̆бы̆лт анза к¬арэ̆ ― само собою проглотилось, или упало в воду. КС. Супăнь алăран йăпăлт тухс' ӳккĕрĕ (= ӳкрĕ).

Йăпăрт-япăрт

подр. неодинаковым быстрым движениям. КС. Йăпăрт-япăртах ĕçлекеле-ха! Скорее поворачивайся в работе! Сред. Юм. Пĕчик ача амăш арки çинчен йăпăрт-япăрт анса каяять. («Указывает на быстрое скользящее движение»). Ib. Пĕчик ача амăшĕ арки çинчен йăпăрт-япăрт анса каять. (быстро слезает, спускается). Б. Олг. Вăр-вар, йăпăрт-япăрт туаз мар-и, часрах? тет. Пшкрт. jы̆βы̆рт- jаβы̆рт откалаза с'ӧрӓт. Ходит скоро. || Бойкий, живой. Сказки и пред. чув. 67. Авă кĕпер çийĕнче старик ларать вăлтапа: йăпăрт-япăрт пуллине улталасшăн ăманпа (червяком).

йăппăр

подр.; то же, что йăпăр, но с большею отчетливостью? Тайба. † Т(ă)ваткăл-тăваткăл касаççĕ аслă çулăн илемшĕн; йăппăр-йăппăр утаççĕ матур ача кăмăльшĕн.

йăран тăпăлтарни

обряд подымания ног (невесты). Ильм. (б. Буинского у.). Çапла çӳресен-çӳресен, каччи килне пыраççĕ. Хапхаран кĕрсен, çĕнĕ-çын çуна çинчен аниччен, каччи йăмăкĕ, хĕрсемĕш пуласси, тухать те, çуна çине улăхса, виçĕ хуччен инкĕш урине çĕклет. Çапла ура çĕкленнине йăран тăпăлтарни теççĕ. Альш. Унтан вара ку каччийĕн йăмăкĕ хĕрийĕн сылтăм урине, кĕллинчен-мĕнтен тытса, вăш-вăш виçĕ хутчен çӳлелле çĕклет. Кăна: йăран тăпăлтарать; йăран тăпăлтарни, теççĕ. Туй. Тата пĕр хĕр-ача, урапа çине çĕн-çын патне улăхса, урине пăртак çĕклесе пăхат; ăна: йăран тăпăлтарат, теççĕ. || КС. Йăран тăпăлтарни — теребить всякий овощ.

йăттар

понуд. ф. от йăт. N. Ача хăйне алăра çĕклеттерсе (йăттарса, тытса) çӳреттересшĕн. Ребенок хочет, чтобы его (всё) носили на руках. || Заказать доставить во множестве, в изобилии. Кан. 1928 № 239. Правлени пĕр ырă вăхăтра... тĕкĕрсем, туххи, пăрăç йăттарса килет.

вăт хĕрри

место возле пожара (у края пожара); место возле костра (у края костра). Ч.С. Çапла ача-пăча кăшкăрашнипе вăт хĕрри янăрса-çех тăрать.

вăт

(вы̆т), вот (с русского). Янш.-Норв. КС. Вăт мĕн турĕ, тет. Абыз. Эпир вăт çапла тăвар. А мы вот так сделаем. СТИК. Вăт çуннă! (чтобы ему сгореть!). Мĕн туса хучĕ мана ку! (т. е. что он наделал со мною!). Ib. Вăт çуннă! Телей сана! (счастье, чорт возьми, тебе! Привычная фраза на языке некоторых лиц). Ib. Вăт тĕнче! = вăт атсем! («выражается удивление по поводу необычайного случая»). Ib. Вăт тĕнче! Ашшĕ-амăшĕ мăнашкалă аван, тирпейлĕ ăслă çынсем, ачи-пăчи такшине кайса хунă! (Ача ашшĕне-и, амăшне-и хурат. Ребенок обыкновенно родится в отца или в мать).

вăшт-вашт

подр. быстрым движениям. Альш. Сайра хутра вăшт-вашт кĕрсе тухса кайать (наскоро). Щ.С. Вăшт-вашт, скоро. Ib. Вăшт-вашт (поскорее) кайса кил-ха. Тюрл. Вăшт-вашт, хăвăртрах кайса кил. Сред. Юм. Пирĕн Иван никçан та ĕçе вăшт-вашт туса пăрахмĕ ô («не делает работу скоро»). Ib. Вăшт-ваштрах хытланкаласа çӳре. Работай попроворнее. Ib. Ача-пăча тени вăшт-вашт, туххăм тôхайса тăвакан-чĕ ô ĕçе! Дети должны бы сразу выйти и сделать это дело! || В Городище ― подр. мягкому (лăпкă) ветру средней силы.

вĕлер

убить. К.-Кушки. Вăл усала вĕлерес пулат. Эту дрянь надо убить. N. Вĕлерсе пăрах çак усалсене. Убей этих негодяев. Сред. Юм. Вĕлерсен те каймасп! Хоть убей, не пойду! Кан. Вĕлерес пек хĕненĕ. Избили чуть не до смерти. Регули 743. Çапса вĕлертĕм, персе вĕлертĕм. Ала 94. Исе кĕрĕр сӳс пушă, эпĕ ăна вĕлерес пек хĕнем (изобью до полусмерти). Ст .Чек. Пĕрне вĕлерсе, пĕрне чĕртес. || Уничтожать. N. Çчена çинче темĕн чухлĕ хăнтăла вĕлернĕ. На стенах надавлено клопов ― полно! Орау. Пĕтĕм пӳлĕмне хăнкăласене вĕлерсе вараласа пĕтернĕ. Ib. Пĕтĕм пӳрт ăшчиккине хăнкăла виллисемпе вараласа пĕтернĕ. Все стены измараны раздавленными клопами. || Дать умереть, попустить умереть. Шигали. Мĕншĕн эпир макраппăр-шин? Мĕншĕн тесен никам та хăйĕн тăван амăшне вĕлерес килмес (не хочется, чтобы она умерла) и нiкам та ама-çури амăшне (мачеху) юратмас. Ч.С. Çапла аттепе анне, лаша асапланнине курса, нимĕн тăва пĕлмесĕр, пăхса тăрсах вĕлерсе янă (как бы дали умереть). Рекеев. Эпир аттене вĕлертĕмĕр (т. е. у нас умер отец; означает то же самое, что «пирĕн атте вилчĕ»). В. Олг. Пĕр ôпăшка вĕлертĕм эн (у меня один муж умер), тепре туянса. Сред. Юм. Ик ôпăшка вĕлернĕ ĕнтĕ эн. Я уже двух мужей схоронила. НТЧ. Вара Елекка арăмĕ, упăшкама вĕлерсе пулмĕ (нельзя же допустить, чтобы муж умер), чӳклес пулĕ, тесе, килне тавăрăнчĕ, тет. Череп. Ачана вĕлерсе ятăмăр. Схоронили мы свое дитя (не уберегли; гов. с сожалением). || Мять (плохо косить). Сред. Юм. Утă вĕлерсе-çиç пырать. Утă çăлаймасăр, ватса, таптаса-çиç пырсан, калаççĕ. || Быть восхитительным, приводить в восторг. К.-Шемякино. Эх, явлăкĕ!.. вĕлерсе ярат! (Очень хорош). Орау. Эй, пулать те-çке кам япала, пĕтĕмпе вĕлерсе ярать! (De coitu ad exitum spectante). || Страстно желать. Ч.П. Çав Ирçе яль ачисем хĕр илесшĕн вĕлереççĕ (страстно желают). || Производить весьма сильное действие. Чураль-к. † Ал(л)уна уткаласа ан кала: алă, ыратса вĕлерет (страшно болит). Уруна тапса ан кала: ура ыратса вĕлерет. См. уткала. Сёт-к. Вутă çинче шăрăх пĕçертсе вĕлерет. На сенокосе ужасно жарко. || Выражает усиление. Орау. Эп авланап, тесен, мана вĕлерес пекех тухмалла та вăл качча... (выйдет за меня с радостью, с охотой). Ib. Пĕр шурă чĕреллĕ (бледный) ача туйра вĕлерес пек ташлать (пляшет с крайним увлечением); кам ачи-ши вăл? Ib. Вĕлерес пек пырать (быстро, о человеке), таçта каять. Кан. 1929, № 75. Тек те текех (то-и-дело) çапла хăтланаççĕ те, юри тунă пекех туйăнса вĕлере парать (ну, так и кажется, что они это делают нарочно, сознательно).

вĕлтĕртет

гл., подражающий быстрым и частым колебательным движениям или мельканию. Шел. II. 23. Тем чул тимĕр машшинă, çĕрĕн-кунĕн пер-маях вĕлтĕртетсе çаврăнать. СТИК. Таçта çавăнта пĕр тутăр вĕлтĕртетсе тăнă пек курăнчĕ; çавсем мар-и? Ib. Çиллĕ кун хĕрсен тутăри вĕçĕсем вĕлтĕртетеççĕ. Орау. Çерçие (игрушка, см. çерçи) çӳлелле ярсан, вĕлтĕртетсе каять. Ч.П. Вĕлтĕртетекен укçа пур (о блеске металл. денег или о их колебаниях, если они бумажные). Сред. Юм. Чӳрече умĕнченех пĕр пĕчик ача вĕлтĕртетсе чупса иртçе кайрĕ. N. Темĕскер куç умĕнче вĕлтĕртетет (мельтешит). Н. Якушк. † Пăхăр-ха чĕкеç вĕçнине, ылттăн хайчă унки пек вĕлтĕртетет. Макка 18°. † Сывă пул, тăван, каятăп, тенĕ чух, вĕлтĕртетсе тухрĕ (покатились) куç-çӳлли. Хурамал. Çил çине пĕр çăмăл япала çакса хурсан: вĕлтĕртетсе вĕççе тăрать, теççĕ. Толст. Кушак çури çав вĕлтĕртетсе сиккелекен (от ветра) улăм çӳпписемпе выля пуçланă. Якейк. Праçник кон ялав (флажок) çаксан, ялав вĕлтĕртетсе тăрать. М. П. Петр. Вĕлтĕртет ― рябить, переливаться струями (вода, воздух). Утăм 22. Вĕлтĕртетет шур кăлкан. Çутталла 81. Юрăн хитре пĕрчисем шăна вĕçнĕ пек вĕлтĕртетеççĕ. N. Çулçăсем вĕлтертетеççĕ. Листья двигаются мелко и часто. || О тощих злаках. Артюшк. Тырăсем кăçал хирте пит выçă: çил вĕрнипе вĕлтĕртетсе-кăна лараççĕ.

вĕлтĕрен çинчен тупни

«пригульный» ребенок. N. Вĕлтĕрен çинчен тупни ― йăнăшпа пулни = упăшкинчен марри. Ыйтса илни (хăш чухне = кăмăл кĕленипе чĕнсе кӳртсе, ача хăварни). Сред. Юм. Вĕлтрен çинчен тупни, внебрачный р.

вĕре-çĕлен

то же, что вĕри-çĕлен. Сир. 48. Арăсланпа пĕрле, вĕре-çĕленпе пĕрле пурăнма кăмăл тăвăп, усал арăмпа пурăнма кăмăл тумăп. М. П. Петр. «Вĕре-çĕлен, буквально ― заклятый змей; один из предметов чувашской мифологии». Собр. 256. Хĕрсем йăвăр çын пулсан, ача çуратса, ачине пĕр-пĕр çĕре пăрахсан, çав ача вара вĕре-çĕлен пулса çӳрет, тет. Вĕре-çĕлен вутăн-хĕмĕн тăкăнса вĕççе çӳрет, тет. Вăл вара пĕр-пĕр çыннăн килне кайса ерсен, унтах пурăнать, тет. Вăл çĕрле çав вĕреннĕ çĕре пӳрт çине вĕççе пырать, тет те, кушак пулса, тăрупаран, пӳрте кĕрет, тет. Çавна хуçисем сиссессĕн: сивĕнтĕр, тесе, пӳрте сысна кӳртсе хупаççĕ, тет. Çĕрле, çав вĕре-çĕлен килсенех, хай пӳртри сысна çухăрма тапратать, тет те, пӳртрен тухса тарать, тет. Е тата, пӳртре сыхласа ларса, пăшалпа пĕрсен, ача пек ĕсĕклесе макăрса каять, тет. Çапла пĕр виçĕ каç тусан, вăл вара пыми пулать, теççĕ. Ib. 113°. Вĕре-çĕлене пурте пĕлеççĕ, тырра çунтарса янине, тата тырă пуссисем урлă вут тăкса кайнине; çав çул вара тырă пулмасть, теççĕ. Вĕре-çĕлен вăл арçын та пулать, хĕр те пулать, тет. Вăл арçын патне хĕр-арăм пулса пырать, тет, хĕр-арăм патне арçын пулса пырать, тет те, çавăнпа унтан питĕ сыхланмалла, тет, мĕшĕн тесен вăл унăн юлташĕ пек пулса пырать, тет те, ăна вара хăйĕн çынни тăвать, тет. Акă пĕрре çав вĕре-çĕлен пĕр ял пуссинчен яланах иртсе каяччĕ, тет. Çав ялсем вĕре-çĕлене яланах кураччĕç, тет. Çын умне ансан, вăл, хуп-хура çын пулса, çарамасах тăраччĕ, тет. Вĕре-çĕлене хăйне вăрçтарсан, çынна часах йытă туса, утланса каять, тет те, хăй çынни туса, асаплантарса çӳрет, тет. Хăйне пĕре те вăрçтармасан, тивмест, тет. В. Олг. Тотар ĕмпӳ, сиксе тохса кайсан (после взрыва), вĕре-çĕлен полса вĕççе кайнă. Н. Седяк. Вĕре-çĕлен — çăварĕнчен вут пĕрĕхсе кăларакан çĕлен. Якейк. Вĕре-çĕлен армантан тохса пирн çипа (= çипе) чашкăрса иртсе каþ (пролетел над нами). Могонин. Вĕре ĕçлен (= çĕлен) ернĕ. Хорачка. Вĕре-çĕлен çипĕçса, теччĕ она, вăл вара çынтан оþльмаст виличчен. Изамб. Т. Вĕре-çĕлен ерни (болезнь). || Н. Седяк. «Вĕре-çĕлен ― удав». Курм. Хăнча, тинĕс хĕрне кайса, тинĕс хĕрĕнчи хăйăртан кил-çорт çавăртăр, вырăсла хапха йопи тутăр, тата хапхине те хăйăртан тутăр, çав хăйăр алăка уççа кĕтĕр, çавăн чохне тин мана ертĕр. Атăл хĕрне кайса, Атăл хĕрĕнчи хăйăртан кил-çорт çавăртăр, хапха йопи тутăр, хапхине тутăр, çав хапхая уççа кĕтĕр, çавăн чохне тин килтĕр ман пата. Сăр хĕрне кайса, Сăр хĕрĕнчи хăйăртан кил-çорт çавăртăр, хапха йопи тутăр, хапхине хăйăртан тутăр, çав алăка уççа кĕтĕр, çавăн чохне тин мана çипĕçтĕр. (Из наговора против «вĕре-çĕлен»).

вĕрен

(вэ̆рэн', врэн'), учиться. Иваново. Икĕ уччитлĕпе вĕрен меллине пĕр уччитлĕсĕр тăрса юлтăмăр. Вместо того, чтобы учиться с двумя учителями, мы остались совсем без учителя. КС. Вĕренес вырăнне алхасатăн. Вместо того, чтобы учиться, шалишь. Байг. Кушкăра виçĕ çул вĕрентĕм, анчах вĕренсе тухачченех вĕрентмерĕç: килте ĕçлеме кирлĕ, тесе, кайран ямарĕç. Тим. Тутарла калаçма нимпе те вĕрĕнсе çитейместĕп. Я никак не могу выучиться говорить по-татарски. Сред. Юм. Вĕренчĕ-вĕренчĕ, çôк, ниме те вĕренсе тôхаймарĕ. Учился, учился, а все же в дело не вышел. Трхбл. Ăна вĕренме янă пулсан, вăл халь те вĕренĕ-ччĕ (учился бы и теперь). К.-Кушки. Эп вĕренейменрен мар, вĕренес килменрен вĕренместĕп. Не изучаю потому, что не хочу, а не потому, чтобы я не мог изучить. Ч.П. Вĕренесси пит нумай та, вĕренсе пĕтерсе пулмарĕ. Регули 321. Эп ĕлĕк пĕрластăк вĕренсеттĕм-ччĕ, халь мантăм. Эпир çур. сĕр-шыв 18. Пирĕн ялти халăх çырма-вулама çурри те пĕлеймест. Çапах та пирĕн ялтан вĕреннĕрех (образованные) çынсем тухкаланă. || Привыкать. Сл. Кузьм. 148. Пыра-киле шку.ла вĕрене (учиться грамоте) пуçларĕç. О сохр. здор. Мăй çапла кирлĕ мар чухне шарăхпа (в шарфе) сӳренĕ пирки ăшша вĕренет. Орау. Этемĕн вĕренни çал ĕнтĕ. Такова уж сила привычки. Сборн. по мед. Ĕçке вĕреннĕ аçаран-амаран. Изамб. Т. Те вĕренментен, киле килес килет. Должно быть, по непривычке, хочется домой. Орау. Ку кĕр-кунне (или: кĕрте) хальччен кĕрĕк тăхăнман-ччĕ те, вĕренмен ― пит ăшă пуль паян (т. е. без привычки вспотел, мне жарко). || Привадиться. N. Ку арăм патне пĕр кӳрĕш çынни хăнана çӳреме вĕреннĕ, тет. Ст. Ганьк. † Арăма ятăм хурала, арăма хура ача вĕренчĕ (= иленчĕ, ермешрĕ).

вĕрентсе пар

научить (чему). Панклеи. Ача йăлтах лаша вĕрентсе панă пек тăвать. Парень сделал все так, как научила его лошадь.

вĕрен

более или менее толстая веревка. Янтик. Хĕр-арăм (матка) чăпăркка (= чăпăрккă) е вĕрен урлă каçсан, ача туми пулать, тет. Пухтел. Вĕрен, толстая веревка. || Веревка для привязывания лошадей на кормежке. Сюгал-Яуш. Эпĕр пĕре, çарансам çулсан, вĕренпе улăха лашасене çитерме карăмăр. Мижула. Эпир, ачасем, çортри вырнă чохне вĕренпе выртма каяттăмăр. || Мера земли в 10 саж. Оточево. Орау. Тăршшĕ 10 вĕрен, урлăшĕ пĕр вĕрен. Вĕренте 10 чалăш. Тюрл. Вĕрен = 10 саж. Миçе вĕрен полчĕ? (при измерении лугов).

вĕрилен

жариться, прожариваться (о горшке, для чистки). В. Олг. || Стать горячим (от болезни и пр.) СВТ. Ачанăн çан-çурăмĕ кăшт вĕриленет. Альш. Пĕтĕм çан-çурăм вĕриленсе карĕ. Меня бросило в жар (от страха). Сред. Юм. Лаша чирлесен, сăмси шăтăкĕ вĕриленет. Если лошадь захворает, то температура в ноздрях повышается. Сборн. по мед. Саккăрмĕш, тăххăрмĕш, вуннăмĕш кунсенче ача вĕриленсе выртать, канлĕ çывăраймасть. Кан. 1928, № 246. Малашне шăмшак вĕриленни тата ытларах та пулса ӳпке шыçма (воспаление легких) тапранса кайма пултарать.

вĕри-çĕлен

летун. Орау. Вĕри-çĕлен ерни. Сказки и пред. чув. 24. Хаштин-хаштин хашлатса, вĕри-çĕлен вĕçтерет, сывлăш тăрăх ярăнса, хĕрлĕ хĕлхем ӳкерет. Бгтр. Пĕрре каçпа вăрманта кавать тавра лашасам çитерме тохнă ачасем лараççĕ, тет. Вăсен хушшинче пĕр старик пор, тет. Çавăн чохне çӳлте вĕри-çĕлен йăлтăртатса, хĕм тăкса пырать, тет. Çавна корсан, старик: ачасам, камăн та полин сирĕн конта онкăлă çĕçĕ çок-ши? тесе каларĕ, тет. Пĕр ача: манăн пор, мочей! тесе каларĕ, тет. Вара старик çĕççе илчĕ, тет те, онки виттĕр темскер каласа, кăвар кăларчĕ, тет те, вĕри çĕлен чу! туса, çак ачасам патнех ӳкрĕ, тет те, çохалчĕ, тет. ― Ĕнтĕ шырăр, йот çын çок-и? тесе каларĕ, тет, старик. Шырама поçларĕç, тет те, аяккарах пĕр сăхманпа пĕркенсе выртакана корчĕç, тет. Сăхманне оççа пăхрĕç, тет те, пĕр хоп хора вот-поççи пек çонса кайнă арăм выртать, тет. Вара палларĕç, тет те, вăл вĕри-çĕлен полнине пĕлчĕç, тет. Макка 228°. Вĕри-çĕлен ак мĕнле япала; унăн ури чăх ури манирлех, вăл çунатла, ик-виç пуçлă пулат, тата унтан вара унăн хӳри вĕçĕ чукмар пак чăмăрккалă пулат теççĕ. См. вĕре-çĕлен.__

вĕрĕл

захворать снова. Изамб. Т. Çавăн кинĕ, ача тусассăн час ĕçлеме пуçланă та, вĕрĕлнĕ (захворала). КС. Вĕрĕл, получить снова болезнь, оправившись от болезни. Ib. Ан тух тула, вĕрлетĕн. Шурăм-п. № 7. Петтĕре çапах та тулта нумай усрамарĕç: вĕрĕлĕн, терĕç. Вĕрĕлсен, çын тата хытăрах чирлет, вилме те пултарать. Ст. Чек. Вĕрĕлет (возврат болезни). М. П. Петр. Вĕрĕл, простудиться после болезни. Çĕнтерчĕ 49. Вĕрĕлсе кайăн, хупас пуль кантăка. Тиханьк. Вĕрĕл ― опять простудиться (о возвращении болезни).

вĕркĕш

(вэ̆ргэ̆ш), сновать туда и сюда. Часто бывать где. Н. Уз. Питĕ вĕркĕшше çӳрет. Все снует (без дела). Ib. Питĕ вĕркĕше пуçларĕ. Что-то повадился, зачастил. По словам Н. И. Полорусова, «вĕркĕш» и «варкăш» могут быть синонимами. Шел. 74. Икĕ еннипе те кăткă пек çын вĕркĕшет, Ч.С. Тата, ял хушшине кĕрсен, урампа этем кăткă пек вĕркĕшсе, хĕвĕшсе çӳреççĕ. КС. Урам тулли ача-пăча вĕркĕшет (кишат; в Сред. Юм. сказали бы: «вĕркет»). Ч.С. Çавсен сассисене илтсен, çынсем хĕпĕртенипе хурт пек вĕркĕше пуçлаççĕ. Орау. Пĕр ăрам ача, шăна пек вĕркĕшеççĕ. Шурăм-п. № 5. Ачапчасем пăраçник чухнехи пек урамра вĕркĕшеççĕ. См. нăнкă.

вĕç

(вэ̆с'), летать. Орау. Çунтарнă хут татăк(ĕ)сем, тăрпаран тухса, сала кайăк ушкăнĕ (или: пуххи) пек вĕçе-вĕçе анаççĕ (летят). СПВВ. ПВ. Вĕçес кайăк турат вĕçне пырса ларнă, тет. (Послов.). Альш. † Шулап çинчи шур кайăк, çын хускатман пулсассăн, вĕçес кайăк мар-ччĕ вăл. Турх. Çӳçе тавра çулçă вĕл вĕçет (развеваются). N. Çул çинче тусан анчах вĕççе тăрать. На дороге только пыль столбом. Сред. Юм. Ыран-паян вĕçес пик тăрать. (Говорят про человека, который собрался ехать куда-нибудь в дальнюю дорогу). Чув. прим. о пог. Уяр çӳлелле вĕçсен, уяр пулать; аялалла ― йĕпе пулать. Если божья коровка (с ладони поднимется на палец, а потом) полетит кверху ― к ведру; книзу ― к ненастью. Артюшк. Еруплан вĕççе пынă чуне (или: чух) ун сине лармалла мар (нельзя сесть). || О сне. Сир. Ыйăхăм та вĕçрĕ ĕнтĕ. Я лишился сна. Орау. Ăйăх вĕçрĕ ман(ăн) кĕçĕр, нимле те çывăраймастăп. У меня нынче бессонница, не могу уснуть. || 0 мысли. Утăм. № 1, 24. Аса илтĕм эп тăван киле, тĕрлĕ шухăш вĕçрĕ (пролетели) пуçăмра. || О настроенни. Толст. Ăшĕ вĕçнипе (с тоски). || Хвалиться, хвастать. Орау. Ытла вĕçет вăл Шулай Якуþ; эсĕ вăл мĕн каланине пурне те чăн тусан, вĕçне-хĕрне тухас çук. Ib. Пăхне пĕлет-и вăл? ― вĕççе çӳрет çав. Унăн çĕр сăмахĕнче те вуннăш тĕрĕсси çук пуль. || Быстро итти (ехать). НАК. Уйя (в поле) туххăрăм та, вĕççе пыратăп; йытă умран чупса пырать (бежит впереди). Сказки и пред. чув. 34. Акă, сирсе халăха, вĕçсе тухать сирпĕнсе Тукмак Петĕр çырă ача. N. Шуйттан ачи те унăн хыççăн вĕçе пачĕ, тет (помчался). Коракыш. Кусем патнелле пĕрскер (некто) лашапа вĕççе килнĕ. Ир. Сывл. 35. Вĕçе-вĕçех ывтăнчĕç улăх тăрăх хресченсем. Орау. Ха, вĕçет, ури алли çĕре тимеçт! || Исчезнуть. Орау. Пуртă анчах çакăнта выртаччĕ, таçта вĕçнĕ те (и след простыл)! Ах, ку ачапчапа! япалана туххăм таçта исе каяççĕ! || Тим. † Кĕмĕл юпа тăрринче куккук вĕççе ларат-çке. См. вĕççе лар.

вĕтĕ-шакăр

, вĕт-шакăр, (шагы̆р), то же, что вĕт-шак, вĕтĕ-шакă. КС. Вĕт-шакăр, маленькие. Ib. Вĕт-шакăр ачасем ăрама тулнă. Кан. 1928, № 241. Паян таврăнаççĕ, терĕç вĕт-шакăрсем. Букв. 1904. Малтанхи юр çурĕ те, вĕтĕ-шакăр ача-пăча купи-купипе шап-шурă урама кĕпĕрленсе (гурьбою) тухрĕç. Макка 129. Карчăксемпе стариксем вĕт-шакăра çитиччен.

вĕтрен

то же, что вĕлтĕрен, крапива. Шибач. Вĕтрен сăхать (жжется). Чуральк. † Пирн ял ачи вĕт ача, вĕтĕ те пулсан, вĕтрен пек. Çыпăçсассăн, сухăр пек; çӳçрен ярса тытсассăн, çӳç тухмасăр ямаççĕ. Ib. † Вĕрене вутти вĕтрен пек, юман вутти хĕлхем пек. (Из наговора). Хочехмат. Ун çинчен кĕпине хуса илчĕ те, вĕтрен татса илчĕ те, кочĕнчен вĕтренпе хĕне пуçларĕ. СПВВ. ЛП. Вĕтрен = вĕлтрен; вăл çĕр çинче ӳсет.

вĕчĕлтеттер

понуд. ф. от вĕчĕлтет. Ст. Чек. Тапак вĕчĕлтеттерет. Табак щекочет. Г. Т. Тимоф. Чĕрене вĕчĕлтеттерет. Нервирует, раздражает. Янтик. Пĕр пĕчик ача ăмана тытнă та, кăшкăрат: ай! пит вĕчĕлтеттерет у алла!

вĕшĕх

(вэ̆жэ̆х'), сновать туда и сюда. Альш. Ача-пăчасем урам тăрăх тек вĕшĕхсе çӳреççĕ. КС. Вĕшĕх = вĕрле.

йăтăнса тух

вывалиться, выпятитьоя. КС. Пăх-ха, кушак çури урлă урапа каççа кайнă, пырши-пакарти йăтăнса тухнă (вывалились внутренности). Коракыш. Пӳрчĕсем (изба) пĕтĕмпе айккалла йăтăна-йăтăна тухнă (выпятились стены). Хурамал. Вара мана мĕн пулнă? манăн пыршăсем пурте йăтăнса тухнă. N. Анкарти патне çитнĕ чухне, кĕлтисем хайхискерин йăтăнчĕç-тухрĕç. С. Йăтăнса тох, выскочить. || Выйти, подняться массой, в огромном количестве. N. Кăçал манăн умма (картофель) йăтăнса тохрĕ (много), торттарса пĕтереймастăп. Беседы на м. г. Виççĕмĕшĕнче çапсассăн, чул ăшĕнчен ылттăн йăтăнса тухнă (в большом количестве). Букв. I, 1904. Йăтăнса тухнă çил-тăман. Ib. Çил тухсан, хумханса каять те, вара яка мар, хумсем йăтăнса тухаççĕ (о море). Якейк. Пăртак каскаласанах, хорăн шатăртатса, чанкăртатса аннă. Кокша пăхать те, хĕпĕртесе каят: йăтăнса тохрĕ, тет, окçа! С. Тĕтĕм манер çок йăтăнса тохать. Дым так и валит. Чăв. й. пур. 37. Вара çапла ача тупса хурсан (если зароешь парня), тата пĕр шит (четверть) алтсанах, укçа йăтăнса тухĕ, тенĕ.

йăхăл

(jы̆hы̆л), подр. негромкому смеху. Шел. 136. Ача-пăчасем, ту пуç туллиех, йăхăл та йăхăл йăхăлтатаççĕ. См. ях.

йăш

(jы̆ш), размякнуть (напр. о снеге, камне и пр.), смягчиться. В. Олг. Йор йăшша („ă“ произн. как беглое у) карĕ, çол потат. Сред. Юм. Йор йăшнă. Çор-конне, ирле пуçласан, йор йăшать те, çынна та чăтаймас, ора таçтах анса каять. Орау. Юр йăшнă пĕтĕмпех, çула тухмалли çук ĕнтĕ. Ст. Чек. Тир йăшат çăмĕ тухакан пулат. Виле выльăхăн тирĕнчен тытсан, çăмĕ тухат. Ib. Йăшнă — переходная ступень к таянию и гниению. Ib. Кĕрĕк çăмĕ йăшнă. Шерсть на полушубке лезет (перепрела или сгнила). Ib. Тир, чăркаса хурсан, йăшат, юрăхсăр пулат. КС. Хăмла-çырли (малина) йăлт йăшша кайнă (как дотронешься до ягоды, так она и отпадает — переспела). Чăв.-к. † Чупрăм антăм çырмана, шăмă кĕпçе пулмарĕ, йăшнă кĕпçе пулайрĕ. Çутталла. 112. Пĕвесем çинче пăр йăшса хуралса каять. || Устать, изнуриться. Орау. Кĕсри Упнер тăвайккинче (хăпарнă чухне) йăшрĕ пĕтĕмпех (выбилась из сил). Ст. Чек. Йăшнă = пушаннă, вăйсăрланнă. Шалча. Йăшнă, усталый изнуренный. Сред. Юм. Çын, ырсан: ха, чисти йăшнă вит, пĕр пăт та çĕклейми пôлнă, теççĕ. || Заболеть. N. Стариксем патне кайса килмелли пур та, Саня тем кăшт йăшрĕ-ха! Скотолеч. 25. Выльăх хытă чирлессе кĕтме юрамаст, пăртак йăшсанах, киле хăварас пулать. Н. Уз. Йăшша тăрап. Я нездоров, прихварываю. Орау. Ача пĕтĕмпех йăшрĕ: те вилсе каять, темĕскер ĕнтĕ. Хурамал. Манăн ача темле йăшша тăрать-ха, теççĕ арăмсем, ачи чирлесен. || Размякнуть (о пьяном). Сред. Юм. Пĕр-ик чекке эрехпех чисти йăшнă, пăртак-çиç йăванса каймас. Я. Турх. Йăшнă, размяк (пьяный). || Потерять силу. Стюх. Йăшнă, потерял свою крепость, силу. Ст. Чек. Пăсарлăх йăшнă (пăсарлăх пушаннă, вăйсăрланнă). От временного, расслабления заднего прохода не может громко рederе. Моросить (о дожде). Ст. Чек. Вĕт çумăр йăшат (моросит). Ib. Çумăр йăшша çăват. Идет частый дождь.

йăшалан

(jы̆жалан), возиться, копошиться, ежиться; медленна двигаться. СПВВ. МС. Аран йăшаланса çӳрекен çын. Человек, который чуть-чуть двигается. Якейк. Йăван кĕçĕр ман çомра çĕрĕпĕх йăшаланса выртрĕ (провозился). Ib. Пытьă çыртнипе Йăван йăшаланса ларать (ёжится). Орау. Кĕç хĕр лешин çуммĕнче аçам айĕнче йăшаланса илет (вдруг как завозится). Ст. Чек. Çĕлене кăткă тĕми çине хурсан, йăшаланат. Если бросить змею в муравьиную кучу, то она ёжится. Н. Чукалы. Ача çуралсан, йăшаланса çӳрет; пăртак утакан пулат; ватăлсан, туйипе виçĕ ура пулат. См. йăш.

йĕке

(jэ̆г’э, Пшкрт. jэ̆ҕӓ), веретено. Сред. Юм. Пĕчик ача ашкăнсан: йĕке тăрăш пôлман хăй, тавна ôн пик хытланса çӳрет, теççĕ. Чураль-к. Вĕрен тăрăх лаша самăртăп. (Йĕке толтарни). СТИК. Пирĕн хĕр-арăмсем йывăрлансан: мĕн ача çуратăпăр-ши? тесе, пĕлешшĕн вилеççĕ вара. Вĕсем, тĕлĕксем курсан, юри кӳрше кайса, çавăн çинчен калаçаççĕ. Тĕлĕкре йĕке курсан — хĕр çуралат, шăшлĕ (sic!) курнă пулсан — ывăл çуралат, теççĕ (если беременная во сне увидит веретено, то, говорят, родится девочка; если увидит кочедык, то сын). Ib. Йĕке — делается из беревы. Ib. Йĕке вăшăлтатат. Веретено жужжит. Орау. Темскер ман ура тупан ыратать-ха, чăтмалла мар, тен такăш йĕкепе шăтарать-и? Ib. Пĕрене, йĕке пек, пĕр пуçĕпе йăванса анса, тăрăнчĕ (ткнулось в реку). Юрк. Йĕке (пир тĕртнĕ çĕрте) Ст. Чек. Хĕр йĕке урлă каçсан, упăшки кукша пулат. Если девушка перейдет через веретено, то муж ее будет плешивым. Тораево. Пĕр çынăн çичĕ ывăл пулнă, тет. Çав çынăн арăмĕ тата йăвăр çын пулнă, тет; ывăлĕсем калаççĕ, тет, амăшне: апай, хĕр пулсан, алăк çине йĕке чик; ывăл пулсан, шĕшлĕ чик, тесе калаççĕ, тет. Амăшĕ хĕр çуратрĕ, тет те, алăк çине йĕке чикрĕ, тет. Якейк. Вăл (растение) йĕке вĕç пек тохса, çитĕнсе ларать. Собр. Уй варинче йĕке чĕрес. (Ан хурмалли). Сятра. Тата ан йăвăççи курчĕ, тет те: ку мĕн, тесе, калать. Çын калать: ку апин йĕке чĕресĕ, (тет). || Часть мельницы. См. арман. Синерь. Армана çавăрат. çавăрат, тет. Ништан, тан авăрмаст, тет. Йĕкĕ кутне пăхрĕ, тет те, вуник мăйрауалăскĕр ларат, тет. Уресмет. Йĕке — небольшое железко, на котором находится нижний жернов N. Йĕке айĕ — коробка, в которой находится пятка веретена. || Осён у тăпса. (Б. Бур. Тăпса — вращающаяся часть деревянных ворот). В. Олг. Ой хапхи алăк йĕки. || Ось скатльицы. Н. Карм., КС.

йĕкĕлте

(jэ̆гэ̆л’д’э), дразнить, насмехатьея. Нюш-к. Хайхи çын çăмăр çăвакан енелле кайне (свой зад) уçса, аслатие йĕккĕлтесе (так!), аллипе кайне çăт-çăт-çăт çапса ларать (хлопает). Сред. Юм. Йĕкĕлтет. Насмехается над другим с целью унизить его. Тораево. Вĕсем, вăрмана пырсан, пĕр упа шăтăкне курнă, унта упи пулнă. Вĕсем упине йĕкĕлтесе кăларнă та, упи, шăтăкран тухсассăн, пĕр 4 йăвăçа ыталаса илнĕ, тет. Янтик.,,Йĕкĕлтесзначит дразнить человека его же характерными жестикуляциями“. Пшкрт. мэ̆н jэ̆ҕэ̆лдӓзӓ т̚ы̆рады̆н мана? мана? Что ты меня дразнишь? Хорачка лӳл, лӳл, лӳл, jэ̆ҕэ̆лдэзэ ты̆рат (çынна мăшкăлакан çын). N. Ачасам вăрçнă чохне, Йăван вăлсене пĕр сепех йĕкĕлтесе тăрать (подзуживал, поддразнивал, побуждая к драке). СПВВ. Пулă вăлтава хыпмасть, ахаль анчах йĕкĕлтет (только дразнит рыболова). Янтик. Ачасене йĕкĕлтесе вăрçтаракан çынна ман корас килмеçт. Я не могу видеть человека, который любит раздразнивать, наушничать и подговаривать детей. N. Чĕлĕм туртман чухне темскер (= темĕскер) çитмен пек йĕкĕлтесе тăрать: ĕçес килет, тесен, ĕçес килмест; çиес килет, тесен, çиес килмеçть — тем çитмеçт. Чĕлĕм туртсан, вăл-ку лăштах пулать. Изамб. Т. Йĕкĕлте, дразнить человека, насмехаться, раздражать. Ib. Мĕн йĕкĕлтетĕн? эп ача мар вĕтĕ (= вĕт). Что ты дразнишь меня? Я, ведь не дитя. Ст. Чек. Йĕкĕлтеççĕ шăппăрпа. Н. Ч. Мана сăнасшăн пит хытă йĕкĕлтеççĕ. Капк. № 6, 1929. Йĕкĕлтеççĕ те, вăрçаççĕ. Тюрл. Пĕчĕк ача мар вĕть эс мана йĕкĕлтемĕ. Ты не ребенок, чтобы дразнить меня. СПВВ. ЕХ. Йĕкĕлтеме = çилентерме. Хыпар № 41, 1906. Земство укçипе школасем, больницасем, библиотекасем (кĕнекесем тытакан вырăн) тунине, агрономсем усранине те вĕсем: харам ĕç, халăха кирлĕ мар ĕç, тесе, йĕкĕлтенĕ. || Наущать, подстрекать. 10 горьк. грозд. Шуйттан йĕкĕлтенĕ тăрах, унăн пĕр намăссăр арăмпа калаçмалла пулнă. || Ябедничать. Якейк. Йĕкĕлте = елекле. Ib. Йĕкĕлтесе ваттарса вĕлерет ĕнтĕ. Шибач. Йĕкĕлтесе çӳрет = елек парать.

йĕкĕреш

(jэ̆гэ̆рэш, jэ̆г’э̆рэш), близнец. Букв. 1908. Йĕкĕреш хăраххи йĕрсе ларать. Один из близнецов плачет. N. Вĕсен, çирĕм çул иртсен, йĕкĕреш ача çуралнă. Б. Олг. Йĕкĕреш, двойни. Шибач. Вăлсам йĕкĕреш. Они близнецы. Пшкрт. jэ̆рăэ̆рӓш’ Ача jэ̆ҕэ̆рӓш полат полат.

йĕкĕрлеш

двойни. См. йĕкĕреш. Тюрл. V. S. Йĕкĕрлешсем, йĕкĕрешсем — близнецы. N. Ĕлĕк пĕр тăлăх карчăк пурăннă, тет. Пурăнсан-пурăнсан, çакă икĕ йĕкĕрлеш ача, çуратрĕ, тет. (Сказка).

йĕкĕт

(jэ̆гэ̆т), молодой человек, парень; молодец. Ст. Чек. Йĕкĕт = çитĕннĕ ар, парень. Образцы. Калăрсамăр йĕкĕте, хĕр ĕмĕтне ан таттăр. Зап. ВНО. «Йĕкĕт — юла; молодой, ловкий парень» (б. Буинск. у.). Ib. † Вĕттĕн, вĕттĕн утакан пурте хитре йĕкĕт мар. Ib. † Ача, йĕкĕт, хам хыççăн, ларма çулпе (= çулĕпе) хам ертсе хам каям. Янтик. † Ан куллянăр, йĕкĕтсем, хôрĕх çулхи хĕр пур, тет. Не тужите, молодцы: говорят, что (для вас) имеется сорокалетняя девушка. Ст. Шаймурз. † Ачăрсем те матур, йĕкĕт таса, мĕншĕн тупаймасть савнине? Ау 254°. † Шурă Атăл хĕринче мĕн ĕçлеççĕ? — Икĕ йĕкĕт лавккасем лараççĕ. N. Атăлăн леш енче икĕ йĕкĕт лавкка лараççĕ, шерпетпеле питне çăваççĕ. Ала 55. Йĕкĕт! кĕрсе кай-ха. Молодец, взойди-ка туда. Ib. 66. Çапла вара хĕре исе тухса каяççĕ; хĕре исе тухсан, кĕрӳ-каччи çумĕн йĕкĕтсем çав малтан каланă юрăсене юрлаççĕ. N. Анчах ĕçлекен хуртсем йĕкĕт çав: кĕр-кунне, пылсене илсен, вĕсем валли вĕллене апат сахал хăварсан, вĕсем вара сăр-хуртсене хăваласа кăларса яраççĕ. Сред. Юм. Ача пит йĕкĕт ô, пôрне те пôлтарать. Парень молодец: все может сделать. Юрк. Ун пеккисене вара салтака плекенсем те: йĕкĕт! тесе, мухтаса илеççĕ. Таких, как он, при приеме на военную службу называют молодцами. М. П. Петр. Яш-йĕкĕт.

йĕксӳ

(jэ̆к’сӳ, jэ̆ксӳ), горькота, горечь. Зап. ВНО. Палумми йăвăççине ăвăспа сыпсан, палумми йĕксӳ пулать. Б. Олг. Сăра нумай ларсан, хĕрхӳленет, хытат, йĕксӳ полат ĕçме (отвратительно). Питушк. Йĕксӳ, çималла та мар — противно. || N. Йĕксӳ — кисловатый. || Сред. Юм. Тем пôлнă мана паян, çăвартан йĕксӳ «неприятный вкус» килсе аптранă. || Изморозь(!) || Детский кашель (от простуды). N. Йĕксӳ — ача-пăча, шăнсан, кахлатни (ӳсĕрни). || Икота. Я. Турх. Йĕксӳ аптратать (= иксӳ). Зап. ВНО. Ку-труçăн(= ку тăруçăн) йĕксӳпе аптрарăн.

йĕнчет

(jэ̆н’џ̌эт’), замаять. КС. Ача амăшне чĕчĕшен йĕнчетрĕ (замаял, прося груди).

йĕр

(jэ̆р), плакать. Пазух. Вăхăчĕсем йывăр та, çулсем выçлăх, эпир йĕменнине те, ай, кам йĕрес? Трхбл. Йĕре-кула пĕр укçа, йĕм тĕпĕнче çĕр укçа. N. Йĕре-йĕре ĕçлекен, кула-кула сиет, тет. (Послов.). Ч. С. Çынсем кăшкăрса йĕни илтĕнет. Слышно громкое рыдание людей. N. Тин çуратнă ача йĕрсен, йĕпе пулат теççĕ. Если только что родившийся ребенок заплачет, то это, говорят, к ненастью. Толст. Ăна йĕрес пек йăлăна пуçларăм. Я начал умолять его почти со слезами. Чăвашсем 10. Леш вара йĕрес пек йăлăнат. СТИК. Унăн йĕресси пур-ха, ăна тивертмен! (говорят мальчику или девочке, если они шалят, бьют больных). П. Пинер. † Пирĕн пек çамăрăк (sic!) аxасем йĕре-йĕре мул шырать. Собр. Хапха умĕнче те курăнмасан, çĕре выртса йĕрейĕр (плачь). || О плаче невесты. Альш. Йĕрсе кăтартма (поучить плачу) пĕр пĕр арăм илсе пыраççĕ. Унтан купăс хыççăн çав арăм пĕр-пĕр сăвă йĕрсе парать ăна. N. Качча каякан хĕре йĕме лартнă каç. Ильм. Хĕрĕ пӳркенчĕк пӳркенсе чăланта йĕрет, арçынни сĕтел хушшинче ватă çынсемпе ларат. Хĕрне йĕме лартнă чух ак çапла лартаççĕ: хĕр çумне пĕр арăм ларат та, пӳркенчĕкне пуç çине илсе хурат. Хĕрĕ çав пӳркенчĕке виçĕ хуччен сирсе ярат, тăваттăмĕш хутĕнче йĕме тытăнат. Изамб. Т. Йĕрекен хĕре, пĕр килтен тепĕр киле кайнă чухне, пӳртрен çĕклесе тухаççĕ те, урапа çине лартаççĕ. || В перен. смысле. Ст. Чек. Вут йĕрсе çунат. Огонь готов потухнуть; горение еле-еле поддерживается. СТИК. Чĕрĕ улăм е чĕрĕ вутă питĕ начар, йĕрсе çунат.

йĕрмĕш

хныкать. КС. Мĕн пĕрмаях йĕрмĕшен, ачам? Что ты, деточка, все хнычешь? Сĕт-к. Çаншăн йĕрмĕшет. Из-за этого хнычет. Ст. Чек. Йĕрмĕшсе, от слова йĕрес «плакать». Ib. Ача пĕр май çĕлĕкшĕн йĕрмĕшет (все капризничаот и просит шапку).

йĕрĕ

(jэ̆рэ̆), смышленый, бойкий. Шурут-Нурăс. Йĕрĕ ача, бойкий мальчик. Ib. Пĕрре вĕреннĕ. Стал смышленым, бойким. (К взрослым этот эпитет применяется редко). N. Вăл пит йĕрĕ çын. Он очень живого темперамента. КС. Йĕрĕ (jӧ̆рӧ̆) çын, бойкий. || СПВВ. «Йĕрĕ = хитрый(?)».

йĕрĕнтер

вызывать брезгливость, отвращение. Могонин. Килте йĕрĕнтерекен çын пулат. || Надоедать, докучать. Панклеи. Старик! çав атана тытса кил-ха, ахальăн вăл çаплах йĕрĕнтерет, тет карчăкки старика. N. Ыйта-ыйта йĕрĕнтерчĕ (наскучил). Ст. Чек. Çапла кала-кала, улпутăн хăлхине йĕрĕнтерсе пĕтерет (надоел). НАК. Ача-пăча çук çынсем: пирĕн çынсем патне никам та кайса çисе çӳрекен çук, тесе, кӳртмеççĕ те (не: впускают ребят, которые «сурăх ури чупаççĕ»), вĕсене вара: пӳтеккӳ шăнтăр! пӳтеккӳ шăнтăр! тесе, йĕрĕнтереççĕ. (Сурăх ури). Собр. Йӳрĕк калать, тет: ан йĕрĕнтер (не надоедай), çăвăратăп-ха, тесе каларĕ, тет.

йĕрмĕш

жаловаться; канючить. Сир. 54. Парăмно парас вырăнне йĕрмĕшсе калаçнă сăмахĕ-юмахĕпе силлет. Н. Карм. Ача йĕрмĕшет = йăнăшкаласа выртать (хуллен макăрса выртать). См. ермĕш. || Привязаться. N. Анчăк çури кĕсемпе йĕрмĕшсе кайрĕ. Кан. 1929, № 141. Чарусăр çилĕ (ветер) йĕрмĕшсе ыталаса тытсах чуп-чурĕ. См. йĕрмеш.

йĕтĕн

(jэ̆д’э̆н’, jэ̆дэ̆н’, jэ̆дэ̆н), лен. Юрк. † Айлăм айне йĕтĕк актартăм, йĕтĕн тутăри эпĕ турăм. Ядр. Йĕтĕн çип пир кĕпи. Ib. Йĕтĕн çин тоттăр. Сорм-Вар. Йĕтĕн çип тутăрĕ. Ib. † Йĕтĕн пирри пулсассăн, алăра тытса тăрас, тет. N. Йĕтĕн сӳсе çиппи çинче(= çинçе) пулать. Изамб. Т. Хăшĕ çаран çине йĕтĕн сарат. N. † Анкарти хыçне йĕтĕн акрăм, ăна çăлса сарма кам пырĕ? Якейк. † Хамăр ялăн хĕр ори йĕтĕн варри чăрки пак. С. Дув. † Пыраттăм, пыраттăм эп çулпала, йĕтĕн картисене тĕл пултăм. Ч. П. Эпир йĕтĕн кĕпи тăхăнас çук. Коракыш. Уйра ылтăм пуçлă ача, ларĕ. (Йĕтĕн пуçĕ, головка льна). Альш. Ваттисен килте тутарнă хура шĕлепке е çула та йĕтĕн çĕлĕк (у стариков бывает...). Чураль-к. † Пурçăм туттăр пирĕн аки, эпир тепре киличчен йĕтĕн туттăр пулминччĕ. Пазух. Йĕтĕн тутăр çыхакан пурте çук çын хĕрĕ мар. Ч. П. Йĕтĕн сар, стлать лен.

вак-шак

маленький (о детворе). Хыпар № 11, 1907. Пĕчĕк вак-шак ача-пăча, пурте праçник тумтирĕпе; ăçта пăхнă унта тухья, хушпу; пурте урам хушшинче. См. вĕт-шак.

вар-ӳтлĕ

с большим животом. Альш. Эп хам çапла вар-ӳтлĕ çын (хырăмра ача çук чухне те ача пур пек курăнса çӳрет). Ст. Чек. Вар ӳтлĕ çын = пысăк хырăмлă çын.

вар-витти

расстройство желудка, понос. Сред. Юм. СТИК. Вар витти — понос. Ib. Эй, вар-витти! Эх, говняк! (Брань). СВТ. Пуринчен ытла ачана вар-витти чирĕ ересрен сыхласа усрама кирлĕ. Чума. Хăш çыннăн вар-виттие каять. N. Пули-пулми апат çисе, вар-виттине ерет. Якейк. Кăçал вар виттипа нумай ача вилч. Ib. Ман ачая вар витти ерч (заболел поносом).

вар-виттилĕ

страдающий поносом. Сборн. по мед. Пуринчен ытла ĕмкĕчĕ вар-виттилĕ ачана юрамасть. Ib. Ача вар-виттилĕ пулсан. Шурăм-п. № 15. Çĕмĕрте вар-виттилĕ çынна параççĕ.

варлă

приветливый, добрый, сердечный; тароватый. Кратк. расск. Авраам вăл пит варлă çын пулнă. Çав çынсем патне пынă та, ӳксе пуççапнă вĕсене. СПВВ. ПВ. Варлă çын — добрый. Фи. Финн çынни тата питĕ чăтăмлă, варлă çын. Çын хăйпе кăмăл калаçсан, вăл унпа кăмăллă, йăвашшăн калаçат. Бур. † Кил йышĕ варлă пулсассăн, сĕтел умĕнчи çын эпир. N. Çакăра-тăвара та пит варлă çынсем. В отношении хлеба-соли они тоже очень тароваты. Юрк. Ăшă кăмăллă, варлă çынсем, amabiles, соmеs, lrpidi). || N. Варлă тус. || Состоящий в дружеских отношениях. ЧС. Сителĕклĕ пурăнакан çынсем хăйсен хурăнташĕсем, варлă çыннисем патне хăнана çӳреççĕ. || Дружно, любовно. X. Çăкăр-тăвар пĕрле ĕççе çимелле пултăр, пĕр варлă пурăнмалла пултăр. СПВВ. Вар, варлă пурăнас, варланас. Яргуньк. Хĕрĕ пĕр ĕмпӳ ачипа варлă пурăннă, тет те, çавăнпа çав çĕвĕç хуçана каяшшăн (замуж) мар, тет. Сĕт-к. Олянпа Микула пит варлă порнаççĕ. Ядр. Тата вĕсене варлă пурăннă хĕрсем ашăли(-ал-шăлли) туса параççĕ. || Состоящий в любовных отношеииях. А. П. Прокоп. || Укçинепе варлă ача варне тытса макрать, тет. Юрк. † Пирĕнпе варлă çичĕ хĕр, çичĕ хут чаршав карсамăр, мана илсе юлсамăр (Солдат. п.). N. † Пирĕнпе варлă хĕрсем çук, çавăнпа пирĕн тутăр çук. N. † Хамăрпа варлă хĕрсене хамăр чĕрçине лартрăмăр. Яргунък. Çав улпутăн арăмĕ пуппа варлă пулнă, тет. Сред. Юм. Арçынна варлă (любимая мужчинами), хĕр-арăма варлă (любимый женщинами); арçынна варлă, тесе, арçын пит килĕштерекен хĕрарăма калаççĕ; хĕр-арăма варлă тесе, хĕр-арăм пит килĕштерекен арçынна калаççĕ. Сред. Юм. Арçын (арз’ын) варлă — с мужской физиономией. || Пĕр варлă, единоутробный. Изамб. Т. Пĕр варлă çынсем, дети одной матери. У КС. — пĕр варти çынсем.

вар

подр. шуршанию; употр. и в перен. зн. Упа 597. Вар пуçĕнçи улма йăваççи çулçи вар-вар тăватĕ; эй, аттеçĕм-аннеçĕм, сирĕн пата килмесен, ăш-чик вар-вар тăватĕ. || В неизв. см. Собр. † Айта, айта, чипер ача, сар ача, вар-вар-вар суланчи, кантăр вăрри кипекки.

вара

ужо. N. Вара пурăп, халь ерçместĕп. Собр. Варана кайсан, вараланат, теççĕ. (Вослов.). Тоск. Варана юлнă япала варланнă, теççĕ ваттисем. (Послов.). Регули 1227. Вара кил; вара тăвам. Ст. Чек. Ĕçе, ăна çийĕнче туса пăрах; варана юлсан, варланат, теççĕ (иначе дело забудется). || После, с, через. Орау. Эп вара килетĕп, виççелле, виç сахаталла (часам к трем). Регули 286. Эп сумар мартан вара (сувалнăран вара) онта ялан çӳретĕп. Т. VI. 12. Паянтан вара — с сегодняшнего дня. Кан. 1928, № 149. Ĕç çур-куннерен вара тăсăлать. Дело тьянется с весны. Альш. Çав кунтан вара — с того дня, Ч. С. Виç кунтан вара, через з дня. {{anchor|DdeLink21822718894160}} || Указ. на возможный вывод, следствие или заключение. Часто ставится о тем же оттенком конечного вывода и в вопросах. Изамб Т. Епле, укçа тухмалла-и? Мĕн чухлĕ-ши? — Ахăр тухмалла. Темĕн чухлĕ вара тухмалла, пĕлместĕп. Ib. Пăятам тепле вара, пăянам хуш сăмаха-йăмаха пит вичĕкĕн япала. N. Касаксем: акă халĕ тинĕс тĕпне кайăпăр вара, кайăпăр, тесе, каласа тăраççĕ («вот-вот»). N. Унта тытаççĕ вара пулă, тытаççĕ вара пулă (повторение), тетелĕпе шак хывса. Регули 251. Атти тухманшăн вара эп те ништа та тохман. N. Ме, акă пилĕк çĕр тенкĕ; анчах асту, ыран ирех илсе кил вара (принеси). Кан. 1928, № 149. Çуттишĕн (за вино) ĕç тăваççĕ, тоççĕ вара Тури-Тимĕрç-кассем. Шел. II. 58. Сывă-халĕ, лайăх пурăнать, питĕ чее вара, терĕç. N. Темĕскер вăрри вара (не знаю, что это за семена). Подгорное. Ача, Иван чăнахах Мускава кайнă-и вара? Епле лекнĕ-ши вара вăл унта? Цив. Еппин кăçта вара? Где же она у тебя? Ч. С. Ни хура мар, ни сăрă мар, хăй вара çарамас пек курăнать те, шыв хĕрринчех выртать (вутăш) Альш. Ай-ай аван çынсем-çке вара çав Мишкасем! Ну и хорошие же люди этот Михайла и его жена! СТИК. Вара мĕн хытланан эс? (Говорят человек, пораженный поступком товарища. Значение «вара» определится, если ты сопоставим выражения «вара мĕн хытланан ес?» и «мĕн хытланан эс?» Последнее выраж. значит; «что ты делаешь?», а первое «ну, что ты двлаешь?!» || А действительно ли... Сред. Юм. Аçу килте-и вара? А дома твой отец? || Будто. Нюш-к. Çав укçа (клад) кĕш(= хăш) чухне лаша е урăх япала пулса çӳрет пулать вара. || Однако, а. Альш. Вĕсене тивеймерĕ вара. Однако они остались нетронутыми (пожаром). П. П. Т. Калăмтенĕ сăмах мĕнле сăмахран та пулин тухат пулĕ-те, анчах эпĕ ăна пĕлейместĕп вара. N. Петĕр: выртма яратни килемей? тесе каларĕ, тет. Килемĕшĕ (старушка): выртасси выртăн та, эсĕ Иван тĕслĕçке вара, тесе каларĕ, тет. Сĕт-к. Çав Елекçин ним латăллă калаçни та çок вара. Перев. Вара (тогда) эпĕ: ку кам манпа пĕрле юрласа пырать? тесе ыйтрăм. — Эпĕ, тет,—Вара кам эсĕ? — Эпĕ санăн нушу, тет. || В таком случае, и тогда. Регули 1515. Мана пĕр . конлăх анчах парăр, вара çитĕ. Орау. Раштава сирĕн пата пыма юрать-и, килте пулăр-и? Çырăр çавна. Вара пырас. || Разве. Ч. С. Пĕр чĕрес сĕт нумай-и вара? N. Эс пасара каятним вара? || Уж не... ли. N. Пирĕн уччилни карташĕ хӳмине вут хыптарман-и вара? тетĕп. Я думаю: «Уж не подожгли ли забор двора нашей школы?» N. Кашкăрĕ калать, тет: тилĕ тус, эсĕ шăмасна (= шăмастăн-а) вара ман çие? || Едва ли... Альш. Качча кайиччен иккĕ-виççĕ а каяяççĕ-и вара хĕрсем хĕр-сăрие? Пĕрре-кăна кайнă, тиекенсем те пур арăмсен хушшинче. СТИК. Пуласса пулĕ те вăл хаçан-та-пулсан, эпĕр курмалла пулайăпăр-и вара ăна? (т. е. едва ли нам придется дожить до этого). || Да ведь. Кратк. расск. 24. Унтан тăванĕсене каланă: вара эпĕ И., тенĕ. || Потом... (с остановкой, при расскзе). Орау. Çан чухне çапла ятлаçрăмăр. Вара... çав çилĕпе, халь те чашлатса çӳрет (злится): пĕр-пĕр алла ӳнерĕп-ха, тесе калат, тит. || Выраж. подверждание, как русск. да. К. -Кушки. Эс паянах каятним ĕнтĕ? — Вара. Паян тухса кайсан, вăхăта çитĕп, тетĕп. Разве ты сегодня же едешь? — Да. Я решил, что если я выеду сегодня, то успею к сроку. Срв. ара. || С уст. накляну что же. N. Илин вара! Ну что же, если возьмет! || Дальше (чего-либо). N. Теччĕрен вара кăйман.

варкăш

(варгы̆ш), веять (о ветре), развеваться. Турх. Вĕçен-кайăк вĕçет, çил варкăшать. Торп-к. Пĕри (одна) калать тет: эпĕ, эс килеччен, çилсĕр-мĕнсĕр варкăшса тăракан ашăли(= ал-шăлли) тăвăп... Н. Карм. Кĕреçепе япалана хăмсарсан, çăмăл япала пулсан, варкăшша вĕççе каять. Дик. Леб. Унта çил варкăшса пырать те, кĕнеке хуçĕсене сире-сире, кĕнекине калать. МО. Хăйсенĕн куçĕсенче тĕттĕм çĕрте йăлтăртатса варкăшса вут çунса тăнă. N. † Кашта çинчи шор тотри çил варкашнипех вĕççенать (= вĕççе анать). || Замешаться. Изамб. Т. Пирĕн ача пасарта çынсем хушшинче варкăшса карĕ (замешался, потерялся). || Кишеть. Ст. Яха-к. Ту çине(л)ле катаран-мĕнтен пăхсассăн, халăх пасарти пек варкăшат. || Дуновенье ветра. Пшкрт. Алăк хопсан, варкăш полат (дуновение). Ib. Çорта варкăшпа сӳнчĕ. Хорачка. Алы̆к оз’ы̆ п̚олзан, варҕы̆ш кэ̆рэт (= çил).

варкăштар

понуд. ф. от варкăш. Изамб. Т. Тырă сăвăрнă чухне, çил варкăштарат. Турх. Мĕшĕн кайăк, çиле варкăштарса, икĕ çунатпа сулласа вĕçетĕн? Синъял. Сарă кĕрĕк аркине çил варкăштарса уçайтăр. Сред. Юм. Эпĕ, пит тарласан, тутăр варкăштарса, çил кăларап. Ib. Хлака çил варкăштарать. || Махать. Шибач. Тоттăрпа варкăштаратăп (вею, машу). || Качать. Чăвашсем 7. Çав такана епле варкăштарса ярат, çавăн пек ача, ăшĕнчен кӳп тухса кайтăр.

варла

пачкать, марать. См. варала. Регули 738. Эп онта варламан. || Гадить (испражняться). БАБ. Мĕлки çине (см. мĕлке) анчăк тавраш пырса варласан, çав ача тепĕр çулччен вилет, теççĕ. (Гаданье на «çĕне çул каç»). Вĕлле хурчĕ 7. Хуртсем хĕл каçа апат çиеççĕ, пĕрре те тула тухмаççĕ (варламаççĕ).

ваç

(вас’), вон (указ. нар.) Коракыш. Ваç çавăнта пĕр вăрман пур. Ой-к. † Хайхи ваçка ваç ташлать, çинçе пилĕк яш ача. ЙӨН. Ваç тăрать кĕрт çинче (девушка). (Туй юрри).

ватă

(вады̆) или ват, старый, старинный, древний, ветхий. Ч. П. Ват, ват инке, ват пуçтарма тухсамăр. Яргуньк. Шăтан-юхан ерсен, йĕрĕх валли нимĕр пĕçерсе: ват аки (см. йĕрĕх), тытрăн-турăн пулсан, çырлах, тесе, хурама пĕрне-шне пĕр кашăк нимĕр янă. N. Çӳлте турă, çĕрте патша, сире кĕл-тăватпăр лайăх чĕлхе-çăварăмпа, таса чунăмпа, ырă кăмăлăмпа. Ырăлăх-сывлăх патăр, лайăх çынпа паллашма патăр; ватсене курсан, пичче темелле пултăр; çамрăксене курсан, шăллăм темелле пултăр; карчăка курсан, асанне темелле пултăр; çамрăк хĕрсене курсан, йăмăк темелле пултăр. Ача-пăчаллă пулччăр; ватăлса, шурă çуçлĕ пулаччен пурăнччăр. (Хĕве хупнă чух пиллени). Çăварни. Кам пĕрре усала вĕреннĕ, ват йăлапа çак сăмахсене итлесшĕн мар, вăл пĕлсе тăтăр... Ө. Никиф. Ват сăн çапнă (постарела лицом). Сред. Юм. Ват çăка е хорама котне «тôла тохсан», кота çăпан тохать, тет. (Народн. поверье). К.-Кушки. Эпир ăна илнĕ чухнех вăл ват лашаччĕ. Мы купили эту лошадь старою. N. † Ват тура пек какамай (т. е. кокамай), ыр кон-çолне халала (= халалла). Регули 715. Çав çын; ватăрах-хи, чăваш. Тот, постарше — чувашин. Сл. Кузьм. 63. Ватти — ватă мар, çамрăкки — çамрăк мар. Собр. Тăрсамăр, ачасем! амаш ватти килет, тет те, хыптарать те çунтарать. || Старость. Орау. Ваттăм çитрĕ-çке ĕнтĕ! Пришла моя старость! Ватту çитнĕ (твоя). Ватти çитнĕ (его). Бугулъм. † Выльсам-и, тантăш, ай, кулсам-и, çамрăк пуççу ватта юличчен. Альш. Ватта хирĕç кая пуçларăмăр ĕнтĕ (приближаемся к старости). Орау. Стариккин те ватти çитнĕ те, кушак пек кăмака тăрнчен (çинчен) анмаçть. Шурăм-п. № 25. Куккукĕ тĕрĕс каласа паманнине ватăрахпа (на старости лет) кураççĕ те, ăна ĕненми пулаççĕ. Г. Т. Тимоф. Ватă енне кайсан, çын ытларах калаçакан пулать çав. Senectus natura loquacior. Орау. Ватă енелле карăмăр ĕнтĕ (или: сулăнтăмăр). Ib. Ваттăм çитнĕ-çке ĕнтĕ манăн. Ядр. † Çавă Шăмат хĕрĕсене эпир илсе килмесен, ватта юлас сасси пур. || Старик, старуха, старики, старые люди. РЖС. Ватă ăна каланă. Старик сказал ему. Чăвашсем 4. Ватта курсан, чыслă тĕл пулса, чыслă иртсе кайтăр (по-желание ребенку в молитве). Альш. † Çакă килте пĕр ватă, ан калăрсам йывăр сăмахăра. П. И. Орл. Ватă хисепне кĕнĕ. Вступил в разряд пожилых (гов. о женатых, хотя и мододых). N. Ватта пăхан выçă çӳремен, утта (т. е. ута) пăхан çурран çӳремен, тет. Собр. † Ыраш шăркана ларнă чухне çара алпа ярса тытмарăм; яш пĕве кайнă чухне ватта ятран каламарăм. БВ. Ута пăхакан çуран çӳремен, ватта пăхакан выçă çӳремен. СПВВ. Ватăсем = стариксем. Альш. Авал ялти-йышри ĕçе ватă шухăшласа, ватă туса тăнă.

ватă пуçăмпа

ватă пуçăпа, ватă пуçĕпе, ватă пуçăмăрпа, ватă пуçăрпа, ватă пуçĕсемпе, на старости лет. СТИК. Ашшĕ ватă пуçĕпе, сухалĕ шуралнă пулсан та, килти ĕçсене, сухана, сӳрене хăй тăват, тет. Юрк. Вăл ватă пуçĕнче йĕннине курсан, пирĕн те тепле кăмăл хуçăлнă пек пулчĕ. N. Чăнласах та çавă тĕрĕс (это верно), ватă пуçĕпе те (и на старости) çын ӳкĕнет иккен... (досадует, что ему не удалось...). Сред. Юм. Ват пуçăмпа ача хĕнесе çӳреймĕп ĕнтĕ эпĕ. Ib. Ват пуçăмпа вăрра çӳрĕп-и ĕнтĕ эпĕ? Неужели такой старик, как я, буду воровством заниматься?

ватрас

сумка, в которой женщины в старину носили на спине грудных детей. М. П. Петр. Ватрас — ача чиксе çӳремелли хутаç. Ăна çурăм хыçне çакса çӳренĕ. (Были в употреблении в 18 в.). Недавно еще чувашки пугали детей, говоря: хутаççа чиксе ярăп. Возможно, что это имеет отношение к ватрас.

венчетлен

венчаться, вступать в брак. Ст. Шаймурз. Таврăнат та, пĕр пичĕ хĕвел, тепĕр пичĕ уйăх ывăл ача тăвакан хĕрпе венчетленеççĕ.

вылян

играть, двигаться (от внешней причины). Ч. П. Аттепе анне, ай, аллинче ылттăнпала кĕмĕл вылянат. Ib. Симĕс кĕленче, шур черкке выляна-çке ыр çын аллинче. Сам. 57. Çапла иккен çут тĕнче; чĕрлет, вилет вăл ялан; иртнĕ çĕр пин ĕмĕрсем — миçе хут вăл вылянман. Сказки и пред. чув. 52. Хура туя аллинче вăльтăр-вальтăр вылянать. Собр. † Вĕрене те курка, сар курка, нумай пыл-çу çинче вылянчĕ. КС. Шухăшĕ пит вылянат унăн (он легкомыслен). Юрк. † Çинçе пӳлĕ сарă ача хамăр умра вылянанат. Бел. Гора. † Шурă хур çуначĕ вылянать-çке сĕтеллĕр çинче. N. Унăн ăшĕнчи ачи выляннă.

вылят

понуд. ф. от гл. выля. Чем люди живы. Хай улпут, пӳрнисемпе вылятса, пӳртри çынсем çине пăхкаласа ларать. Чем люди живы. Урама тухман, ытлашши калаçман, вылятса кулман (не шутил). Чума. Куç шăрçи пысăкланса каять те, çын вара тискерĕн, куçне вылятмасăр (неподвижными глазами), пĕрмаях пăхса выртать. N. Çăвара вылятни (болтовня) килĕшмест. КС. Вăл пит вылятса калаçать (шутит). Ст. Шаймурз. Ачасем вара амăшне алă çинче-кăна вылятса çӳреççĕ (очень ухаживают). Бел. Гора. † Вылятрăмăр утсене ылттăнланă йĕвенпе. Ib. † Атте лаши тур лаша, вылятмашкăн тухрăмăр. Сред. Юм. † Атте хапхи тăрăнче чĕкеç çӳре кăларнă; паянхи кун вылятать, ыранхи кун вĕçтерет. Юрк. † Икĕ ача сарă ача нумай вылятрăм хам умра. Сказки и пред. чув 89. Хушка çăлтăр вылятать çӳл тӳпере çуттипе. Юрк. † Хĕстертĕм купăса хул айне, кайрăм аслă урама вылятса; вылятса, вылятса пынă чух хĕрлĕ хĕр ушканне тĕл пултăм. Чăв. ист. 5. Тĕрлĕ май тупса, кăмăлне вылятать (развлекается). Сказки и пред. чув. 32. Юр юрлакан яшсене чарса, калать сăмахне, хура куçне вылятса. Альш. Сак çинче сĕтел умнерех купăççă ларат, вылятса-тапăртатса. КС. Сăмах вылятни, ябедничанье, сплетничанье. || По сравнению с игрою пчёл. Сред. Юм. † Пирĕн атте хĕр парать (замуж); паянхи кун вылятать, ыранхи кун уйрайрать. || Разыгрывать. Сред. Юм. Эп сехет вылятап. Я разыгрываю часы. || Ч. П. Вылят, пестовать (ребенка).

вырт

(вырт), дежать, ложиться; развалиться. Альш. Этемсем выртайнă ун чухне (только что улеглись). N. Выртнă, развалился напр., на кресле. Пшкрт. Пошар чоня (= чухне) перĕн пӧрт çонасран аранак выртсолччă (выртсол’чы̆, т. е. выртса йолчĕ). В пожар наша изба едва устояла. Юрк. Çын выртат: месерле, ӳпĕне, хăяккăн, пĕшкĕнсе, каçăрăлса, авăнса, хупланса, тăсăлса. Изамб. Т. Хĕнени çитмен, тата выртма (в кутузку) янă (его). Конст. чăв. Хай манăн инкесем выртса макăра пуçларĕç. Сред. Юм. Выртакан çын ори орлă каçсан, выртаканни пĕчиккĕ полать, тет. (Народн. поверье). Орау. Асаннӳ выртнă (один раз или много раз) вырăна (постель) тула кăларса пăрахăр. N. Кайса ӳкрĕ те, каçченех выртрĕ вара (до ночи лежал). N. Выртрăм-выртрăм, аран выртса кантăм. Лежал, лежал — на силу отлежался. N. Выртрĕ те, хускалмарĕ вара каçченех. Удегся, и до самой ночи не пошевельнулся. N. Выртрĕ те, ик сехет хушши выртрĕ. N. Пĕр выртсан, тахăçанчченех (очень долго) выртат вара. Ст. Шаймурз. † Çуктăр ун çумĕнче выртакан. Альш. Тимĕрçĕ хытăрах итлет те, ача сасси тĕлне сирсе пăхат, тет. Акă пĕр çамрăк ача тапалалса йĕрсе вырта парат, тет. Учите детей. Çăмăллансанах, эрнесĕр (раньше недели) ĕçе пикенес пулмасть, выртарах тăрас (полежать подольше) пулать. Пазух. Çĕвĕçĕсем çĕвĕ, ай, çĕлеççĕ, çĕввисем çине выртса макăраççĕ; çĕвĕçсем мĕншĕн макăраççĕ? — çиелти арки кĕске пулнăран. Ядр. Пăлаки хӳхре ларнă чух Ахванаç выртса макăрчĕ, Мари, тăрса, сăх-сăхрĕ. Хыпар № 8, 1906. Çав канавăн аяккисем чалăшла ӳпĕнерех выртнăран шăшисем капан енелле те каçаймаççĕ, каялла та капанран тухаймаççĕ. || Ночевать. N. Выртма яратни, килемей? Пустишь ли, бабушка, ночевать? Ала 54. Вара эпĕ вĕсем çапла чарнăран: кусем хăйсемпе пĕр(ле) выртма исе каяççĕ пуль, тесе шухăшларăм. Ib. Кунта хăш тĕлте выртма пулĕ-ши? Изамб. Т. Пирĕн те пӳрт ирккĕн те, выртсан, вырт (если хочешь, ночуй). КС. Тен хăш чухне выртмаллах та килĕп-ха. Ib. Тен, выртмалла килсе, çĕр каçа-каçах та кайăп-ха. || Лечь спать. Орау. Çĕрĕк (вечер) час выртрăн-и (лег спать)? Пĕр вун сахатра (часов в 10) выртрăм пулĕ те, час çывăрса кайимарăм (или: çывримарăм). || В перен. см. N. Анчах унăн суту-илӳ тума чĕри пĕрте выртман (не лежало). Ч. П. Юлашки яшка çиекенĕн чĕри епле выртать-ши? Сред. Юм. Ăш выртмас. Не спокойно на душе. || Лежать в постели (о больном). Б Олг. Выртмăллах выртат-и? Он совсем болен? О сохр. здор. Ку чирпе чирленĕ чух ачасем пит йывăр выртаççĕ (оспой). Орау. Выртмаллах тунă. Избили до того, что не встает, хворает. || Лежать (в географ. см.). Гаас тăвĕнчен çур-çĕр енче выртакан Ефрем тăвĕ. Янорс. Шупашкар тепĕр айăккинке шыв та вăрман анчах выртать. || В соед. с нар. ахальозн. «бездействовать». Юрк. Килтисене, ахаль выртиччен, кирпĕç тума хушат. || Соire. Орау. Эп хĕр-арăмпа выртса курман (выртса пăхман). || Чăв. й. пур. 19. Паттăрăн пуçĕ выртнă, тараканăн йĕрĕ выртнă. Храбрец сложил голову, а трус проложил след (т. е. спасся бегством; срв. русск. посл. «не красён бег, да здоров»). || В см. вспомог. гл. Ч. С. Вăл, икĕ эрне чирлесе выртсассăн, вилчĕ. Ч. С. Ни шалалла кĕреймесĕр, ни тулалла тухаймасăр чӳрече виттĕр виçĕ кунччен пăхса выртнă (заколдованный колдун). Юрк. Çула тертленсе ĕçленнине хĕлле кула-кула çисе выртат. Орау. Пӳртре шыв виçĕ кунччен кӳленсе выртрĕ (или: тăчĕ). N. Пиçсе çитнĕ вăхăтра ыраш тинĕсри хум пек хумханса выртать. Кан. 1927, № 212. Эрех савăчĕ иртнĕ хĕлччен ним ĕç тума юрăхсăр ишĕлсе выртрĕ. Яргунък. Кайсан-кайсан, тата уйĕпех çунса выртакан вут тĕмине тĕл пулчĕ (он). Собр. Мулла пынă çĕре ача каллех чул катăкĕ пулса выртнă (обратился в камень), тет. Альш. Вăрри (вор) кăпăл-капăл вилсе выртнă (умер скоропостижно) Йӳç. такăнт. 18. Пӳлĕхçи темшĕн чуна илеймерĕ çаплах. Карчăк, вăн, вилчĕ те выртрĕ (вон моя жена умерла, и конец). Хыпар № 33, 1906. Пурте (улпутсем) хресчен ĕçĕнчен мĕнле-те-пулсан пысăкрах пай çаклатас тесе сыхласа, астуса выртаççĕ. Сказки и пред. чув. 29. Хăй пĕрен вăл çырманăн пĕр енне сарăлса выртнă (раскинулось) пысăкăшĕпе (о селении). О сохр. здор. Эмел сĕрсе е ĕçсе анчах выртаççĕ.

выçлăх

голод, неурожай. БАБ. Ĕлĕк пирĕн ялта çичĕ çул пит выçлăх пулнă, тет. || Жадный. М. П. Петр. Вăл калама çук выçлăх. Он невозможно жаден. Рак. Выçлăх пуяна: унăн нисĕпĕ тăранмас, теççĕ. Хыпар № 1, 1906. Çапла, вăл чăнах. Тепĕр (иной) выçлăх хуçа тарçисене хĕсĕрлет. КС. Вăсен йăхĕ питĕ выçлăх. Макка 123. Пĕлан тăлăх Çитăра пӳян выçлăх сăхланса, хăйĕн чĕлхесĕр хĕр патне, урăх ача пулманнипе, киле кӳртме шут тытнă.

вил

умирать; дохнуть. Чăвашсем. Чăвашсем, çын вилсен, тăвакан йăла. Чăвашсем çын вилсен: ача вилсен те, пысăк çын вилсен те, чунĕ тухсанах, часрах чĕрĕ çăмарта ывăтаççĕ, ăна хĕвел тухăçĕ енелле ывăтаççĕ. Вăл çăмартана ак мĕншĕн ывăтаççĕ: çăмартана, çĕмĕрлесрен хăраса, епле çепĕç тыткалаççĕ, çын чунĕ те çавăн пек çепĕç пурăнмалла çĕре кайтăр, теççĕ. Çав çăмарта пек числанса пурăнмалла пултăр, теççĕ. Унта(н) вара, çăмарта ывăтсан, вилнĕ çын кĕпине çурса кăлараççĕ; ăна ахаль, хывса илмеççĕ, умăнчен çурса, сăкман пек хываççĕ. Ăна: çынăн чунĕ пӳлĕнсе ан тăтăр, уçă çĕрте çӳретĕр, тесе, çапла хываççĕ. Унта(н) çынна çума шыв ăсма каяççĕ; унта виççĕн каяççĕ, пĕри малтан курка тытса пырат, тепĕри вăта çĕртен хуран тытса пырат, (тата) тепĕри кайран витре тытса пырат. Унтан вара çав курка çине те, хуран çине те, витре çине те, шыв тултарса килеççĕ. Вăл шыва хуранпа çакса ăшăтаççĕ те, вара çынна çума тытăнаççĕ. Ăна хăшĕ хăй çемйипех çăват, хăшĕ тытса çутараççĕ. Ăна çăваççĕ супăньпа, пĕри çуса тăрат, унти çынсем пурте пĕрерĕн-пĕрерĕн шыв яраççĕ; ăна, куркана тытса, тӳртĕн яраççĕ. Унтан, çуса пĕтерсен, вара тумлантарма тытăнаççĕ. Малтан тăхăнтараççĕ кĕпе-йĕм, унтан сăкман, пиçиххи çыхаççĕ, алса, калпак тăхăнтараççĕ те, вырттараççĕ вара; унтан пĕри тупăк тăват, пиллĕкĕн-улттăн алтма каяççĕ. Тупăк туса пĕтсен, ăна илсе кĕнĕ чух пӳртри çынсене пурне те тула кăлараççĕ, пӳрте пĕр çын та хăвармаççĕ. Тупăк хыççăн вара пурте кĕреççĕ. Вăл тупăка илсе кĕнĕ чух тула тухмасан, пӳрте юлакан вилет, тет, вара. Унта çынна тупăк çине вырттараççĕ; ăна вырттарнă чух, çынна тупăк тĕлне тытса, виççĕччен: ан хăра, ан хăра! тесе, суллаççĕ те, вырттараççĕ вара. Унтан, пупа илсе килсе, кĕл-тутараççĕ; пуп кĕл-туса кайсан, часрах вут хутаççĕ те, икерчĕ пĕçереççĕ, тата пĕр чăх пусаççĕ; унтан, икерчĕ пиçсен, хывса тăкаççĕ те, тупăк патне пырса, сасă кăлараççĕ: йĕп пек çĕр çурăлчĕ, йĕп тухрĕ, сан тĕлĕнчен кун пĕтрĕ, тесе. Çапла тусан, вара пытарма илсе каяççĕ; пытарма илсе тухиччен, кăмакара чул хĕртеççĕ, ăна вара хапхаран илсе тухсанах, çав хĕрнĕ чула вăсем хыçĕнçен ывăтаççĕ. Вăл чула: ырă усал сирĕлтĕр, кунта ан юлтăр, хăйпе пĕрлех кайтăр, тесе, ывăтаççĕ. Масар çинче, шăтăка янă чух, тупăка шăтăк тĕлне тытса, виççĕччен: ан хăра, ан хăра! тесе суллаççĕ те, вара шăтăка яраççĕ: ярсан малтан çĕр пуçланă чух хăпартса хунă тăприне: пил ту, пил ту, тесе пăрахаççĕ. Унтан вара тăпра ишеççĕ. Тăпра ишсе таптасан, çав шăтăк умне вут чĕртеççĕ, хăйсем пурте, умлă-хыçлă тăрса, шăтăк йĕри-тавра виçĕ хут çавăрăнаççĕ; çавăрăнса çитсен: эпир сана асăнах тăрар, эсĕ пире ан асăн, теççĕ те, вара, каналла пĕртте çавăрăнса пăхмасăр, утаççĕ. Унтан, киле çитсен, алăк умăнче çав пытарма пынисем пурте пичĕсене-куçĕсене çуса кĕреççĕ. Вăсем кĕнĕ тух, пӳртрисем пурте тула тухаççĕ, вара вăсем хыççăн кĕреççĕ. Унтан вара çав çĕр пуçлакана, тупăк тăвакана пĕрер тутăр параççĕ. Хĕр-арăм вилли пулсан, пурне те пĕрер тутăр параççĕ. Çапла парсан, вара икерчĕсем те, хай пуснă чăхха та хыва-хыва çиеççĕ. Çисе тăрансан вара: хуйхăр харам пултăр, тесе, тухса каяççĕ вара. Ун чух хыçалтан ăсатма тухмаççĕ вара. Унтан вара тепĕр каç: çиччĕшне тăватпăр, тесе, пĕр сурăх пусса, тата икерччĕ пĕçерсе хываççĕ. Тата та пумилкке тăвиччен, кашни эрне-каç хывса тăкаççĕ. Пумилкке тăвас уммĕн, эрне-каç, мунчна хутаççĕ те, пур ăратнесемпех мунча кĕреççĕ. Унта çав вилнĕ çынна тухса кăшкăраççĕ: мунча кĕме кил, тесе. Мунчаран ытти çынсем тухсан, пĕри кая юлат та: вилнĕ çынна мунча çапатăп, тесе, милкĕпе лапка çине çапат. Унтан: ак сан шыв, ак милкĕсем, тесе, лапка çине шывпа милкĕсем хурса хăварат. Киле таврăнсан вара, сурăх пусаççĕ, пĕр чăхă пусаççĕ те, тата икерчĕ пĕçереççĕ. Аш пиçсен, икерчĕ пиçсен вара: сан(а) юлашки эрне-каç тăватпăр, тесе, хыва-хыва çиеççĕ вара. Çапла тусан, шăмат-каç пумилкке тăваççĕ, е тунти-каç тăваççĕ. Чăвашсем тирпейсĕр вилнĕ çынна масара чиктермеççĕ; шыва кайса вилни, çакăнса, çапса пăрахни пулат-и унта, вăсене масара чиктермеççĕ, ун пеккисене масарă чиксен, çумăр та çумаст, тырă та пулмаст, теççĕ. Ăнсăртран масара чикнĕ пулсан та, ăна вăрттăн кăларттараççĕ. Пĕлтĕр кукша Кĕркурийĕ çакăнса вилнĕ, тет; ăна çемйисем, çынна систермесĕр, пупа кĕл-тутарттарнă, тет те, масарах çикнĕ, тет. Ăна вара кайран сиссе: çумăр çумаçт тесе, масартан кăларса, çӳле урăх тĕле чикнĕ, тет. Ун пеккисене чикекен вырăн урăх тĕле тунă, унта ĕнтĕ эп астăвасса пилĕк çын чикрĕç. Çав Кукша Кĕркурийĕне масартан кăларса тикме харсăр çынсене пĕр витре эрех те виçĕ тенкĕ укçа панă, тет халăхпа. Зап. ВНО. Хĕрсĕр хирте вилмен, ывалсăр вăрманта вилмен. (Послов.). Т. М. Матв. Вилнĕ, тенине: тăвар сутма кайнă, теççĕ. Вместо того, чтобы сказать: «умер», говорят: „отправился торговать солью“. N. Пĕр çын çĕрле тухнă та тула, чут хăраса вилсе кайман (чуть-чуть не умер). N. Кайран ашшĕ те вилес пулчĕ, тет. Юрк. Ашшĕ виле пуçланнине илтсен... Услыхав что умирает отец. Етрух. Чăваш вилсен, епле тирпейлесе пытарни. Чăваш вилес уммĕн хăйне кам çумаллине каласах хăварат: тупăкне кам-кам тумаллине, тата шăтăкне кам-кам чавмаллине, е малтан юратнă çынна çĕр пуçлама. Унта хай çын вилет; уна çăвакансем шыв ăсма (каяççĕ). Пĕри хуранне çĕклет, тепри витрине илет, тепри алтăрне илет; каяççĕ вара çăл вутне. Унта вара, витрипе ăсса, хуранне тултарать, тата алтăрне тултарать, вара витрипе ăсать. Пурне те тултарсан вара, çăл кутне виçĕ сĕвем çĕлем-çип (= çĕлен-çип) вĕçĕмрен чăсса (= тăсса) пăрахаççĕ; уна пăрахнă чухне калаççĕ: эй, пиллетĕр; çулĕ чипер, канăçлă пултăр; чунĕ çак çип пек тӳр çулпа канлĕ вырăна кайтăр! — Вара çав виçĕ савăчĕпе те шыв ăсса тавăрнаççĕ. Вучаххине пысăк хуран çакса, пур шыва та унта яраççĕ, ăшăтма; çăвма тытăнаççĕ. Вилĕрен кĕпине çурса хываççĕ, вара пĕри шывне ярать вилĕ çине, иккĕшĕ çăваççĕ. Çăвсан, уна таса шурă кĕпе тăхăнтараççĕ, вара тупăкне вырттараççĕ. Вара унта мĕн пур çынна 3 сĕвем çĕлем-çип параççĕ: çулĕ ăнтăр, (тесе). Вара, нумай-и, сахал-и вăхăт иртсен, чиркӳне пӳртрен илсе тухаççĕ; пӳртне пĕр çын та юлмаççĕ, пурте ăсатма кил-картине тухаççĕ. Унтан, ăсатса ярсан, каллех пурте пӳрте кĕре-кĕре тухаççĕ. Хĕр-арăм вилсен, кăмака умне хуран çаккине пыра-пыра пăхаççĕ: сулланмасть-и? Ĕлĕк, хăй пурăннă чуне, хуран çаккине, ир тăрсан та, каç пулсан та, уна тытман кун иртмен те-ха; мĕн тăвăпăр ĕнтĕ? Калаççĕ уна. Виле илсе тухсан, унăн чунĕ хуран çаккинчен усăнать пулать вара; вилесем уна темĕн чухлĕ йышлăн тытса тухаççĕ пулать, вара хуран çакки сулланать пулать, теççĕ. Пурте, çавна пăха-пăха тухса, килĕсене кайса пĕтеççĕ. Арçын вилсен, алăк патĕнче ярхах пулать, çав йăрхахран уснать пулать унăн чунĕ. Унтан вара çапла тата шăтăка янă чухне: ан хăра, ан хăра! теççĕ. Тăприне ярса пĕтерсен, аякка саланнине питĕ тĕплĕ пуçтараççĕ; ун тăприне лайăх пуçтармасан, хăйне пуçтарттарать, теççĕ. Вара, çапла ĕçлесе пĕтерсе, тавăрнаççĕ: калла ан çавăрăнса пăхăр, теççĕ. Калла çавăрнса пăхсан, çав çын хăй çулталăкчен вилет, теççĕ. Унтан таврăнсан, мунча кĕреççĕ. Мунчара ăш памаççĕ; çавăн ĕçне тунисем кăшĕ (= хăшĕ), астумасăр, ăшши чул çине парсан, тепри уна калать: мĕн-ма ăшши патăн? виле лери тĕнчере вĕтелеççĕ, тет, Вара вăл хăй калать: ах, астăвмарăм-çке эпĕ! Часрах пĕр курка сив шыв ăсса, алăкне чашт! сапать; вара виле вĕтеленĕ çĕртен сивĕтрĕç, тет, пулать. Çапла калаçаççĕ ваттисем. Орау. Вăсам кушака чĕррине пуçтараççи, вилнине (так!) пуçтараççи? — Ăна-кăна пăхмаççĕ, чĕррине те виллине (так!) те пуçтараççĕ. N. Ăстан вилен-ке? Макка 187. Вилнĕ çын çулĕ — нитки, бросаемые после смерти человека. Сред. Юм. Пĕрре Атăла кая парса, вилес сĕртен йолнă-ха еп (избавился от смерти); тепĕр кайсан, тôхаймастăл поль вара. Сала 71. Ача калах вилес пек макăрма пуçларĕ, тет. Зап. ВНО. Вилес карчăкпа кайăс хĕр пек (намек на сказку). Истор. Иванăн çар-пуçлăхĕ Курбский, хăй ушкăнĕпе вĕсем патне кайса, вăрçа пуçланă та, лешсем вилекеннисем вилнĕ, мĕн юлнă пеккисем вăрмана тарса пĕтнĕ. N. Вилекен хуралçă, покойный караульщик. Альш. Тата пурăнсан, старикки вилме патне çитет, тет. N. Вилме пуçтарăннă çын, умирающий. N. Вилме каян (каякан) пуйса килнĕ, пуймă каян (каякан) вилсе килнĕ, теççĕ. Юрк. Вилме-кайĕ (= вилин)! Так что же, если он умрет! Янтик. Вилнĕ çынна чĕртмелле ку! (Çĕçĕ е пуртă пит мăка пулсан çапла калаççĕ). Альш. Вилнĕ-вилмен выртат. Находится в опасном положении (больной). Ib. Вили-вилми выртат. Находится в безнадежном положении (больной). Б. Яуши. Пӳртрисем пурте вилнĕ пекех çывраççĕ, тет (спят мертвецким сном). Орау. Хĕнесе, вилнĕ пекех тунă. Хĕнесе, вилес патнех çитернĕ. Избили до полусмерти. Ядр. † Ай, çырлахах, карчăксем, шăтарас пек пăхаççĕ! — вилнĕ шапа куçĕпе вилнĕ сурăх кĕлетки. Юрк. Эсир вилнисемшĕн ан хуйхăрăр ĕнтĕ. Вы уж не горюйте об умерших. N. Кăмака çинче выртнă çĕртрех вилсе кайнă. Хăр. Пăль. 8. Вилсе порăнни-мĕн эсĕ çак таранччен? Ты что, мертвым, что-ли, был до сих пор? N. Мĕн тăвас тен ĕнтĕ, эсĕ: упăшку вилсе карĕ, ачу-пăчусем çук? — Мĕн тăвас тен, вилĕ тухнă йăлисене иртсерсен качча каймалла пулĕ, теп. Юрк. Хăйсем пурăннă-çемĕн вилеççĕ, пĕтеççĕ (= вилсе пыраççĕ). N. Эпĕ хам хĕрĕме çичĕ арçынна çитиччен патăм, анчах çиччĕшĕ те, ун патне кĕрсен, туй каçах (= каçех) виле-виле выртрĕç. Орау. Эсĕ вилним, ачу мĕн тунине курмастăн? Что ты, умер, что-ли, не видишь, что делает ребенок. Сред. Юм. Шыв хĕрĕнче пĕр-май ашкăнса çӳренĕшĕн шывва кайса вилме-чĕ кô! Актай. Хĕр ачи, çĕррине тăхăнсанах, вилсе выртрĕ, тет. Орау. Вилмесппех (так!) вилсе карĕ (умерла со словом: „вилместĕп“). Ib. Вилĕпин, вилеп, урама таттармасп (= таттармастăп). Якейк. Хытă çилейсен, ваттине те çамрăккине те: и-и, вилме маннă пуçна! теç (чтобы тебе околеть!). Ib. И, вилнĕ корак (или: сысна, или: сорăх, или: çын)! çана тăвимастăн! Слеп. Хăнча вилĕн-ши! (брань). Ib. Вăл вилсессĕн, виçĕ мăшăр çăпата çĕтесчĕ манăн, онтан йолсассăн! N. Виличченех чăваш чĕлхипе асапланчĕ. Якейк. Вилчĕ-вилçех! Все-таки выполнил желанне умереть! Сред. Юм. Вилет, 1) умирает, 2) очень страдает, 3) очень любит. Якейк. Апат çиса (ударение падает на слово „çиса“) вилмелле! (пища очень вкусна). СЧЧ. Эпĕ астăвасса тата пнрĕн пĕр ача чирлерĕ те, вилессе çитрĕ. Курм. Вилсе тохса карăн, йолашки санă çорта çути кăтартатпăр. Карине-малтине ан шокăшла. Эпир асăнар, эс ан асăн. Пиршĕн (-пирĕншĕн) торра кĕл-кĕле. Алан, улăм, эп аланма калам; аланмасăр ан порăн, чипер аланса порăн, чипер ĕçлесе порăн, çăпатуна ту. Халăхран ан уйăрăл, халăха ер. СПВВ. ПВ. Вилнĕ чунăмпа анчах кăласра лараттăм (трусил). N. Вилес пек (до упаду) кулаççĕ, ахăраççĕ, ташлаççĕ, сиккелеççĕ. Исп. Вилес пек ӳсĕрĕлеччен ĕçмерĕн-и? Кан. 1928, № 149. Карчăк хальхи вăхăтра вилес пекех (при смерти). N. Виç эрнерен мунча кĕтĕмĕр те, çан-çурăм канса вилнĕ пек пулчĕ (тело разомлело от бани). Туперккульос 33. Кун-каçа вилес пек (до изнеможения) кăçкăраççĕ. N. Урăх ачасем пухăнчĕç те, кулса вилеç (хохочут до упаду) ачаран. Юрк. Чăнласах та кунта пуринчен те кулса вилмелле-çке! Абаш. Конта ӳксе вилĕн! Здесь разобьешься (напр. на льду). В. Олг. Соташшăн вилеччĕ (вилеççĕ). Страшно хотят продать. Ч. С. Эпир аннепе макăрса вилетпĕр анчах (горько плачем). КАЯ. Акка урнă йăтă айĕнче макăрса вилет (так и плачет). Çĕнтерчĕ 33. Пирĕн вилмест. Вилмелле тăватпăр-и вара? || Потерять чувствительность. Альш. Нумай эрех ĕçекенĕн çăварĕ вилет, мĕн сыпнине сисми пулат. || Увянуть (о растениях). N. Паянхи вĕрипе çĕрĕк (вечор) сапман копăстасĕм чистах вилсе пĕтнĕ.

виле

(вил’э), мертвец, покойник. N. Виле пур çĕре ăмăрт-кăяксем пухăнĕç. Аттик. Çакланса вилнĕ виле, шăнса вилнĕ виле çакна ĕççе çисе кайтăр. (Наговор против лăп-лап). Ч. С. Сирĕн кӳршĕрен нумаях пулмаçть пĕр виле тухнă (был покойник). Сборн. по мед. Пысăк ялсенче час-часах ача ашшĕ-амăшĕсем масар çине виле хыççăн виле çĕклесе каяççĕ (уносят на кладбише покойника за покойником). Макка 188. Çурта урăх виле ан кӳрт, теççĕ (говорят при выносе покойника, ударяя гробом о дверь). Орау. Пĕр килтен кăçал виçĕ виле туххăр те, çтан пурнан? (просто жить невозможно). Чăвашсем 8. Виле тытнă. Явилась болезнь (напущенная мертвецом). Сир. 65. Виле ирсĕрĕнчен çăвăнса тасалакан каллах виле ярса тытсассăн, çăвăннинчен мĕн усси килмелле ăна?||Труп животного, падаль. А. Турх. || Альш. Виле çуралнă ачана çĕре пытарăççĕ.

вилĕ ача

и вил ача, мертворожденный ребенок. N. Арăмсем вара çамрăклах чире каяççĕ, ачисене хĕнпе çуратаççĕ, вилĕ ача та пулать. Сред. Юм. Вилĕ ача çоратнă. Родила мертвого ребенка.

винчетлĕ пул

стать законными мужем и женою. Ст. Шаймурз. Хĕр сисет: ача мана улталарĕ; эп çак ачапа винчетлĕ пулап, тет.

вишшер

то же, что виçшер, по три. Ст. Шаймурз. Виç çулччен вишшер ача тăвăтăм (= тăвăттăм), виç çулта тăхăр ача тăвăтăм (я родила бы).

Вул

назв. сел. Выла. Торп-к. Ăста каян (ача ятне калаççĕ)? — Вул пасарне каятăп. См. выла.

вунсăр

вонсăр, вы десятеро. К.-Кушки. Вунсăр кунта кĕтсе ларăр. Вы десятеро сидите и ждите здесь. Ib. Вунсăрăн та (энкл.) ачăрсем усал. Ib. Вунсăрăн та ача-пăча çук. Баннова. Эсир вонсăр та конта.

вунулттă

шестнадцать. К.-Кушки. Кунта вунулттă-кăна. N. † Вунулттăн (в 12 прядей) чĕнтĕр явтартăм, улача кĕпе кăмăлĕшĕн. N. Вунулттăри (шестнадцатилетний) ача çав тарасана шыв ăсма кайнă.

вунтăхăр

девятнадцать. К.-Кушки. Вунтăхăр ача.

вупкăн

вопкăн (вупкы̆н, вопкы̆н), назв. божества (7 разр.). М. Васильев. Аслă вупкăн выльăхсене пăхса тăнă. Хорачка. Вопкăн (чит. вофкăн) пĕтерчи-мĕн (çисе кари-мĕн) санăньня (= санăнне)? теччĕ, çиленсен. Чертаг. Вопкăн пак пĕтерсе порнан! (Брань). Алик. † Ах вупкăн еркĕнĕ! Хăйне çакма саппан çук, пире саппан парса ячĕ! (Свад. п. ). Б. Хирлепы. † И, вупкăн еркĕн хĕр! Хăйне тăхăнма çĕрĕ çук, мана çĕрĕ парса ячĕ! Аттик. Çĕнĕ Макçăм халăхран юлат (в конце моленья), тата унпа пĕрле пĕр пилĕк-улт ватăрах çынсем юлаççĕ. Вĕсĕм хай (т. е. тех) виçĕ сурăха пусса, пĕçерсе, чӳклесе çиеççĕ. Ăна епле чӳкленине, мĕншĕн чӳкленине пĕлместĕп; анчах ватă çынсенчен: вупкăна параççĕ, тенине илтнĕччĕ. В. Олг. Вопкăн ерсессĕн, поян çын начарланат. Ст. Чек. Вупкăн — страшилище? Г. Т. Тимоф. «Масар вупкăнĕ» упоминается при обряде „пăсташ тасатни“. || Назв. печенья? Цив. Çын чирлесен, вупкăнсем туса тăкни... Мăлтан вĕтĕ салма пек вупкăнсем тăваççĕ... || Обжора. СПВВ. ГЕ. Вупкăн тесе, çăккăр та нуммай çиекен, шыв та нумай ĕçекен çынна калаççĕ. || Назв. болезни. Моркар. Вар ыратсан: вопкăн полна, вопкăнтан вĕрсе памалла, теççĕ. || Назв. прожорливого сказочного существа (горе-злосчастие). Б. Олг. Вопкăн — обжора. О нем легенда: он живет у человека и разоряет его. Пшкрт. Вопкы̆н-Ҕап хыбады̆н! (жрешь). Питушк. Вопкăн пак çиять (обжора). Ст. Чек. Вупкăн куçлă çын — çыннăнне ăмсанакан çын. || Прожорливый. Сир. 142. Вĕсем тĕлне тискер (в рукописи — вупкăн) вĕçен-кайăк пĕлмест. || Брань. Питушк. Вопкăн! Хопларăн, пĕтермĕш! («брань, а не существо»). N. Эй вупкăн путене! пуçсăр (= кутăн, куштан, нахальный) ача тунăшăн пуçна çапса пăрахăп! Алик. † Ах вупкăн еркĕнĕ! (проклятущая любовница)! Хăйне çакма саппан çук, пире саппан парса ячĕ! В. Хирлепы. † И, вупкăн еркĕн хĕр! Хăйне тăхăнма çĕрĕ çук, мана çĕрĕ парса яр! См. Золотн. 27, Магн. М. 134, 247.

вут

вот (вут, вот), огонь. Альш. Вутпа ан выля: шăракан пулат, тет, теççĕ. Ib. Вут хыпнă пек васкаса (как будто на пожар). Ib. Вут çине сурсан, тути çине кĕсен тухат, тет, теççĕ. Ала 90. Çакă икĕ тăлăха вара вута прахса ĕнтнĕ пек хĕрте пуçланă (жарили как в огне, т. е. жестоко били). Орау. Яшки пĕçерет, вут çинче пиçнĕ пулмалла! (Шутка). Ст. Шаймурз. Вут çине сурсан, тути-çăварне кĕсен тухат, тет. Шел. 23. Хуласене, ялсене вутпа персе пĕтерçĕç. Орау. Авăн ăшне вут чĕртĕпĕр. Разведем в овине огонь. (Из мол. «чӳклеме пăтти»). Сиктер. Вара хуçи, карташ варрине пĕчикçеççĕ вут вырăнĕ туса, вут чĕртет. N. † Пирĕн инке чун пекех, çумне выртсан, вут пекех. Сĕт-к. † Çил-ту çинче çил-армань, çилсĕр-мĕнсĕр авăрать; пирн ăшчикре вот çонать, çолăм тохни корăнмаст. N. † Шăпăр-шăпăр çăмăр çăвать, чӳрече витер витерет; манăн ăшра вут çунать, çулăм тухмас, çын курмас. Янтик. † Манăн ăшра вутсем çунаççĕ, çулăм тухни курăнмасть. Хыпар № 18, 1907. Хветĕр тете калашне, хăвăршăн вут, çыншăн мар. Алик. † Ай акисам, акисам! пире хавас ан тăвăр, пирĕн пуç çинчи вут çунать. (Солд. п. ). Янорс. Пушарĕ, халăх пӳртĕнтчен тухнăскер, килкарти алăкне ватман пулсан, хуçисем пурнакан пӳртне вут илетчĕ (охватил бы огонь). Образцы 68. Саманасем йывăр, хуйхăм каймаст, вут пекех чĕлхе сăмах калаймасть. Ала 14°. Эпĕ акă мĕн туса пурăнатăп: манăн ĕçĕм çавă-çавă патша çĕрĕнче вутсăр усратăп, тет (не даю им огня, а они от того страдают). Полтава 51. Вут пек чунна вырăнсăр хĕм пек вĕри шухăшпа хĕрхенмесĕр хумхатан. Çутталла 117. Çĕр çинче çил, вут хăватлă, теççĕ. Кан. 1927, № 234. Çĕре пытарас вырăнне вутта пăрахса çунтарни. О заступл. 14. Вăл çĕлен пек авкаланса вутра çуннă. Тимер. Темĕн чухлĕ улпут çурчĕ вута каять (т. е. сгорает). Ала 26. Иван аллинчи çурта тата ахалех, вутсăр-мĕнсĕрех, çутăлчĕ, тет. Якейк. Кăмакара вот пăтрат-ха. Помешай-ка в печке. Ст. Чек. Вут шăхăрсан, хăна килет. Г. Т. Тимоф. Пурте килĕсенче вуттисене сӳнтереççĕ, тет. || Искра. Кр. Чет. † Пирн та (так!) лаши таканлă, посмассеренех вот тохать; çутти йолать çол çине. Изамб. Т. Куçăран (-куçран) вут тухăрĕ (искры). Юрк. Кам арки çине вут ӳкет, ун арки çунат. Кого постигает нужда, тот и страдает. (Послов.). Ч. С. Куçсенчен пĕтĕмпе вут тухса вайрĕ. Из глаз посыпались искры. Сказки и пред. чув. 84. Ун çилĕлĕ куçĕнчен йăлтăр-ялтăр вут кайрĕ. Тим-к. Лутра вырăс кантăк касать. (Вут ӳксе шăтарни). N. Кăмакаран вутă (= вут) сиксе ӳксен, усал çын килет, теççĕ. Если из печки выскочит искра, то, говорят, придет дурной человек. Изамб. Т. Вут сиккипе карĕ (помчался вскачь). || Пожар. Ч. С. Эпĕ те вара вут кутне витре йăтса чупрăм (на пожар). Ib. Вут чĕлхи пĕлекси çын, знающий наговор против пожара. Ст. Айб. Мана шыраса тупрĕç те, вут сӳнтерекен пичĕке ăшне (в пожарную бочку) карĕс-чикрĕç. (Мунчара пулнă вăсем). N. Инçетре вот тохнă (зарево). Сюгал-Яуш. Çав вута чĕлхесĕр (немой) ача кăларнă, çăмарта пĕçерме тапратса. Изамб. Т. Камран вут пуçланнă? С кого начался пожар? Ч. С. Вут кам çуртĕнчен тухнă? У кого начался пожар? Т. М. Матв. Вут куçне шыв! (Вут тухсан, калаççĕ). Ib. Вут тухсан: вут çурта ан хыптăр, тесе, кăмакана хутса яраççĕ. (Поверье). Альш. † Пăванăн хулине вутсем хыпнă, епле пырса кĕрĕ-ши çамрăк пуç? (Солд. п. ). Вомбу-к. Вот сӳнсен, шу нумай. (Послов. ). Юрк. Вучĕ малтан кам çуртĕнчен мĕншĕн тухнипе пĕлсен, ваттисем: вăйран вăкăр тухат, тесе, ахаль каламан иккен тесе, шарт тĕлĕнеççĕ. N. Кӳрше темĕскер пулчĕ: урам тăрăх вут çапнă пек вĕçтерчĕ (помчался прямо и стремительно). Орау. Ачасем Хир-пуçĕнче вут кăларнă (сделали пожар). Ст. Чек. Кĕлетрен вут тухрĕ, теççĕ, кĕлетрен пусан; хыçалтан тухрĕ теççĕ, хыçалтан тухсан. Хурамал. Тĕлĕккре (так!) вут курсан, уяр пулать, тет. Если во сне увидишь пожар, то, говорят, к ясной погоде. || Живой огонь. Чăвашсем 36. Тата çĕр витĕр калараççĕ. Çыран хĕррине, меллĕрех çĕре, çĕре витĕрех алтса тухаççĕ те, ун витĕр тухмалла тăваççĕ; унтан вара ялти вута пурийĕн те шыва сапса сӳнтереççĕ те, çав витĕр тухмалла шăтăк патне йываç алсе пырса, икĕ йывăççа пĕр çĕре сăтăрса, вут кăлараççĕ, ăна вара çав витĕр тухмалли шăтăк çине хураççĕ... Вара этемсем харпар хăй патне çав çĕнĕрен кăларнă вута илсе каяççĕ. || Божество. Хурамал. Вута хĕлле чӳклеççĕ. Ăна та çаплах нимĕр пĕçереççĕ, пашалу пĕçереççĕ. Ăна кăмакумне (= кăмака умне) лартса чӳклеççĕ. Вут пĕрер япалана сиян (= сиен) ан тутăр, ан çунтартăр, тесе, тăваççĕ. N. Тата пĕчĕкçĕ чӳк, вутшăн чӳклекен чӳк ак çапла. Род. п. этого сл. в разных диалектах — вутăни вуттăн, дат. и вин. вутаи вутта. Об огне. см. также у Н. В. Никольского, в «Кратком курсе по этн. чув.», 117 сл.

вут ама

вутама (вудама), или вут ами, или вут амăш, назв. божества, мать огня. Сиктер. Вутăн кĕлли ак çапла пуçланать: ырă вут-ама, çырлах. Килти вутама, юта ан кай... Ют вута киле ан кӳрт, ырă вут-ама, çырлах! Вара çиеççĕ. N. Ырă вутама, вĕрсе калар; ырă вутама, вĕрсе, ыр вутама вĕрсе кăлар. (Из наговора против болезни). Альш. Вут Амана (siс!) путек (вар. Вут Амана путек). Матери огня — ягненка. Шел. 15. Ыр вутама, вут амăш, ху вутна ху чарсам-и! N. Ырă вут ами, вĕрсе калар (3 хут; из наговора «Ача куçăхсан, тĕтĕрекен кĕлĕ»). Т. VI, 22. Е, пĕсмĕлле, турă çырлах! Атăл йăлминчен, Сăр йăлминчен Ашапатман карчăк килет; çав тĕтĕрет, çав татса кăларса ярат. Ырă вут ами вĕрсе каларат, шăтăклă кампи тĕтĕрсе кăларат. БАБ. Вут ашшĕ, вут амăш (в моленьи). См. Месарош 306, Трощанский 50.

вутлă-шывлă

вутлă-шулă, имеющий огонь и воду. || Трхбл. Вутлă-шывлă хушшинче (= ниçта çитми васкаса ĕçленĕ вăхăтра). Альш. † Вутлă-шывлă хушшинчен вут-пек сăра турăмăр; кӳршĕ-аршă хушшинчен, кӳл пек сăра турăмăр. СТИК. † Вутлă-шывлă хушшинчен вут пек сăра эп турăм, çӳç пек хăна пуçтартăм, пукане пек вылятрăм. С. Тим. † Вутлă-шывлă хушшинчен вут пек сăра эп турăм [= алă ниçта çитеймен (ĕлкĕреймен) вăхăтра, питĕ васкамалла вăхăтра]. || Огонь и вода. Орбаш. Çул çинче çав ача умăнче вутлă-шулă тăрать (далее встречается вутлă шыв, вутлă-шулă).

вут мимри

завариха, приносимая в жертву огню. Н. Яха-к. Çырлах! Юрирен çичĕ сăмсаллă пашалупа мимĕр пĕçерсе, вут мимри чӳклетĕп. Турă алли кĕске — вăрăмлантăр, вут алли вăрăм — кĕскелтĕр. Ача-пăча, выляса, вут çине сурчĕ пулĕ, çавăнпа юрирен пикенсе чӳклетĕп; çырлах, тытса ан хутла!

вутăш

вотăш, назв. водяного духа. Название злого духа. См. Магн. М. 54, 55, 56. N. Один чувашин из Кушкăпоймал «вутăш хĕрĕ» и женился на ней. От них пошли вутăш йăхĕ (племя). N. Шывра, тарăн çĕрте, кирек ăçта та вутăшсăр пулмас, тет. Вăл вутăш чисти çын пекех, тет, антах ӳчĕ кăвак, тет, вăрăм çӳ(ç)лĕ тет; вăл вара шăрăх вăхăтра, хĕвел ăшшине тухса, пуçне тураса ларат, тет; хăш чухне хĕвел ăшшине тухса çывăрат та, тет. Çав çывăрнă вăхăтра, вăрттăн пырса, часрах хĕрес тăхăнтарсан, вăл вара шыва ниепле те кĕреймес, тет. Вара çынна пит йăлăнат, тет; мĕн çухлĕ укçа ыйтнă, ун чухлĕ укçа парат, тет. Вутăшăн ун укçа пит нумай, тет. Чуратч. Шывра тата çăлта чăвашсем: вутăш пурăнат, теççĕ. Вутăш çиленнĕ çынна час-часах ӳслĕк ярать. Çав ӳслĕкрен хăтăлас тесе, шыва вăсене, е çăла, çăкăр татăкки, çăмарта пăрахаççĕ. Пролей-Каша. Вотăш — дух, летавший к вдове и принимавший вид ее мужа (у др. вĕри-çĕлен). П. П. Т. Пирĕн патăрта чăвашсем, пĕр-пĕр çын вутăш пек пит алхасса пурăнсан, кĕлле каймасăр, турра пăхăнмасăр, тухатмăш туса пурăнсан, хупахра ĕççе шăнса вилсен, çав çынна масар çинче вырăн, ĕçме-çиме те памаççĕ, теççĕ. N. Вуташ — усал, кăтаклать çынна. Ч. С. (Янш.-Норв.). Чăвашсем çăл куçĕсенче, тата пысăк пĕвесенче вутăш пурăнать, тесе, ĕненеççĕ. Çăл куçĕсенчи вутăш питĕ пĕчĕкçĕ, тет; вăл тин çуралнă ача пек анчах, тет. Çăл куçĕнче пурăнакан вутăш çынсемшĕн питĕ усăллă, тет. Çынна вăл хăй пĕр сиен те тумас, тет. Пур çĕр айĕнчи пакраса тухакан çăл та çав пĕчĕкçĕ вутăшсем тапса кăларнипе тухать, теççĕ. Анчах çăл куçĕнчен шыв ăснă чухне-и, унта ĕçнĕ чухне-и: пĕсмĕлле, çырлах, тесе, ĕçмелле, тет. Çавна асăнса ĕçмесессĕн, вăл питĕ хурланать, тет. Аптăран(ă) енне вара: кăсене çавăн чухлĕ ырăлăх кăтартнăçăм мана мăшкăласа пурăнаççĕ; акă эпĕ вĕсене малашне сивĕ шывсем кăларса парам-ха, çырма шывĕпе антăхса пурăнчăр вĕсем; тата пырĕсене шыçтарса ярам та, ахлатса ӳсĕрсе çӳреччĕр вĕсем, тесе калать, тет. Çавăнпа чăвашсенчен е пырĕсем шыççан, е уярсенче çăлсем типе пуçласан: путех вутăшсене кам-та-пулин çилентернĕ пулĕ, тесе, кашни çăлсем куçне, хăшĕ йăва кайса пăрахаççĕ, хăшĕ нимĕрпе икерчĕ таткаласа пăрахаççĕ, тата хăшĕ-хăшĕ чĕрĕ çăмарта кайса яраççĕ; ăна вĕсем: шывĕ чĕрĕ çăмарта пек свеши пултăр, тесе, пăрахаççĕ. Ib. Пысăк пĕвесĕнче пурăнакан вутăш çын пекех çемепеле пурăнать, теççĕ. Ачапăр, çукки çак çутă çанталăкра пурăнакан е ачасене е ваттисене, шыв хĕрне пырсан, шыв ăшне сĕтĕрсе кĕрсе каять те, çавсене лаша вырăнне туса çӳреççĕ, тесе, ĕненеççĕ. Çавăнпа вĕсем: пур шыва кайса вилнĕ çын та вутăшсемпе пурăнать, тесе, ĕненеççĕ. Вăл вутăшсем хăйсем çын манерлех, теççĕ: тĕсĕсем хуп-хура та, хăйсем çаппа-çарамасах пурăнать, тесе, ĕненеççĕ. Çав вутăшсем питĕ нумай пулĕччĕç, тет те, анчах вĕсене, ирхине ирех хĕвел тухнă чухне, шыв хĕрне тухса выртсан, кашкăрсем нумайăшне çиеççĕ, тет. Çав çинĕ чухнĕ, вăл шăмми-шаккине çисе ярачченех кăшкăрат, тет. Чăвашсем: вутăша кашкăр çинине тата унăн тĕсне çула питĕ ăшă чухне ирхине самый хĕвел тухнă вăхăтра куратпăр, тĕççĕ. Етрух. Шыв хĕрне анса, çав ватă çынсемех чӳклеççĕ. Малтанхи сăмах: вутăш, çырлах! вутăш çырлах! теççĕ. Картусне, е шлепкине хул-айне хĕстерет, ачасене пурне те шывалла пăхса пуççаптарать... Çисе пĕтерсен, кайран çав ватă çынни калать: çырлах, вутăш! çырлах, вутăш! тет. Унтан арсем те çавăн пекех: вутăш, çырлах! вутăш, çырлах! тесе кăçкăраççĕ. Вара çав ватти калать: ĕнтĕ, ачасем, шывпа выльăр шыв хĕрĕнче, вара çăмăр лайăх пулат, тет. (Çерçи чӳкĕ). Милькович. 22. Водыш, пребывая в водах, к употреблению делает оные здоровыми. Макка 228°. Вутăш вăл особенно хирти пысăк пусăсенче пурăнат, теççĕ, пысăк шывсенче. Вăл хăй юратнă çын умне анчах тухса çӳрет, теççĕ; вăл тухсан, хĕр пулса çӳрет, теççĕ. И. Седяк. Вутăш = усал сывлăш, вупăртан кĕçĕнни. М. Çав старик вутăш пулнă, тет. Проп. о блудном сыне. Кĕçĕнни çемçе кăмăллă, çăмăл, вутăш пек чĕрĕ çын пулнă. Ст. Шаймурз. Хĕр-арăм патша калат: тархасшăн мана виçĕ пĕрчĕ сухала пар, тет. Вутăш калат: манăн сухал ыратат, тет. Орау. Вутăш пек (бойкий) ача пĕтĕмпех имшерленсе карĕ. Толст. Çынпа шыври (вутăш). Мусир. Вутăш — божество (злое, в воде). Н. Лебеж. † Путĕр-путĕр путене, хупсан, хуплу пулмĕ-ши? Ай-хай, кинçĕм Анна пур, илсен (замуж); вутăш (т. е. зюю) пулмĕ-ши? ДФФ. Вутăш çăл-куçĕнче (шывра) пурăнать, тесе, ĕненеччĕç. Ăна çулă нимĕрпе чӳклеччĕç. || Дух огня; однажды, по рассказу чувашина, он летел как бы в виде горящей головни, от которой сыпались искры. Ильминский сч. это слово сложным: вут+йыш, т. е. дух огня (см. йыш). См. Пер. о чув. изд. 50.

вотворла выляни

назв. игры. Ягудар. Ачасем алăран-алла тытăнаççĕ те, утаççĕ. Сулахай енчи ача хăй çумĕнчи ачасемпе сылтăм енчи ачапа ун çумĕнчи ачанăн алли айĕнчен умĕ енчен тухат. Сулахай енчи ача çумĕнчи алли айĕнчен тухмас, çапла вара вăл хăй хыçĕнче тăракан ачана хăй аллине сулахай хул айĕнчен кăкăр урлă парат. Ытти ачасем унпа унăн сулахай енчи ача алли айĕнчен тухаççĕ. Çапла пурте аллине хăй хыçĕнчи ачана хăйсен хул айĕнчен параççĕ. Сулахай енчисем икĕшĕ е пĕри ĕретрен тухаççĕ; малтан тăраканĕ умрисене: вот-вор, вот-вор, сы-во-твор, мĕн ворларăн (siс!), час кала, теççĕ. Леш мĕн-те-пулсан калат: пушмак вăрларăм, тет-и унта, е атă, çăмарта е урăх япала вăрларăм, тет. Ăна пĕрре çапса илеççĕ те, вăл чупса каят, е, çапасса кĕтмесĕрех: (мĕн) вăрларăм, тет те, чупса каят; ăна, ĕлкĕрейсен, çапса юлаççĕ. Çапла ыттисене те вăйăран кăлараççĕ. (Игра описана И. К. Токмаковым на низов. говоре; смысл не везде ясен).

вушар

вошар (вужар, вожар), медлительный, флегматичныи. Шорк. Вошар — неторопливый, непослушный. Городище. Вушар, неподвижный человек, флегматик. СПВВ. МС. Вушар, тесе, пĕре-иккĕ каласа итлемен ачана вушар (теççĕ; объяснение, видимо, не кончено). || Бойкий. СПВВ. ФИ. Вушар — питĕ çивчĕ ача. || Скупой. Ядр. Вушар çын, крепкий, скупой. || Свилеватый. СПВВ. Т. Вушар тесе, çурăлман йăвăçа калаççĕ. СПВВ. ЕХ. Вушар — çурлман (= çурăлман) пит пиçĕ йывăç. Пшкрт. Вожар — свилеватое (дерево). Хорачка. Вошар-çурăлман йӳç. СПВВ. ИА. Хурăн вушар (не колется). Последнее значение, может быть, является основным.

вăйă

(вы̆jы̆), игра. Б. 13. Вăйăран вăкăр тухать. Игра до добра не доводит. Альш. Лешсем темĕн-темĕн те курнă: шуйттан ваййине те (цирк, балаган) курнă, пукане вăййине те курнă. Сред. Юм. Çак ача, пире калĕмпĕр вăййине... СТИК. Пирĕн ача чист вăйя яранчĕ, ĕç кутне пырса та пăхмаст. (Говорят о мальчике или девочке, увлекшихся игрой, не работающих, а то-и-дело бегающнх на игры). Сунт. 1929, № 2. Вăйă мар (не шутка) çав ача тăвасси. 1929, № 67. Клоçета ача вăййилле (кое-как), чуспа çапçа, туса лартрĕç (сколотили). || «Ученье» (военное). Б. Олг. Салтак вăййине вĕрентес полат ĕнтĕ сана, тет. || Хоровод. Альш. Вайă тесе, пĕр-пĕр урам кĕтессине выляма-кулма, кĕвĕ-сăвă калама пуçтарăннине калаççĕ. Изамб. Т. Эпĕ хамăн юлташсемпе... вăйя хутшăна пуçланăччĕ. Ib. Çимĕк уммĕн усем вайя тухма пуçлаççĕ. Ч. П. Шурă кĕпе тăхăнсан, вăйă витĕр курăнать. Пазух. Пирĕн вăя вылясси çырла пиçнĕ вăхатра. Ib. Вайя тух. Выходи в хоровод. || Музыкальная игра. N. Урипе тапать, çунатпе çупать, сăмсипе вййă калать; çав вăйă сассине илтсе, вĕренсе килтĕмĕр. || Игра в горелки. С. Тим. Ан саланăр, тантăшсем, пĕр-ик вăйă выляр-и? || Место, изобилующее чем-либо. СЧУШ. Çак ача хăй пĕлекен çырла вăййине ертсе кайрĕ. Баран. 169. Атăл пырĕнчен (чит. вăрринчен) инçех мар — Астрахань (чит. Аçтăрхан или Аçтăркан) хули ларать. Пулă вăййи çакăнта ĕнтĕ.

вăйă-пуçĕ

или вăй-пуçĕ, назв. одного из доджностных лиц на свадьбе. Собр. Пӳртрен хĕрĕ ашшĕсене пуççапса тухсан, инкĕшĕ тиркĕпе çӳхӳсем илет, тата тепĕр яш ача чĕреспе йăтать те (вăл ачана вăй пуçĕ теççĕ), хĕрне, шăппăр каласа, парапан çапса, ялти хурăнташсем патне илсе çӳреççĕ. Богдашк. † Вăйă пуçĕ эп пултăм: шухă, тĕсе, ан калăр.

вăкăр

(вы̆гы̆р), бык. Хурамал. Çĕре вуникĕ мăйракаллă вăкăр çĕклесе тăрать. Собр. Вăйăран вăкăр тухат, теççĕ. (Послов. ). Сказки и пред. чув. 90. Ĕçчен чăваш вăкăр пек юрла-юрла ĕç тăват. Ib. 22. Кĕл пек тăпра çийĕнчен вăкăрсем пек утаççĕ. Изамб. Т. Вăкăр чават-чават та, хăй çине сирпĕтет. N. Вăкăра (из быков) пĕчĕккине пус, пысăккине сут. Сред. Юм. Пит ĕçлекен çынна: вăкăр пик ĕçлет, теçççĕ. Альш. Унтан тата Кăнла улпучĕ килсе ларать, тет, Сĕве кĕтессине. Вăл килет, тет те, малтан стариксене: вăкăр выртмалăх-кăна çĕр илетĕп, тесе, улталаса, илет, тет, стариксенчен хут. Хутне илсен, вăкăра пусат, тет, тирне чĕрпĕл-чĕрпĕл çурса, вĕрен пек тăват, тет, вăрăм. Унтан çав вăкăр тирĕнчен тунă вĕрен пеккипе Кăнла вырăнне çĕр çавăрса илет, тет, тăхăр ялăнне. Çапла Сĕве леш енĕ каят вара ку тăхăр ялăн. Хăят улпуçĕ чикене чиркӳ лартнă, тет те, чиркĕве пăсма саккун çук, тет. Рак. Тĕпĕ çăка, варри вăкăр, тăрри ăвăс. (Çап-йывăççи). Ст. Чек. Вăкăр, чава-чава, хăй çине тăпра купалат, тет. (Поговорка: кăрçакан çынна калаççĕ; çын хăне хирĕç çынна вăрçат-вăрçат та, вăрçнă çынни вăрçаканне хĕвет). N. Ача-пăча пулмасан, е пĕр тĕслĕ ача анчах (авал ывăл кирлĕ пулнă) пусан, арăм патне вăкăр ярса пăхнă (alium virum admittebant). Хăшĕ ăннине калаççĕ. N. Вăкăр кăтарт, случать (корову). Кан. 1927, № 216. Çур-кунне, çулла ĕнесем вăкăршăн, анчах вĕсем çук. || КАЯ. Кӳлĕ вăкăрĕ. См. чӳк.

вăл та пулин

см. Оп. иссл. чув. синт. II, 166, 168. Бгтр. Вăл та полин арăмун хырăмĕнчи ача. Ст. Шаймурз. Сак айĕнче хуртлă кĕçе выртат. (Вăл та пулин салат).

вăлькăç

(вы̆л’гы̆с’), развеваться. См. вăл-валь. Б. Олг. Пĕчик ача хота (бумагу) çип тăрине çыхсан, вăчкăçтарса çӳрет (или: вĕçтерсе çӳрет).

вăр-вар

подр. более или менее резким неодинаковым движениям струй воздуха. || Подр. проворному движению. Чăв. юм. 1919, 22. Хай карчăк вăр-вар алăкне, кантăксене уçса пăрахрĕ. СПВВ. X. Вăр-вар пуçтарăпăр (быстро соберем). Б. Олг. Тыткаласам вăр-вар (скорее), манă пак (т. е. ăман пек, как червяк) сӳрекелетĕн! Пшкрт. Вы̆р-вардарак каjза-ҕил (скорее)! Сред. Юм. Ĕçе пит хăвăрт тусан: вăр-вар туса пăрахать, теççĕ; тата елем çакăнса тăрсан çил вĕçтерсен, вăр-вар тăвать, теççĕ. Истор. Ар, шыв хĕррине çитсен, вăр-вар тумтирне хывса пăрахнă та (быстро разделся), ишсе каçма тытăннă. Ой-к. Вăр-вар пĕр ук(ç)а. (Йăтă). || Проворный. Истор. Вăл пит хастарлă, вăр-вар ача пулнă.

вăрат

будить. Хăр. Паль. 3. Пальяна амăшĕ ыйхăран вăратсах лекĕр патне илсе кайнă. Бур. Ача часрах хăй пĕлĕшĕсене вăратма кайнă (пошел будить своих знакомых). [В с. Яльчиках (Карамышево), б. Чеб. у., произн. врот).

вăрăлăх

добыча ворам. Рус. † Тăлăх тиха вăрăлăх, талăх ача салтаклăх.

вăрăн

(вŏрŏн, вы̆ры̆н), удариться; попасть (куда); поразить. Хыпар № 30, 1906. Акашша ашшĕ çапнипе кĕтĕссех кайса вăранать. От отцовского удара Агаша отлетает в угол. Рак. Ачам-пăчам çимеллине çисе карĕ, таçтан килсе варăнчĕ хаямат! (откуда-то принесло его, чорта). Ау 80. Тилĕ улпут карташ патне пырса вăрăннă. Сир. 121. Эпĕ калаçам, хуть те темĕн çитсе вăрăнтăр мана (что бы ни постигло меня). СТИК. Çилĕ вăраннă. Человек захворал под влиянием ссоры, происшедшей между другими людьми. Никит. Утма пĕлмĕн патак пуçа вăрăннă, калама пĕлмен сумах пите вăрăннă. (Посл.). Собр. Хай намăс тăвать, пите вăрăнассине пĕлмеçть, теççĕ. (Послов.). Ib. Ута пĕлмен ал-туи (= туйи) пуçа килсе вăрăнать, теççĕ. (Послов.). С. Пите килсе вăрăннă. Ударилась в лицо (палка). Сир. 107. Мĕнле хăрушăран (опасности) хăраса, сехĕрленсе тăраттăм, çав хăрушах килсе лекрĕ (в рукописи написано: вăрăнчĕ). Т. VI. Усал вăрăннă йĕркепе кĕл-тумалли кĕлĕсем (поправлено: вырăннă!). КС. По моему, хирĕç вăрăннипе хаяр ӳкни пĕрех. Аттик. Ир вăрăнчин, каç вăрăнчин, кăнтăрла вăрăнчин, хĕш(= хăш) сехетре вăрăннă, çав сехетре уçăлса тухса кайтăр çак ача çинчен. (Наговор от «хирĕç вăрăнни»). || Шляться. Пшкрт. Ста с’ы̆ва п̚анџа вы̆ры̆нза с’ӧрӓдэ̆н? Где ты у чорта шляешься?

вăрлăх

(вŏрлŏх, вы̆рлы̆х), семя, семена. Изамб. Т. Хашĕ тата хĕвел питĕнче вăрлăх шӳтерет готовит семена). Ст. Чек. Вăрлăх кăларнă кун çынна укçасăр сутмаççĕ. Шурăм-п. № 6. Паян вăл арăмĕпе вăрлăх çапать. Сегодня он с женой молотит на семена (рожь). Бгтр. Çăкăр кăвакарсан, вăрлăх сахал кĕрсен (при сеянии), ыраш пулать, теççĕ. А. П. Прокоп. † Çеçен те хирĕн хирлĕхĕ, ут кăшкарĕ пулĕ вăрлăхĕ. У дикого поля только и ставы, что семена конёвника (которые его обсеменяют). Юрк. Тытăват кĕлте кӳме, вăрлăх çаптарма. N. Вăрлăха та аран çиткелерĕ. Чуть хватило на семена. Сред. Юм. Вăрлăх паранк, мелкая картошка, которую собирают для посадки. Изамб. Т. Вăрлăх пăтавкки (лукошко для сева). || Зерна. Пазух. Хура хуратулăн, ай, вăрлăхĕ — ялан хур кăвакал, ай, ырлăхĕ. || Племя, происхождение. Орау. Урăх вăрлăх çав вăл тутар, çампа урăх тĕслĕ вăсам. || Родня. ЙӨН. Хурăн-ту çинче хурн-çырли; татас çияс тенĕ чухне хурăнташ-вăрлăхран уйăрлтăмăр. В. Олг. † Хорăн-ту çинче хорăн çырли; татрăмăр та çирĕмĕр, хорăнташ-вăрлăхран офльтăмăр. Чураль-к. Аçа-çури пусрĕ, ама-çури çирĕ, хурăнташăм-вăрлăхăм пăхрĕ, хумăш кутне хучĕ, шур тутăрпа чăркаса. || Порода. Скотина на-племя. Ч. С. Хăçан та хăçан урăх вăрлăх туянăр, çавăн чух тин сирĕн сурăх ĕрчĕ. || Sреrmа, sеmеn. N. Хĕр-арăмăн ача кĕлти пур, арçыннăн вăрлăх пур, теççĕ.

вăрç

(вы̆рс’), драться, воевать, сражаться. Бгтр. Чăхсам пĕр май вăрçсан, хăна килет, теççĕ. Если курицы постоянно дерутся, то, говорят, придет гость. N. Сан пирки вăсем вăрççа та илчĕç. Они из-за тебя даже подрались. N. Ялĕсенче пурнаканнисем, вăрçакан çĕртисем (там, где воюют), тухса тараççĕ. Истор. Вăл тĕлте вырăссем тутарсемпе тем пек хытă вăрçса илнĕ (сразились). Ib. Василий хăй те ăна хирĕç виçĕ хут кайнă, анчах пĕриче те вăрçсах вăрçман. Ib. Хăйсем те пĕр-пĕринпе ĕлĕкхи пек вăрçса, чаркăшса пурăнман (они). || Бранить, браниться; ругать. К.-Кушки. Вĕсем кӳршипе ялан вăрççа пурăнаççĕ. Ib. Мĕшĕн эсĕ мана вăрçатăн? || Капризничать, сердиться (о грудном ребенке). N. Ача вăрççа выртать. Ребенок лежит и «бранится»). || Биться (над чем-либо трудным). Якейк. Çак сатач çинче вăрççĕр-вăрççĕр(= вăрçрĕ-вăрçрĕ), ним те тохмарĕ. Бился, бился над задачей, но у него ничего не вышло.

вăртахăм

(вы̆раhы̆м), так назыв. местами друг друга лица, находящиеся в отношениях, обозначаемых термином хăйматлăх(см. это слово). Т. VII. Икĕ çын ĕнтĕ хăйматлăх пулнă, тет. Пĕри тепĕрне: ача-ха, вăртахăм, ман тĕп-сакайĕнче вилнĕ çын пур, çавна тасатар тесе, чĕнет, тет. Сред. Юм. Вăртахăм = хăйматлăх, тõс?

эй

(эj), звательная частица. Восклицание удивления, восхищения, сожаления, недовольства, нежелания вести о чем-либо речь. Изамб. Тет. Эй Турă, çумăр пар. Букв. 1904. Эй тĕнче! пулаççĕ-мĕн çакăн пек урапапа çӳрекен телейлĕ çынсем! Юрк. Эй савăнать-çке! Ах, как он обрадовался! Юрк. Эй, çав çимĕçсене тутлă пĕçерме пĕлеççĕ-çке! Альш. Шик! шăхăрать (сăвăр), çынна курсанах. Эй, вара лешсем, лапра çӳрекеннисем, улăхаççĕ, тустарса, сăрталла, шăтăкĕсем умнелле! Юрк. Лаши çап та суха туртисем хушшинче сулланса тăнине курсан, çиленсе: эй, пĕтесшĕ, кашкăр тытса çийесшĕ! тесе, ылхана пуçлать. N. Эй, сысрĕ пулĕ-çке! Ну, небось, и струсил он! N. Эй, шаккăттăм çĕçĕ аврипе! К. Кошки. Эй Туррăмăр, мĕн пурне эс паракан. Эй мăнтарăн этеммисем, пурăнаççĕ-çке! — эсĕ пур!... (Выражение зависти). Альш. Эй Турă, кунта пурăнма аван та, анчах кунта çимелли нимĕн те çук, тет. N. Эй саламалник, тав сире! N. Инкĕш каланă: эй, суеçтерсе ларатăр! тенĕ. N. Эй, пĕлместĕпĕр çав, пĕлместĕпĕр! Çав пĕлменнипе хуплать пире. N. Вăррисем: аçа çапрĕ! аçа çапрĕ! тесе калаççĕ, тет. Эй, тараççĕ! тет. Альш. Эй, тетĕшсем ылттăна пуçтараççĕ, тет! (=ну собирать!). Тораево. Пăчăр калать, тет: эй, мучи, пирĕн паталла (в нашей стороне) пурте Пăчăр ятлă! тĕсе калать, тет. Юрк. Эй, пăхса тăма илемлĕ-çке!... N. Ну, ку тилли утланса ларчĕ, тет те, эй, кĕсем каяççĕ, тет, тусан тустарса! Альш. Эй, аван тунăпать-çке вăл шыв хĕррисем! Альш. Эй вăрманĕ! йывăçĕсем яшт кайнă çӳлелле! Альш. Эй, усалччĕ-çке вăл, Димитрий Васильевич Ковалев! — тытатчĕ те, перетчĕ пуçран тускапа! IЬ. Эй, вăл халăха ăса кӳртет-чĕ-çке (учил уму-разуму) — пире, пĕлмен çынсене! Уф. Малтан (мать) кĕпене уçрĕ, унтан — эй, мана хĕртме! N. Ашшĕ аслă ывăлне: шыв ăсма кай-ха, тесе калать, тет. — Эй атте! пĕр çавра çил килĕ те веçтерех кайĕ, тесе калать, тет. Тораево. Эй, эпĕ Пăчăр ятлă çына тарлама хушманччĕ! тесе каларĕ тет (я не велела нанимать человека по имени Рябчик). Юрк. Эй, пире тăвана юрĕ-çке! (или: юрат-çке). || Также восклиц. при быстрой езде: берегись! СТИК. || Иногда соотв. русскому право! Демид. Ăна вара ача-пăчасем: Еремкке пичче, эсĕ ав çав ларакан çерçи куç шăрçине лектерейĕн-и? тесен: эй, лектерĕп! тесе калаччĕ, тет.

Елекăм

(надо: Елеккăм?), слово из изв. мусульманского приветствия. N. Ку çав пӳрте кĕрет те, калать: елекăм салам, тет ку ача. Арăм калать: салам елекăм, тет кăна.

эмелле

(эмэл'л’э), устроить; найти способ; лечить. N. Епле май килнĕ пек эмеллесе... М. Сунчел. Çынсем тем тĕрлĕ эмеллеччĕç те çапах вилеччĕçĕ (во время эпидемии). IЬ. Ку эмелпе те çынсем вилесси чарăнмарĕ (после прохода через земляные ворота). Чăвашсем. 2. Ача кӳпчĕкне кайса хурсан, эпи-карчăк пӳртре ача çуралнă чĕлхе эмеллет (прозносит). Ст. Чек. Ăна эмеллерĕç-ха. Его лечили. Кореньков. Олт-çич куçлăх (очки) топать те, пăсăк куçне эмеллет. Трехбалт. Земствă апчекĕнче йĕркелĕ им çам та çук. Кăрчанкă маçĕ, ешĕл-сенкер, тата ытти чурт-чураман — юрать çав çуккăр-пуккăр воччаксене эмеллеме. Аттик. Мĕн панипе тепĕр çак вăхăтчен эмеллесе (обходитесь) пурăнăр. Пиртен урăх ан кĕтĕр. (Çураçма; обращение къ мертвецам). Альш. Темĕн тĕрлĕ эмеллесен те, чĕртеймĕн (лечить наговорами). Ст. Чек. Çак ĕçе мĕнле те пулин эмеллес пулать (устроить). Ст. Чек. Урапана эмеллерĕм-ха, чирлĕччĕ (т.-е. поправил; шутка).

епи-карчăк

повитуха. Чăвашсем. Чăвашсенĕн, ача çуралсан, шыва кӳртичченех, епи-карчăксемпе ачана ят хураçсĕ. Требн. 514. Çуралнă ачана саккăрмĕш кунне епи-карчăк чиркӳ умне илсе пырса, тытса тăрать. Ст. Шайм. Тупнă чух, çак епи карчакне илсе тавăрнас. То же слово в Сред. Юм. См. Магн. М. 183.

ере

(эрэ), то же, что ара, вара. Козм. и др. П. И. Т. Урăх сăмах-мĕн каламаççĕ, хай унта тата ере ватăсем-мĕнсем пымаççĕ, çамрăккпсем хăйсем тĕллĕн анчах хытланаççĕ. IЬ. Çапла малтан темшĕн пĕчĕк хуран, пăтти пĕçересçĕ, ăна пĕлместĕп вара. Хай ере калаçнине те илтмен. IЬ. Ере ача-пăчан çавă ĕнтĕ (такое обыкновение): выляс-тăвас тесен, вилсе каять.

эрĕм

(эрэ̆м), полынь. Сред. Юм. Эрĕм или арăм-утă, полынь. Зап. ВНО. Буин. Ачана сивĕ (чир) тытать, эрĕм шывĕ ĕстерес. С ребенком лихорадка, его надо напоить полынной водой. V. сапарши. Хып. О7, № 12. Тавра ялсен тыр ӳсĕ, пирĕн ялсен ер(ĕ)м ӳсĕ. Именево. Эрĕм (шуррн) хаяртан аван; ахаль çиеççĕ е вĕретсе ĕçеççĕ. Ача çуралсан, пӳсĕр çулахасран çухе çĕре çулçине çыхса хураççĕ. Собр. П. И. Орл. Хура эрĕм. Вăрмаита, çаран çинче, тата ана çинче те ӳсет. Собр. Н. И. Орл. Шур эрĕм. Ана çинче те, çаран çинче те ӳсет. Сив чиртен вĕретсе ĕçеççĕ. Вар ыратсан, чăмласа хăсаççĕ; унтан вара ăш ыратни иртет, теççĕ. Изамб. Т. 1) Хĕрлĕ эрĕм, 2) шур эрĕм, полынь. Хĕрлĕ эрĕме вĕретсе ĕçеççĕ. То же слово у А. Турх., СПВВ., Н. Седяк. У Юрк напис.: эрем (siс!): хури, шурри.

эрĕмлентер

заращивать полынью. Б. Вур. Ман ача начар сухалать та, анана эрĕмлентерсе пĕтерет. У меня парень плохо пашет, отчего загон заростает полынью.

ыя-корăк

назв. раст. Ягудар. Ыя-корăкне осалсам çыпăçасран- пĕчик ача сăпки çомне çыхса яраççĕ.

ырçа

(ырз’а), род короба. Альш. Ырçана хупран тырă хумашкăн тăваççĕ. Сарлака, хулан хупа икĕ вĕçне пĕр çĕре туса çĕлеççĕ те пушăтпа, тĕпне те хупранах туса хураççĕ; ăна та пушăтпа çĕлеççĕ кăшкарĕ çумне. IЬ. Пĕр ырçа пула йăтнă, тет те, килет, тет. И. С. Степ. Ырçа. Орл. П, 239. Сенки малта, ырçи варĕнче, шăпăрĕ кайра. (Ĕне). Богдашк. Ача нуммаййи ырçана хупса хавар. СПВВ. Ырçа — тырă-çăнăх хумалли. Н. Леб. Ырçи шыв ĕçĕ, кăвак кăвакарчăн вăй-вылĕ. (Ĕне шыв ĕçни). || «Ырçа — сарлака катка». Щ. С.

ырханлан

худеть. Ч. С. Ырханланса, типсе, хăрса кая-кая вилчĕç (лошади). Могонин. Ача çуралсан, усал шупа çусан е амăш сĕт пама пĕлмесен, ачи ырханланса каять те; ачуна ниш ернĕ, теççĕ.

ытах

(ыдах, от ыт+ах), уж очень; слишком, чересчур; совсем. КС. Ун ачисем ытах усал (слишком злы, дурны). Кильд. † Сар пурçынтан тӳме тӳлерĕм, ытах кĕçĕн, тесе ан калăр. Сĕт-к. Ытах та номай. Слишком много, чрезмерно много. N. Ытах (совсея) выçă вилесрен, кошак вилли парса хăвартăм. Шемшер. Ах атте, ах анне! Ытах корас килсессĕн, хорăн тăрне хăпарса пăх (если уж очень захочется увидать, то влезь на березу и посмотри. Из сояд п.). СТИК. Ытах курассу килсен, пĕрер килсе кай. Если уж очень захочется повидаться, то побывай разок. Рег. 1413. Ытах (если уж) кирлĕ полсан, эп парам сана. Атмал-к. Ытах (если уж или: если уж очень) пырас тесессĕн, урапа хыçне тăрса пыр. БАБ. Хăвăр та хĕр-сут çапла çӳренине курнă пуль. Ытах (если уж) курман пулсан, вăл акă çапла тусан курăнат. Тогаево. † Ытах (если уж) тĕлне пĕлмесен, — Анаткасра, кĕтесре, улма-йывăç айĕнче. † Унтан тăван ача ытах та шел (особенно жалко). † Ай-хай, аттеçĕм, ай, аннеçĕм! Ытах (в случае, если; если уж): чиччас (=часто) килет тесессĕн, ĕнтĕ (тогда) ир килĕп те, каç каяп. † Серте яшки яшка-и? — ытах (совсем) типĕ çиесрен; пирĕн ял ачисем ача-и? — ытах (совсем) пĕччен ларасран. Алик. Мана ним те кирлĕ мар; ытах ахаль каясран (чтобы не уйти с совсем пустыми руками) ху аллунти (scr. алунту, как, кажется, и говорят) çĕрӳне (= çĕррĕне) пар. СПВВ. Ытах апла пулсан.... Если уж это действительно так...

ытла

(ытла; в Якей. произносят итла), лишвий. С. Мокш. Çак пӳртре мĕн ытла? (Çӳпĕ ытла). Что в этой избе лишнее? — Сор. (Заг.). С. Тим. Ах, аттеçĕм, аттеçĕм! хĕр ĕмĕрне пурăнтăм, ытла сăмах пулчĕ пуль, — каçар ĕнтĕ çаккăнта! (Хĕр йĕрри). Якей. Мăкăнь чечек хĕрлĕ чечек, хăшĕ шопка вăл ытла (лишний), — эпĕр хамăр çанашкал. Ст. Чек. Çавра кӳл варринче тĕм тупăлха — хăшĕ-ех те шупкка, çав ытла; эпĕр виççĕн-тăваттăн пĕр тăван — хăшăмăр телейсĕр, çав ытла. Ч. Й. Аттеçĕм те аннеçĕм! Ху çуратнă чунă (ваше дитя) хăшĕ ытла? Хăшĕ телейсĕр çав ытла (лишнее). N. Ытла пулсан, ура айне тăвăр. Если лишнее, бросьте нод ноги (растопчите). Сред. Юм. Ытла сăмаха хамăртан, ачасĕнчен, атте-аннерен полсан та, Тôр каçартăр. (Произносят во время молитвы). Т. VI. 1. Ытла чĕлхерен.... сыхла. Спаси нас от излишних речей (т.-е. от нашей собственной болтливости. Моленье). Бижб. Эпир иккĕн-виççĕн пĕр тăван, хăшĕ телейсĕр, вăл ытла. Альш. Çеçен хиртен мĕн ытла? — Шур тăрăлă чечек ытла (лишний). Атте-аннерен мĕн ытла? — Пĕве çитнĕ хĕр ытла (дишнйя). (Хĕр йĕрри). † Çеçен хирте мĕн ытла? — шур тăрăлă чечек ытла, атте килĕнче мĕн ытла?, — пĕве çитĕннĕ хĕр ытла. † Ушкăн-ушкăн тупăлха, — хăшĕ шупка вăл ытла; эпĕр иккĕн-виççĕн пĕр тăван, хăшĕ телейсĕр, вăл ытла. † Атте-аннерен мĕн ытла, ман çамрăк пуç — çав ытла. || Слишком. Особенно. Якей. Вăл ытла начарах та мар, теççĕ. Он не слишком беден. Рег. 1414. Ытла эсĕ мохтаватăн. Старак. Эс ытла та-çке! Ты уж слишком! (т.-е, допускаешь лишнее, хватаешь через край, вольничаешь). Собр. 327. Çынна ытла ан кала: Турă парсан, ар пулĕ. Не хай человека: он, бог даст, выростет мужем (т.-е. настоящим мужчиною, как надо быть). Собр. 315. Çынна ытла ан кала, хăна лекĕ. (Посл.). Орау. Ытла тем-те-пĕр хăтланать. Выдедывает весьма разные безобразн. вещи. Старак. Эс ытла та чĕре (ч’э̆рэ) кĕрсе каятăн-çке! Ты ищешь повода к ссоре. Старак. Ста каççа кас (каяс), ытла шыв, ора йĕпенет! Как тут перейти, уж очень много воды, промочишь ноги! Сборн. † Йывăçран тӳмме касса тума, эпир ытла платник мар (мы не настоящие мастера). IЬ. Ытла! Нет, брат, дудки! (больно ты хитёр, меня не заманишь!). † Хăр саврăр та, хăр кайрăр — ытла пулчим сарă ача? Объясняют так: «разве очень по вкусу пришелся (или: люб пришелся) русый парень?» N. Çульçă вăйлă çунатчĕ, эпир вара ытлах та (особенно) хĕпĕртетпĕр. || Излишествующий. Н. Леб. Йăнăш пултăм чĕлхерен, ытла пултăм куркаран. Я стал ошибаться в речах, я перехватил лишнего в ковшичках. II Больше. ДФФ. Пилĕк килтен ытла мар. Не более пяти домов. IЬ. Çур ял ытла. Больше половины деревни. IЬ. Ĕçкĕ тусан, пирĕн пата хĕрĕхшер мăшăр ытла хăна пыраччĕ. Рег. 1415. Вăл пире контан ытла (больше этого) ĕçлеме (тума) каламарĕ. Собр. 306°. Ылттăнăм çук, кĕмĕлĕм çук, сиртен ытла савнă çыннăм çук (нет человека, более любимого, чем вы). Изамб. Т. унăн куçĕ ĕне жуçĕнчен ытла мар (не больше). О сохр. зд. 54. Вир кĕрпи ытти кĕрпесенчен начартарах; çавăнпа ăна пăтăран ытла яшка çине яраççĕ (больше в похлебку, чем в кашу). Завражн. Воннă çиччĕрен виççĕ ытла. Десять больше семи на три. Юрк. Вăл вилсен, панккăра унăн çĕр пин ытла укçи юлнă (больше ста тысяч рублей). Орау. Çавăн чухнехинчен ытла. Больше, чем тогда. Ядр. Хунар ăшĕнче çуртаран та ытла çутатса тăрать, тет. Орау. Унта пĕр пилĕк çухрăм ытла пулĕ-ха. Наверное, туда больше пяти верст. Аттик. Учӳк чухне пĕр çур ял та ытла каять пулĕ, ӳчӳк çиме. Юрк. Вăйлă туйра вунăшар тăрантас та ытла пулать. N. Пирĕн ял пуçланни ĕнтĕ виçĕ çĕр çул та ытларах, теççĕ (побольше, чем триста лет). Пирĕн ял пуçланни икçĕр çул ытларах, тесе калаççĕ ваттисем. Стеф. Пиртен пĕр пилĕк çĕр çул ытларах ĕлĕк. Хып. 06, № 28. Сăмахпа пурне те тăваççĕ, ĕç тăва пкçласан вĕсем ытларах хăйсем çинчен тăрăшĕç. || Лучше, дороже, труднее Ман кунтан ытла (лучше этого) сăмахăм çук; çитмен пулсан, çитерĕр (добавьте), ытла (лишнее) пулсан, каçарăр (простите). Тимĕрçен. Вуниккĕн те явнă чĕн пушă-аври патĕнчи чĕнĕ, çав(ă) ытла. Пирĕл атте-анненĕн мĕн ытла? Вунçиччĕри хĕрĕ, çав(ă) ытла (лучше, дороже всего). Д. Бюрганский. Пире вăл та темĕнтен ытла. Для нас и это весьма дорого (важно и пр.). Алешк. Сапл. Кĕске утăсене çуласси, çулассинчен ытла (труднее) пухасси; хамăр тăвансене курасси, курассинчен ытла (дороже) калаçасси. Альш. Атте-аннерен мĕн ытла (дороже)? Пĕве çитнĕ хĕр ытла. || Ытла! Не может быть! КС., Курм. и др. || Очень, весьма, совсем. Юрк. Эсĕ, чăнах, пĕр-ик хут вуласан, ытла аванах вулăн (будешь читать совсем хорошо). Ист. 153. Ытла аван пурăнананскер пĕр чирлемесĕр-тумасăр вилнĕ. || Иногда, повидимому, употребл. вместо «ыт», в смысле: если вдруг... Качал. Хĕре калать Йăван: пыйтă пăх-ха, тит; ытла çывăрса кайсан, сылтăм ураран атă хывса виççĕ чыш (тит).

ытар

(ыдар), найти в себе достаточно сил и решимости, чтобы отказаться от увлечения, обладания или наслаждения предметом. Ольга. Вара вăл, ăна ытараймасăр, хăй валли качча илнĕ. N. Хĕри-пăраç çине (на девиц) ытараймасăр пăхса ан тăр. Хурачка. Ытармалла мар чипер, обворожительно красивый. N. Ах, аттеçĕм, аттеçĕм! Хура халăх кӳртетĕп (надо: кӳртетне), картишне тултаратна? Хĕрме, ытарăпин, ытарăн, кăна ытараймăн, терĕн пуль. Тур урхамах кӳртетне, картишне тултаратна? Ах, аттеçĕм, аттеçĕм! Хĕрме, ытарăпин, ытарăп, кăна ытараймăн, терĕн пуль. (Из «хĕр йĕрри»). N. Çавăрма çук сылтăм аллăма, ытарма çук савнă тусăма. (Из «хĕр йĕрри»). Буинск. Улăхранта улпут, аЙ, тухаймасть, улăх улмисене ытара (надо: ытарса). Ч. Й. Çак тăвансем кунта килсен, ытарса яраймасăрах, каç турăм. Собр. 31. Çын кăмăлне ытараймасан, хăйне явăр пулнă, теççĕ. N. † Ылттăн укçа памасан, ытармастпăр аппана. Альш. Иç килмĕттĕм çак киле, хамăр тăван йыхăрать, ытараймăн (надо: ытараймăп?) тăван кăмăлне. Ах, аттеçĕм, аннеçĕм! Хура халăх кӳртетни, карту ăшне тултаратни? Хĕрне: ытарăпин, ытарăп, кăна ытараймăп, терĕн пуль. (Хĕр йĕрри). Шемшер. † Порохотпа порохот хирĕç полсан, ытарими-ытарими кăçкăраççĕ; тӳр хĕрĕпе тӳр ачи хирĕç полсан, ытарими-ытарими поплеççĕ. Дик. леб. 48. Патшанăн ытарма çук илемлĕ пӳлĕмĕсенчен Елисана чĕрĕ (siс!) çĕр пӳрте кайса хупнă. Юрк. Кăмăлне килнисене, ытараймасăр, пĕр-ик хут та вуласа пăхнă. † Ытарайми тăвансенчен епле ытарса каям-ши? Ст. Дув † Тăванăм, тăванăм, тав сана, епле ытарам эп сана? Кубня. † Ик аллăмра икĕ кĕмĕл çерĕ, кăшне кăна ытарса кăшне хывам-ши? Ялта-кăна икĕ савнă тантăш пур, кăшне ытарса, кăшне каям-ши? Чур.-к. Ах, вăрман, сĕм вăрман! ытармалла мар сана, пытармалла сан мана. Сред. Юм. Ытла пит ытарайми (обворожительная) хĕр те мар-çке çав — аптратнă çавна илесшĕн! Юрк. Вĕсене курсан, хам та, алăри ача пек, темĕн тĕрлĕ савăнса, ытараймасăр, тăраниччен калаçаттăм. Ст. Чек. Ытарма çук аван! «До беспредельности хорошо!». Сир. 82. Эпир турă ĕçĕсене вут хĕлхемне курнă пек анчах куратпăр, çапах вĕсене пăхса ытарма çук. СПВВ. Х. «Ытарас, ытараймас». Срв. ыт, ытă. Т. М. Матв. Тав сана! — Ытармалла мар сана!

ия

(иja), да, etiam (утверд. част.). В. Олг., Ягудар, Яргуньк. || Встречается в одной старинной молитве, записанной для меня Гр. Анчиковым. Повидимому, служит здесь лишь для обозначения паузы. Текст записи приводится без всяких изменений. Туйри кучченеç кĕлли. (Читает туй-пуç арĕмĕ в доме невесты во время кочченеç чӳтени). Эй тур çырлах, мăн тур çырлах, мăн тур амĕш çырлах. Пӳлĕх-çи çырлах, пӳлĕх-çи амĕш çырлах, хĕрт-сорт çырлах, хĕрт-сорт амĕш çырлах. И-я, тăрăр-ха, тăххăрăн пĕр хăма çине тăрса ача-пăча туррине кĕлтăвар, килĕш тăван яван (йăваш?) чунăмпа тархаслар; илт, çырлах. Ул-хĕр çуратакан турă, ул-хĕр варĕнче усра; çурт çуратакан турă, çурт варĕнче усра; мул çуратакан турă, мул варĕнче усра; тырă-пулă çуратакан турă, тырă-пулă варĕнче усра. Хĕвел амĕш, хвелпе пçертсе ан яр; çил амĕш, çилпе типĕтсе ан яр; ту-хĕрĕнчи вак-твек турă, хута кĕр. Пихампар, ху яттуна чар; ыр хĕрт-сорт çырлах. И-я, ыр хăтам та тăхлачăм та пур, и Микки улсам та пур, Татяки та пур. И-я, лаях шăппăрç Якку улсам та пур. И-я, лайăх, çак халь хăта илсе килнĕ сăрана, мăн кушаль кучченеçе ĕççе çима пӳрсе пар. (Унтан, пĕр татăксăрах, çак кĕлле пĕтернĕ çĕре кучченеçе: çӳхӳя, чăкăта хуççа илсе юлашки сумаха — пӳрсе пар тесен, ам, ам тесе çыртса илсе çима пуçлать). Кĕллине каланă Етĕрне (т.-е. Етĕрне) уес., Шăмат вулăсĕнчи Ваçăк-кассинчи Андрей Иванов. 1921 г. 25 апреля.

Ие

(иjэ), назв. духа. См. Магн. 146—148. Ст. Чек. Ие — злой дух; если оставить ребенка одного на земле, то он пристает к нему, и ребенок делается больным. Некоторые остаются на веки больными или хромыми. Урине не чăмланă — стал хромым. Ст. Чек. Ие — духи в бане; вредят ребятам, делают их худыми, заставляют плакать (ие ернĕ.) Т. Исаев. Ие особенно мунчара пулать, тата вырăнта та пулать; вырăнта выльăх-чĕрлĕх хупакан çĕртре пулать. Вăл ие тени çичĕ ятлă пулать; ак унăн ячĕсем: 1) мул ийи, 2) çĕр ийи (scr. ĕйи), 3) кĕлĕ ийи (scr. ĕйи), 4) макра ийи (scr. йи), 5) чĕпĕте ийи, 6) çул ийи, 7) çĕрлехи ийи. Вĕсем тытсан, выльăх-чĕрлĕх хутланса ӳкет, ăçта выльăх-чĕрлĕхĕн пуçне те çаварса лартать. Латышево. Бывают: уй ийи, вăрман ийи, кмака ийи, карта нйи, пусма айĕ ийи, виç куçлă ийе. Щ. С. Ийе мунчара пурăнать (дух). СПВВ. «Ие = ăна», Изамб. 103. Те ийе çыпăçнă (ребенок болен, все плачет). Шибач. Ачана ие çыпăçнă (вĕлерет). Ие чăмлать. Хорачка. Ача (ача) çоратсассăн, е (иă) çыпăçат, теччĕ. Ачи (ачи) типет, макăрат (маграт). Карчăксам (карчы̆ксам) чĕлке соркаласа параччĕ, каран суалать ачи (ачи). Запись фонетически не точна. Ходары. Тата пĕрнн-пĕрин алăри ачи чирлесен, куна ие ерет пулĕ-ха, тесе, пилеш шăрçа туса, çакçа яраççĕ. БАБ. Тепĕри (т.-е. йомзя): ие çулнă (поразил), тесе, ие хуса кăларчĕ, тет те, манăн чĕлхе уçăлса, калаçакан пултăм, тет (и говорят, что после этого изгнания я стал говорить). БАБ. Ие хуса кăларни. Совершается, когда ребенка «ие çулнă» Старуха-йомзя выносит болезненного ребенка на середину двора, кладет, покрыв его «такана» (почевками), и зажигает их и бьет кругом по «такана» прутом «йĕплĕ хулă», читая «кĕлĕ». При этом совершаются и другие обряды. Потом ребенка обмывают отваром травы «ие курăкĕ», а затем воду, траву и «йĕплĕ хулă» выкидывают на перекресток (çул юппине). Изамб. Т. Те ие ернĕ, ялан ерет! (ребенок). — Çук, ие ермен кăна, куçĕнченех паллă. || Ие чăмланă, человек расслабленный, не владеющий своими членами; иногда у него руки и ноги здоровы, а голова не держится. Сред. Юм. Мурат. вол. Ие тăмласа кайнă (что-то в роде собачьей старости у детей, худоба). Ст. Чек. Мăйне ие хуçнă, ие туланă (слабость, болезненная, неизлечимая или искалечение оконечностей). Ст. Чек. Ие туланă пек ташлаççĕ. Пляшут как угорелые? См. Рекеев, 7; Магн., а также Г. Т. Тимофеев. Ие (по-тюрлемински) мунчара пурăнать. Ие урайĕнче (путпулта) пурăнать, сайра. Пуш пӳртре те пурăнать. Кураççĕ ăна. Ача-пăчана улăштарса каять. Хăйĕн ачи начартарах пулсассăн, этем ачипе улăштарать. Килте ыттисем çук чухне, сăпкара выртакан ачана илет те, ун вырăнне хăйĕнне хăварать. Ие ачи çемçе, ленчеркке пулать: пите ерет. Нишли (sic!) ача теççĕ ун пеккине. Ачине хĕнемелле, тет, пĕлсен; вара улăштарса каять, тет, калла. — Мунчари ие усал, тет, килтинкен. Вĕсем, çынна çапăнсан, усал тăваççĕ. Ача-пăчана, пысăк çынна та, çапăнать. Вăл çапăннă çын ленчеркке пулать: ăна «ансат хуçать». Иене вĕртсе кăлараççĕ. Питĕ вирлĕ вĕрекен тутар арăмĕссм пур. Тухнă чухне, хăнне (sic!) вĕрекене аптратса хăварать, тет. Ие сикет, теççĕ. Манăн шăллăма вĕртме çӳретчĕç, эпĕ пĕчикçĕ чухне; кашни каймасрен, çăнăх, кĕрпе, кăмрăк, тата темĕн иле-иле каятчĕç. Атте нумай та вĕреннĕ çын, çаплах кайнă! Шăллăма мунчара çапăннăччĕ. Мунча кĕнĕ чух, тĕк-тăмалăх витре чăн-чан! туса кайрĕ, тет. Унччен те пулмарĕ, тет, вырттарнă ачи: шари-шари! иккĕ-виççе хытă кăшкăрчĕ, тет. Çавăнтан вара пирĕн ача начарланнăçемĕн начарлана пуçларĕ, тет. Хай ача ни çывăраймасчĕ, нимĕн тăлаймасчĕ, тет. Ачана ансат хуçа пуçларĕ, тет. Çинерех илтсе пĕлеç те, каяççĕ хăвăртрах тутар арăмĕ патне. Тутар арăмĕ вĕресшĕнех мар, тет. Ывăлĕпе кинĕ хăйĕнчен вăрттăн каларĕçĕ, тет: çавăрăнĕ-ха, çапла тусан, капла тусан, тесе, калаççĕ, тет. Хай тутар арăмĕ чăнах та вĕрме пулчĕ, тет. Вара вĕртме ăна çиччĕ-саккăр та кайнă, тет. Малтан вăл териех тарăхса вĕрмес, тет. Виççĕмĕшĕнче, тăваттăмĕшĕнче питĕ хытă тытăнса вĕрчĕ, тет. Хăй, тытан амак тытнă пек пулса кайса, ӳксе, нумайччен выртрĕ, тет. Ывăлĕпе кинĕ шыв-мĕн парса, мĕн туса, хай арăм пĕр çур сехет иртсен тин тăчĕ, тет, чипер çын пулса. Аннен пирĕн (вăл унтах пурăннă) сехри хăпнă: вилчĕ-тăр, тесе. Вăл, ачаран тухсан, хăйне анратса хăварать, тет, иккен. Чăваш арăмĕсем, вĕрнĕ-сурнă чухне, анаслаççĕ те, йывăр вĕрме, теççĕ: лешĕ, усалĕ, йывăрлантарать, теççĕ. Çав тутар арăмĕ аптранăран вара ака самапланнăçем самайлана пуçларĕ, тет, йĕме те вăл териех йĕмесчĕ, тет. — Çапла шăллăм хуллен-хуллен чĕрĕлнĕ. Халĕ сывă çынах, анчах хăрах вĕчи, çав ĕлĕк ыратни, аяларах. Чупма та вăл териех аван мар-тăр: час ывăнать. — Ие сикет, тет. Анне çав тутар арăмĕ патĕнче пураннă чухне, кашни çĕр тутар арăмĕ тăра-тăра ачана çĕрле, тĕттĕм çĕрте, вĕретчĕ, тет. Вĕрнĕ хыççăнах ача, лăпланса, аранçĕ ăйха каятчĕ, тет. Анне те: ăйха каяттăмччĕ, тет. Пĕрре çапла, вăл ăйха кайсан, кăштăр-каштăр тунă пек пулчĕ, тет. Анне: хăраса, вăрантăм, тет. Вăл иккен тутар арăмĕ вĕсем патне пынă, тет те, анне çумĕнчи ачана вĕрсе ларать, тет. Çавăнтан хăранипе (вăл шухăшлать: тутар арăмĕ вĕрме пырсан, ие, тарса, мана, сĕртĕнсе, хăратнă-тăр, тет), аннен те хăрах алли типе пуçланă, тет. Ăна та, пĕр-икĕ хут кайса, вĕртрĕм, тет те, тӳрленкĕ, тет. Çапла калать çав анне. Анчах ун пек, кун пек япала çннчен çынна каласа яма юрамас, тет: лешне, чĕрĕлнине хĕн килет, тет. Вĕрекене те аван мар, тет: ĕçĕ уçăлмас, тет. См. «Этногр. зам. о чув. Козм. У. Каз. г.» Н. В. Никольского (ИОАИЭ, 1911). ||Асан. Ие — домовой. Чтобы переманять его в новый дом, переносят кирпич из старого? Представляют в виде ребенка. Пшкрт. Кардара утсам ты̆рны̆ џ̌он’а, с’илҕи пэ̆дэ̆рэ̆нцэ̆к ползасы̆н иа пэ̆лäтäзä (заплёл), тэччэ̆. См. Вупăр. || Иä ôjы̆, назв. поля. Пшкрт.

ик

(ик', ик), два. См. икĕ, иккĕ. Орау. Вăрăм сăмсаллине кунта эп ик çынна (или: ик çын) пĕлеп. СТИК. Ик ĕмĕр тытаймĕ-ха, унтан та юлĕ, тупăкне илсе кĕреймĕ (два века не проживет). Орау. Ик чӳлмек сĕт исе килчĕ. Принесла целых два горшка (или две кринки) молока. Завражн. Ку ик ял армань. Эта мельница принадлежит двум деревням. Сборн. † Печĕкçĕ тутăр, хрантсус тутăр — ăна ик сум вуннă (т.-е. шестьдесят коп. на серебро) кам памĕ? Сред. Юм. Ик чон пôлсан, пĕрне сана парăтăм, тесе, пит йôратнине пĕлтерсе калани. Сред. Юм. Ик послăх ӳстереть. Иккĕ алланнă (= авланнă) çынна: ик послăх ача ӳслерет, теççĕ (два выводка ребят ростит). IЬ. Ик май та кастарать (говорят про человека изменчивого; с одним он говорит так, а с другим по другому). IЬ. Ик айкки те тăвайкки. Мĕншĕн пôлсан, ик айкки те тăвайкки. Для меня все равно. Орау. Ик эрнери ача, ребенок двух недель от рождения. Шурăм-п. Ик-виçшер лаша, по две, по три лошади.

икелле

(иг’эл’л’э), делать что-либо в виде желудей. К. С. Тăна (глию) икеллесе хунă = икелĕн-икелĕн туса хунă. IЬ. Пӳрт çумăнче пĕр ушкăн ача, тăмпа вылянине курах карăм: хăйсем тăмне хи-итре, икелле-икелле хунă! (сделали в виде желудей).

икĕ çул хутлăхĕ

quôd spatii est in feminis inter genitalia et anum. Сборн. по мед. 50. Ача пит ирĕксĕр тухнă чух, арăмăн аялти икĕ çул хутлăхĕ çурăлсан... (если разорвется у женщины промежность).

ил

(ил'), брать, взять; покупать, купить; снять. Ст. Чек. Пыл исе каяççĕ те, лере çăлран шыв исе, шĕветеççĕ. Рег. 96. Она исе каяссише исе кайман, орăхне исе кайнă. Взял не тот, который было надо взять, а другой. Вишн. 72. Вĕсем (воды) хăйсемпе пĕрле çĕр витĕр аннă чух тислĕке те илсе кĕреççĕ те, часах çав ăшăк пусса пухăнаççĕ. Хып. 1906, № 5. Кам илес тиекен илтĕр, манран илсе пулас çук, тет аслашшĕ (т.-е. я не могу купить). И. И. Орлов. В Ракове «илсе кайма кайĕ» = «илсе кайин». Тогаево Покр. Витресем порте мончара, кайса илесси терĕç. Орау. Лаши мĕн пур вăйĕпе чупса пычă чухне салтакки пĕшкĕнсе аллипе тăпра иле-иле пырать. Орау. Пĕри ман хушамата илнĕ (выбрал себе взамен своей мою фамилию). К. С. Эпир кăçал хĕлĕпех тырă илтĕмĕр (покупали всю зиму). Хып. 1906, № 28. Кама, мĕн те çĕр хуçине тӳлес? Кам хăй укçалла илнине кăтартĕ, ăна тӳлесен те юрать. Ст. Шайм. Ача: лешсене илнине кăна илĕпĕр, тет. Парень говорит: «Если уж те вещи сумели взять, то эту возьмем». Ист. Олег çапла тапăна-тапăна Чернигова туртса илнĕ-илнех (все-таки взял.). Чураль-к. † Авăн çапнă укçапа илсе ячĕç ка... на (cunnum). НАК. Ачанăн ашшĕсем ачи илес (scr. исел) тенĕ хĕре илес тесен, евĕч хĕрĕн ашшĕсене калаçтарма каять. Юрк. Шалуннине те чиперех илекен пулать (стад получать порядочное жалованье). Толст. Вĕреннĕ çын арăмне килне илсе кайрĕ, тет, вĕренменнине çавăнтах патакпа çапса илчĕç, тет. Толст. Вăл укçапа пĕр чăхă илсе ярать (на эти деньги покупает). Якей. Сарă вăрăм хĕрсене илессӳ çок (если не хочешь взять), ма астарас? Ирть-х. Вăл Атăл илчĕ он чохне, латти полмарĕ, окçи пĕтрĕ. Он тогда снял (с торгов) Волгу, но толку не вышло, а деньги ушли попусту. Рег. 1086. Ик кĕрĕк илме окçа патăм. Орау. Хам укçана илимарăм (или: кăларимарăм). Я и своих денег не выручил. СТИК. Çук, мĕн улмине калан! Илех тăратпăр та, ăçтан пултăр! Где уж тут в целости сохраниться яблокам, когда дня не пропускаем, чтобы не поесть яблоков. О сохр. зд. Вара пичĕ (наволочка) варлансан ăна час-часах илсе (сняв) çума та пулать. Рег. 1508. Вăл сана парсан, ил (возьми). Букв. 1908, 17. Аллусене ил (отними, возьми), мана сывлама йывăр. Бес. о земл. Малтанхи çуркуннехи сухапа тĕплĕрех тăвас пулать, суха кассисене (борозды) кĕçĕнрен илес (провести) пулать. † Илес-илес илесех, аваннинех илесех (невесту), хамăр ялтан илесех. Т. Исаев. Эй турă, тăхăр çулччен тырă-пулă акса туса илтĕмĕр, тăхăр çул хушшинче лайăх та, начар та тырă пулчĕ, эй турă, тата тепĕр тăхăр çулччен тырă-пулă лайăх пулма парччĕ. Т. Исаев. Çапла пĕр кун ятне илер-ха (возьмем, для примера, название одного дня). Цив. Каçпала пĕр çĕрĕк çăпата илсе кĕреççĕ. Букв. Пирĕн ялта пĕр çын пасартан сӳсмен илсе тавăрăннă тет. Шорк. Исе-исе лайăхрах атă илес. Если уж покупать сапоги, то надо купить получше. СТИК. Çĕр-улми илмелле кĕреп те туртап (чĕлĕм). Спускаюсь в подполье, как будто за картофелем, и курю. Рег. 500. Эс исе, эп илтĕм. Ч. С. Вăл вилеччен виçĕ çул малтан пĕр Çатра-касси çынинне тырă çинчен утне тытса хупнă. Ăна ахаль паман, виçĕ тенкĕ укçа илсе юлнă. Сборн. мол. 14. Вăл чура сăнне илсе, этем пек пулса тĕсĕпе çын евĕрлĕ пулса, хăйне хăй кĕçĕнлетнĕ. ССО. Илсе килтер, велеть привести. N. Египет çынннсем çине тинĕсе илсе пырса, тинĕс шывĕ айне турĕ. Шихазаны. Илсе ярас (купить) эппин пĕр сурăх, терĕç. Альш. Унта ахăл-ахăл тăваççĕ (молодежь): вĕсене хирĕç вăрманĕ янраса тăрать, сассисене илсе... Хып. 1906, № 27. Çапла ĕнтĕ ун пек патшалăхсенче халăх суйласа янă çынсем закон еркисене пăхса тăраççĕ, патшалăхри пайтасене, расходсене хисеп илсе тăраççĕ. Рег. 872. Порте илчĕç ĕçлĕксене (поç çинчен). К. С. Илмеллех ил, совсем взять. || Взять замуж. Никитин. Мана Хомок илмере илме (чит.: илмерĕ, илмерĕ) — курĕ-халĕ нушнине, курĕ-халĕ нушнине. Чураль-к. † Ялти маттур сар хĕрсене илме тăртăм, çул çитмест. Т. М. Матв. Илнĕ лаша ăнмасан, çулталăка хуйхă; илнĕ арăм ăнмасан, ĕмĕрлĕхе хуйхă. Ст. Айб. † Вĕтлĕх çулчи кĕл пулмĕ, пирĕн (чит,: пире?) илен хур пулмĕ. Изамб. Т. Эпĕ ун пек (такую) арăм илес çине (чтобы взять) авланмастăп та, теччĕ. Тăвйп. Иван вара урăх начартарах, çук çын хĕрне аран илсе янă. † Пăхса хонă сар хĕрне илсе яма (взять за себя) полмарĕ. || Взять на военную службу. Урмай. Нурăс кулачи шур кулач; илес тесе карăм та, хамăра илсе пăрахрĕç. (Из солд. п.). || Стричь. Сред. Юм. Кам сана тутар пик илсе янă? Чирикеево. Çӳçне нумай илмен, кăшт-кăна кăрăхтарнă. || Оказаться в состоянии стронуть с места, свезти (о лошади). Изамб. Т. Мăклă лавсене лашасем çиле хирĕç ниепле илеймеççĕ (не могут везти). Букв. I, 1904, 71. Хайхисен лашисем харăс илсе, шыв пек кайнă. N. Утсем илеймерĕç. Лошади не взяли. || Заливать, понимать (о воде). Якей. Пилĕк таран шу илч (затопила), çаплах лармаçть (она). Шу мыя иле пуçларĕ. Альш. Етремене Сурăх ваççи юхса кĕнĕ тĕлте, мал енчи çеремре, пĕр çур ял вырăне пек çӳлĕ шыв илмен вырăн пур — тĕме. Богатыр. Шыв унта та тулса çитрĕ (поднялась) тет те, улпута мăй таран илчĕ, тет. || Резать, пилить (об инструменте). Толст. Илмест. Не берёт (пила). || Перетягивать. СТИК. Илеймест-ха=не перетягивает (чашка весов). || Выростать (о новом мясе). О сохр. зд. Чи çиелти тир пирĕн кивелсе, кирĕк пулса тăкăнса каять те, ун вырăнне аялтан çĕнĕ ӳт илсе пырать. Хып. 1906, № 43. Тĕттĕм çĕрте пурăнса куçĕсем е пит пĕчĕккĕленсе вăйсăрланса кайнă, е куçĕсене пĕтĕмпех ӳт илсе ларнă (заросли мясом). || Захватывать (не целиком, о пожаре). Орау. Вăсен пӳртне те вут илчĕ. И их изба загорелась. См. хып. || Умножать (в арифм.). || Начать одолевать в борьбе. Сред. Юм. Илсе-илсе пыраттăмчĕ (в борьбе), тепле ôрана хиртерчĕ те, çавăрчĕ-пăрахрĕ. Такки çĕнчĕ, терĕç вара çапах. || Futuere, terere. Ст. Чек. Эпĕ ăна, ох, илтĕм! || Дрыхнуть во всю. Якей. Эпĕр ăйха илеппĕр анчах. Мы знаем спим (много спим). Загораться. Пĕр шăрпăкпа илеймерĕ. От одной спички не загорелось. || Часто употр. в качестве вспомог. гл., даже если говорится о действиях неодушевл. предметов. См. «Опыт иссл. чув. синт.», II, 45, 52—55. Яргуньк. Хай çĕлен кайран калях çыпçăнса илчĕ (опять обвился вокруг шеи портного). Юрк. Пуçĕнчен çĕлĕкне хыпаланса хывса илсе... Ст. Ганьк. † Ах, аттеçĕм, аннеçĕм! Ырашне çапса илсен, улăмĕ вута! терĕр пуль. Букв. 1904, I. Унтан пурте сăхсăхса илтĕмĕр (перекрестились) те, вăрмана кĕрсе кайрăмăр. Календ. 06 г. Вăл 24 сехетре пĕре çавăрнса илет (о земле). I-ая кн. для чт. 1912, 34. Ăна (клён) çил, вăрттăн пырса, кăшт сĕртĕнсе кайсан, вăл хăйĕн çулçисене вылянтарса, çавăркаласа пăхса илет. Хып. 1906, № 44. Халăх хăй те ăна сиссе илчĕ. Юрк. Ун патне килсеттĕмĕр çав, теççĕ те, тата урăх сăмах килаçса та илеймеççĕ, хай майра часах шалти пӳлĕме кĕрсе каят. I кн. для чт. 1912, 21. Шăпăр хулли хуçса илчĕ те, тытăнчĕ çунтарма (сечь, пороть). Чăв. юм. 1924, 32. Пĕр куç хупса иличчен. В мгновение ока. Чăв. юм. 1924, 17. Ак тамаша! Арча хуппине уççа ярсанах, симĕс-кăвак çĕлен-калта яшăлтатса тухрĕ. Хисепсĕр нумай. Авкаланса, хуçкаланса, хĕре явăнса илчĕç те, çавăнтах çиме пуçларĕç. К. С. Пĕрре... са илтĕм. Futui semel. Сред. Юм. Чӳрече витĕр кăçкăрса илчĕ. Увидал из окна и позвал к себе, и тот вошел. К. С. Тивертсе (или: хĕртсе) илтĕм. Прибил, отдул (кого). Юрк. Арăмĕ, ĕмĕрне çынпа килĕштереймен çын, кӳрши арăмĕне вăрççа илет. Ист. 354°. Хусана епле те пулсан туртса илес-илесех, тесе, çарă пуха Пуçланă. Ллыи. Кăна та юмăçă: пăхса вĕрсе илтĕм. тет. Толст. Пĕрре асапланса илсен, кайран çăмăл пулĕ. О сохр. зд. Куçсем часах ывăнса ыратакан пулаççĕ; вара ирĕксĕрех ĕçе пăрахса, пăртак канса илес пулать. БАБ. Анне ĕлĕк хампа асапланнине (со мною) шухăшласа илетĕн те, куççулĕ шапăрах юхса тухать. Сказки. Иванпа Петрăн (чит.: Петĕрĕн) лашисем те пĕр-пĕрне палласа кĕçенсе илчĕç, тет. N. Шухăшласа илме çук тĕлĕнмелле. Ч. С. Сăмса айне шăлнине ыттисем ан сисейччĕр, тесе: веçа килет! тесе, аллине тăсса кăтартса, сăмсине кăшт шăлса илчĕ, тет. N. Эпĕ вара ерсе илтĕм (поплакал). 93 çул. 68. Марккиз кулса илнĕ. Маркиз усмехнулся. Хăр. Паль. 19. Апатне те çăварĕ патне аран илсе пырать. И. Патт. 12. Эпĕ сире хĕрхенсе илсе çитертĕм (довёз), терĕ те лешĕ, чуптарчĕ хăй çулĕпе.

илĕрт

(ил'э̆рт, ил'э̆рт'), манить, заманить, прельстить (чем). Образцы. Илĕртрĕмĕр хĕрсене хĕрлĕ куçлă çĕрĕне. Образцы. Кинçĕм-чунçăм, Анна кин, сăхлантарчĕ тĕсĕне, ăмсантарчĕ пĕвĕне, йăпатайрĕ чĕлхипе, илĕртейрĕ куçĕпе. Ч. П. Каймăттăмăр вăрмана — хăмла çырли илĕртет; тухмăттăмăр выляма — хамăр савни илĕртет. Хурамал. Тухмăттăмчĕ çак вайя — чун илĕртен тантăш пур. Сред. Юм. Пĕрчик ачасĕне: япала парап, тесе, илĕртсе кирак-мĕн тутараççĕ. Чăв. юм. 1924, 24. Сана вăрманта арçури аташтарнă пуль. Сана пăрахасси лекнĕ. (К этому, в сноске, сказано: «Пăрахасси тени çăкăрпа арçурине чирлĕ çын патĕнчен илĕртсе кăларса яни. Çăкăр турамне вара арçури çыпçнă çĕре кайса пăрахаççĕ). † Тухмăттăм тухасса çак вăййа — чун илĕртен сарă ача пур. С. Тим. † Хĕреслĕ тенкĕ, кив тенкĕ, çакăр тухья çанкине (= çамкине) — ваттисене вăрçтарма, çамрăксене илĕртме. Орау. Пăртак илĕрт-ха ачана, кăваса çăрса пĕтерем. Помани или займи ребенка, я кончу месить. Орау. Ачана илĕртнĕ пек илĕртет, те: пĕлмест, тит... К. С. Çын илĕртнĕ хыççăн çӳрет. Поддается на приманку, на улещания. Лашман. † Чунçăм айван, пуççăм çамрăк — çын илĕртнĕ хыççăн пит каят. || Сбивать с толку, «смущать», подущать, науськивать. Юрк. Арăмĕ, ăнман япала, илĕрте пуçлать. Сред. Юм. Илĕртсе, çынна хĕнеттерет. || Прельщать, обманывать, обольщать. Уговаривать. Микушк. Ай-хай, ача. Ваня, Хветорана илĕртет! (Ваня Федору обманывает). Кожар. Вăсем илĕртсе ыйтасшăн пулнă, сăра ĕçме çилом илсе пычĕç. Алекс. Невск. Куланая майĕпе илĕртсе-туса илмен, ялан çапса хĕнесе илнĕ (сборщики). || Ябедничать. Рекеев, ТайбаТ. Илĕртсе кăтартаççĕ. Клевещут, ябедничают. Букв. I, 1904 г. Çĕнĕ кин пят хаяр, усал кăмăллă çын пулнă. Вăл асаттене анне çинчен йĕре-йĕре илĕртетчĕ, тет. М. Яльчики Т. Илĕртсе панă. Наябедничал. Л. Кошки, М. Ăнтавăш. Илĕртсе кăтартнă (то же значенне). || СТИК. Пырат çав ахалтен (ахальтен), çăккăр илĕртсе антарма! («говорят про воблу и прочие закуски к хлебу», благодаря которым и хлеб кажется вкуснее).

илĕх

(ил'э̆х’), пополнеть, поправиться. КС. Аннан ачи илĕхрĕ хитреленчĕ, туллиланчĕ, ӳт хыврĕ. СПВВ. Х. Илĕхес. || Начать смеяться, возиться, барахтаться (о маленьком ребенке, развивающемся телесно и духовно). Ст. Чек. Ача илĕхекен пулчĕ; ача кулакан, çапкаланакан пусассăн, калаççĕ. IЬ. Çамрăк ар кулкалат, кашкăркалат, çавна калаççĕ: илĕхет, тесе.

им

(им), то же, что и-мĕн, что-ли, разве. Эпĕ сампа (=санпа) выляма ача-им? Разве я ребенок, чтобы играть с тобою? Орау. Хырăма тăрантарать-им вăл! (скажет чувашин, напр., об апельсине, указывая на то, что он не питателен). Орау. Эс мана хуçа-им?! Разве ты мне хозяин? Орау. Эп сан тарçу-им эс хушнине тума?! Иов, I. Иов вăл ахалех турра хисеплесе пурăнать-им?

Имет масар

(т.-е. Имет масарĕ), назв. местности. (В отношении построения срв. çил-арман, ача ят и т. п.).

имшер

(имжэр), слабосильный, тощий, хилый. И. С. Степ. Имшер — слабосильный, тощий. Ядр. Имшер — плохой, тощий (о ягненке и пр.). Сред. Юм. «Имшер ача — 1) худой, 2) бледный, З) плакса». Около Ракова. Имшер (типшĕм) — хыткан (типшĕм) çынна калаççĕ; ача-пăча начар çуралсан та: ех, ачи типшĕм-çке! теççĕ. Н. Карм. Имшер выльăх теççĕ начар выльăха. Янтик. Ачи пит имшер (слабый) ун, апат та çиес çук. СПВВ. Т. Имшер тесе çинçе, начар çынна калаççĕ. СПВВ. ЕС. Имшер = типнĕ, хытнă шăм-шакăлă, начар çын е выльăх, Калашн. † Ман имшер урамсем хуçăлчĕç-анчĕç. || Вялый; растяпа, висляй. К. С. Е-е (долгое э), имшер! Эх, растяпа (висляй)! || Н. Узеево. Имшертерех пурăнаççĕ. Живут плоховато.

инке-арăм

молодая вдова. Вдова, которая еще может ждать жениха. IЬ. Инке-арăм илчĕ вăл, хĕртен (у др.: хĕр) илеймерĕ. Он женился на вдове, а не на девице. N. Пĕр инке-арăм илсе ятăр. N. Вăл арăм инке-арам пулнă, унăн хăйĕн те икĕ ача пулнă. Хурамал. Упăшки вилнĕ арăма инке-арăм теççĕ.

инкеклен

потерпеть нужду, горе. КС. Ача-пăча таврашпе (= таврашĕпе) нумай инкекленсе пĕтрĕ вăл. Дети доставили ему много горя. То же слово и у СПВВ. IЬ. Эй çав выльăхпа нумай инкекленсе пĕтрĕм. Много, я беды видел от этой скотины (т.-е. скота).

инки

то же, что инке. Б. Олг. И В. Олгаши, Якей. Вомбу-к. Инке, туралла (по-верховому говору) «инки». Якей. Инки — жёны братьев матери. Б. Олг. Леш яш ача хайхи хĕрпе вылят, инкĕшеле (т.-е. е чужой бабёнкой) вылят, — выляса кĕрешше каяччĕ.

ипичи

ошибка вм. импичи? Торваш, Цив. у. и в. Пирĕн эртелсем çаксемчĕ: ипичи, эпĕ, тата тепĕр ик ача.

ирĕл

(ирэ̆л’), таять. Ку тăм, келетке ирĕлет-каят (от горячего молока). I кн. для чт. 1912, ЗЗ. Юр, ирĕле-ирĕле, кăшт анчах юлнă. Рег. 204. Йор çуни ирлех тăрать. Изамб. Т. Юр ирĕлсе пĕте пуçлать. Унпа пĕрле шăннă çĕр те ирĕлет. N. Çурти (свеча) ирĕлсе çунсан, калаççĕ: ку (покойник) пит макăрать, теççĕ. Синерь. Карчăк тăнтан тунă ачана сĕтпе те саннă та, тăнтан тунă ача ирелсех кайнă. Тюрл. Пыл çăварта ирĕлет. || Обратиться в пепел (об углях). См. шăран. Ирĕлсе кайнă. || Разлезаться (о непрочной материи). Орау. Лайăх тавар мар, час ирĕлмелле. Çатра. Эрэ̆лзэ, протерлась (ткань). Якей. Ман кĕпе пĕтĕмпех ирĕлсе пĕтрĕ (совсем пришла в ветхость). || Гнить? || Слезиться. Унăн куçĕ ирĕлсе çӳрет. || Разомлеть. Тюрл. Питĕ ыйхă килнипе выртса çывăрнă та, ирĕлсех кайнă. II Мякнуть. СВТ. Шыва кӳртнĕ вăхăтра шатраллă аллине пĕртте йĕпетме юрамасть, мĕншĕн тесен шатра хумписем, ирĕлсе кайса, пăсăлаççĕ те, ал шыçăнма тытăнать. || Развариваться. N. Ирĕлсе кайнă, разварилось мясо, картофель, рыба и пр. (в кипятке). || Перепревать. КС. Çулла хăшин, нумай утсан, кут ирĕлсе каять (перепревает и болит).

ирттер

понуд. гл. от ирт. В верх. говорах скажут: иртер (с одним «т»). Н. Шинк. Çавăнта вара вĕсем кама курнă, ăна хĕрхенсе сапмасăр ирттермеççĕ (не пропускают). Ал. Цв. Çапла вĕсем, çурăм-пуç çутăлса киличчен, çывăрмасăрах ирттернĕ (не спали). Сирах. Аслă çынсем, тӳресем, пуçлăхсем пит чаплă, турăран хăракан вĕсенчен те ирттерет (превосходит). Сказки и пред. чув. 16. Пĕр-пĕринчен чĕлхеçĕсен ирттереççĕ чĕлхисем. Быт. ХLVIII, 22. Сана эпĕ, хăвăн тăванусенчен ирттерсе, пĕр пай çĕр паратăп. А я даю тебе, преимущественно перед братьями твоими, один участок. Симп. II, б. Эпир ĕçнĕ вырăнне турă ирттере патăр-и! Хып. 1906, 4З. Пирĕн çынна улпутсем çемçе сăмахĕпех япатса ирттереççĕ. Хып. 1906, З6. Ку сăмах тĕрĕс, тĕрĕсне калать старик. Пире ялан пуçран шăлса ирттересшĕн. Ĕçне нихăçан та курмастпăр. Хып. 1906, 29. Вĕрентекенсем «чахотка» тиекен чире таса мар, тăн пăсăк пуртре кун ирттернĕлĕхпе каяççĕ. Ст. Письмерь, Ставр. Малтан каçхи кĕлле ирттереççĕ (совершают), унтан вара ирхи кĕлĕ пуçланать (на Пасхе). Вăйран ирттерсе ĕçлеттерет. Заставляет работать сверх сил, ССО. Декий вилнĕ, ун хыçĕнчен тата темиçе патша вилнĕ. Пурте вĕсем суя тĕнлĕ çынсем пулнă; Христос тĕнĕпе пурăнакан çынсене юратман, вĕсене темĕн тĕрлĕ асап кăтартнă. Константин Великий те патшара ларса ирттернĕ (закончил свое царствование). Çав Константин Великийрен пуçласа патшасем Христос тĕнне тыта пуçланă. Юрк. Мун-кун иртнĕренпе ку кунччен эпĕ сан тĕлĕнтен темĕн те пĕр шухăшласа ирттертĕм. † Кайрăм, килтĕм, хăна пултăм, малтан килнисенчен ирттертĕм. N. Ашшĕ, уртмакçа кучченеç парса (сумккана хума), калать: кая ан илсе кил, ирттерсе илсе кил, тет (принеси не меньше, а больше, чем мы даем). Изамб. Т. Хĕрпе кĕрӳ кӳртнĕ чухне хăш енчи ирттерчĕ? (чья взяла зерх?). Изамб. Т. Вырăсăн ĕне пĕрре анчах пулать та, ул та чăвашăн пилĕк-улт ĕнинчен ирттерет. N. Çавсене (камни) тăпăлтарса кăтарса, ывăтса, ман патшалăх чиккинчен ирттерсе ярсан еtс. (если перекинешь далыпе границы моего государства). С. Тим. † Ăрамăрсем вăрăм, юр тарăн, — епле ирттерем-ши çунана? По толкованию А. С. Курушина, çуна ирттерес = çул çинче ху умăнта пыракантан, чуптарса, мала тухас. Б. Бур. † Вуниккĕн çăпата эпĕ сыртăм, пушмак-чăлхасенчен ирттертĕм (мои лапти вышли лучше башмаков с чулками). Альш. Вуниккĕнле çăпата эпĕ сыртăм — пушмак-чăлхаран ирттертĕм. Орау. Лашана, килĕшнĕскерне, илимарăмăр. Пĕр тутар мурĕ икĕ тенкĕ ирттерсе пачĕ те, исе карĕ лашана (набавил 2 целковых и купил). Пазух. † Кайранах та килнĕ хăнасемех малтан килнисенчен ирттерет. Юрк. Вырăс çынни унта та каллех, пĕр-икĕ пуç ĕне усраса, чăвашсенчен ирттерет. || Преувеличивать. Хып., 1906, 12. Акă ĕнтĕ пĕртте ирттерсе каламастăп— витене (словно попал в хлев) кĕнĕ пекех туянчĕ. Сред. Юм. Ирттерсе яран (или): ай-ай, сăмахха пит ирттерен эсĕ! || Спускать (т.-е. прощать). Т. М. Матв. Каçхи хырăм каçарать, ирхи хырăм ирттермест. || Жить; вести себя. П. П. Т. Ку Питĕркке чисти çаплах пит эретсĕр ирттернĕ, тет (жил распутно, беспорядочно). Ист. 158. Патша хăй ĕçе çыпçăнман, каяка çӳрекелесе, хăнана çӳрекелесе анчах ирттернĕ (проводил время). Ашшĕ-амĕшне. Вĕсем пит килĕшӳлĕ, пĕрне-пĕри юратса, пĕр-пĕрин çине пăхса-çеç ирттернĕ пек ирттернĕ. || Справлять. С. Тим. Çапла вара хĕрт-сурт чӳкне ирттерсе яраççĕ. Юрк. Пухăннă вăсем пурте кун патне хăнана авланнăранпа аллă çул арлă-арăмлă пурăннине асăнса ирттерме. || Проводить кого на тот свет, т.-е. совершать поминальные или похоронные обряды по случаю его смерти. Ача çине чăхă анчах пусаççĕ е çăмарта кăна пĕçереççĕ. Ăна ирттерме ăратнисене пуçтармаççĕ, кил йышĕсем анчах хывса ирттереççĕ. IЬ. Ачана ирттернĕ чух, стена çумне икĕ çурта лартаççĕ. IЬ Ачана (по ребенке) пумилкке те тумаççĕ, виççĕмĕш кун ăна пĕтĕмпех ирттерсе яраççĕ (заканчивают все похоронные церемонии). || Вставить слово?

искĕрт

(иск’э̆рт', искэ̆рт), держать ребенка, чтобы он мог удобно испражниться и выпустить мочу. И. С. Степ. Искĕртес. КС. Искĕр = ача сыстарас, шăртарас. СТИК. Искĕртес = сыстарас, шăртарас ачана. СПВВ. КЕ. Искĕртни — пĕчик ачасене амăшĕсем, икĕ пĕççинчен тытса, искĕртсе лартаççĕ; какка тутарни. Городище Буинск. к. Ачана искĕрт. Держи ребенка в положении, удобном для испражнения, и заставь испражняться. Ст. Чек. Искĕрт ачăна = тытса сыстар ачăна, шăрт. N. Çав çӳпĕ çинех тата ачасене искĕртеççĕ, унтан вара вăл та çĕрсе шăршланать. О сохр. зд. Ачасене искĕртмелли пĕр-пĕр савăт тытас пулать. То же слово, и в том же значении, есть в Шибач., Хорачка, Изамб. Т. и др.

иссару

(иссару), неизв. слово в песне неопред. значения. Якей. Иссару, иссару, иссар касса чипер ача Яван пор. Янталу, янталу, янтал çинчи нӳхреп çинчи Мари пор.

итекене

неизв. слово в песне. Çӳлĕ тусам çинче сăвăр макрать сăпкари ача сасси пек: эпир юрлар, эсир итлĕр итекене куккук сасси пек. (Описка вм. Илтекене «для слушающего?»).

уй

(уj), ой (оj), поле. Чув. Сбор. 1. 54°. Уй аксан, уй перекетне пар. Якейк. Уй-уй орлă уй корнать. С Янгильдино, Козм. у. Уйра шур сурпан выртать. (Йĕлтĕр йĕрри). N. Ойра пĕр çын сорпан сарĕ. (Йĕлтĕр йĕрри). Рег. 624. Çынсам ойра (ойри çыпсам) портс йĕпенчĕç. IЬ. 1103. Ойпа (ойсампа) çӳрерĕм. СПВВ. Т. А. Оя каяс, уя каяс. Серг. Рад. Йывăçсене касса, уй тунă. П. Шигали. Кăвак ут утлантăм, эпĕ хир каçрăм, хир каçаймасăрах уй каçрăм. Чураль-к. Ыраш уйĕн килтĕмĕр, шыра-шыра килтĕмĕр. См. Упа юрри. Якейк. Уй-уй орлă акисам, салам ярса та, салам çитмеçт. Ямбулатово. Ойра ойран çупçи ларать. (Тырă хăмăль). N. † Уй пуçĕнчи улмаççи. Орбаш. Çак ача пăшал ящй те, уяла тухса каярĕ. Чертаг. Уялла — у жителой степи, не у лесных жителей. Альш. И уй тулли, уй тулли, кăвак чечек хир тулли. Сред. Юм. Уй, куçлă, вăрман холхаллă. В. Н. Орл. Уй куçлă, вăрман хулхаллă. || Поляна в лесу. СТИК, Сред. Юм. || Прозвище. Сказки и пред. чув. 53. Ав, Уй Петĕр ывăлĕ.

уйăрăм

(уjы̆ры̆м), отдельный, отдельно. Паас. См. Уйрăм. || Отдельность. Беседа. Çав, ашшĕ мулне илсе, ашшĕнчен уйăрăма кайнă (ушедший) ача çылăхлă çынна пĕлтерет.

укçа

окçа, деньгн. N. Эп те сан пекех кăçал хам укçапа сĕт илнĕ (покупал). Регул. 1091. Эп окçашăн ĕçлетĕп. IЬ. 1326. Ман окçампа ослам тăвать. Хава окçишăн пит макăрчĕ. IЬ. 1540. Эп хам окçа çинчен (на свои деньги) илтĕм. Чăвйп. 26. Хăй тыррине çимен, сутса, укçа туса тăнă. Ч. С. Ку хура укçасене ăçтан тупрăн тата ачам? терĕ. (О деньгах киремети). N. Хай пурлăхне сутса, укçа туса (выручив д.). N. Укçа чул кастарать. (Послов.). Н. Шинкус. Тет. Сирĕн кил-çурта пĕтĕмпех пасса пĕтернĕ, ют турă укçисем пăрахса тултарнă... Нюш-к. Халь у (эти) укçасене шуйттан аллинче, теççĕ. К. С. Пĕр çĕр теннĕк ытларах укçа тытма шутларăм выльăхсенчен. Изамб. Т. Епле, укçа (страховые деньги) тухмалла-и? Мĕн чухлĕ-ши? Собр. 353. Ылттăнтан укçа çаптартăмăр (велели начеканить). † Ала, 58. Хамăр ялсен хĕрĕсем укçа çинче палăрмасть (все в доньгах). Альш. Авалхи кайман укçа, старинная монета (или деньги), которая(-ые) уже вышла(-ли) из обращения. Козм. Ĕлĕххи çынсем: укçа пытарсан, вилсен, укçа çуттине пурăнатнăр, теççĕ, тет. Регули 1521. Лаша лайăх, çамрăк вăл, окçа тăрать. Регули, 1081. Эп он окçи çинчен (за его счет) илтĕм. IЬ. 1101. Окçам çок, утăм лайăхчĕ. Янтик. Сан укçа пур-и? Пар-ха мана пĕр-икĕ пус (спрашивает тогда, когда спрашиваюшему самому нужны деньги). Сан укçу пур-и? Укçу пулсан, кай! Говорят, когда человек хочет ехать куда-ннбудь, и хотят удостовериться, есть ли у него деньги. IЬ. 1268. Эй окçан (деньгами) памăп сана, таварăн (таварпа) парăн. IЬ. 1324. Вăл ман окçама (окçамăран) илчĕ. N. Укçаран пурăнап-халь, аптрамасп. Деньги у меня пока есть, ничего, проживу. N. Эсĕ çак укçапа (на ати деньги) юсма (лестницу) тугарса кил. Етрухин, Цив. Авалхи çынсем укçа пăрахни. Авалхи çынсем епле каска пуканне пуççаннă. Çакă пуççапу пирĕн ялтах пулнă, Кивĕ Енккассинче, Çутри касра. Çутра пĕр карчăкпа ватă упăшки пулнă, усен ача-пăча пулман. Çавсем килĕнче кĕлĕ теекен тӳркĕлли пулнă, çавсен каски пуканĕ ăшĕ хăвăл пулнă, çӳлĕш пĕр аршăна яхăн. Çакă пукан ĕлĕкхи ĕмĕрхи, пĕр 2 çĕр çула яхăнхи пулнă, вара ялта кам шыçă чирĕпе, кăшне асат хуçнă, е урисем тукмак пек шыçсан, вара усен юмăçи çанта тӳркĕллине пуççапма, парне кӳме, каски пуканĕ ăшне укçа яма хуша-хуша янă, тӳр кĕлли парни пăкани тунă, уна питĕ лайăх тумлантарса, вĕтĕ кĕмĕл тенкĕсем, нухратсем çакнă. Çапла вара, çакă каска пуканне пуççапма кайсан, пăканнне каска пуканĕ çумне тăратнă, ăшне укçа янă. Çакă парнесене кӳни ĕлĕкхи чăвашсен килĕнчи чирленĕ çын чунне вилес вырăнне пулнă; вăл акă епле пĕлтернĕ: чăвашсен е пĕри-пĕри чирлесен, шыçă е асат хуçа пуçласан, вара вĕсем каланă: ĕнтĕ тӳркĕлли килсе кĕчĕ; пĕр киле кĕрсен, пĕтерĕ ĕнтĕ вăл, вĕлермес çине килсе кĕрекен мар вăл. Часрах, çак чуна асанлантарнине курсан, чун вырăнне пăкани туса, кайса, лартнă, укçине каска пуканне янă. Ĕлĕк, çын вилсен, виллс укçа паннине пĕлтернĕ. Çапла тӳркĕлли ыйтнă чун вырăнне пăкани чирленĕ ячĕпе лартнă. Çынни çапах та черлеймен, çакă чирсемпех асапланса вилнĕ, вара кил-йышсем каланă: эй мăрăнтан (чит: мăнтарăн) тӳрĕ кĕллийĕ, пирĕн парнене хапăл илмерĕ, çын чунех кирлă пулчĕ пуль! тесе шухăшланă. Çапла тӳркĕлли ял хушшинче питĕ пысăк пăхăнтару пулнă, теччĕç ваттисем. Сред. Юм. Укçан хулхине касман. Укçан хулхине касман, тесе, укçана, çĕтсен те, шыраса тупас çук, тесе калассине калаççĕ. N. Ĕлĕххи çынсем: укçа пытарсан, вилсен, укçа çуттипе пурăнатпăр, теççĕ, тет. Орау. Кăсяри укçа кăшкăрать вĕт вăл. Пирĕн кăсяра укçа тăрналла кăшкăрать вĕт вăл. Кăсйинчи укçа чикет пуль (т. е. когда заведутся деньжонки, то так и подмывает их истратить). Собр. 85. Чӳл-Хулара укçа салатакан усал пур, тет (чорт, раздающий деньги).

Окçаллă-похчаллă

денежный (человек). Тюрл. Хортлă-хăмăрлă пол, вăйлăхлă-чĕрлĕхлĕ пол, ача-пăчаллă пол, окçаллă-похчаллă пол. Так благословляют родители. выдавая замуж свою дочь.

ул ача

мальчик. См. ывăл ача. СПВВ. ТА., СПВВ. ЛИ.

улах

(улах, олах), уединенный, уединение. Мар. Егип. Монастырĕ (чит. мăнастирĕ) пушă хирте, улах çĕрте пулнă. Шибач. Ман олах, айта ман пата. N. Эпĕ алăкне тухса питĕрем-ха, урăх никам та ан кĕритĕр, хамăра улах пултăр (чтобы нам быть наедине), терĕ, тет. || Ночное собрание молодежи. N. Осенью и зимою, когда обыкновенно ночи длинные, девушки собираются в одю баню с работами. Позднее туда же являются парни с какою-нибудь музыкою. И начинаются игры, шалости, нередко и драка. Это назыв. улах. В. Олг. Олах. Йокорпа арĕмĕ сара ĕçме кайса, ачисем олаха çĕнчĕç: килĕр, тет, ларма, аттисем перĕн сăра ĕçме кайса. Окаххи ятлă хĕр ачи хĕр тантăшшане чĕнет: килĕр, тет. Похăнчĕç ачасам ларма; арçын ачасам çăпата туаччĕ, хĕр ачасам кăнчала арлаччĕ; тĕрĕ туаканĕ те пор. Вăлсам ларчĕç-ларчĕç те: тавай выльăпăр, тет, чĕпикле, тет. Ĕçлĕк тăхăнса выляччĕ. Пысăкĕсем чĕчĕ тытмалла вляччĕ. Хĕре, çĕклеме исе, тӳшек кокрине исе каять, чеччине тытать, inferiores quoque pertrectct partes. Тепĕри калать: тавай, тет, шу коркипе чĕчĕ виçĕпĕр, тет: камăн чĕчĕ пусăк, камăн пĕчĕккĕ? тет. Тата туаччĕ — мăйăран пĕрне-пĕри çеклетсе тортаччĕ пиççипе. Çине выртса, çĕклесе тăратать тата. Тата, мăклашка çине ларса, ора çине ора хорса, ларас полать, каран йĕп çăртине çип тирс'илес полать. Пăлаттин çине алăпа тытса, çавăрнса, хăпарса выртать — кошт! çӳлелле. Пăлаттин çинчен шăрпăк илмелле, тата похан виттĕр тохмалла, тата кăшăл виттĕр авăнса тохмалла. Атан атиччен лараччĕ. Икшер йĕке арлаччĕ хĕрсем, çинче çин йĕки. Лайăх туакан арçын ача пĕр мăшăр çăната пĕтерет. Онта йорлаччĕ тем тĕслĕ йорă: той йорри, ĕçкĕ йорри; самый лайăх йорăсам вĕренеччĕ, тем тĕслĕ сăмах вораччĕ. Каран тарначчĕ. Варлă хĕрсем лăка кĕрсе йолаччĕ — яшă ачапа яшă хĕр, варлă ачана варлă хĕр, atque ibi mixtis corporibus iuvenilis amoris suavitate stantes perfruuntur. Н. Седяк. Улах шăп, канăçлă вырăн тени пулать. Улаха хĕлле тăваççĕ, пĕрле пухăнса ларса алă ĕç тăвасшăн, праçник каç вăйă-кулăшăн тăваççĕ, ташласшăн. Улаха çамрăк çитĕннĕ хĕрсемпе çитĕннĕ каччăсем тăваççĕ. См. Стюх. чув. 25. Нюш-к. Улах ула кутлă (т.-е. посиденки до добра не доведут и пр. Якейк. Йори калаçрăм çыр хĕрпе олахсенче çăвăрма (= çывăрма). Собр. 209. † Хамăр савнисене кĕте-кĕте, уйăх çурă выртрăм улахра. † Хĕрсем, улаха мĕн-ма тухмастăр чунусене йăпатма? ТРМ. Сирĕн ачăрсем, улаха кайса, пĕчĕкреннех аскăна вĕренеççĕ. † Манăн еркĕн — виç еркĕн; вăсем тăрса юлаççĕ, улах яшки юлатĕ. (Солд. п.). См. Магн. 236.

улăш

изменяться в ошибочную сторону; поменяться; переменяться; сбиться (в счете); ошибиться. Юрк. Мĕшĕн ташланă чухне чуптумасăр вырăнăртан улăшрăр? Вырăнтан улшăннă чухне пĕрне-пĕри чуптуса илмесĕр улшăнса ташлама хĕтленсен, купăççисем сасартăк купăсĕсене калама чарăнаççĕ. N. Çĕр çинче пурăнмалли йĕрке начальниксем урлă улăшса тăрать. || Сбиться с истинного пути. Вм. печатного «усал çынсем» (Сир. 307), мы читаем в рук.: «ырă йĕркерен улăшнă çынсем». || Перемешаться, попасть вместо другой вещи. Орау. Хăрах алса таçта улăшнă ман. N. Утланнă утçăм та ула иккен, улăшăнниккен улпутăн лашине; улăшниккен улпутăн лашипе, паллашниккен ырă çын ачипе. || Меняться (т. е. делать обмен). Шел. 91. Эп кунта сирĕн лашăра улăшма кĕтĕм, юлташсем! Орау. Иксĕмĕр лаша улăшар-и (поменяемся)? Сред. Юм. Лаша ôлăшасчĕ ман, хамăн пăртак ватăрах, пăртак çамрăкраххине тôпасчĕ. N. Ку пырать, тет те: ача улăшар (поменяемся), тесе калать, тет. СПВВ. Улăшас, улăшуç. || Затмеваться. Хыпар. № 34. 1906. Халĕ самана улăша пуçларĕ ĕнтĕ.

улмаллă ути çулçи

назв. раст. Ракова. Ăш ыратнăран ача-пăча çуратсан, вĕретсе ĕçеççĕ.

улпут

(улбут, олбут, олбош, Пшкрт олβут), помещнк, барин. Сред. Юм. Õлпôт — помещики и заведующие больших заведений. Сред. Юм. Õлпôт пик пурнать. Живет роскошно, по-барски. Альш. Хăнасене пăтă умĕн: апат умĕн начар улпут та пĕр курка ĕçет, тет, текелесе, хайласа, эрех ĕçтереççĕ. Регули 919. Олпутăнне исе кил. Б. Араб. Б. Пилĕк тутар улпучĕ, пятеро татарских господ. Микуш. † Аслă çулпа килет аслă улпут. Ст. Айб. † Пирĕн пек çамрăк та, ай, ачасем — шур хутпала улпут та, ай, хур тунă. (Солд. песня). Альш. Ĕлĕк улпут çыинисем пулнă вĕсем. Кайран, улпутран тухсан, вĕсене темĕншĕн çĕр питĕ сахал панă. Янтик. Улпут та мар, пике те мар, тайăлмасăр кĕрес çук. (Авăна кĕни). Якейк. Хун улпуту килет поль; улпутсам çитеç полмала-ха (ача тума вăхăт çитнине калаççĕ). Пшкрт. Когда родится ребенок, то посторонние спрашивают: сєрэ̆н олβут кизä-и-мэ̆н? Отвечают: олβут пор. Чураль-к. Улпут йыттин 4 хăлха. (Хĕр-арăм йĕм кантри). || Улпут — действующее лицо во время обряда «чӳклеме». || Прозвище. Улпут унтри. Чиганар.

олта

(олда), неизв. слово в детской песне без особого смысла. Отсюда Якейк. † Олттăн, олттăн, олта йывăç кĕлетки, чалăш-чалăш çĕр çинче, вошк сома панă, тет; Сăрина, Мăрина. Эс те чипер, эп те чипер, чăн чиперри çак ача. (Вăйăри йорă).

олттăнла

назв. детской игры. Якейк. Ачасам карталанса тăраççĕ. Ик хĕр-ача пĕри шал енчен, тепри тол енчен хире-хирĕç тăрса: «Олттăн, олттăн, олта явăç кĕлетки; чалăш, чалăш çĕр çинче воник сома панă, тет. Сарина, Марина, эс те чипер, эп те чипер, чăн чиперри çак ача». тесе, çавăрнаççĕ. — «Эс те чипер, эп те чипер, чăн чиперри çак ача», тесе, кам тĕлне çитеç, çана картаран кăлараççĕ. Ачасане картаран кăларнăçеммĕн хыçала тепĕр карта полса пырать. Валтанхи карти пĕчĕкленсе пырать (онтан кăларса пыраççĕ), хыçалти карти пусăкланса пырать. Чăн хыçала валтанхи картаран ташлама пит маçтăр ачая (хĕр-ачая-йи, ар-çын ачая-йи — çавах) хăвараççĕ. Ăна каран полнă картая кĕртеççĕ те, тотапа сăвăсам каласа (наигрывая на губах) ташлатаççĕ. Каран калях çĕнĕрен пуçлаççĕ.

ун-çемĕн

все пуще и пуще, все сильнее и сильнее. Альш. Ку ун-çемĕн чăпăрккăпа пĕçерет, тет. IЬ. Ку ача пушшĕ кăшкăрать: валей хытăрах! тет. Эй, тукмакĕ ун-çемĕн парать! тет.

унта

онта, там. Чаду-к. Кайсан-кайсан, уй варĕнче Иван пĕр явăç курнă; вăл, унта хăпарса кайса, пăхса ларнă. N. Унта ура йĕрсем, унта сыснасем чавнă, унта курăк тымарĕсем. Юрк. Пĕр çуртине авă çав тураш умне ларт — çуртипе тăсса кăтартать; тепĕрке авă çавăн умне пырса ларт, виççĕмĕшне ава унта ларт, тет. Ыттисем умне те çапла çутса лартма кăтартсан, чи юлашкине, пĕр çуртине, Иван Ивановича парăн, тет. Регули 1336. Эп онтах лартрăм ĕлĕххи вырăна. || Тогда, в то время. Хыпар, № 36, 1906. Яланах халăх пуяссине кĕтсе тăратпăр; яланах, çапла халăхăн пĕрер пусăн пухăннă укçине ĕçе-ĕçе пырсан, халăх пуян пулĕ унта! Пуян çĕртен те çука юлĕ! ld. № 8. Тырă ĕçлесе тунни парăм тӳлеме çитмĕ. Унта тинех (вот тогда-то) пăрах та кай çĕрӳ çинчен. Дик. Леб. Кам ĕненĕчĕ вĕсене унта? || Все-таки. Юрк. Вĕсем исмаса вăл хутне яраччен (пăртакçĕ) укçа янă пулсан, унта та пăртакçĕ ырă пулĕччĕ. || В том случае. IЬ. (Чӳк çимĕçĕсене) кам та пулсан ăнсăртран çисе пăхсан, унта та чӳк тунни килĕшмес. || Безразлично. Орау. Кипке тăхăнасчĕ. Пар-ха, арăм, пĕр-иĕр кĕпе, кивви-и, çĕнни-и унта, — юрĕ. || Хотя бы, например. Изамб. Т. Çын вилчĕ — вĕсене укçа, ача çуралчĕ — укçа, çын авланать-и унта-укçа. || Иногда ставится в отриц. предложениях в особом чувашизме. Хăвăн пулмасан, кам парать сана унта! Если у тебя самого нет, то кто же тебе даст!

униче

ониче (он'џ̌иэ), околица. Ягудары. Ониче — свободное место вокруг селения, загороженное оградой; здесь ходит скот без пастуха. Г. И. Комис. Ониче — площадь между домами и загородью, окружающею деревню. Никитин. Пирĕн пусса, уничене, пур выльăх çӳрекен çĕре те хĕр сухи туса çавăрас пулать. Ердово. Оничере тил выртать, Киттай тотри витĕннĕ. Янбулт. † Пирн оничи тылă-поç; покан, тесе, ан ларăр. IЬ. Пирн оничи хăмăшлă, кĕçе, тесе, ан ларăр. IЬ. † Оничере тил выртать, Киттай тотри витĕнсе. Вир-й. † Униче тулĕнче çаврака кӳлĕ. Шурăм-п. № 22. Ача-пăчасемпе хĕри-пăраçсем, пуçтарăнса, унирне кайрĕç. Ч. С. Ялалла уничерен кĕрсенех, малалла татах виç хут ӳксе пуççапса йĕпле-хул пĕрер мăшăршар ывăтаççĕ. (Сĕрен). А. Прокоп. Пирĕн унине пилешлĕх. Разумов. Билгильд. Униче, пространство вокруг деревни, внутри изгороди. В с. Чуратчиках — ониче. Шел. II. 54. Пире укăлча (унiче) хапхи уçса кӳртрĕç.

упа

опа, (Пшкрт. ора,) медведь. Юрк. Шурă упа, сăрă упа, хура упа. Орау. Çеминаринче пĕр упа питлĕ ача вĕренет, пиче çурри пĕтĕм çăн (половина лица вся в шерсти т. е. в волосах). N. Упаран хăранă пек хăранă вăл патакран (побоев). Якейк. Халь вăл упа пак пĕччен порнать ĕнт (живет однаоко). Шорк. Пичĕ упа кучĕ цек (как медвежья задница) хура; ма çуса ямаççĕ-ши амăшĕсем? Якей. Хаяр вăрăнса, çĕрĕпе упа пак ӳлер (= улăрĕ). Чураль-к. Упа юмаххинчи юрри. Ыраш уйĕн килтĕмĕр — шыра-шыра килтĕмĕр: урпа уйĕн килтĕмĕр — ура-ура килтĕмĕр; пăри уйĕн килтĕмĕр ......; сĕлĕ уйĕн килтĕмĕр — сĕрлĕ-сĕрле килтĕмĕр; тулă уйĕн килтĕмĕр — тăла-тăла килтĕмĕр. N. Пĕри упа юлать, тепри хуçи пулать. Хуçи упана ташлаттарса çӳрет (на святках). Сред. Юм. Он пôрăнни пôрăннне (?) ô? Õ та порнать пĕччен, упа та вăрманта пĕччен çӳрет. (Говорят про неженатого, одинокого человека, если ему давно пора жениться). Орау. Вăрмантан упана (un ours) чĕнсе кăларам ак! Актай. Упа пырать, тет. Кайăк упаран ыйтать, тет: ăста каян, упа килеми? Сред. Юм. Пысăкрах ачасем йĕрсен: мĕн уна пик улласа ларан? теççĕ. Хорачка. пєр обиба кашкы̆р-ҕап коры̆нды̆мы̆р (жили во вражде). Хора.-к., Покр. в. Опа котне çу йораман, тет. N. Кăмакара лăпсăр-лапсăр упа ташлать. (Мелке). Сред. Юм. Упа котпе çу сĕрнĕ, тет те: ытла çемçе, тесе каларĕ, тет; эс те çавăн пик: сана тепле лайăх туса парсан та, йорас çок. СТИК. Упа пек утат (неуклюже). Лап-лап! пусса çӳрет упа-пек. Шурăм-п.. № 26. Упа кутне çăв юрамаи. (Послов.). Чист. Упа килет. (Так пугают детей). Чураль.-к. Ати упи — мур упи: тăкăлт-тăкăлт сиккелет — сĕм вăрмана кĕрех кайрĕ. || Личн. имя мужч. Рекеев. Упа. Альш. Упа тетен кивĕ ырашне хам та виççĕ алларăм. N. Упа тетен кивĕ ырашне хам та виççĕ алларăм: Упа тетен Уринине хам та виççĕ чуптурăм. Чăвашсем. Упа, мужское имя. Упа тесе, ак мĕншĕн хураççĕ: упа пек сывлăхлă пултăр, чирĕ ан тивтĕр, тесе хураççĕ. || Упа — «обстоятельства». Изамб. Т. Эпĕ вăл хĕре пит те илĕттĕмччĕ те, упа ямас (не позволяет состояние).

упален

ползать на четвереньках. Турх. Çӳретĕп хам упаленсе, аннем сăнне эп куратăп. Зап. ВНО. Пĕчик ача упаленсе çӳрет. IЬ. Твайкки çине упаленсе хупартăм. Ст. Шаймурз. Пĕчĕкçĕ те çырма, тарăн çырма, упа упаленет çуришĕн. Iга 520°. Вĕсем иккĕшĕ те, упалене-упалене, йĕп пуçтара пуçларĕç, тет. Истор. Салтаксем пăрланса ларнă тусем çине упалене-упалене хăпарнă. В. Араб. Б. Эпĕ вăл çырма урлă чух упаленсе каçатăп. Цив. Пĕчĕк ава упаленсе çӳрет.

опчă

(опчы̆), общество. Б. Олг. Пĕр карăмăр ялĕпе; опчипех похăнчĕç халăх; канаш туатпăр, воратпăр. IЬ. Халăх калать: серĕн опчăран пĕре кирлă тет, хотла пĕлекен ача, ача, холне касакан леккăр. || В общую массу. Сред. Юм. Ыраша, лайăххине те начаррине те, пĕрле хотăштарса, опчă ятăмăр эпир.

ура

ора, нога. N. Эпĕ, урана салтса, хăпарса лартăм сак çине, урасене кăмака чĕрçи çине хурса. Якейк. Ора посма вырăн çок. Негде ногою ступить. Альш. Ĕлĕк вăл (Етремен), ку енче те, леш енче те вăрман чухне, çын ура ярса пусса каçса каймаллаччĕ, тет. N. Виç урипе каялла чакса пырать, çăварĕпе, пĕр малти урипе çăкăр татăкне сĕтĕрет. Букв. 1904. Ура салтсах выртма пуçланă (больная). Алик. Ай, килеми, килеми, ура канли (кан'л'и) кӳтĕмĕр. (Свад. п.). Изамб. Т., КС. Атта çара уран тăхăнсан, ура хăпарать. Богдашк. Тăрăс, тăрăс ташлама тимĕр ура пулинччĕ. N. Ура алăк хушшине пулсан (если прищемишь), çын килет. Сред. Юм. Ĕнер-çиç чипер çӳретчĕ, паян ора çине те тăрайми чирлесе выртать. Вчера был здоров, сегодня уж и на ноги вставать не может. Ч. С. Ун чухне ачасем пит ӳсĕр пулаççĕ, урисем çине те аран-аран тăраççĕ. Урмай. Ури çăмăл юлсассăн, килес çул кайлах килĕпĕр; ури йăвăр пулсассăн, çич çулсăр та килмĕпĕр. Скотолеч. 13. Шыв е сĕлĕ пуринчен ытла малти урисене анать. Трхбл. † Аттепе аннене лартар-и, ик уринчен тытса тайлар-и. Альш. Ура салттараççĕ хĕве хупсан. Хĕрĕ каччинне салтать. Зап. ВНО. Ăçта каятăн, икĕ ура? — Тватă урана шырама. — Ăçта каятăн, тватă ура? — Ултă урана шырама. — Ăçта каятăн, улт ура? — Выртнă упана тăратма. (Çара-çуна). Изамб. Т. Пĕр урипе сиксе каят. Чăв. й. п. 31. Апат хытнă çăкăрне, лармасăр, ура çинченех (стоя на ногах) çикеленĕ. Н. Лебеж. Виç хĕл каçан вăкăрне шур парнене тытрăмăр; ури çинчен пусăпăр, ăна туй халăхне валли тăвăпăр. Сред. Юм. Õра сыраччин йôрласан, каç пôлаччин йĕрет, тет. (Поговорка). Хăр. Паль. 5. Акă Палля тĕлĕнчен пĕр уксах ача хăрах уранăн сиксе кĕвĕ. N. Если урине (у молодушки) курсан, вара пĕр мăшăр чулха илсе парас пулать кинĕн, е кĕрӳшĕн хунĕсем патĕнче. Беседы о землед. Пĕр татăк хытнă çăкăршăн та ураран ӳкиччен ĕçлетĕн. N. † Урасем пусрăм та, куçма хĕсрĕм — ухмах иккен хĕрĕрсем, сисмерĕç. N. † Савнă тантăш аса килнĕ чух ура çинчен (наяву) тĕлĕк куртăмăр. N. Ăна вара ура тупанĕ патне хурса тĕтĕмне кăлараççĕ. (Тĕтĕрни). Ст. Чек. Аллупа пар та, урупа çӳре. (Послов.). Пизип. Пĕр карта сурăх, пурте пĕр ура тăрăнче тăраççĕ, (Купăстасем). Юрк. Урисене пуçтарса ларсан (гуси)... Пшкрт. Молҕас' иҕоран ларза-да, хы̆лҕизäм анцак коры̆начы̆. М. Васильев, № 3,44. Пăхаç кăсем ирхине — тотар лаши орине тăсса выртнă (околела). Сред. Юм. Кошак ôри чоста, ман ôра тимĕр! Пĕчик ачасем çӳлĕ çĕртен сикнĕ чôх çапла каласа сикеççĕ. Орау. Ура çинчен янă. Futuit stans. Ст. Чек. Пӳрте кĕнĕ чухне алăкпа урана хупсан (прищемишь), хăна килет. N. Манăн урасам утми пулчĕç. Сред. Юм. Ора сырма кил! тесе, ирхĕне ирех хуçисĕм вырăн çинчен тăраччин пыракан çынна калаççĕ. Орау. Тухса кай кунтан халех; нихçан та ман килĕме уру килсе ан пустăр! Букв. 1904. Çырла вĕçĕ-хĕррисĕр, ура пусма та çук (негде ступить). Сред. Юм. Ора-ал пит ыратать. Руки и ноги болят. О сохр. здор. Урпсемпе тапкаланса выртма. Ст. Шигали, Цив. у. Унтан-куптан юлмин, пирĕнтен пит инçех мар, пĕр çын чупса килни курăнчĕ те, эпир лайăх пăхмасăрах урана кута лектерсе чупа пуçларăмăр (во весь дух). Альш. Ура хурса ӳкерес. Свалить, подставив ногу (= такăнтарса ӳкерес). КС. Орау. Хăй кулать, калаçать, ури çĕре перĕнмеçт. IЬ. Таçта çухалчĕ кушаккăм, аванччĕ. Урана чăссан, ура урлă сикеччĕ, тата, кайри урисем çине ларса, слушит тăваччĕ. Букв. 1904. Эпĕ вара урана çĕре тивретмесĕр (= тивертмесĕр) киле çитсе ӳкрĕм те, питĕрĕнсе лартăм (прибежал во весь дух). N. Ураран ӳксе, вырăн çине выртнă. N. Çав пичĕкен тĕпне ура тивмест; пӳ ярсассăн, пӳ çитмест. N Ватă юмансом те ӳкеççĕ, тет, ураран (валятся). СТИК. Чăхă урине хĕр-ача çисен, тĕрре пĕлмест, тет. Чув. прич. о пог. 229. Хур пĕр уранăн тăрсан. Если гусь стоит на одной ноге. || Доля, равняющаяся одной четверти заколотого животного. Сред. Юм. Миçе ора кĕтĕн? Çак çолсĕнче выльăхсене оралашса пусаççĕ; пĕр ора кĕнĕ полсан= 1/4 части коровы; çор ора кĕнĕ полсан= 1/8 части коровы; ик ора= 1/2. || Активный участник воровства, знающийся с ворами из других селений и помогаюпшй им воровать,в своей деревне. Якейк. Ялта япаласам çохалсан, вăррине пĕлмесен: ори ялта пор, теççĕ. IЬ. Хамăр ялти орине пĕлесчĕ.

ора орлă сиксе каçмалла

назв. детской игры. Якейк. Ора орлă сиксо каçмалла. Ик ача çĕре орисене тĕктерсе лараççĕ. Вăлсен орисам орлă ыттисам сиксе каçаççе. Каçнă чох ларакансем каçакансене çорăмран çапаççĕ. Порте каççа пĕтсен, орăхсем лараççĕ.

ора палламалла

назв. детской игры. Якейк. Пĕр ача ора паллакан полать. Ăна ачасам ларса çитиччен куçне хопса тăратаççĕ. Вăл куç хопса тăнă хошăра ачасам орисене олштара-олштара ява-ява лараççĕ. Ора паллакань порин орине те палласа тохсан, тепре выллянă чох паллакан орăх полать, поринне те пĕлимасан, каллах хăех паллакан полать. Вал ора палланă чох та куçне хопсах çӳрет.

урай

орай, пол. Ст. Чек. Урайне пйлнă чух хĕр ача çӳпĕ хăварсан, упăшки пилĕксĕр пулать; ывăл ача хăварсан, арăмĕ пилĕксĕр пулать, теççĕ. Сред. Юм. Õрайĕнче атайми çӳп. На полу столько сору, что не пролезешь (çӳп пит нăмай полсан, калаççĕ). Т. М. Матв. Хĕрсене, урайне таса шăлмасан: упăшку шатра пулĕ, теççĕ N. † Урай ĕçне тăваймасан, тан пăр çине тăратăпăр. || Пол (доски) моста. Якейк. Пăхăр йопа лартрăмăр, ылтăм карлăк хотăмăр, кĕмĕл орай сартăмăр (о мосте). N. Урайне пĕтĕмпех сурса тултарнăй (заплевали).

урам

улица. Завражн. Окошкаран орама персе анчĕ (сверзился). Альш. Урам енче ултă чӳрече (на улицу). Юрк. Тĕл пулнă çынсенчен: судья камĕрне хăш урамрине, хăш çуртрине пĕлетре? тесе, ыйтса пĕлеççĕ. СПВВ. Урам — рам. Н. Сунар. Пĕре патша, урамсемпе çӳренĕ чухне, пĕр чул çинче хитре ача ларнине курнă. Янш.-Норв. Урамĕ-урамĕ хурăнлăх, хурăнлăхсем хушшшнче кăвак чечек. Сред. Юм. Пĕччен орам толли пырать. (Говорят про человека, который идет не по прямой дороге, а то сходит с дороги, то опять входит на нее). N. Орамра çерем тохнă (показались проталинки, лужайки). Регули 669. Орамалла тохнă алăк панче тăрать. || Ряд, образуемый на базаре подводами или торговцами. Б. Олг. Сĕлĕ орамне пыртăм, сĕлĕ вăтăр олтă пус кĕлеччĕ; иткелерĕм те, илмерĕм, тарăнтăм ахалях.

урам хушши

пространство между двумя рядами домов (улица). КАК. Каç пулсан, ялти мĕн пур ача, пĕтĕмпех урам хушшине тухса, икĕ ушкăна уйăрăлса тăраççĕ. Красн. Горка. Урам хушши ĕнтĕ типе (сохнуть) пуçларĕ. Чураль-к. † Урам хушши тикĕс мар, шăлаканĕ эпир мар. N. Урам хушшинче шусем юхаççĕ. Чуратч. Ăçта килчĕ унта: е юпа кутне, е çул çине, е çырмана, е пĕр-пĕр уничене, пăтă, салма, кĕсел пĕçерсе кайса тăкаççĕ. Çаксене урам хушшинчи усалсене параççĕ. Кил хушшинчи ача-пăчасене, выльăх-чĕрлĕхсене лайăх, пĕр чирсĕр усратăр, теççĕ.

орапа пĕкеççи

оглобли детской тележки. Сред. Юм. Орапа пĕкеççи тесе, ача орапин кокăр пуçлă тортине калаççĕ.

урлă пул

вздорить, жить не в ладу. Изамб. Пĕр çамрăк ача, пĕр старикпе урлă пулсан, пăлтăра сивĕнме тухса ларчĕ. Б. 13. Пуринпе те тӳрĕ пурăн, пĕр çынпа та урлă ан пул. Альш. Сирĕн ку таранччен апла-капла илтĕнмесчĕ-çке, тет. — Çукчĕ те, урлă пултăмăр (поссорились).

усăн

свеситься. Сказка и пред. чув. 85. Усал хуйхă-суйхăран Нарспи пуçĕ усăнать. Букв. Хăмлисем алса пурнески пек усăна-усăна тăраççĕ. Якейк. Умуççи тораттисам паломмисене ятимасăр çĕре çитичченех осăнса аннă. Сборн. по медиц. Усăнса анакан хырăм пулсан, ăна çыхас юлать. Якейк. Кот осăннă сан, ача; мĕн поччĕ апла? (пуçа чиксе çӳрекен çынна калаççĕ). || Шляться, слоняться без дела. Ч. С. Пĕр ĕç ĕçлемесĕр, ял тăрăх йытă пек чупса усăнса çӳрет. Сирах IХ. Уллах çĕрсенче кăлăх усăнса ан çӳре. IЬ. ХХII. Çын патĕнчен çын патне усăнса çӳресе ирттересси начар пурăнăç вăл. Юрк. Хăватей, эсĕ мĕшĕн вĕренмесĕр кăлăхах усăнса çӳретĕн? Сред. Юм. Осăнса ларать çанта конĕпе. Сидит там без всякого дела весь день. || Потащиться (т. е. пойти). Орау. Тухса усăнчĕ (потащился) ĕнтĕ каллех таçта хăяматалла (о лентяе, который и идет лениво).

усал

осал, злой, нехороший, недобрый; жестокий. Сенчук. Тăрăшран вăрăм йывăç çук, качакаран усал выльăх çук. БАБ. Усал сăмах калаçнине илтсен. Юрк. Усал çил-тăвăллă тăман-(буран?) тухать. . Усал пуян кутăн çын пулать. Орау. Пирĕн атте, хиличчен тырă вырман пек, кăçал аллине касать те касать. Мĕн тырă вырса пĕтеричченех Муççи Яккуне тарăхса прттерчĕ. Тур курашшĕ, таçта васкаса тухнă, халăх каланиие итлемесĕр! Вăл аллине каснă, ку каснă, теççĕ ялта, çав ахаль-и вăл? усал этеммех пăхать çав: (т. е. все дело зависит от негодного человека): ĕçĕ те ăнмасть, аллисене те касах тăраççĕ, тет. Сред. Юм. Õсал терипех ôсал (т. е. пит осал). . Õсал сăмах чĕрене тивет. Неприятное слово за сердце берет. Сказки и пред. чув. 80. Лаши вĕçсе пырупа пичĕ-куçĕ пит усал. Якейк. Çав çын осалли Йăван (этот негодяй Иван) çынтан колма пĕлет те... (здесь эллип-сис?). IЬ. Отмăл-торат осалли ыр аная сая яч; хĕр осалли Мари пор, ыр ачая сая ят. Календ. 1907. Пирĕн патшалăх пĕтĕм расхотин чĕрĕкне çар тытма ярать. Германия та вăл усал ĕçе нумай тăкать. Ал. цв. 6. Ниçта та пĕр усал кайăк кăшкăрни те, çĕлен шăхăрни те, тамана сасси тç, кайăксем юрлани те илтенмĕст. Пазухин. Пирĕн пуçри усал хуйхă еррипеле пĕтĕ-ха. Сюгал-Яуш. Кайран вара тепĕр кукăра карăмăр та, усал луткăпах хамăр енне каçса карăмăр. N. Халăх ĕçне усал çын малтан тухсан, теллей пулмасть. Орау. Çын çинчен усал ят ярас тесен, вĕсем тем туса тем калаçĕç (готовы все сделать и сказать). Изамб. Т. Ул хăй усал пулнă, тет. Унăн арăмĕ йăваш юлнă, тет. N. Пирĕн икĕ автан пур-чĕ: пĕри йăваш, тепĕри пит усалччĕ. Изамб. Т. Аçу-аннӳ сана: усал пул, тесе каламаççĕ, епле те пулсан çын майлă тăвасшăн тăрăшаççĕ. N. † Шорă сăхман ăма осал? — сак çине хорса каснăран. Тимер. Пире усалтан ан асăнăр. Не поминайте нас лихом. Янтик. Арçын-ача усалне хĕри-пăраç мĕн тăвас? См. хăп. Сĕт-к. † Пике арăма тор пăхтăр, осал та полин; хĕр полтăр, пилĕк ан кĕпи тăхăнтăр. || Злое существо, злой человек, негодяй. С. Дув. Пусса кĕмĕл ярăн-и, кĕмĕлĕме сая ярăп-и? чăн усала кайăп-и, чунма сая ярăп-и? Тогаево. Чуптар, пачче, лашуна, анатра хĕрсем, усалсем, юрпа пере юçларĕç. Юрк. Çав усалĕ (чертовка, жена) хĕтĕртнипе упăшки тата пушшĕ çĕкленсе çӳрет, куран. В. Буян. Курăкран усал куршанкă, йывăçран усал кăпчанкă (усал = усал курăк или усал йывăç). || Зло, вред. Истор. Александр усала астуса тăракан çын пулман, Новгородран хăйне çилентерсе янă пулсан та, вĕсене хăтарма каллах кайнă. Эльбарус. Пире осал тума пыракан çын калла çавăрна-çавăрна пăхса таратччĕ. Учите детей. Çапла ачасене хамăрах усала вăрентетпĕр. Хыпар № 6, 1906. Çилентерес марччĕ, анчах усалăн ури саккăр, теççĕ, вăл чĕрре кĕме таçтан та тупĕ. Собр. Усал каламасан, ырă çук, теççĕ. (Посл.). || Чорт; нечистый дух, нечистая сила. IЬ. Çĕрле чӳрече витĕр пăхсассăн, усал ерет, теççĕ. Ст. Ганьк. Çынăн, усалпа чирлесен, шăмшак сурать. М. Васильев. № 3,56. Ват тимĕрçе пĕр осал лаççа тохма тăратать. Собр. Пĕтнĕ милкене тула прахсассăн, усал юлать, теççĕ. IЬ. Пĕр-пĕр хĕр ача туса вĕлерсен те, усал пулать, теççĕ. IЬ. Çав ачаран пулна усал çынна ерсе ирлеттерсе вĕлерет, теççĕ. . Çынна ернĕ усал çын патне пынă чух е çын, е йытă, е кушак, е пыркка пулса пырать, теççĕ. IЬ. Е вăрманта, е уйра çĕтсе çӳресен (если заблудишься), усал ертсе çӳрет, теççĕ. КАХ. Усал аллине ан пар (моленье). Не дай во власть злого духа? Ст. Чек. Усал турăран хăватлă. Пролей-Каша. Усал вăрăннă (= çыпçăннă), пристал нечистый (напр., если к женщине летает вотăш). N. Манăн çӳлти усала аяла илсе çапмаллăх вăй пур (говорит один силач). N. Килчĕ пирĕн патра усал вăрăннă япала! (словно сумасшедший, от действия злого духа). Якейк. Осал ерсен, çын пĕтĕмпех типсе, хăрса каять. Если пристанет чорт, то человек высыхает как щепка. Собр. Пĕр-пĕр çĕрте усал хăвалама тытăнсассăн, е утă, е кирек мĕн пăрахса хăварсассăн, усал çавăнпа ерсе юлать, теççĕ. Панклен. Тури осал, анатри осал, в сказке — назван. двух духов, встречавшихся друг с другом ка берегу Волги. N. Турпас тăкнă вар пуç пĕр çухрăмра. Çав вар пуçĕнче усая (шуйттан) пурăнать, теççĕ. Ст. Айб. Кукăр хурăн кутĕнче усал пăхĕ выртать. (Чĕлĕм). N. Тата çав çырмарах ĕлĕк пĕр çын вилнĕ те, халĕ унта час-часах çынсем усал кураççĕ. Это можно понять двояко: 1) видят чертей, 2) подвергаются несчастным случайностям. || Несчастие, беда, бедствие. Иногда олицетворяется. Хĕвел, № 1. Эпир-çеç хамăр тăван вĕрентекенсенчен уйăрăлнă, пирĕн хушăран-çеç усал тухса кайнă. N. Хăй ăшĕнче шухăшласа пырать, тет: упанăн усалĕ те пур иккен, ырри те пур, тесе калать, тет. Альш. † Пирĕн пуçри усала тур сиртĕр. Собр. Касас çавăнтан, касас çурлăнтан, турă, усалла сир. (Моленье). || Дрянь, мерзость. Юрк. Эх, ку усала мĕшĕн-кăна ĕçрĕм-ши? Якейк. Çав осалпа çан чохлĕ вăхăт ирттертĕм полать! Стоило (мне) тратить время на такую дрянь! Синерь. Çав хĕрсем çав хуралçа усал ереки ĕçтерчĕç, тет те, хуралçи, ĕсĕрлсе, йăванса юлчĕ, тет. Якейк. Çав осалшăн (я за иего) онта ма пырап-ка. IЬ. Онашкал осал çынна (дряни) нумай корса ен. || Невзгода, бедствие. Шурăм-п. 10. Çакăн пек усала (засуху) курса, чăвашсем ялсенче халăх пухма тытăнаççĕ. Альш. Пулнă уçал хуллен-хуллен (мало-по-малу) асран каять. КАЯ. Эпĕр ырă куримаспăр пулĕ ĕнтĕ, усал çине-усал пулса пырать (несчастье за несчастьем). Собр. Çăкăр кăмакана тăрăхла çурăлсан, усал юлать, теççĕ. (Поверье). || Озорной. Юрк. Усалтараххисем, кто поозорнее. || Чорт (бранное выражеиие). Коракыш. Ăна пичĕш курнă та: санăн, усалăн, кунта килмелле-и? тесе, тĕкее кăларса янă. Рак. Çак пуртре пĕр усал. (Шăпăр). || Бранное выраженпе, отн. к детям или животным (напр., к лошади). Орау. Усал! мĕн хăтланать вăл! пăх-ха амĕш! Что он делает, негодяй! посмотри-ка, мать! (говорит матери ребенка). . Усал! Вунă пăта туртса çитеримар, тата шăмарайĕнçи тăвать! Сволочь! Десяти пудов не свезла (не довезла), а еще злится! (прижимает уши, хочет укусить). . Усал! шăмарать тата! (напр., о кобыле: сволочь! еще укусить хочет! || Пурга. Пухтел. Уcал тухса каймасан. Если не случится пурги. || Хлам. Земледелец. Нимĕçсем вăрманти мĕн пур усала шăлса, хире тăкаççĕ. || Плохо (наречие). Ст. Айб. Ах, инкеçĕм, инкеçĕм! Эпир усал пурăнни ят сарăлчĕ аякка. (Хĕр йĕрри). Тимĕрçен. † Йăмăка усал тытсассăн, пĕлĕпĕр эпир евчине.

усламçă

то же, что усламăç. СПВВ. Т. Усламçă пасар тарăх вак-тĕвек япала сутса çӳрет. Шурăм-п. № 14. Чиркӳ карти çумĕнчех усламçăсем пĕремĕк сутса лараççĕ. Альш. Утран йĕнер антармас, усламçăтăр çав ача. Тюрл. Осламçа — торговец. Осламçа сопăн сотса çӳрет. Килĕрен кидле çӳрет, осламăçă! (брань). Из дома в дом шатается, шатун! Ст. Айб. Икĕ усламçă килеççĕ те, тарăн вара çитеççĕ; çитĕçин-çитмĕçин, мĕн тăвас? Яхат-ошкăнь. Усламçă — торговец.

уçăл

открыться, раскрыться, раствориться (о двери и пр.). К.-Кушки. Хапха уçăлса кайнипе пĕтĕм выльăх карташĕнчен тухса кайнă. Регули 429. Алăк оçăлнă. Алăк оçах тăрать. N. Кĕнеки çирĕммĕшĕнче уçăлса тăрать. Книга открыта на 20 странице. Орау. Ăна аяларах антарса тунă пулсан, янках уçăлакан пулаччĕ. Если бы ее (форточку) сделали ниже, то она отворялась бы настежь. Альш. † Ут кĕрейми хура вăрман, эпир кĕрсен, уçăлать. Малалла шанчăк пур, çул уçăлчĕ. Теперь есть надежда на будущее — дорога открыта, || Стать откровенным, словоохотливым. Беседа чув. 15. Вăл кăшт кулкала та пуçларĕ, çимĕç пахчисем, вăрмансем епле ӳстермелли çинчен кала-кала пама тытанчĕ; унтан тата ытла та уçăлса кайрĕ. || Просвещаться, развиваться. Хыпар № 30, 1906. Унтан чăвашла кĕнеке туха пуçларĕ. Вара чăвашсем те уçăлнăçемĕн уçăлса пычĕç; халĕ ĕнтĕ, паçăр каланă пек, вырăсран та уйрăм мар. Ст. Айб. Ялан çӳресен, чĕлхе уçăлать, теççĕ. (Послов.). Альш. Хулана кайса, уçăлса килчĕ. IЬ. Вĕренме кайсан, нумай уçăлчĕ. То же в Сред. Юм. || Просвежиться, прогуляться, освежиться. Чаду-к. Пĕрре çав патша майри, тата виçĕ ывăлĕ сата уçăлса çӳреме тухнă. Ядр. Паян айтăр уçăлса çӳреме, ачасем! О заступ. Ачам, тăр та çак çынсемпе йывăç пахчине уçăлса çӳреме тух. Яныши. Пĕр йытă, оя уçăлма тухсан, пĕр кашкăра тĕл пулчĕ, тет. Ст. Чек. Кăшт, кайса, уçăлас-ха (то же, что тула каяс, desidere). Курм. Эсĕ шăва кĕр, кайса, луччĕ уçăлăн. Шибач. Ста каятăн, ачам? тет. — Мĕн, тет, мочи, ста каясси, тет, — тохрăм, тет, оçăлмалла, тет. Якейк. Кĕт, кайса, уçăлса килем. . Уçăлма тохрăм. IЬ. Кĕт тохса уçăлтăм (= просвежился). . Вăсам вăрмана уçăлса çӳреме карĕç. || Поправнться, оклематься. Скотолеч. 5. Хăш чухне лаша выртса кансанах уçăлать. IЬ. Iă. Сивĕ чиртен уçăлсан, лаша нумайччен ӳсĕрет. || Поправляться (в материльном смысле). Тюрл. Ачисем полăшаççĕ, уçла (= уçăла) пуçларĕ çын (поправляться). || Почувствовать отраду, обрадоваться. N. Иван сăмахĕсене илтсессĕн, Лисахвийĕн чунĕ пит уçăлса кайнă. Бюрганы. † Хуйхăрса та тилмĕрсе эпĕ лараттăм, манăн чунăм уçăлчĕ çак юрăпа. || Приводить к определенным результатам. НТЧ. Вара ывăлĕ-мĕн чирлĕ пулсан, амăшĕ-и, ашшĕ-и, пĕр вун-çичĕ пус укçă илет те: юмăç лайăх уçăлтăр, тесе, турра сăх-сăхса, юмăçа тухса каять. Анчах ун пек кун пек япала çинчен çынна каласа нама юрамас, тет: лешне, вĕрелнине, хĕн килет тет. Вĕрекене те аван мар, тет: ĕçĕ уçăлмас, тет. Хорачка. Халап оçăлмасăр епле каяс? Как ехать, раз переговоры еще не кончены? Ч. С. Аннемсем: чухăсем ларсан, юмăç уçăлмасть, теççĕ (гадание не дает результатов). || Понемногу расходиться (разминаться), взять ход. N. Хуллен кайсан, лаша уçăлнăçем уçăлса пырат; çула тухсанах, трук хăвалас пулмасть лашана — пӳлĕнет. Орау. Пĕр уçăлсан, каякан вăл ĕç. Лиха беда — начало (только бы начать, а там дело пойдет). КС. Ĕç уçăлмасть. Дело не идет вперед. || Открываться, становиться ясным, выясняться. СЧЧ. Ку хĕр юмăç çемесенчен пилĕк пуслăх укçа ыйтса илчĕ те, укçа çине пăхса, каларĕ: веç усăлать (уçăлать?), авă унта шыв курăнать, вăл шыв сирĕн акăра шыв тытнине пĕлтерет. Ку ача сирĕн, Сĕнче хĕрринче çӳренĕ чухне, шывран пит хăранă; сирĕн çав шыва мимĕр парас пулать, атту ачăр чĕрĕлеймĕ, терĕ. Б. Олг. Халь, ирлесе, хак оçăлман та, пĕлмелле мар-ха. Теперь, поутру, цена еще не выяснилась, и (ничего) нельзя узнать. || Снова стать чистою (о воде). Çанта, арман ненче, кôрăс хотнă та, кôнта çитиччеи уçăлать поль. || Выздороветь. Могонин. Вăл таçти аптека та çитнĕ, ăста çынсем патне те çитнĕ — ништа та уçăлиман (узы̆λиыман). || Получить способность функционировать. N. Чăвашсем, хăлхасăррисем, чан айне кĕрсе лараççĕ, унпа хăлха уçăлать, теççĕ. БАБ. Пĕр икĕ эрнерен тепĕр юмăç карчăка тӳрлеттертĕмĕр, тет [пригласили лечить, говорят мои родители] те, хай çичĕ çулччен çыхланса тăнă чĕлхем уçăлчĕ, тет. || Вскрыться. Мăн шывсем усăлсан, но вскрытии рек. || Освободиться от чего-либо. Ядр. Кайран, ыйхăран уçăлсан, тумланса, урана çине улăхса ларса, тырă вырма кайрăмăр. || Стать вольготным. N. Ваттисен ĕç пĕтрĕ (они уже пропели свое), çамрăккисен уçăлчĕ: вĕсем те, ваттисене кура, урăхла юрăсем кăшкăрса юрла пуçларĕç.

уçă

(уз'ы), кисть руки. В. Олг., Пшкрт., Сохрон-й. См. ывăç, ывçă, уç. Ярьуньк. Палламан, çакна илтсен, пĕр мăн çĕклем турпас илчĕ, тет те, çул тăрăх пăрахса карĕ, тет; леш яш ача пĕр уçă пăрахса кайнă, тет.

уткăн

(-кы̆н,), лететь (бежать) вихрем; отброситься; наброситься. Ч. И. Ыр ут пырать уткăнса (летит вихрем) КС. Уткăн — сильно побежать, сильно качнуться на качелях, отброситься далеко. Орау. Йытти пĕре уткăнчĕ те (рванулась), сăнчăрне татах карĕ; сăнчăрĕ пĕтнĕскер пулнă пулмалла. Шибач. Уткăнса каять (хытă каять). N. Вулккан çăварĕнчен уткăнса тухнă кĕл (пепел), çĕртен вăтăр çухрăм çӳле кайса, пĕр авăка юпа пек курăнса тăнă. Шурăм-п. № 14. Икĕ ача уткăнаççĕ анчах (т. е. чуччу çинче ярнаççĕ).

утаман

отаман (удаман, одаман), атаман, вожак, главный. В. Ом. Йĕрĕх полнă перĕн ялта ватти, отаманĕ. Ялĕпех йĕрĕх полнă, пĕри полнă отаманĕ. Кожар. (Асак. в., Ядр. у.). Пӳртре вун иккĕн лараççĕ, пĕри отаманĕ. Шел. 165. Эпĕ Упа-Утаман, ик урапа утакан. См. Паас. 195. Истор. 25. Ермак Тимофеевич касаксен утаманĕ пулнă. Сятра. Усал кĕрсе кайсан, утаманне (главному своему) калать, тет: эпĕ аран çĕклесе çавăрăнтăм. К.-Кушки. Вăл мĕн пур ача-пăчан утаманĕ пулса çӳрет. Он верховодит всеми ребятами. См. Ел-кӳл. || Личн. яз. имя мужч. Рекеев, Н. Седяк. «Ик утаман терт, кутна çавăрса çырт». Утаман — атаман. Щухăшлан ĕç пулаймасан, калаççĕ çапла.

Утлаш

личн. имя мужч.(?), родившегося во вторник. Чист. Вăл ача ятне кун ячĕпе шыраса тупаççĕ: кун мĕн ятли пулать, ăна та çавăн майлăрах хураççĕ. Çапла пĕр кун ятне илер-ха: эрне-кун хĕр пулсан, Эрнепи ятлă хураççĕ; ытлари-кун пулсан, Утлаш ятлă хураççĕ.

ухтар

понуд. ф. от гл. ух «читать». Альш. Чăваш арăмĕсем, ачи аранçĕ йĕрсенех, ачине йăтса, тутар мулли патне каяççĕ, е ахаль яла пынă тутара та пулин чĕнсе, «ухтараççĕ». Ухăтмăшăн вĕсене çăнăхăн параççĕ, çăкăрăн параççĕ. Укçанăн парсан, аван мар, теççĕ. Укçана суса кăларать, тет те, татах аптратма тьттăнать, тет. IЬ. Ача-пăча ӳстермелле. Вăл чирлет, вăл йĕрет, вăл начарланать. Муллана кайса, ухтарать е ялти тутара чĕнет.

Русско-чувашский словарь

аборт

сущ.муж. (син. выкидыш)
хырăм пăрахни, ача пăрахни; сделать аборт ача пăрахтар

акушерка

сущ.жен.
акушерка (ача çуратнă чух пулăшакан специалист)

ангел

сущ.муж.
пирĕшти (тĕн ĕненĕвĕнче — Турă хушнине тăвакан çунатлă ача е çамрăк çын сăнарлă янавар)

бездетный

прил.
ачасăр, ача-пăчасăр; бездетная семья ача-пăчасăр кил-йыш

бездомный

прил. (син. бесприютный)
килсĕр-çуртсăр, килсĕр; бездомные дети килсĕр-çуртсăр ача-пăча

белокурый

прил. (ант. черноволосый)
çутă çырă (çӳç çинчен); белокурая девочка çутă çырă хĕр ача

берет

сущ.муж.
берет (çемçе çавра колпак); детский берет ача-пăча беречĕ; носить берет беретпа çӳре

беспризорник

сущ.муж., беспризорница жен. (син. бродяга)
килсĕр ача, çапкаланчăк ача

беспризорный

прил.
1. (син. бесхозный) хуçасăр, асăрхавсăр, пăрахăç; беспризорный дом хуçасăр çурт
2. (син. бездомный, бродячий) килсĕр, çапкаланчăк; беспризорные дети çапкаланчăк ачасем, килсĕр ача-пăча

бильярд

сущ.муж.
бильярд (туяпа шар тĕксе вылямалли вăйă); детский бильярд ача-пăча бильярчĕ; играть в бильярд бильярдла выля

болезненный

прил., болезненно нареч. (син. нездоровый; ант. здоровый)
1. чирлĕрех, сусăр, сывах мар, имшер; болезненный ребёнок имшер ача
2. (син. ненормальный, чрезмерный) ытла, виçесĕр; çав тери; он болезненно воспринимает критику вăл хăйне тиркенĕшĕн çав тери пăшăрханать

болезнь

сущ.жен. (син. заболевание)
чир, чир-чĕр; заразная болезнь ерекен чир; детские болезни ача-пăча чир-чĕрĕ

больной

1. прил.множ. больны
сусăр, чирлĕ, сывă мар; чирлекен; больной старик сусăр ватă; больное сердце сывă мар чĕре; ребёнок болен ача чирлĕ

босой

прил.
çарран, çара ураллă; босой мальчик çара ураллă арçын ача

веснушчатый

прил.
хура тутлă, сарă тутлă, кук тĕрриллĕ; веснушчатая девочка хура тутлă хĕр ача

внебрачный

прил:. внебрачный ребёнок мăшăрланмасăр çуратнă ача

воспитанный

прил.
этеплĕ, йĕркеллĕ, хăлăхлă; воспитанная девочка этеплĕ хĕр ача

воспитатель

сущ.муж., воспитательница жен.
воспитатель; воспитательница; воспитательница детского сада ача сачĕн воспитательници

воспитать

глаг. сов.
1. кого воспитани пар, ăс пар, пăхса ӳстер; они воспитали троих детей вĕсем виçĕ ача пăхса ӳстернĕ
2. что в ком (син. выработать) вĕрент, хăнăхтар, аталантар; воспитать в молодёжи любовь к родине çамрăксене тăван çĕршыва юратма вĕрент

врач

сущ.муж.
врач, тухтăр; детский врач ача-пăча тухтăрĕ; вызов врача к больному чирлĕ çын патне врач чĕнтерни

вызвать

глаг. сов.
1. кого чĕнсе ил, чĕнтер, йыхăр; вызвать врача на дом киле тухтăр чĕнтер
2. кого на что чĕн, сĕн; вызвать на соревнование ăмăртма чĕн
3. что пуçар, тапрат, кăлар; детская шалость вызвала пожар ача-пăча ашкăнни пушар кăларнă

вырастить

глаг. сов.
ӳстер, çитĕнтер, пăхса ӳстер, ӳстерсе çитĕнтер; вырастить дерево йывăç лартса ӳстер; они вырастили троих детей вĕсем виçĕ ача ӳстерсе çитĕнтернĕ

галоши

сущ.множ.; един. галоша
калуш; детские галоши ача калушĕ

говорить

глаг. несов.
1. калаç, пупле; ребёнок начал говорить ача калаçма пуçларĕ; мы учимся говорить по-чувашски эпир чăвашла калаçма вĕренетпĕр
2. (син. разговаривать) калаç, пуплеш, сăмахла; говорить с товарищами юлташсемпе пуплеш; говорить по телефону телефонпа калаç
3. (син. свидетельствовать) кала, пĕлтер, кăтарт; этот факт говорит о его честности ку тĕслĕх вăл тӳрĕ кăмăллă пулнине катартать
3. (син. сообщать) кала, те; дети говорят, что хотят есть ачасем çиес килет теççĕ; я говорю правду эпĕ чăннине калатăп ♦ короче говоря кĕскен каласан; откровенно говоря тӳррипе каласан; иначе говоря урăхла каласан; И не говори!, Что и говорить! Ан та кала! (килĕшнине çирĕплетсе калани)

горшок

сущ.муж.
чӳлмек, куршак; варить жаркое в горшке чӳлмекпе шаркку пĕçер ♦ от горшка два вершка кача пӳрни пысăкăш (пĕчĕк ача çинчен)

двухлетний

прил.
1. икĕ çулти, иккĕри; двухлетний ребёнок иккĕри ача
2. икĕ çуллăх; двухлетние цветы икĕ çул ӳсекен чечексем

девочка

сущ.жен. (ант. мальчик)
хĕр ача; у них в семье две девочки и мальчик вĕсен кил-йышĕнче икĕ хĕр ачапа пĕр арçын ача

день

сущ.муж., множ. дни
1. кун; солнечный день хĕвеллĕ кун; рабочий день ĕç кунĕ; через несколько дней темиçе кунтан; отметить день рождения çуралнă куна паллă ту
2. множ. дни (син. время, период) кунсем, вăхăт, тапхăр; в дни войны вăрçă вăхăтĕнче; вспоминать дни детства ачалăх кунĕсене аса ил ♦ День Победы Çĕнтерӳ кунĕ (Тăван çĕршыв вăрçинчи çĕнтерӳ ячĕпе çу уйăхĕн 9-мĕшĕнче ирттерекен уяв); на днях çак кунсенче, çывăх вăхăтра; день ото дня кунран-кун; изо дня в день куллен-кун; со дня на день паян мар ыран, кĕç-вĕç; третьего дня виçĕм кун; ребёнок растёт не по дням, а по часам ача самантсерен ӳссе пырать

детвора

сущ.жен. собир.
ача-пăча; детвора играет на улице ача-пăча урамра вылять

детдом

сущ.муж. (сокр.: детский дом)
ача çурчĕ; он вырос в детдоме вăл ача çуртĕнче ӳснĕ

дети

сущ.множ.; един. дитя сред.
ачасем, ача-пăча, ывăл-хĕр; дети школьного возраста шкул ӳсĕмĕнчи ачасем; дети военнослужащих çар çыннисен ывăлĕ-хĕрĕ; дети легли спать ачасем çывăрма выртнă; у них в семье пятеро детей вĕсен кил-йышĕнче пилĕк ача

детсад

сущ.муж. (сокр.: детский сад)
ача сачĕ; отвести сына в детсад ывăла ача садне леçсе хăвар

детский

прил.
1. ача -ĕ, ача-пăча -ĕ; детские дошкольные учреждения шкулчченхи ача-пăча учрежденийĕсем
2. ачалла; у него сохранились детские привычки унан ачалла йăласем сыхланса юлнă

дитя

сущ.сред.; множ. дети
пĕчĕк ача, пепке; любить родное дитя тăван ачана юрат

доверчивый

прил., доверчиво нареч.
шануллă, ĕненӳллĕ; шанакан, ĕненекен; он доверчив, как ребёнок вал пĕчĕк ача пекех ĕненекен сын

дочь

сущ.жен., множ. дочери
хĕр, хĕр ача (ашшĕ-амăшĕшĕн); моя дочь манăн хĕр, хĕрĕм; твоя дочь санăн хĕр, хĕрӳ; его (её) дочь унăн хĕрĕ; у них две дочери и сын вĕсен икĕ хĕр те пĕр ывăл

дошкольный

прил.
шкулчченхи; дошкольный возраст шкулчченхи çул-ӳсĕм; дошкольные детские учреждения шкулчченхи ача-пăча учрежденийĕсем

журнал

сущ.муж.
1. журнал (паллă хушăран тухса тăракан кăларăм); детский журнал ача-пăча журналĕ; общественно-политический журнал обществăпа политика журналĕ; редакция журнала журнал редакцийĕ
2. журнал, кĕнеке (ĕç çинчен çырса пымалли); классный журнал класс журналĕ; журнал наблюдений за погодой çанталăк сăнавĕсен кĕнеки

забавный

прил. (син. интересный), забавно нареч.
кулăшла, култармăш, касак, мыскараллă; забавный ребёнок култармăш ача; забавный случай мыскараллă ĕç; он забавно рассказывает вăл кулашла каласа парать

заболеть

1. глаг. сов.
чирле, чирлесе кай; ребёнок заболел ача чирленĕ; заболеть гриппом гриппа чирлесе кай

здоровый

прил.
1. (ант. больной) сывă, сывлăхлă; здоровый ребёнок сывă ача
2. (син. полезный) сиплĕ, усăллă, сывлăхшăн лайăх; здоровый лесной воздух вăрманти сиплĕ сывлăш
3. (син. сильный, крепкий) тĕреклĕ, патвар ♦ Будьте здоровы! Сывă пулăр! (уйрăлнă чухне сывлăх сунни)

зрение

сущ.сред.
куç, куру, куç вăйĕ; куç курни; острое зрение çивĕч куç; у ребёнка слабое зрение ача япăх курать ♦ точка зрения шухăш, шухăшлани (пĕр-пĕр пайăр ыйтупа)

игра

сущ.жен., множ. игры
1. вăйă, выляв; выляни; детские игры ача-пăча вăййисем; спортивные игры спорт вăййисем; летние Олимпийские игры çуллахи Олимп вăййисем; компьютерные игры компьютер вăййисем
2. выляни, калани; игра на гармони купăс калани ♦ игра слов сăмах вăййи (сăмахсене ытарлă çыхăнтарса калани); игра с огнём вутпа выляни (хăрушă, теветкеллĕ ĕç çинчен); игра природы çут çанталăк тĕлĕнтермĕшĕ

идти

глаг. несов.
1. (син. шагать) ут, кай, пыр, кил; идти пешком çуран ут; я иду домой эпĕ киле каятăп
2. (син. двигаться) куç, шуç; кил, кай, пыр; поезд идёт сюда поезд кунта килет; лодка идёт под парусом кимĕ парăспа ишсе пырать
3. 1 и 2 л. не употр. ирт, пулса пыр; время идёт быстро вăхăт хăвăрт иртет; дело идёт плохо ĕç начар пулса пырать
4. 1 и 2 л. не употр. (син. падать) çу, ӳк; целый день идёт дождь кунĕпе çумăр çăвать
5. 1 и 2 л. не употр. (син. исходить) тух, палка; из трубы идёт дым мăрьерен тĕтĕм тухать
6. (син. отправляться) кай; идти в бой çапăçма кай; дети идут гулять ачасем уçăлма каяççĕ
7. кому (син. подходить) килĕш, пыр, юра; платье очень идёт девушке кĕпе хĕре питĕ килĕшет.
8. 1 и 2 л. не употр.(син. приближаться) çывхар, кил, çитсе пыр; идёт гроза аслатиллĕ çумăр çывхарса килет
9. 1 и 2 л. не употр. (син. пролегать) вырт, ирт; дорога идёт через лес çул вăрман витĕр выртать
10. 1 и 2 л. не употр. (син. расходоваться, использоваться) кай; на платье идёт три метра ткани кĕпе çĕлеме виçĕ метр пусма каять ♦ сон не идёт ыйхă килмест; часы идут точно сехет тĕрĕс çӳрет; идти в рост ӳссе кай; идти на убыль чакса пыр; товар идёт хорошо тавар лайăх сутăнать; ребёнку идёт пятый год ача пиллĕке кайнă; в театре идёт опера театрта опера кăтартаççĕ; рыба хорошо идёт утром пулă ирхине лайăх кĕрет

имя

сущ.сред.; множ. имена
1. ят (çыннăн); имя девочки хĕр ача ячĕ; называть по имени ятран чĕн; написать фамилию, имя и отчество хушамата, ята, ашшĕ ятне çыр
2. (син. известность, репутация) ят, ят-сум; доброе имя ырă ят; учёный с мировым именем тĕнчипе паллă ăслăхçă
3. (син. название) ят (япаласен); это дерево известно под именем «вяз» ку йывăç ячĕ — «хурама»
4. ят (грамматикăра — хăшпĕр пуплев пайĕсем); имя существительное япала ячĕ; имя прилагательное паллă ячĕ; имя числительное хисеп ячĕ; склонение имён ят пуплев пайĕсем вĕçленни
5. имени кого-чего, в знач. предлога с род. п. ячĕллĕ; Дворец культуры имени Хузангая Хусанкай ячĕллĕ культура керменĕ ♦ имена нарицательные пайăр мар ятсем (сăм.: çын, хула, кӳлĕ); имена собственные пайăр ятсем (сăм.: Иван, Шупашкар, Байкал)

исправиться

глаг. сов. (ант. испортиться)
юсан, тӳрлен; шалун исправился ашкăнчăк ача юсанчĕ

капризничать

глаг. несов.
кутăнлан, кутăнлаш, юнтар, йӳнсĕрлен; ребёнок капризничает ача йӳнсĕрленет

капризный

прил., капризно нареч. кутăн, юнтармăш, йӳнсĕр; капризная девочка юнтармăш хĕр ача

картавый

прил.
селĕп (хăшпĕр сасăсене лайăх калайман); картавый ребёнок селĕп ача

картинка

сущ.жен. (син. рисунок)
ӳкерчĕк; детская книга с картинками ӳкерчĕклĕ ача-пăча кĕнеки

карусель

сущ.жен.
карусель; детская карусель ача-пăча каруселĕ; кататься на карусели карусельпе ярăн

кашлять

глаг. несов.
ӳсĕр; ребёнок сильно кашляет ача хытă ӳсĕрет

книга

сущ.жен.
1. кĕнеке (вуламалли); детские книги ача-пăча кĕнекисем; книга стихов сăвă кĕнеки; сидеть за книгой кĕнеке тытса лар; писатель издал новую книгу çыравçă çĕнĕ кĕнеке пичетлесе кăларнă
2. кĕнеке (ĕç çинчен çырса пымалли); бухгалтерские книги бухгалтери кĕнекисем; книга жалоб и предложений жалобăсемпе сĕнӳсен кĕнеки ♦ ему и книги в руки ку ĕç шăпах ун валли

колготки

сущ.множ.
колготка (йĕмпе пĕрле çыхса тунă чăлха); детские колготки ача-пăча колготки

коляска

сущ.жен.
1. урапа, кӳме; детская коляска ача кӳми
2. сăпка, ларма; мотоцикл с коляской сăпкаллă мотоцикл

корь

сущ.жен.
хĕрлĕхен, хĕрлĕ шатра (ача-пăча чирĕ)

кудрявый

прил.
кăтра, пĕтреке, явăнчăк; кудрявые волосы кăтра çӳç; кудрявая девочка кăтра çӳçлĕ хĕр ача

ласковый

прил. (син. нежный), ласково нареч.
ачаш, кăмăллă, çепĕç, евĕк, евĕклĕ; ласковый ребёнок евĕклĕ ача; говорить ласково çепĕç калаç

литература

сущ.жен.
1. литература (сăмахпа сăнарлас ăсталăх); теория литературы литература теорийĕ
2. литература (илемлĕ сăмахлăх хайлавĕсем: поэзи, проза, драма); художественная литература илемлĕ литература; детская литература ача-пăча литератури
3. литература (пĕлӳлĕхĕн пĕр-пĕр енĕпе çырнă кĕнекесем); сельскохозяйственная литература ял хуçалăх литератури; политическая литература политика литератури; научно-популярная литература ăслăлăх саракан литература

ловкий

прил., ловко нареч.
1. (син. проворный, сноровистый; ант. неуклюжий) йăрă, çивĕч, правур, вăр-вар, çаврăнăçуллă; ловкий мальчик вăр-вар ача
2. (син. хитрый, изворотливый) чее, хайлавлă; ловкая проделка чее хăтланăш

ломать

глаг. несов.
1. что хуç, ват; ломать палку патака хуç; ломать лёд пăр ват
2. что (син. повреждать) ват, пăс, çĕмĕр; иш; дети быстро ломают игрушки ача-пăча теттесене часах ватать; ломать старый дом кивĕ пӳрте иш
3. кого-что (син. менять) улăштар, улшăнтар; ломать свою жизнь пурнăçа улшăнтар; ломать старые обычаи кивĕ йăла-йĕркене пăрахăçла ♦ ломать спину тертленсе ĕçле; ломать голову пуçа ват (шухăшпа); ломать комедию камит ту, пăлахая пер

лопатка

сущ.жен.
1. кĕреçе (пĕчĕкки); детская лопатка ача кĕреçи
2. хул калакки (çурăмри сарлака шăмă); положить на обе лопатки çавăрса çап (кĕрешсĕ)

маленький

прил. (син. небольшой; ант. большой)
пĕчĕк; маленькая девочка пĕчĕк хĕр ача; маленький домик пĕчĕкçеç çурт

мальчик

сущ.муж. (ант. девочка)
ача, арçын ача, ывăл ача; мальчики любят играть в футбол арçын ачасем футболла выляма юратаççĕ; у них родился мальчик вĕсен ывăл ача çуралнă

мать

сущ.жен.множ. матери
анне; моя (наша) мать анне, аннеçĕм; твоя (ваша) мать аннӳ; его (её, их) мать амăшĕ; многодетная мать нумай ача амăшĕ; мать-одиночка мăшăрсăр ача амăшĕ; мы говорили о твоей матери эпир сан аннӳ çинчен калаçрăмăр ♦ в чём мать родила çаппа-çарамас
сущ.жен.
шапа хупаххи, çыр хупаххи (курăк)

мебель

сущ.жен.
сĕтел-пукан; мягкая мебель çемçе сĕтел-пукан; детская мебель ача-пăча сĕтел-пуканĕ; офисная мебель кантур сĕтел-пуканĕ

молочный

прил.
1. сĕтлĕ, сĕт паракан; молочная корова сĕтлĕ ĕне
2. сĕт -ĕ; сĕтлĕ; молочная каша сĕтпе пĕçернĕ пăтă ♦ молочные зубы сĕт шăлĕсем (ача ӳснĕçем тухса ӳкекеннисем); молочный телёнок амăш ай пăру, ĕмĕртекен пăру

невинный

прил., невинно нареч.
1. (ант. виновный) айăпсăр; осудить невинно айăпсăр айăпла
2. (син. наивный, простодушный) айван, айванкка, ача пек; невинный ребёнок айван пепке

новорожденный

прил.
1. тин çуралнă; новорожденный ребёнок тин çуралнă ача
2. новорождённый сущ.муж., новорождённая жен. менелник тăвакан, çуралнине уявлакан

ныть

глаг. несов.
1. нăйкăш, юншăхла; ребёнок всё время ноет ача пĕрмай юншăхлать
2. 1 и 2 л. не употр. (син. болеть) ырат, сур, йăшка, сăрăлтат; зуб ноет шăл сурать; тело ноет от усталости ывăннипе шăмшак сăрăлтатать; сердце начало ныть чĕре йăшкама пуçларĕ

нянчить

глаг. несов.
ача пăх

няня

сущ.жен., множ. няни
няня (ача пăхакан); няни детских яслей ача яслийĕн нянисем; работать няней няньăра ĕçле

обувь

сущ.жен.
атă-пушмак, ура тумĕ; детская обувь ача-пăча атă-пушмакĕ; кожаная обувь сăран атă-пушмак

одаренный

прил. (син. талантливый)
пултаруллă; музыкально одарённый ребёнок кĕвĕ-юрă енĕпе пултаруллă ача

озорник

сущ.муж., озорница жен.
ашкăнчăк, алхасма; Коля большой озорник Коля питĕ ашкăнчăк ача

организация

сущ.жен.
1. йĕркелӳ; йĕркелени; организация детского отдыха ача-пăча канăвне йĕркелени
2. (син. объединение, учреждение) организаци, пĕрлешӳ; общественные организации общество пĕрлешĕвĕсем; строительная организация строительство организацийĕ

пелёнка

сущ.жен.
ача кипки, пиев (пĕчĕк ачана чĕркемелли) ♦ знать с пелёнок мĕн ачаранпах пĕл

передача

сущ.жен.
1. пару; пани; перадача имущества по акту пурлăха актпа пани
2. передача (радио, телевидени панисем); детские передачи радио радиори ача-пăча передачисем

пионер

сущ.муж., пионерка жен.
1. пуçаруçă, çĕнĕлĕхçĕ (çĕнĕ ĕçе пуринчен малтан пуçăнакан)
2. пионер (ача-пăча организацийĕнче тăракан)

писатель

сущ.муж., писательница жен.
çырăвçă; народный писатель Чувашии чăваш халăх çырăвçи; детские писатели ача-пăча çырăвçисем; мастерство писателя çырăвçă ăсталăхĕ

плач

сущ.муж.
макăру, йĕрӳ; макăрни, йĕни; слышен плач ребёнка ача макăрни илтĕнет

подвижный

прил.
1. куçăмлă, куçакан; подвижная группа войск çарсен куçăмлă ушкăнĕ
2. (син. живой) чĕрĕ, çивĕч, йара, варвар; подвижный ребёнок йара ача

подражать

глаг. несов.
евĕрле; ... пек пул, ... пек ту; -а (-е) хыв; подражать известному певцу паллă юрăçă пек юрла; мальчик подражает отцу ача ашшĕ пек пулма тăрăшать

подросток

сущ.муж.
çамрăк, яш ача, хĕр ача (12—16 çулсенчи)

ползать

глаг. несов.
упален, шу, шуса çӳре; ползать на четвереньках тăват уран упален; ребёнок ползает по полу пĕчĕк ача урайĕнче шуса çӳрет

поликлиника

сущ.жен.
поликлиника (килĕсенчен пыракан çынсене сиплекен, чирлĕ çынсем патне врачсем яракан больница); детская поликлиника ача-пăча поликлиники

положение

сущ.сред.
1. (син. местонахождение) вырăн; тăни, вырнаçни; положение судна в море карапăн тинĕсри вырăнĕ
2. (син. обстановка) лару-тăру, тăрăм; международное положение тĕнчери лару-тăру; тяжёлое экономическое положение экономикăри йывăр лару-тăру; тяжёлое положение в семье кил-йышри йывăрлăхсем
3. (син. роль, место) вырăн, пĕлтерĕш; руководящее положение пуç пулса тăни, пысăк пĕлтерĕшлĕ пулни
4. положени (документ); положение о выборах суйлав положенийĕ
5. шухăш; основные положения доклада докладри тĕп шухăшсем ♦ женщина в положении йывăр хĕрарăм (ача тума хатĕрленекен)

помощник

сущ.муж., помощница жен.
1. пулăшакан; сын — хороший помощник отца ывăл ача ашшĕне лайăх пулăшать
2. помощник, пулăшуçă (должность); помощник директора директор помощникĕ

послушный

прил., послушно нареч.
итлекен, каланине тăвакан; послушный ребёнок итлекен ача

пособие

сущ.сред.
1. пулăшу, укçа; детское пособие ача укçи (патшалăх ача пăхма параканни)
2. хатĕр, пособи; учебные пособия вĕренӳ хатĕрĕсем

похудеть

глаг. сов. (ант. поправиться, потолстеть)
начарлан, ырханлан, начарланса кай, имшерлен; ребёнок сильно похудел ача имшерленсех кайнă

примерный

прил., примерно нареч.
1. (син. образцовый) кăтартуллă, ырă, лайăх; примерный ученик лайăх вĕренекен ача
2. (син. приблизительный) чухлавлă, вăтам шутпа; яхăн; примерно сто килограммов çĕр килограма яхăн

причесать

глаг. сов.
тура, тураса якат (çӳçе); причесать девочку хĕр ача çӳçне тура

приют

сущ.муж.
1. хӳтлĕх, канлĕ вырăн; дать приют хӳтлĕх пар
2. усрав (ватă, килсĕр çынсене йышăнмалли учреждени); детский приют ача-пăча усравĕ

пробовать

глаг. несов.
1. тытăн, пикен, хăтлан; девочка пробует писать хĕр ача çырма хăтланать
2. тутан, астив, тутанса пăх; пробовать суп на соль яшкана тăвар каланине тутанса пĕл

пытаться

глаг. несов.
хăтлан, тăрăш, пикен; -шăн (-шĕн) пул; ребёнок пытается ходить пĕчĕк ача утма хăтланать

рахит

сущ.муж.
ниш чирĕ (ача шăм-шакĕ витаминсем çитмен пирки япах аталанни)

рваться

1. глаг. несов.
1. татăл, çĕтĕл, çурăл; одежда на детях быстро рвётся ача тумтирĕ часах çĕтĕлет
2. çурăл, аркан, сирпĕн; рвутся гранаты гранатăсем çурăлаççĕ

ребёнок

сущ.муж., множ. дети и ребята
ача, пепке, пĕчĕк ача; грудной ребёнок чĕчĕ ачи

рисовать

глаг. несов.
ӳкер, ӳкерчĕк ту; девочка любит рисовать хĕр ача ӳкерме юратать

рисунок

сущ.муж.
ӳкерчĕк; выставка детских рисунков ача-пăча ӳкерчĕкĕсен выставки

родить

глаг. сов. и несов.
çурат, ача ту (хĕрарăм çинчен); çăвăрла, çура ту (ама чĕр чун çинчен)

родиться

глаг. сов. и несов.
1. çурал; у них родилась дочь вĕçен хĕр ача çуралнă
2. 1 и 2 л. не употр. çурал, пуçлан, кун кур; рождаются новые традиции çĕнĕ йăла-йĕрке çуралать

роды

сущ.множ.
çурату; çуратни; роды были тяжёлые ача хĕнпе çуралнă

рубашка

сущ.жен.
кĕпе, кипке; детская рубашка ача кипки; нижняя рубашка аялти кĕпе

сад

сущ.муж., множ. сады
1. сад, пахча, сад пахчи; плодовый сад улма çимĕç пахчи; заложить сад сад хыв
2. сад (ача-пăча усракан çурт); детский сад ача сачĕ; сад-ясли ясли-сад

санаторий

сущ.муж., множ. санатории
санатори (сипленсе канмалли çурт); детский санаторий ача-пăча санаторийĕ

скверный

прил. (син. плохой), скверно нареч.
япăх, усал, начар; скверная погода япăх çанталăк; мальчик ведёт себя скверно ача хăйне начар тыткалать

слушаться

глаг. несов.
итле, пăхăн; дети должны слушаться родителей ача-пăчан ашшĕ-амăшне итлес пулать

смотреть

1. на кого-что и во что (син. глядеть) пăх, тинкер, кур; смотреть в бинокль бинокольпе пăх; смотреть вперёд малалла тинкер
2. кого-что (син. видеть) кур, паллаш; пăхса тух; смотреть кинофильм кинофильм кур
3. (син. обследовать) кого-что пăх, тишкер; врач смотрит больных тухтăр чирлĕ çынсене пăхать
4. за кем-чем (син. ухаживать) пăх, асту, асăрха; смотреть за ребёнком ача пăх
5. на кого-что (син. оценивать) пăх, хакла, шутла; Как ты на это смотришь? Мĕн шутлатăн эсĕ кун пирки? ♦ смотри!, смотрите! в знач. частицы асту!, астăвăр! (асăрхаттарса калани); смотреть не на что пăхмалăх та çук; смотреть в оба сыхă пул; смотреть сквозь пальцы курмăш пул

спать

глаг. несов.
çывăр; ребёнок крепко спит ача хытă çывăрать; спать хочется çывăрас килет

тихий

прил., тихо нареч.
1. (ант. громкий) шăп, вăйсăр, илтĕни-илтĕнми; тихий голос вăйсăр сасă; Говорите тише! Шăпрах калаçăр!
2. (син. безмолвный) шăп, сас-чӳсĕр; в лесу тихо вăрманта шăп
3. (син. спокойный) лăпкă, тӳлек, улăх; тихий уголок улăх вырăн
4. йăваш, лăпкă, кунĕ; тихий ребёнок йăваш ача
5. (ант. сильный) лăпкă, вăйсăр, тăпă; тихий ветерок лăпкă çил

толкать

глаг. несов.
1. кого-что тĕк, тĕрт, чыш; толкать в спину çурăмран чыш
2. кого-что (ант. тянуть) тĕк, тĕксе пыр; толкать детскую коляску ача кӳми тĕксе пыр
3. кого (син. побуждать) хисте, хĕтĕрт; толкать на обман улталама хĕтĕрт

толпа

сущ.жен., множ. толпы
халăх, ушкăн, йыш, эшкер; толпа ребятишек ача-пăча ушкăнĕ; народ валит толпой халăх кĕпĕрленсе пырать

утренник

сущ.муж.
утренник, ирхи уяв (ача-пăча валли)

учреждение

сущ.сред.
учреждени; банковские учреждения банк учрежденийĕсем; детские дошкольные учреждения шкулчченхи ача-пăча учрежденийĕсем

фонд

сущ.муж.
1. (син. деньги, средства) фонд, укçа-тенкĕ; фонд заработной платы ĕç укçи фончĕ
2. (син. ресурсы, запасы) пуянлăх, пурлăх; земельный фонд области облаçăн çĕр пуянлăхĕ; музейные фонды музейсенчи пурлăх
3. фонд (организация); детский фонд ача-пăча фончĕ (ачалăха пулăшмалли ĕçсем тума халăхран укçа-тенкĕ, пурлăх пухса валеçекен организаци)

хворать

глаг. несов. (син. болеть)
чирле, чирлĕ пул, сыв мар пул; ребёнок хворает ача сывă мар

хилый

прил.
имшер, начаркка, нишлĕ; хилый ребёнок имшер ача

хирург

сущ.муж.
хирург (хирурги специалисчĕ); детский хирург ача-пăча хирургĕ

ходить

глаг. несов.
1. çӳре, ут, утса çӳре; ходить босиком çарран çӳре; ребёнок начал ходить ача утма пуçларĕ
2. çӳре, куç, куçса тăр; поезда ходят регулярно поездсем йĕркеллĕ çӳреççĕ
3. çӳре, тăхăн, тăхăнса çӳре; ходить в шубе кĕрĕкпе çӳре, кĕрĕк тăхăнса çӳре
4. за кем (син. заботиться, ухаживать) пăх, тăрăш; ходить за больными чирлĕ çынсене пăх
5. çӳре, тух; ходить конём лашапа çӳре (шахмат вăййинче) ♦ часы ходят точно сехет тĕрĕс çӳрет; ходить в атаку атакăна кай, тăшмана тапăн; ходить на голове пуçсăрлан, иртĕх; ходить по миру ыйткаласа çӳре, кĕлмĕçлен

чахлый

прил.
1. (син. вянущий, слабый) вăйсăр, начар; ӳси-ӳсми; чахлый куст вăйсăр тĕмĕ
2. (син. болезненный, хилый; ант. здоровый) имшер, нишлĕ, хавшак; чахлый ребёнок имшер ача

четверо

числит. собир.
тăватă, тăваттăн, тăваттăшĕ; четверо ребят тăватă ача; нас было четверо эпир тăваттăн пулнă; четверо из них вĕçенчен тăваттăшĕ; прошло четверо суток тăватă талăк иртрĕ

чумазый

прил. (син. грязный)
вараланчăк, хура питлĕ, хура; чумазый ребёнок хура питлĕ ача

шалость

сущ.жен.
ашкăну, иртĕхӳ; ашкăнни, иртĕхни; детские шалости ача-пăча ашкăнни

шалун

сущ.муж., шалунья жен.
ашкăнчăк, иртĕнчĕк (ача-пăча)

шляпка

сущ.жен.
1. шлепке; детская шляпка ача шлепки
2. шлепке, пуç; шляпка гвозди пăта шлепки; шляпка гриба кăмпа шлепки

щуплый

прил. (син. слабосильный, худой)
ырхан, ырханкка, имшер; щуплый мальчик имшер арçын ача

юннат

сущ.муж., юннатка жен. (сокр.: юный натуралист)
юннат (çут çанталăка тĕпчес ĕçе хутшăнакан ача); школьный кружок юннатов шкулти юннатсен кружокĕ

ясли

2. сущ.множ.
ясли; детские ясли ача яслийĕ

Русско-чувашский словарь (1972)

аббрт

аборт (ача пăрахтарни, хырăм пăрахни).

акушер

и акушёр акушер, акушёр (ача çуратнă чух пулăшакан врач).

акушерка

акушерка (ача çуратнă чух пулăшакан хĕрарăм врач е сестра).

акушерство

акушерство (1. хĕрарăмсене йывăр çын чух, ача çуратнă чух тата ача тунă хыççăн медиадина енĕпе пулăшма вĕрентекен наука; 2. акушер е акушерка ĕçĕ).

акушёрство

акушерство (1. хĕрарăмсене йывăр çын чух, ача çуратнă чух тата ача тунă хыççăн медиадина енĕпе пулăшма вĕрентекен наука; 2. акушер е акушерка ĕçĕ).

амур

амур (авалхи грексен юрату турри, картина çинче ăна ухăпа çĕмрен тытнă пĕчĕк ача пек сăнлаççĕ).

героиня

героиня; мать-героиня ача амӑш-героиня.

гимназист

устар. гимназист (гимназире вӗренекен ача).

горячка

1. вӗри чир; родильная горячка ача амакӗ; 2. ытла васкани, хыпӑнса ӳкни (хыпаланса ӳкни).

грудь

ж 1. кӑкӑр; стоять, встать грудью кӑкӑрпа хӳтӗле; 2. ӑмра, ӑмӑр (выльӑхӑн), тӳш; 3. чӗчӗ; ребёнок грудь сосёт ача чӗчӗ ӗмет.

двойня

иӗкĕреш, йӗкӗреш ача.

двухгодовалый

икӗ ҫулхи, икӗ ҫулти (ача), икӗ ҫул тултарнӑ.

девственный

девственный юноша хĕрарӑма пӗлмен арҫын ача; девственный лес сӗм вӑрман, ҫын пырса тӗкӗнмен вӑрман.

декретный

декретлӑ, декрет тӑрӑх; декретный отпуск декретлӑ отпуск, йывӑр ҫынсене ача ҫуратма паракан отпуск.

десятиклассник

вуннӑмӗш класра вӗренекен ача.

детвора

собир. ача-пӑча, ачапча.

детдом

(детский дом) ача ҫурчӗ.

детёныш

ача, ҫӑвӑр, чӗпӗ (амӑшӗнчен уйрӑлманни).

дети

детей ачасем, ача-пӑча.

детская

ача-пӑча пӳлĕмĕ.

детский

детский сад ача сачӗ; детские болезни ача-пӑча чирӗсем.

детство

ачалӑх, ача чухнехи вӑхӑт, пурнӑҫ; впал в детство ватӑлнипе ача пек айванланса кайрӗ, тӑн ҫухатрĕ, йӳтесе кайрӗ; с детства ачаранах, пӗчĕкренех.

дефективный

дефектлӑ (пӳ-си е ӑстӑн тӗлӗшӗнчен кӑлтӑклӑ (ача).

дитя

-ити ср. (в знач. мн. дети) 1. пĕчӗк ача, ывӑл ача, хӗрача; 2. хӑй пурӑнакан тавралахӑн, саманан чи паллӑ енӗсене палӑртса, пӗтӗҫтерсе тӑракан ҫын; дитя улицы урам ачи, ашшӗ-амăшсĕр ача; дитя своего века хӑй ӗмӗрӗн ҫынни.

дом

1. ҫурт, кил, ҫурт-йӗр, кил-ҫурт; 2. килйыш; в гости пошли всем домом хӑнана пӗтӗм килйышӗпе кайрӗҫ; 3, ҫурт; дом отдыха кану ҫурчӗ; дом культуры культура ҫурчӗ; детский дом ача ҫурчӗ.

дошкольник

шкул ҫулне ҫитмен ача.

живой

чӗрӗ (пулӑ); шухӑ, йӳрӗк (ача); живая рана тӳрленсе ҫитмен суран.

забава

вӑйӑ, йӑпану, мыскара, йăпанмалли япала; детская забава (затея) ача вăййи.

задёргать

кого, что, чем сов. 1. турткалама пуҫла (лашана); 2. тĕрлĕ ĕҫ хушса, васкатса, вӑрҫса тарӑхтар (ача-пӑчана).

здоровый

1. сывӑ, сывлӑхлӑ (ача); 2. усӑллӑ (апат); будь здоров сывӑ пул.

золотушный

йӑхлӑ (ача).

зуб

шӑл; коренной зуб кайри шӑл; передний зуб малти шӑл; молочный зуб ача шӑлӗ; зуб мудрости ӑслӑлӑх шӑлӗ; скалить зубы шӑлна йӗр; он имеет зуб против него, он точит зубы на него вӑл ӑна ҫилленсе ҫÿрет, тавăрасшӑн; эта пища мне не по зубам ку апата ман шӑл витмест, шӑл ҫемми мар; зубья бороны, граблей сÿре, кӗрепле шӑлӗсем.

изойти

изойду сов., исходить несов. каҫса кайма, каҫӑхса кайма, халран кайма; ребёнок изошёл слезами ача каҫӑхса кайнӑ, ача каҫса кайса йӗнӗ, тинке тухиччен йĕнӗ.

карапӳз

разг. куптӑл (кÿпчек лутра ача; мӑнтӑркка лутра ача).

качаться

несов. 1. силлен, суллан, сулкалан, ухӑн; 2. тайкалан; 3. ярӑн; ребенок качается в люльке ача сӑпкара ярӑнать, сикет; качаться на доске, положенной на колоду ярӑнчӑк ҫинче ярӑн.

коклюш

коклюш (ача-пӑчана ерекен, каҫӑхтарса яракан ÿслӗк чирĕ).

колено

1. чӗркуҫҫи; вода по колени шыв чӗркуҫҫи таран; 2. черҫи; ребенок сидит у него на коленях ача унӑн чӗрҫи ҫинче ларать; 3. сыпӑк (ыраш хӑмӑлӗн); 4. йӑх, ӑру сыпӑкӗ.

коляска

коляска (икӗ лаша кÿлмелли кÿмеллӗ, рессорлӑ урапа); детская коляска ача урапи, ача кÿми.

колено

1. чӗркуҫҫи; вода по колени шыв чӗркуҫҫи таран; 2. черҫи; ребенок сидит у него на коленях ача унӑн чӗрҫи ҫинче ларать; 3. сыпӑк (ыраш хӑмӑлӗн); 4. йӑх, ӑру сыпӑкӗ.

коляска

коляска (икӗ лаша кÿлмелли кÿмеллӗ, рессорлӑ урапа); детская коляска ача урапи, ача кÿми.

крошка

1. тӗпренчӗк, турам; 2. пепке (пӗчӗк ача).

кубышка

1. пысӑк хырӑмлӑ тăм савӑт (чÿлмек); 2. перен. лутра сарлака хӗрарӑм (ача).

кудряш

кӑтра ача.

курчавый

пӗтреке, кӑтра (ҫÿҫ); кӑтра ҫÿҫлӗ (ача).

ласковый

ӑшӑ кӑмӑллӑ, вашават, йӑваш (ҫын), ачаш, ачаша юратакан (ача).

любознательный

пурне те пӗлме тӑрӑшакан, пӗлесшӗн ҫунакан (ача).

люлька

сӑпка, ача сӑпки.

малец

-льца простор. ача; авланман ача.

мальчик

арҫын 5 ача; мальчик с пальчик пÿрнеккей.

материнство

амӑшлӑх (1. йывӑр ҫын пулса ача ҫуратасси, ӑна кӑкӑр сӗчӗпе ÿстересси; 2. амӑшĕ ачисемпе тӑванла ҫыхӑнса тӑни).

матка

1. ама; 2. амӑшӗ варӗнче ача аталанакан вырӑн, ача килли; пчелиная матка хурт ами.

место

вырӑн; тӗл; детское место ача вырӑнĕ; клади на место (япалана) хӑй вырӑнне хур; на этом месте ҫак тӗлте, ку тӗлте; местами вырӑнӗпе, вырӑнӗ-вырӑнӗпе, тӗл-тӗл, тӗллӗн-тӗллӗн, чӑл-чӑл.

младенец

-нца 1. пӗчек ача, кӑкӑр ӗмекен ача; 2. перен. пурнӑҫа начар пӗлекен ҫын.

названый

названый сын усрама илнӗ ывӑл ача, усрав ывӑл; названая дочь усрама илнӗ хӗр, усрав хӗр.

наивный

ача ӑслӑ, айван ӑслӑ, айван, айвантарах (ҫын).

найдёныш

разг. тупнӑ ача, пырса пӑрахнӑ ача.

невнимательный

тимлĕн итлемен (ача), тинкерÿсĕр, тимсӗр (ҫын).

недоносок

вӑхӑтсӑр ҫуралнӑ ача.

недотрога

нӑйӑлкка (ача), часах ҫилленекен, кӗске турталлӑ ҫын.

несносный

юнсӑр (ача), чӑтма ҫук йӑлӑхтаракан, тарӑхтаракан (ҫын), тÿсейми (шӑрӑх).

несообразительный

ӑнкарусӑр, ӑнланусӑр, часах тавҫӑрса илеймен (ача).

нестеснительный

тансӑр, хаюллӑ, именсе тӑман (ача).

новичок

-чка 1. ҫӗнӗ ӗҫе тин ҫеҫ тытӑннӑ ҫын; 2. шкула халь ҫеҫ вӗренме кӗнӗ ача.

новорождённый

анчах ҫуралнӑ ача, нумаях пулмасть ҫуралнӑ ача.

нянчиться

-чусь с кем, чем несов. 1. ача пӑхса пурӑн; 2. чӑрман.

ведь

вĕт, ара, -çке; не ребенок ведь я, сам понимаю ача мар вĕт эпĕ, хам та ăнланатӑп, чухлатăп.

вертлявый

1. явкаланчăк, пăркаланчăк, лара-тăра пĕлмен (ача); 2. çăмăлттай, çапкаланчăк.

вихрастый

тӑмаланнă çӳçлĕ (ача).

внебрачный

внебрачнын ребенок ютран çуратнă (тупнă) ача.

возраст

миçе çула çитни, çулĕсем; детский возраст ача çулĕсем; юношеский возраст яш çулĕсем; зрелый возраст ар çулĕсем; девушка на возрасте çитĕннĕ хĕр.

воспитанник

кам та пулин пăхса ӳстернĕ е ӳстерекен ача; вĕренекен ача, усрав ача.

воспитанный

лайăх воспитани илнĕ, пăхса ӳстернĕ (ача); хăйне хăй тытма, (хăйне тыткалама) пĕлекен.

выговаривать

несов. сасăсене, сăмахсене кала; ребёнок плохо выговаривает звук «р» ача «р» сасса лайăх калаймасть.

выкидыш

ача пӑрахни.

обувать

кого, что несов., обуть, -ую сов. атӑ-пушмак тӑхӑнтар, (ача) урине сырса яр, пушмак, сандали тӑхӑнтар.

отбиваться

несов., отбиться, отобьюсь сов. 1. хирӗҫ тӑр, ан парӑн; отбиваться от неприятеля хирӗҫ ҫапӑҫса тӑшманран хӑтӑл; 2. итлеми пулма; ребёнок совсем от рук отбился ача алран писрĕ, итлеми пулчĕ; 3. хуҫӑлса ӳк; носик чайника отбился чайник сӑмси катӑлса кайрӗ (ӳкрӗ).

отсталый

кая юлнӑ (вĕренекен ача); отсталые мысли пурнӑҫран кая юлнӑ шухӑшсем.

отсутствовать

-вую несов. ҫук, ан пул; отсутствовали на уроке два ученика урокра ик ача пулман.

развиваться

несов., развиться, разовьюсь, -вьёшься, сов. 1. çирĕплен (мускулсем); аталан (промышленность); 3. ӳс, вӑйлан (хӑвӑртлӑх); 4. ӳс, уҫӑлса, ҫивӗчленсе кай, пултарулăхусене палăрт; мальчик сильно развился в школе ача шкулта пит малалла кайрӗ, хӑйӗн пултарулӑхне палӑртрӗ.

разгуляться

сов., разгуливаться несов. разг. 1. хӑвна ирӗк пама, мӗн тӑвас килнине пӗр чӑрмавсӑр тума; 2. ытлашши выляса ҫӳресе ыйха тартма; ребёнок разгулялся, не спит ача ытлашши выляса ҫӳренӗрен ҫывӑраймасть; 3. уяртса кай; погода разгулялась ҫанталӑк уяртса ячӗ.

разреветься

-вусь сов. 1. макӑрма (мӗкӗрме) тытӑн (выльӑхсем); 2. кӑшкӑрса макӑрса яр (ача).

разрешиться

сов., разрешаться несов. татӑл (ыйту); загадка разрешилась тупсӑмӗ тупӑнчӗ; разрешиться от бремени ача ҫурат, ҫӑмӑллан.

разувать

кого, что несов., разуть, -ӳю сов. (ача) урине салт, атӑ-пушмакне хывса ил.

раскричаться

-чусь, -чишься сов. хытӑ кăшкӑрма тытӑн (ача); кӑшкӑрса пăрах.

рассеянный

1. саланчӑк, саланкӑр, сапаланчӑк (ҫутӑ); 2. перен. тимлӗхе пӗр япала ҫинче тӗсесе тытма пултарайман, тимлесе итлемен, тăнласа вӗренмен (ача); 3. сайра ларса тухнӑ (халӑх).

рахитик

рахитпа, ниш чирĕпе чирлĕ ача.

ребёнок

-нка, мн. ребята ача, пĕчĕк ача; грудной ребёнок чӗчӗ ачи, кӑкӑр ачи.

ребячество

ачалӑх, ача-пӑча пек айван (ӑссӑртарах) хӑтланни.

рейтӳзы

рейтуз (ансӑр, тӑвӑр брюки, ҫыхса тунӑ хӗрарӑм е ача йĕмĕ).

родильный

1. ача ҫуратмалли (ҫурт); 2. ача амакӗ; родильная горячка ача ҫуратнӑ чухнехи вĕри чир.

родильница

тин ача ҫуратнӑ хĕрарăм.

родить

-жу, -дишь кого, что сов. и несов., рожать несов. 1. ҫурат, ҫӑмӑллан, ача ту; 2. пуҫласа яр; 3. ҫимӗҫ пар (кӳр).

роды

ача ҫуратни, ҫӑмӑлланни.

роженица

ача ҫуратакан хӗрарӑм.

сад

сад, пахча; плодовый сад йывӑҫ пахчи; детский сад ача сачӗ.

сводить

-ожу, -одишь кого, что несов., свести, сведу сов. 1. ҫавӑтса ан, ҫавӑтса антар (пусма ҫинчен); 2. (ачана) ҫавӑтса кайса яр (ача садне); 3. паллаштар, туслаштар; никто их не сводил, а сами сошлись вĕсене никам та паллаштарман, хӑйсемех паллашса туслашнӑ; она свела его с ума вăл ӑна ӑнран янӑ, пуҫне ҫавӑрнӑ; сводить концы с концами йӳнеҫтеркелесе пурӑн; у него часто руки и ноги сводит унӑн аллине те, урине те час-часах шӑнӑр туртса хутлатать.

семидневный

ҫичӗ кунхи (ача), ҫичӗ кунри (ӗҫ).

синеглазый

кӑвак куҫлӑ (ача).

сирота

м. и ж. тӑлӑх, тӑлӑх ача, тӑлӑх-турат.

слабосильный

1. вӑйсăр, имшер, имшеркке, нишлӗ (ача), йӑмшак, ланчашка, ленчешке; 2. сахал вӑйпа ӗҫлекен (мотор).

слабый

1. вӑйсӑр, халсӑр, хевтесӗр (ҫын); имшер, начар (ача); 2. вӑйсӑр, сахал вӑйпа ӗҫлекен (мотор); 3. хӑватсӑр (эрех, табак); 4. пушӑ (ҫӗрӗ); пушă явнӑ (вĕрен); 5. перен., ҫемҫе (характер, кӑмӑл); слабая струна пушаннӑ хӗлӗх; слабая дисциплина япӑх дисциплина.

слепорождённый

суккӑр ҫуралнӑ ача.

слетать

2. несов., слететь, слечу, -тишь сов. 1. вӗҫсе ан; 2. персе ан, ӳк; мальчик слетел с дерева ача йывӑҫ ҫинчен персе анчĕ.

содержаться

-жусь, -жишься несов. тӑранса пурӑн; в этом детдоме содержится сто детей ку ача ҫуртӗнче ҫӗр ача тӑранса пурӑнать; школы содержатся в чистоте шкулсене таса тытса усраҫҫӗ; в этой книге содержится много полезных сведений ку кĕнекере усӑллӑ япаласем ҫинчен калани нумай.

страдать

несов. 1. асаплан, тертлен, чирпе аптӑра, хĕн кур; я страдаю бессонницей эпĕ ыйхӑ килменнипе аптӑратӑп; 2. япӑх, начар пул; у этого ученика страдает математика ку ача математикӑпа начар вĕренет.

схватки

касса ыратни; родовые схватки ача ҫуратас умĕн пилӗк касса ыратни.

шаловливый

ашкӑнма, иртӗнме, алхасма, шуйӑхма юратакан (ача).

шалун

ашкӑнчӑк, иртенчӗк, ашкӑнакан, алхасакан, шуйӑхакан ача, пуҫтах ача, ӗнерсӗр ача.

шумливый

шавлама, йӑслашма, ашкӑнма юратакан (ача).

шустрый

чӗрӗ, ҫивӗч, шухӑ, йӳрӗк, йӑрӑ (ача), йӑлттам.

юла

1. кӑлтӑрмач, ҫавӑрлан, йӗр-япӑш; 2. перен. лара-тӑра пӗлмен ҫивӗч ача.

юнга

юнга (карап ҫинче, матрос пулма хатӗрленсе, тинӗс ӗҫне вӗренекен ҫамрӑк ача).

юноша

м. ҫамрӑк ача, ҫул ҫитнӗ ҫын, яш ача, йӗкӗт.

пальчик

пӗчӗк пӳрне; мальчик с пальчик пӳрнеккей (пӳрне пек пӗчӗк ача).

парнишкам

простор. арҫын ача, каччӑ.

педиатр

педиатр, ача тухтӑрӗ.

пелёнка

ача ҫитти, ача кипки, пиелĕх; с самых пелёнок мӗн ачаранпах.

первенец

-нца 1. чи малтан ҫуралнă ача, пирвайхи ача: 2. перен. чи малтан тунӑ ӗҫ.

перерасти

-ту кого, что, во что сов., перерастать несов. 1. ӳссе ирт, тепĕр япаларан ҫӳлерех ӳссе кай (шӑллӗ пиччӗшӗнчен); ӳссе ватӑлса кӗпҫеленсе, варӑшланса кай; 2. ӳссе куҫ; 3. перерос ҫулӗ иртрӗ, ҫултан тухрӗ (ача садне ҫӳреме).

пищать

-щу, -щишь несов., пискнуть однокр. ҫинҫе сасӑпа шиклет (чӑх чӗппи), йӗр (ача), нӑйлат (ӳпре, вӑрӑмтуна).

плод

1. ҫимӗҫ, улма-ҫырла; приносить плоды ҫимӗҫ кӳр; 2. ача тĕвви.

плодить

-жу, -дишь кого, что несов., расплодить сов. нумай ача ҫуратса ӳстер; 2. ӗрчет (нумай чӗрчун).

площадка

площадка; детская площадка ача-пӑча площадки.

повитуха

простор. Эпи карчӑкӗ, Эпи, ача карчӑкӗ, папаҫ, апӑс.

подвижной

1. пĕр вырӑнтан тепӗр вырӑна куҫма пултаракан, хусканса ҫӳрекен; 2. йӑрӑ, шухӑ, ҫивӗч, черӗ (ача).

подкидыш

вӑрттӑн пырса пӑрахнӑ ача, урамран тупнӑ ача.

подросток

-тка ҫитӗнсех ҫитмен ача (12—16 ҫулхи арҫын ача е хĕрача).

полугодовалый

ҫур ҫулхи (ача, пăру).

помимо

1. унсăр пуҫне, кунсăр пуҫне; помимо детей, он воспитывает двух сирот хӑй ачисенчен пуҫне вăл тата икĕ тӑлӑх ача ӳстерет; 2. (мана, сана, ӑна, пире) пӗлтермесӗр, шутшамасӑр; помимо того ҫитменнине тата.

порывистый

1. авӑк касӑ (ҫил); 2. кӑмӑлӗ часах ҫӗкленсе каякан (ача, çын).

послед

ача кӗпи, ача купчекĕ, ача хыҫӗ; послед коровы ӗне хыҫӗ.

последыш

ҫемьери юлашки ача, чи кĕҫĕнни, асси, чĕпасси.

привередливый

ытла тиркекен, ĕнес, чӑкӑлташ (ача).

привязчивый

1. час иленекен (ача); 2. ҫынна ҫулӑхса тарӑхтаракан, чакраш, çатӑркка, тӑрак, кӑрсака.

приданое

1. качча каякан хĕрĕн пурлӑхӗ, мулĕ, таврашĕ, япалисем, тупри; 2. тин ҫеҫ ҫуралнӑ ача валли хатерленӗ кĕпе-йĕм.

приемный

йышӑнмалли; приёмные часы (пӗр-пӗр пуҫлӑхӑн хӑй патне ĕҫпе пыракан ҫынсене) йышӑнмалли вӑхӑт; приёмный экзамен вӗренме кĕмелли экзамен; приёмный сын усрав ывӑл, усрама илнӗ ывăл; приёмная мать усрав ача амӑшӗ.

приёмыш

разг. усрама илнĕ ача.

прикрепить

кого, что к кому, к чему сов., прикреплять несов. 1. ҫирӗплет, ҫирӗплетсе ларт, ҫыпӑҫтарса ҫирӗплет; 2. ҫирӗплет (вӗренӳре юлса пыракан ачана лайӑх вĕренекен ача ҫумне); 3. учёта ил.

прилежный

тӑрӑшакан, тӑрӑшса ӗҫлекен; прилежный ученик тӑрӑшса вӗренекен ача.

прихотливый

1. тиркекен, пĕчĕк ача пек ҫынна хӑйшӗн питӗ аптӑратакан; 2. тӗлӗнмелле илемлӗ, кукӑр-макӑр (терӗсем).

причудливый

1. илемлӗ, тӗлӗнмелле; 2. разг. тиркекен, юрама йывӑр (çын, ача).

проказник

ашкӑнчӑк, иртĕнекен (ача), мыскараллӑ ӗҫсем, вӑйӑсем туртса кӑларакан.

прорезаться

-жусь сов., прорезываться несов. шӑт, шӑтса тух (ача шалĕсем).

пугач

1. пысӑк ӳхӗ; 2. ача-пӑча вылямалли, пробкӑпа пемелли пӑшал.

пузырь

м. 1. хӑмпӑ; жёлчный пузырь ват хӑмпи; мыльный пузырь супӑнь хӑмпи; 2. мӑнтӑркка ача, куптӑл.

пухлощёкий

кӳпшек питлӗ (ача).

пятилетний

пиллĕкри, пилĕк ҫулти (ача); пилĕк ҫуллӑх (план).

чадо

устар. ача, ывăл ача, хĕрача.

чадолюбивый

устар. ача-пăчана юратакан.

чахлый

вăйсăр, чирлĕ, начаркка, типшĕм, имшер, нишлĕ (ача).

чумазый

разг. хура, вараланса пĕтнĕ, тирпейсĕр (ача).

телосложение

мн. нет тăлпу, пӳ-си, кĕлетке; ребёнок слабого телосложения нишлĕ ача, сĕрĕх ача.

тешиться

-шусь несов., потешиться сов., 1. йăпан, савăн; чем бы дитя не тешилось, лишь бы не плакало пĕчĕк ача кирек мĕнпе йăпанса лартăр, анчах йĕрсе ан аптăраттăр; 2. разг. мăшкăлла, кул.

трехгодовалый

виç çулхи (ача), виç çул тултарнă.

трехлетний

виççĕри, виç çулхи (ача).

тянуться

-нусь несов. 1. тăсăл, туртăнса тăсăл (резина); 2. карăн, карăнса ил (çывăрса тăнă хыççăн); 3 туртăн (ача — амăшĕ патне); цветок тянется к солнцу чечек хĕвел еннелле туртăнать; 4. тăсăлса пыр (ĕç); беседа тянется долго калаçу нумай вăхăта (вăраха) пырать; 5. тăсăлса вырт; за селом тянется лес ял хыçĕнче вăрман тăсăлса выртать (каять); 6. туртăш; тянуться на палке патакпа туртăш (кам вăйлăраххине пĕлме).

ходить

, хожу, -дишь несов. 1. çӳре, ут; мальчик ходит в школу ача шкула çӳрет; ребёнок начинает ходить ача утма пуçлать; ходить по миру ыйткаласа çӳреме; ходить вниз головой (на руках) пуçхĕрлĕ утса çӳре; ходить на охоту сунара çӳре; 2. пăх; ходить за ребенком (за больным) ача (чирлĕ çынна) пăх; 3. кай, тух, çӳре (пешкăпа); ходить с туза тузпа кай, тузпа тух.

хрупкий

1. патрак, муртак, час ванакан; 2. перен. пит ачаш, черчен (ача).

уважительный

шута илме тивĕçлĕ (сăлтав); ученик пропустил 10 уроков по уважительным причинам тивĕçлĕ сăлтавсемпе вĕренекен ача вунă урок сиктернĕ.

умилительный

кăмăла çемçетекен (ача).

утереть

утру кого, что сов., утирать несов. шăл, шăлса ил (ача куççульне).

учащийся

вĕренекен ача.

ученик

вĕренекен, вĕренекен ача.

баловень

м. ашкăнчăк, иртĕнчĕк, пит алхасакан ача.

бездктность

ж. мн. нет ача-пăча çукки, ачасăрлăх.

бесёнок

, -нка 1. шуйттан çури (чĕппи); 2. перен. ытла ашкăнакан, алхасакан, асакан ача, пит çивĕч ача.

бесплодный

1. çимĕç кӳмен (йывăç), хĕсĕр, пĕтĕленмен (выльăх), ача туман, ача çуратман (арăм), несĕлсĕр; 2. уссăр, результатсăр, тулăксăр.

беспомощный

пулăшусăр юлнă, çын пулăшмасăр пурăнма пултарайман (ача).

беспризорник

, беспризорный килсĕр, ашшĕ-амăшĕсĕр, никам пăхмасăр ӳсекен ача.

близнецы

йĕкĕреш ача (ачасем).

болезнь

ж. чир, чир-чĕр; заразные болезни сикекен (ерекен чирсем); морская болезнь тинĕс çинчи хăстаракан чир; болезнь от родов ачамак, ача амакĕ.

бремя

, -ени, ср. çăк, йывăрлăх, пусмăр; разрешиться от бремени çăмăллан, ача çурат.

Русско-чувашский словарь (1971)

аборт

м.человеки) аборт, хырăм (е ача) пăрахни, хырăм (е ача) пăрахтарни; (у коровы) пăру пăрахни, пăру парахтарни; (у лошади) хăм пăрахни, хăм пăрахтарни; (у овцы) пăран пăрахни, пăран пăрахтарни; (у свиньи) çурă пăрахни, çурă пăрахтарни.

акушерство

с. 1. акушерство (медицинăн ача çуратнă чухне пулăшу парасси çинчен вĕрентекен пайĕ); 2. акушёр ĕçĕ.

анемичный

прил. 1. см. анемический; 2. перен. имшер, хавшак, халçăр, шуранка; анемичный ребёнок имшер ача.

бай

межд. паппа, паппа ту (ача чĕлхи).

бай-бай

межд. паппа, паппа ту (ача чĕлхи).

балбес

м. презр. тăмпай, тăмсай (çамрăк çын е ача çинчен).

балованный

прил. разг. ашкăнчăк, иртĕнчĕк, чарусăр, ачаш; балованный ребёнок ачаш ача.

баю-бай

межд. паппа, ачине-паппине (ача çывăратнă чух ĕнерни).

баюшки-баю

межд. паппа, ачине-паппине (ача çывăратнă чух ĕнерни).

баю-баюшки-баю

межд. паппа, ачине-паппине (ача çывăратнă чух ĕнерни).

бедовый

прил. разг. хăюллă, çивĕч, шухă; бедовый мальчик шухă ача.

бездетность

ж. ачасăрлăх, ача-пăча çукки.

бездетный

прил. ачасăр, ача-пăчасăр; бездетные семьи ача-пăчасăр çемьесем.

безнадзорный

прил. хуралсăр, асăрхавсăр; безнадзорный ребёнок асăрхавсăр ача, никам асăрхаса тăман ача.

белобрысый

прил. шурă çӳçлĕ; белобрысый мальчик шурă çӳçлĕ ача.

бесплодный

прил. 1. (о самке животного) хĕсĕр, йăх паман (ама выльăх); (о женщине) ача туман (хĕрарăм); 2. (о растении) çимĕç паман (йывăç); 3. (о почве) пулăхсăр, тухăçсăр (тăпра); 4. (напрасный) усăсăр, харам, кăлăх; бесплодные усилия усăсăр вăй хуни; ожидания бесплодны кĕтни кăлăхах.

беспризорник

м. килсĕр (е çапкаланчăк) ача.

беспризорный

прил. 1. килсĕр, çапкаланчăк (ача); 2. (заброшенный) хуçасăр, юхăннă (çурт); 3. в знач. сущ. беспризорный м., беспризорная ж. см. href='/s/беспризорник'>беспризорник.

бессмысленный

прил. 1. (лишённый смысла) пĕлтерĕшсĕр; тĕлсĕр, вырăнсăр, ниме кирлĕ мар; бессмысленный набор слов ним пĕлтерĕшсĕр сăмах купи; бессмысленный поступок вырăнсăр ĕç; 2. (неразумный) ăссăр, тăнсăр, ăс кĕмен; бессмысленный ребёнок ăс кĕмен ача.

бойкий

прил. 1. çивĕч, йӳрĕк, чĕрĕ, правур, вăр-вар; бойкий мальчик чĕрĕ ача; 2. (людный) çын хĕвĕшекен, тĕркĕш (вырăн, урам); 3. (о торговле) кал-кал пыракан (суту-илӳ); 4. (живой, быстрый) çивĕч, чĕрĕ, пултаруллă; бойкий ум çивĕч ăс; бойкая речь яка чĕлхе; бойкое перо пултаруллă çыруçă; бойкий на язык çивĕч чĕлхеллĕ.

босой

прил. çара ураллă; босой мальчик çара ураллă ача; на босу ногу çара уран, çаралла.

брать

несов. 1. кого-что, в разн. знач. ил, тыт, йăт; брать на руки алла ил, йăт; брать ребёнка на воспитание ача усрава ил; брать работу на дом ĕçĕ киле ил; брать обязательство обязательство ил; 2. чем ил, илтер, пултар; он берёт не силой, а умом вăл вăйпа мар, ăспа илет; 3. без доп. хып, сăх, турт (пулă çинчен); сегодня рыба берёт плохо паян пулă начар туртать; 4. что (нанимать) тыт, тара ил; брать такси такси тыт; 5. что (приобретать) ил, туян; брать билеты в кино кинона кайма билет ил; 6. (попадать в цель) лектер, тиврет, пер (пăшалтан); дробовое ружьё берёт не дальше 50 метров йĕтрепе перекен пашал 50 метртан ирттереймест; 7. без доп., разг. çул тыт, пăрăн; бери правее сылтăмарах тыт; ◇ брать быка за рога тӳрех ĕçĕ пуçăн, тӳрех тĕп ыйтăва тапрат; брать высоту спорт. сиксе каç; брать голыми руками см. голый; брать за сердце чĕрене (кайса) тив; брать на себя ху çине ил; брать начало пуçлан; брать под руку хулран çавăт; брать прицел тĕлле, тĕл ту; брать чью-л. сторону майлă тăр; меня берёт сомнение эпĕ иккĕленетĕп; наша берёт эпир çĕнтеретпĕр; бери выше! апла çеç-и!

бутуз

м. разг. мăнтăркка ача.

в

(во) предлог 1. с вин. п. (при обозначении направления действия на вопрос «куда»;) (н)а [(н)е]; войти в дом пӳрте кĕр; ехать в город хулана кай; поступить в университет университета кĕр; 2. с вин. п. (при обозначении изменения вида, состояния) (н)а, (н)е; превратиться в пар пăса тух, пăс пул; погрузиться в думы шухăша пут; 3. с вин. п. (при указании на характер игры) ла [ле]; играть в шахматы шахматла выля; играть в прятки пытанмалла выля; 4. с вин. п. (при указании на внешний вид): одеться в шубу кĕрĕк тăхăн; 5. с вин. п. (при указании на сходство): ребёнок весь в отца ача ашшĕне хывнă; 6. с вин. п. (при указании на кратность соотношений со словом «раз») ...хут; в три раза больше виçĕ хут пысăкрах (е нумайрах); 7. с вин. п. (при указании на количественный признак) ла [⸗лĕ]; комната в двадцать метров çирĕм метрлă пӳлĕм; 8. с вин. п. (при обозначении предмета у при посредстве которого совершается действие): смотреть в бинокль бинокльпе пăх; прыгать в окно чӳречерен сик; 9. с предл. п. (при обозначении места) ⸗та [⸗те], ⸗ра [⸗ре], ⸗че; жить в городе хулара пурăн; купаться в озере кулĕре шыва кĕр; 10. с предл. п. (при указании на внешний вид кого-чего-л.): ходить в новом костюме çĕнĕ костюмпа çӳре; яблони в цвету улмуççисем чечекре; 11. с предл. п. (при обозначении времени) та [⸗те], ⸗ра [⸗ре], ⸗че; в январе январьте; в двадцатом веке çирĕммĕш ĕмĕрте; 12. с предл. п. (при обозначении расстояния от чего-л.) та [⸗те], ⸗ра [⸗ре]; в двух километрах от города хуларан икĕ çухрăмра; в пяти минутах ходьбы отсюда кунтан пилĕк минут утмалăх; в качестве кого-чего-л. шутĕнче, пулса; в насмешку кулса; в течение чего л. хушшинче; в том числе вăл шутра; в конце концов юлашкинчен; во-первых пĕрремĕшĕнчен; во-вторых иккĕмĕшĕнчен.

ванна

ж. 1. (сосуд) ванна; детская ванна ача ванни; 2. çăвăнни, шыва кĕни; принять горячую ванну вĕри шывпа çăвăн; 3. мед. ӳт-тире çирĕплетни (сывлăшпа, шывпа); солнечная ванна ӳт-тире хĕвелпе хĕртни; принять морскую ванну тинĕсре шыва кĕр.

великовозрастный

прил. ача çулĕнчен тухнă, ара çитнĕ.

вертлявый

прил. разг. йăкăрти, йăкăлти; вертлявый ребёнок лара-тăра пĕлмен ача.

весёлость

ж. савăнăç, савăклăх, хаваслăх; детская весёлость ача-пăча саванăçĕ; человек неиссякаемый весёлости иксĕлми савăнăçлă çын.

влететь

сов. 1. вĕçсе кĕр; 2. перен. разг. вĕçтерсе хăпар (е кĕр), вăркăнса кĕр; влететь на гору ту çине вĕçтерсе хăпар; в комнату влетел мальчик ача пӳлĕме вăркăнса кĕчĕ; 3. безл. кому, разг. (достаться) тив, лек; ему влетит от отца ăна ашшĕнчен лекет.

воспитать

сов. 1. кого (вырастить) пăхса (е вĕрентсе) ӳстер; воспитать семерых детей çичĕ ача пăхса ӳстер; 2. кого-что (повлиять в каком-л. отношении) вĕрент, аталантар (шухăш-туйăма, ăстăна); воспитать борцами за свободу ирĕклĕхшĕн кĕрешме вĕрент; воспитать уважение к старшим аслисене хисеплеме вĕрент; воспитать любовь к труду ĕçе юратма вĕрент; 3. кого-что (растения, животных) ӳстер, çитĕнтер, хăнăхтар.

воспоминание

с. 1. аса илни, асаилӳ, аса килни; воспоминания детства ача чухнехине аса илни; предаться воспоминаниям аса илсе шухăша пут; 2. мн. воспоминания асаилӳсем; писать воспоминания асаилӳсем çыр.

впечатление

с. 1. (след в сознании) асра юлни; впечатления детства ача чухне асра юлни; 2. (влияние, воздействие на кого-л.) асра юлни, кăмăл хускални; под впечатлением прочитанной книги вуланă кĕнекене асра тытнипе; мои слова на него произвели сильное впечатление манăн сăмахсем унăн кăмăлне хускатса ячĕç; 3. (мнение о ком-чём-л.) шухăшлани, кăмăла кайни (е кайманни) (кам е мĕн те пулин); делиться впечатлениями о поездке çул çинче курни-илтнисене каласа пар.

врач

м. тухтăр, врач; женщина-врач хĕрарăм врач; детский врач ача тухтăрĕ; главный врач пуç тухтăр; зубной врач шăл тухтăрĕ.

вскормить

сов. кого 1. (кормя, вырастить) тăрантарса (е çитерсе) ӳстер; вскормить ребёнка грудью ачана кăкăр ĕмĕртсе ӳстер; 2. (вырастить, воспитать) пăхса ӳстер, çитĕнтер; вскормить семерых детей çичĕ ача пăхса ӳстер.

второклассник

м. иккĕмĕш класра вĕренекен (арçын ача).

выкидыш

м. 1. (у человека) ача (е хырăм) пăрахни; (у лошади) хăм пăрахни; (у коровы) пăру пăрахни; (у овцы, козы) пăран пăрахни; (у свиньи, кошки) çăвăр пăрахни; 2. (плод человека) вăхăтсăр çуралнă ача; (плод лошади) хăм; (плод коровы) вилĕ пăру; (плод овцы, козы) вилĕ путек; (плод свиньи) вилĕ çăвăр, вилĕ çура.

выкинуть

сов. 1. см. href='/s/выбросить'>выбросить; 2. что, разг. (совершить что-л. неожиданное) кĕтмен çĕртен мĕн те пулин туса кăтарт; 3. прост. (преждевременно разрешиться о человеке) ача (е хырăм) пăрах; (о лошади) хăм пăрах; (о корове) пăру пăрах; (об овце, козе) пăран пăрах; (о свинье) çăвăр пăрах; выкинуть из головы ман, шухăшлама пăрах; выкинуть на улицу урама кăларса ывăт; выкинуть (или выбросить) белый флаг шурă ялав çĕкле (е кăларса çак) (парăнни çинчен пĕлтерсе).

выкормить

сов. кого ӳстер, çитĕнтер, пăхса ӳстер; выкормить четверых детей тăватă ача пăхса ӳстер.

вынянчить

сов. кого-что, разг. пăхса ӳстер (ача-пăчана).

выходка

ж. хăтланăш, курнăçлану, хăтланни, курнăçланни; мальчишеская выходить ача пек хăтланни.

где

нареч. 1. вопр. ăçта; где ты живёшь? Эсĕ ăçта пурăнатăн?; 2. неопр. разг. ăçта та пулин; нет ли ещё где такой книги? ку кĕнеке ăçта та пулин татах çук-ши?; 3. в знач. частицы ăçта, ăçтан; где ему найти столько денег? ун чул укçа ăçтан туптăр вăл?; 4. относ, в роли союзного слова ⸗та [⸗те], ⸗ра [⸗ре], ⸗че, çĕрте; там, где нет лесов вăрмансăр çĕрте; в домах, где много детей ача нумай çуртсенче; никак не вспомню, где я его видел ăна ăçта курнине ниепле те аса илейместĕп.

героиня

ж. р. к герой; ◇ мать-героиня ача амăшĕ-герой.

говорить

несов. 1. (владеть устной речью) калаç, сăмахла, пупле; ребёнок начал говорить ача калаçа пуçларĕ; говорить по-англййски акăлчанла калаç; 2. что и без доп. (выражать мысли, сообщать факты) кала, пĕлтер; говорить правду чăннине кала; 3. (вести разговор) калаç, юмахла; говорить со знакомым пĕлнĕ çынпа калаç; 4. (свидетельствовать о чём-л.) кала, кăтарт, пĕлтер; этот факт говорит о его смелости ку ĕç вăл хăюллă пулнине кăтартать; 5. перен. (сказываться в ком-чём-л.) палăр, курăн; в нём говорит крестьянская натура унра хресчен чунĕ палăрать; ◇ говорить загадками шахвăртса калаç; говорить на разных языках пĕр-пĕрне ăнланмасăр калаç; и не говорите ан та калăр çав; иначе говоря урăхла каласан; не говоря худого (или дурного) слова усал калаçмасăр; нечего и говорить калаçма та кирлĕ мар; по правде говоря чăннипе каласан; собственно говоря см. собственно.

год

м. 1. (род. п. мн. лет) çул; прошлый год пĕлтĕр; нынешний год кăçал; будущий год килес (е çитес) çул; мальчику два года ача иккĕре (е икĕ çулта); 2. мн. года и годы (период времени) тапхăр, вăхăт, çулсем; годы гражданской войны граждан вăрçи тапхăрĕ; ◇ високосный год см. високосный; круглый год çулталăкĕпех; Новый год Çĕнĕ çул (январей 1-мĕшĕ); учебный год вĕренӳ çулĕ; в годах çулланнă; не по годам çулне кура мар; с годами çул иртнĕçем; без году неделя нумаях та пулмасть; год от году (или от года) çулсерен, кашни çул; год на год не приходится çулпа çул пĕр килмест; из года в год кашни çул.

годовалый

прил. çулталăкри, çулталăк тултарнă, çулталăк тытнă (е усранă); годовалый ребёнок çулталăкри ача.

двоечник

м. разг. вĕренӳре ĕлкĕрсе пырайман ача, иккĕ паллăпа вĕренекен ача.

двухлетний

прил. 1. (о сроке) икĕ çуллăх; икĕ çул хушши; икĕ çула пынă; 2. (о возрасте) икĕ çулхи, икĕ çулти, икĕ çул тултарнă (ача); 3. бот. икĕ çул ӳсекен; морковь и капуста двухлетние растения кишĕрпе купăста икĕ çул ӳсекен ӳсентăрансем.

девятеро

числ. тăххăрăшĕ, тăххăрăн, тăххăр, тăхăр; девятеро мальчиков тăхăр ача.

декретный

прил. декрет ⸗ĕ [⸗и], декретлă; в декретном порядке декрет йĕркипе, декрет тăрăх; ◇ декретный отпуск (по беременности) декретлă отпуск (ача çуратма паракан отпуск).

десятиклассник

м. вуннăмĕш класра вĕренекен ача.

десятимесячный

прил. 1. (о сроке) вунă уйăхлăх; 2. (о возрасте) вунă уйăх тултарнă, вунă уйăхри (ача).

детвора

ж. собир. разг. ача-пăча.

детдом

м. (детский дом) ача çурчĕ.

дети

мн. ачасем, ача-пăча.

детище

с. 1. уст. ача; 2. перен. тунă ĕç (камăн та пулин); эта картина любимое детище художника ку картина — художникăн юратса тунă ĕçĕ.

деторождение

с. ача çуратни (е çурални).

детоубийство

, с. ача вĕлерни.

детплощадка

ж. (детская площадка) ача-пăча площадки.

детсад

м. (детский сад) ача сачĕ.

детская

ж. скл. как прил. ача-пача пулăмĕ.

детский

прил. ача-пăча ⸗ĕ [⸗и], ачасен ⸗а[⸗и]; детский дом ача çурчĕ; ◇ детское место анат. ача вырăнĕ; детское время ир-ха, кая мар.

детство

с. ачалăх, ача чухнехи; в детстве он перенёс скарлатину ача чухне вăл скарлатинăпа чирленĕ; ◇ впасть в детство йӳте, ăсран тайăл.

дефективный

прил. кăлтăклă, айăплă; дефективный ребёнок кăлтăклă ача.

дикий

прил. 1. (находящийся в природном состоянии) хир ⸗ĕ [⸗и], вăрман ⸗ĕ [⸗и], шыв ⸗ĕ [⸗и], ана ⸗ĕ [⸗и]; дикая яблоня вăрман улмуççийĕ; дикая коза хир качаки; дикий лук ана суханĕ; дикие звери тискер кайăксем; дикий гусь хуркайăк, кайăк хур; 2. (пустынный, глухой) пушă, çынсăр, халăх пурăнман; дикие горы пушă тусем; 3. ист. первобытных людях) сĕм авалхи, тĕттĕм; тискер; дикие племена сĕм авалхи йăхсем; 4. (невероятный) çав тери, ытла тĕлĕнмелле; 5. (нелюдимый, застенчивый) ютшăнакан, хăюсăр, вăтанакан, именекен (ача); 6. (грубый, необузданный) усал, тискер; дикие нравы тискер йăласем; 7. (странный, нелепый) тискер; дикая мысль тискер шухăш; ◇ дикое мясо ют ӳт, мăкăлленсе ларнă ӳт.

дитя

с. пĕчĕк ача; дитя природы шутл. çутçанталăка çывăх çын.

дифтерия

ж. дифтери (пыр тĕпне шурă çурхахпа витекен ача-пăча чирĕ).

дошкольник

м. шкул çулне çитеймен ача.

драчливый

прил. вăрçчан, çапăçакан, тӳпелешекен, чăркăш; драчливый мальчик вăрçчан ача.

единственный

прил. 1. пĕртен-пĕр; единственный ребёнок пĕртен-пĕр ача; 2. перен. уст. (замечательный) аван; ◇ единственное число грам. пĕрреллĕ хисеп; один-единственный пĕртен-пĕр.

жаться

несов. 1. тĕршĕн, хутлан, хутланса лар, хĕсĕн; жаться от холода сивĕпе хутлан; жаться в угол кĕтессе хĕсĕн; 2. (льнуть, прижиматься) лăпчăн, тĕршĕн; ребёнок жмётся к матери ача амăшĕ çумне тĕршĕнет; 3. разг. (колебаться; стесняться) хуçкалан, турткалан, аптра; он что-то жмётся и не соглашается вăл килĕшмесĕр турткаланса тăрать; 4. разг. (скупиться, жадничать) хыт, хыткукарлан.

желторотый

прил. 1. (о птенцах) сарă туталлă (кайăк); 2. перен. разг. айван, сарă тута (пурнăçпа паллашма ĕлкереймен çамрăксем çинчен); желторотый юнец айван ача.

живой

прил. 1. (обладающий жизнью) чĕрĕ; живые цветы чĕрĕ чечексем; ловить зайца живым мулкача чĕррĕн тыт; 2. (относящийся к живому или растительному миру) чĕрĕ; живая природа чĕрĕ çутçанталăк; 3. (полный жизненных сил) чĕрĕ, çивĕч, йӳрĕк; вичкĕн, шухă; живой ребёнок çивĕч ача; 4. (подлинный, реальный) чăн, чăн-чăн, чĕрĕ; пурнăçри, пурнăçран илнĕ; живая жизнь чĕрĕ пурнăç; живое дело чĕрĕ ĕç; 5. (деятельный, остроощущаемый) тимлĕ; хĕрӳллĕ; питĕ пысăк; живое участие тимлĕ хутшăнни; живое желание питĕ пысăк кăмăл; 6. (яркий, выразительный) чĕрĕ; илемлĕ; живой образ чĕрĕ сăнар; живая речь чĕрĕ пуплев, чĕрĕ калаçу; 7. только в краткой ф., чем (черпающий силу в чём-либо): я жив надеждой эпĕ шанăçпа пурăнатăп; ◇ живой вес чĕрĕ виçе; живая вода фольк. чĕрĕлĕх шывĕ; живая газета чĕрĕ хаçат (хыпар сарса çӳрекен çын çинчен); живая изгородь чĕрĕ хӳме (йăвă лартса тухнă йывăçсен речĕ); живой инвентарь чĕрĕ инвентарь (ĕç выльăхĕсем), живая очередь чĕрĕ черет (çынсем черет йышăнса кĕтсе тăни); живой портрет чĕрĕ сăнлăх; живая рана чĕрĕ суран; живая связь чĕрĕ çыхăну; живая сила чĕрĕ вăй (çынсем, выльăх-чĕрлĕх); живое слово чĕрĕ сăмах; живого слова не услышишь чĕрĕ сăмах илтеймĕн; живой ум çивĕч ăс; живого лица нет на ком-л. питĕнче этем сăнĕ çук; живого места нет аманман вырăн та çук; живым манером вăр-вар, хăвăрт; взять (брать) за живое, задеть (затронуть) за живое хумхатса яр, чуна кайса тив; на живую нитку кăшт-кашт, начар; на живую руку васкаса; ни живой души пĕр чун та; жив-здоров чип-чипер, тĕрĕс-тĕкел; ни жив ни мёртв ни чĕрĕ ни вилĕ.

забава

ж. вăйă, вăйă-кулă, йăпану, йăпанăç, йăпанмалли япала, йăпатмалли япала; детские игры и забавы ача-пăча вăййи-кулли; ради забавы йăпанма; мы пришли сюда не для забавы эпир кунта выляма килмен.

забавлять

несов. кого-что 1. (развлекать) йăпат, вылят; култар; астар (ачана); забавлять детей играми ача-пăчана вăйă-кулăпа йăпат, ача-пăчана вылят; 2. (быть предметом развлечения, смешить) кулăшла туйăн; его угрозы меня забавляли вăл юнани мана кулăшла туйăнчĕ.

забавный

прил. кулăшла, култармăш, мыскараллă; забавный ребёнок култармăш ача.

забеременеть

сов. йывăр çын пул, çие юл, хырăм юл, ача юл.

завести

сов. 1. кого (увести, привести) ертсе кай, илсе кай (е кил, кĕр); 2. кого, разг. (отвести попутно) ярса хăвар, кĕртсе хăвар, леçсе хăвар (çула май); завести ребёнка в детсад ачана ача садне кĕртсе хăвар; 3. что (отвести движением часть тела) пар, çавăрса тыт, яр (аяккалла, хыçалалла); завести руку назад алла хыçалалла çавăрса тыт; 4. что (устроить, основать, обзавестись чем-л.) çавăр, туян, ларт, уç; завести овец сурăх туянса яр; 5. что (установить, ввести) ту, йăлана кĕрт; завести новые порядки çĕнĕ йĕрке туса хур; 6. что (начать) тапрат, пуçла; завести разговор сăмах тапрат; 7. что (привести в действие механизм) яр; завести часы сехет яр; ◇ завести тесто чуста ларт (е хур); завести глаза см. закатить; завести в тупик аптратса çитер; йывăрлăха кĕртсе ӳкер.

заговорить

сов. 1. (начать говорить) калаçма пуçла; сăмах хускат, сăмах пуçла (е тапрат); ребёнок скоро заговорит ача кĕçех калаçма пуçлать; 2. (овладеть речью, языком) калаçма вĕрен (е пуçла).

зайти

сов. 1. (прийти, посетить, наведаться) кĕр, кĕрсе тух; зайти к товарищу юлташ патне кĕр; зайти за ребёнком в ясли ача илме яслине кĕрсе тух; коза зашла в огород качака пахчана кĕрсе кайнă; 2. (уйти далеко) кĕр, кĕрсе кай; зайти в глубь леса вăрман варрине кĕрсе кай; 3. (обойти) çаврăнса кĕр (е пыр, тух); зайти в тыл хыçне çаврăнса тух; 4. (скрыться за чем-л.) пытан, кĕрсе пытан (е çухал); солнце зашло за тучку хĕвел пĕлĕт хыçне кĕрсе çухалчĕ; 5. (закатитьсяо небесных светилах) ан, анса лар; солнце зашло хĕвел анчĕ; 6. (возникнуть, начатьсяо речи) пуçланса (е тапранса) кай, тухса кай; речь зашла о книгах калаçу кĕнекесем çинчен пуçланса кайрĕ; спор зашёл о политике тавлашу политика пирки тухса кайрĕ; ◇ дело зашло слишком далеко ĕç ытла та шала кĕрсе кайрĕ; беседа зашла за полночь калаçу çурçĕр иртичченех пычĕ.

закинуться

сов. 1. (зацепиться, накинуться) çаклан, çакланса лар, çаклатса ил, касмăкласа ил; верёвка не закинулась на шею лошади вĕрен лаша мăйне саклатса илеймерĕ; 2. (откинуться) каçăрăл, хыçалалла (е каялла) кай; голова ребёнка закинулась ача пуçĕ каçăрăлса кайнă; 3. (броситься в сторонуо лошади) хирĕнсе пыр, аяккалла туртăнса пыр.

замолкнуть

сов. 1. (умолкнуть) шăплан; птицы замолкнули кайăксем шăпланчĕç; ребёнок замолк и уснул ача шăпланса çывăрса кайрĕ; 2. перен. (о рассудке, чувствах) лăплан, пусăрăн, ирт.

заплаканный

прил. йĕрнĕ, макăрнă, йĕрсе пĕтнĕ (ача), куççулленне (пит-куç).

заползти

сов. прям. и перен. шуса кĕр, упаленсе кĕр (е хăпар, улăх), чакаланса кĕр (е хăпар — йывăç тăррине); змея заползла в комнату çĕлен пӳлĕме шуса кĕчĕ; ребёнок заполз под стол ача сетел айне упаленсе кĕчĕ; тоска заползла в сердце чĕрене тунсăх пусса илчĕ.

затея

ж 1. (замысел, предприятие; выдумка) шухăш, ĕмĕт; 2. (забава, развлечение) вăйă, мыскара; ребячья затея ача вăййи; ◇ без затеи тӳрех.

золотушный

прил. разг. 1. золотуха ⸗ĕ [⸗и]; золотушный шрам золотуха çĕвĕкĕ; 2. (страдающий золотухой) золотухăллă; йăх-ях; золотушный ребёнок золотухăллă ача.

играть

несов. 1. во что и без доп. выля, выляш; кончить играть выляса пĕтер; играть в футбол футболла выля; играть в жмурки куркуçла (е суккăр куçла) выля; 2. кого-то, театр. (исполнять) выля; играть роль старика ват çын рольне выля; 3. на чём и без доп. (на музыкальном инструменте) кала, выля; играть на флейте флейта кала; 4. (с) чем, (с) кем выля, вылянтар, вылят, алхас, илĕх; играть с детьми ача-пăчапа выля; ветер играет гривой коня çил ут çилхипе вылять; играть саблей хĕçпе выля; 5. (сверкать, переливаться) йăлтăртат, выля, вылян; на воде играют солнечные блики шыв çинче хĕвел вылять; 6. (пениться, искриться) кăпăклан, хĕлхемлен, йăлтăртат, чашкар; ◇ играть с огнём вут-кăварпа выля; играть в великодушие ырă кăмăллă пек пул; играть свадьбу туй ту; играть большую роль пысăк вырăн йышăн; играть первую скрипку чи асли (е ăсти) пул; играть в молчанку пĕр-пĕринпе ним чĕнмесĕр лар; играть комедию кулăшла хăтлан; играть на нервах кăмăла пăс, тарăхтар.

игрун

м. разг. алхасакан, ашкăнчăк, выляма юратакан (ача, çамрăк выльăх).

избалованный

прил. иртĕхнĕ, иртĕннĕ, иртĕнчĕк, ачаш; избалованный ребёнок ачаш ача.

изображение

с. 1. по гл. изобразить(-ся); сатирическое изображение сатирăлла çырса кăтартни; 2. (воспроизведение) ӳкерни (япала е çын сăнне), сăнласа кăтартни; монета с изображением герба герб ӳкернĕ укçа, герблă укçа; 3. (результат воспроизведения) ӳкерчĕк, сăн; изображение ребёнка ача сăнĕ.

изойти

сов. чем, разг. пĕт, халтан кай (юн нумай кайнипе), каçăхса кай, каçăх; ребёнок изошёл слезами ача макăрса каçăхса кайрĕ.

исполниться

сов. 1. (осуществиться пул, пурнăçлан, вырăна лар, тул, çит; задуманное исполнилось шухăшлани çитрĕ; 2. безл. кому-чему (о сроке, возрасте) тул, тултар; исполнилось два месяца икĕ уйăх тулчĕ; мальчику исполнилось девять лет ача тăххăр тултарчĕ.

капор

м. капор (ача е хĕрарăм калпакĕ).

каприз

м. 1. юнтармăш, йăлăнтармăш, кутăн; детские капризы ача-пăча юнтармăшĕ; 2. перен. мыскара; вылянни; капризы моды мода мыскарисем; капризы погоды çанталăк вылянни.

капризный

прил. 1. юнтармăш, йăлăнтармăш, кутăн, мăртăк; капризный ребёнок юнтармăш ача; 2. перен. чăкăлтăш, чăхăмăç, кăлтăклă; капризный мотор чăхăмăç мотор.

картавый

прил. 1. селĕп («р», «л» сасăсене селĕп калакан); картавый мальчик селĕп ача; 2. (о звуках) селĕп, таса мар илтĕнекен («р», «л» сасăсем).

катить

несов. 1. кого-что кустарса яр (е кай, пыр), йăвантарса яр (е кай, пыр), тĕксе яр (е кай, пыр); туртса пыр (е кай); катить мяч мечĕке кустарса кай; катить бочонок пичкене кустарса пыр; катить детскую коляску ача кӳмине тĕксе пыр; 2. разг. (быстро двигаться) вĕçсе пыр, вĕçтерсе пыр; 3. что (передвигать течением, дуновением) çавăрттар, чуптар; катить волны хумсене чуптар; катить клубы пыли тусан çавăрттар.

коляска

ж. 1. (экипаж) коляска, кӳме; 2. (детская) ача кӳми, коляска; 3. (прицеп) коляска; мотоцикл с коляской коляскăллă мотоцикл.

коревой

прил. хĕрлĕхен, хĕрлĕ шатра ⸗ĕ [⸗и]; хĕрлĕхенпе чирлĕ (ача); коревая сыпь хĕрлĕхен шатри.

кормилица

ж. 1. ача ĕмĕртекен хĕрарăм (ют ачана ĕмĕртекен); 2. тăрантакан, тăрантарса усракан (хĕрарăм).

крутиться

несов. 1. (вращаться) çавăрăн, çаврăн; 2. (вздымаясь, кружиться) (о пыли) çаврăн (тусан); (о снеге) вĕлтĕртет (юр); (о вьюге) çавăрттар (çил-тăман); 3. перен. разг. (постоянно находиться где-л.) явăнса çӳре; мальчик крутился около нас ача пирĕн тавра явăнса çӳрерĕ; как там ни крутись см. крутить (как там ни крути).

кубик

м. кубик (1. кубла сантиметр; 2. ача тетти).

ласковый

прил. 1. кăмăллă, евĕклĕ, çепĕç, йăпшака, савăшуллă; ачаш, йăваш; ласковый ребёнок йăваш ача; ласковый взгляд кăмăллăн пăхни; ласковые слова ăшă сăмахсем; 2. перен. çемçе, йăваш; ласковый ветер йăваш çил.

ловкий

прил. 1. (подвижной, гибкий) çăмăл, çивĕч, йăрă, вăр-вар; ловкий мальчик вăр-вар ача; 2. (искусный) ăста, йĕтĕс, çивĕч, вичкĕн, çăмăл; ловкий наёздник ăста юланутçă; ловкий человек йĕтĕс çын; 3. (хитрый) пултаракан, чее, йăскăн; ловкий шаг чее утăм.

любимец

м. юратмăш, юратнă çын, савнă çын (ача).

любимчик

м. разг. юратмăш, юратнă çын (е ача); любимчик матери амăшĕн юратмăшĕ.

маленький

прил. 1. пĕчĕк; маленький домик пĕчĕкçĕ пӳрт; 2. пĕчĕк, йышлă мар, йышсăр; маленькая группа пĕчĕк ушкăн; 3. (незначительный) пĕчĕк, кăшт-кашт, пули-пулми; маленькое огорчение кăшт кӳрентерни; 4. (малолетний) пĕчĕк, çамрăк, вĕтĕ; маленькие дети вĕтĕр-шакăр ача; 5. в знач. сущ. маленький м., маленькая ж. пĕчĕкки (ача); мое дело маленькое маншăн пурпĕрех, мана апла та, капла та юрать.

малолетний

прил. 1. пĕчĕк, çамрăк, çул сахал; малолетние дети пĕчĕк ачасем; 2. в знач. сущ. малолетние мн. ача-пăча, вĕтĕр-шакăр.

малолетство

с. разг. ачалăх, ача çулĕ (е вăхăчĕ); с малолетства мĕн ачаранпах.

малый

м. скл. как прил., разг. каччă, ача; он хороший малый вăл аван ача.

малыш

м. разг. пĕчĕк ача.

мальчик

м. ача, арçын ача.

мальчиковый

прил. разг. арçын ача ⸗ĕ [⸗и]; мальчиковая обувь арçын ача атă-пушмакĕ.

мальчишеский

прил. прям. и перен. ача ⸗ĕ [⸗и]; ачанни пек, ачалла; мальчишеские поступки ачалла хăтланни.

мальчишка

м. разг. ача.

малютка

м. и ж. пĕчĕкçĕ ача, пепке.

материнство

с. 1. йывăр çын, ача амăшĕ, амăшлăх; охрана материнства ача амăшĕсемшĕн тăрăшни; 2. амăшлăх, тăванлăх; чувство материнства амăшлăх туйăмĕ.

матка

ж. 1. анат. матка, амалăх (амăшĕ варĕнче ача аталанакан орган); 2. ама; пчелиная матка хурт ами.

матроска

ж. матроска (матроссен пысăк çухаллă шалпар кĕпи; çав майлă çĕленĕ ача-пăча е хĕрарăм блузки).

мать

ж. 1. анне; родная мать тăван анне; многодетная мать нумай ача амăшĕ; Мать-геройня Ача амăшĕ-героиня; 2. ама, амăшĕ (чĕпписемшĕн); 3. (при обращении к пожилой женщине) аппа, инке; ◇ в чём многодетная родила çаппа-çарамас.

младенец

м. пĕчĕк ача, пепке; грудной младенец чĕчĕ ачи.

младенческий

прил. 1. (пĕчĕк) ача ⸗ĕ [⸗и]; младенческий возраст ача çулĕ; 2. перен. айван, ачалла, ача ăслĕ; младенческие рассуждения ачалла шухăшсем.

много⸗

хутлă сăмахсен «нумай», «йышлă» пĕлтерĕшлĕ пĕрремĕш пайĕ: многоквартирный нумай хваттерлĕ; многодетный йышлă ача-пăчаллă.

многодетный

прил. нумай ачаллă, йышлă ача-пăчаллă.

молодец

м. 1. маттур ача (е йĕкĕт); 2. в знач. сказ. разг. аван. маттур; наши ребята молодцы! пирĕн йĕкĕтсем—маттур вĕсем!; 3. в знач. нареч. молодцом разг. маттурла, маттур; молодцом, ребята! маттур, ачасем!; ◇ молодец к молодцу пĕри тепринчен маттур.

музыкальный

прил. 1. музыка ⸗ĕ [⸗и]; музыкальный инструмент музыка инструменчĕ; музыкальная школа музыка шкулĕ; 2. (выраженный средствами музыки) музыкăллă, музыкăри; музыкальный образ музыкăри сăнар; 3. (одарённый) музыкăра пултаруллă; музыкальный ребёнок музыкăра пултаракан ача; 4. (мелодичный) кĕвĕллĕ, янравлă, çепĕç; музыкальный голос çепĕç сасă; музыкальная комедия музыкăллă комеди.

наблюдательный

прил. 1. сăнавлă, сăнавса, тĕплĕ сăнакан, сăнама пултаракан; наблюдательный ребёнок сăнавçă ача; 2. (служащий для наблюдения) сăнамалли, сăнав ⸗ĕ [⸗и]; наблюдательный пункт сăнав пункчĕ.

наивный

прил. айван, ача (е айван) ăслă.

найдёныш

м. разг. тупнă ача, тупăлча, усрав ача.

наклониться

сов. чалăш, пĕшкĕн, усăн, тайăл; ветки наклонились туратсем усăннă; наклониться над ребёнком ача умне пĕшкĕн.

насчитываться

несов. шутлан, пур; в классе насчитывается тридцать учеников класра вăтăр ача шутланать.

невесёлый

прил. савăнăçсăр, савăнăçлă мар, хавассăр, хаваслă мар, сĕлкĕш, тĕксĕм; неверующый ребёнок хаваслă мар ача; неверующая улыбка савăнăçсăр кулă.

недоносок

м. вăхăтсăр çуралнă ача.

недоразвитый

прил. 1. аталанса (е ӳçсе) çитмен; 2. (умственно) сӳлкке, ăсран тайлăк; недоразвитый ребёнок сӳлкке ача.

незаконнорождённый

прил. 1. уст. мăшăрланман ашшĕ-амăшĕнчен çуралнă; 2. в знач. сущ. незаконнорождённый м., незаконнорождённая ж. мăшăрланмасăр тунă ача.

неласковый

прил. йăваш (е кăмăллă) мар; ачаш мар; неласковый ребёнок йăваш мар ача.

непоседливый

прил. канăçсăр, кускаласа çӳрекен, лара-тăра пĕлмен; непоседливый мальчик канăçсăр ача.

непослушный

прил. итлемен, пăхăнман, тăна кĕмен; непослушный ребёнок итлемен ача.

несмышлёныш

м. разг. айван, шăхлич (ача).

несознательный

прил. 1. ăнланусăр, тăнсăр, ăнланса илме пĕлмен, тăна кĕмен; несознательный ребёнок ăнланусăр ача; 2. (об отношении к обязанностям) ăнланусăр, тивĕçе ăнланса çитереймен.

неугомонный

прил. разг. тăнăçсăр, лăпланми, чарăнми, лара-тăра (е канма) пĕлми; неугомонный ребёнок лара-тăра пĕлми ача.

новорождённой

прил. и в знач. сущ. новорождённый м., новорождённая ж. тин çуралнă ача.

нянчить

несов. кого-что ача пăх, ача пăхса ӳстер.

нянька

ж. разг. см. няня; у семи нянек дитя без глазу посл. çиччĕн пăхнă ача суккăрланнă, тет.

няня

ж. 1. няня (ача пăхакан хĕрарăм); 2. няня (больницăра чирлĕ çынсене пăхакан хĕрарăм).

обворожительный

прил. ытарайми, кăмăллă, илĕртӳллĕ; обворожительный ребёнок ытарайми ача.

обуть

сов. 1. кого ура тăхăнтарт, ура сырса яр; обуть ребёнка ача урине сырса яр; 2. что, разг. (надеть на ноги) урана тăхăн; 3. кого-что, разг. (снабдить обувью) атă-пушмак туянтар, илсе пар.

орден

м. орден; орден Ленина Ленин орденĕ; орден Октябрьской Революции Октябрьти Революци орденĕ; орден Красного Знамени Хĕрлĕ Ялав орденĕ; орден Красной Звезды Хĕрлĕ Çăлтăр орденĕ; орден «Знак Почёта» «Хисеп палли» орден; орден «Мать-героиня» «Ача амăшĕ-героиня» орден.

освоиться

сов. 1. хăнăх, хăнăхса çит; мальчик быстро освоился в школе ача часах шкула хăнăхса çитрĕ; 2. с чем (постичь, усвоить что-л.) вĕренсе çит, вĕренсе хăнăх, алла ил.

отвести

сов. 1. кого (доставить куда-л.) леçсе яр, кайса яр; отвести детей в детский сад ачасене ача садне леçсе яр; 2. кого (в сторону) аяккалла илсе кай; 3. кого-что, воен. чакар, каялла илсе кай (е куçар); отвести войска çарсене каялла куçар; 4. кого, перен. (отвлечь от чего-л.) ютшăнтар, пистер, сивĕт, пăр; 5. что (направить в сторону) пăрса яр; отвести воду шыва урăх еннелле пăрса яр; 6. кого-что, перен. ан йышăн, сирсе яр, пăрса яр; отвести кандидатуру кандидатурăна сирсе яр; отвести удар çапнине пăрса яр; 7. что (выделить, предоставить) касса пар, уйăрса пар; отвести участок земли çĕр участокĕ касса пар; ◇ отвести душу см. душа; отвести глаза 1) куçа тарт; 2) кому-л. ултала, аяккалла пăрса яр.

отвыкнуть

сов. 1. от чего и с неопр. пăрах, сивĕн, пис; отвыкнуть от курения туртма пăрах, табакран сивĕн; 2. от кого-чего (стать далёким) сивĕн, пис, ман, ютшăн; ребёнок отвык от родителей ача ашшĕ-амăшĕнчен писнĕ.

отрок

м. уст. (подросток) ача, çамрăк.

отроческий

прил. ара çитичченхи, ача чухнехи; отроческие годы ара çитичченхи çулсем.

паинька

м. и ж. разг. ирон. пепек, ăслă ача, итлекен ача.

память

ж. ас, тăн, пуç; держать в памяти асра тыт; ускользать из памяти асран кай (е тух); лишаться памяти тăнсăрлан, тăн çухат; приходить на память аса кил; знать на память асрах тыт; ребёнок с хорошей памятью тăнлă ача; 2. ас, ят; подарить на память астумалăх парнеле; посвятить памяти кого-л. кам та пулин ячĕпе, асăнса, халалласа; 3. (сознание) тан; лежать без памяти тăнран кайса вырт; ◇ вечная память ĕмĕр асра тытни; девичья память хĕр ăсĕ; любить без памяти вилесле юрат; на моей памяти ман асăмра, эп(ĕ) астăвасса; по старой памяти ĕлĕкхи йăлапа.

парень

м. разг. яш ача, йĕкĕт, каччă, хусах; славный парень маттур каччă.

педиатр

м. педиатр (ача-пăча врачĕ).

педиатрия

ж. педиатри (ача чирĕсене тĕпчекен наука).

пелёнка

ж. ача кипки, кипке, ача çитти, пиелĕх; с пелёнок мĕн ачаранпа; выйти из пелёнок çитĕнсе çит.

первенец

м. 1. малтанхи (е пĕрремĕш) ача; 2. перен. чи малтанхи; эта книга мой первенец ку манăн чи малтанхи кĕнеке.

перед

(передо) 1. предлог с те. п. (напротив, впереди, поблизости кого-чего-л.) ума, умна, умне; умра, умăнта, умĕнче; передо мной ман умра, умăмра; сесть перед зеркалом куçхĕски умне лар; 2. (по отношению к кому-чему-л.) умра, умăнта, умĕнче; я виноват перед тобою эпĕ сан умăнта айăплă; отвечать перед законом закон умĕнче ответ тыт; 3. (по сравнению с кем-чем-л.) кам-мĕн çумĕнче; перед ним он ребёнок ун çумĕнче вăл — ача; 4. (за некоторое время до чего-л.) умĕн, ⸗ас (⸗ес) чухне, ⸗па, ⸗ччен; перед страдой ĕççи умĕн; перед рассветом çутăлас чухне; перед заходом солнца хĕвел анаспа.

перемочить

сов. 1. кого-что (многое, многих) йĕпетсе пĕтер; дети перемочили всю обувь ача-пăча атă-пушмакĕсене йĕпетсе пĕтернĕ; 2. что (испортить мочением) йĕпетсе (е шӳтерсе) яр.

перерасти

сов. 1. кого-что ӳссе ирт, ӳссе иртсе кай; сын перерос отца ывăлĕ ашшĕнчен ӳссе иртсе кайнă; 2. кого-что, перен. (обогнать в духовном развитии) мала кай, иртсе кай; по уму он перерос своих сверстников ăсĕпе вăл тантăшĕсенчен иртсе кайнă; 3. без доп. (стать старше, чем требуется для чего-л.) çултан тух, ирт; для детского сада он перерос ача садне çӳреме ун çулĕ иртнĕ; 4. во что (превратиться) куç, пулса тăр; капитализм перерос в империализм капитализм империализма куçнă.

переросток

м. разг. тивĕçлĕ çултан иртнĕ ача, ыттисенчен аслăрах ача.

пинетки

мн. (ед. пинетка ж.) пинетка (ача пушмакĕ).

писк

м. нăйкăшу, йĕрмĕшӳ (ача çинчен); шиплетни (чĕпĕ); издавать писк нăйка, пиклет.

плаксивый

прил. разг. 1. йĕре, йынша, макăра; плаксивый ребёнок йĕре ача; 2. (жалобный) йĕрмĕшӳллĕ, нăйкăшуллă, макăрашуллă; плаксивый голос макăрашуллă сасă.

плацента

ж. анат. çурхах, ача хыçĕ.

плескаться

несов. 1. чăмпăлтат, чӳхен; волны плещутся хумсем чăмпăлтатаççĕ; 2. (переливаться через край) хумханса (е чӳхенсе) тăкăн; З. чĕмпĕл-чĕмпĕл ту (тăр), чăпăлтат, шампăртат; ребёнок плещется в воде ача шывра чапăлтатать; в реке плещется рыба шывра пулăсем чăмпăлт-чăмпăлт тăваççĕ; 4. (плескать друг на друга) чăмпăлтат, чăмпăлтаттар, пĕр-пĕрне сирпĕт; дети плещутся в воде ачасем шыв сирпĕтсе выляççĕ; 5. см. плескать.

плодить

несов. 1. кого-что (животных, растения) ĕрчет, хунат, хунаттар; плодить овец сурăх ĕрчет; 2. кого, разг. ту, çурат; плодить детей ача туса тултар; 3. что, перен. йышлантар, йышлантарса яр.

площадка

ж. площадка; детская площадка ача-пăча площадки; площадка для посадки самолётов самолётсем лармалли площадка; спортивная площадка спорт площадки.

повеять

сов. 1. (подуть) вĕрме (е вĕре) пуçла (е тытăн); повеял тёплый ветерок ăшă çил вĕре пуçларĕ; 2. обычно безл. чем, прям. и перен. сап, аса кил; повеяло весной çуркунне шăрши çапрĕ; повеяло детством ача чухнехи аса килчĕ.

поглядеть

сов. 1. на кого-что и без доп. пăхса ил, куç хыв; поглядеть в окно чӳречерен пăхса ил; 2. за кем-чем, разг. (присмотреть) пăх, пăхса тăр (е лар), асăрха; поглядеть за ребёнком ача пăх; ◇ погляжу курăп-ха; поглядим курăпăр-ха.

подкидыш

м. пырса пăрахнă ача.

подросток

м. çамрăк, ача (1216 çулти).

подростковый

прил. ача ⸗ĕ [⸗и]; подростковый костюм ача костюмĕ.

покормить

сов. кого 1. çитер, тăрантар, апат пар; 2. ĕмĕрт; покормить ребёнка грудью ача ĕмĕрт.

ползунок

м. 1. разг. (о детях) шуса çӳрекен ача; 2. мн.: ползунки разг. чăлхаллă йĕм (пĕчĕк ачасен).

полнеть

несов. ӳтлен, хулăнлан, самăрлан, мăнтăрлан; ребёнок полнеет ача ӳтленсе пырать.

полугодовалый

прил. çур çулхи; полугодовалый ребёнок çур çулхи ача.

понятливый

прил. ăнлануллă, тавçăруллă, ăслă-пуçлă, ăнкаруллă; стать понятливым тăна кĕр; понятливый ребёнок тавçăруллă ача.

послед

м. (у человека) ача кĕпи (хĕрарамсен); (у животных) хыç (выльăхсен); послед коровы ĕне хыçĕ.

последний

прил. 1. юлашки; последний ребёнок в семье асси, юлашки ача; я оказался в очереди последним эпĕ черетре юлашки пултăм; 2. (оставшийся к концу) юлашки; последняя краюшка хлеба çăкăр тĕпĕ, юлашки çăкăр; последние силы чун хавалĕ; 3. (предыдущий, предшествующий) юлашки; за последнее время ку яхăнта, халь хаççăн, юлашки вăхăтра; в последнюю неделю юлашки эрнере; 4. (самый новый) çĕнĕ, вĕрçĕнĕ, юлашки; последняя мода çĕнĕ мода; последние известия çĕнĕ хыпарсем; 5. (упомянутый) çав, асăннă; 6. (заключительный, решающий) юлашки, татăклă; последнее слово юлашки сăмах; 7. (высший) чи аслă, чи пысăк; последняя инстанция чи аслă инстанци; 8. (худший) чи юлашки, начар, начартан начар; последний бедняк чухăнтан чухăн çын; ◇ убрать урожай до последнего зерна тырпула пĕр пĕрчĕ юлми пухса кĕрт; до последнего вĕçне çитиччен.

последыш

м. 1. прост. асси, юлашки ача; 2. перен. разг. хӳрешке, каяш.

послеродовой

прил. ача хыççăнхи; послеродовая горячка ачамак.

послушный

прил. кӳнтем, итлекен, хушнине тăвакан; послушный ребёнок кӳнтем ача.

похудеть

сов. начарлан, ырханлан, имшерлен, туртăн, йăпшаклан, типшĕмлен; ребёнок похудел ача имшерленсе кайрĕ; сильно похудел пĕтсе кай.

почерк

м. почерк, (мĕнле) çырни, алă, çыру; некрасивый почерк илемсĕр çыру; детский почерк ача почеркĕ; писать крупным почерком шултра çыр; я знаю почерк своего друга эпĕ хам юлташăн аллине пĕлетĕп.

преждевременный

прил. мехелсĕр, вăхăтсăр, вырăнсăр, иртерех пулнă (е тунă); преждевременная смерть ичелсĕр вилĕм; преждевременные роды ача вăхăтсăр çурални.

привязаться

сов. 1. (привязать себя) кăкарăн, çыхăн; 2. к чему çыхăнса лар, касмăкланса лар, тĕвĕлен; верёвка хорошо привязалась вĕрен лайăх тĕвĕленчĕ; 3. к кому-чему, перен. (привыкнуть; пристать) çулăх, илен, çыпăç, çыпçăн, çыхлан; он привязался ко мне вăл ман çума çулăхрĕ; ребёнок привязался к няне ача няньăна иленчĕ.

приданое

с. скл. как прил. 1. тупра, хатĕр, хĕр япали, япала, тавраш, мул; девушка с большим приданым тупраллă хĕр; 2. ача хатĕрĕ (кипки-çитти).

приёмный

прил. 1. çынсене йышăнмалли; приёмные часы килекенсене йышăнмалли вăхăт; 2. (служащий для приёма) йышăнакан, илекен, тытакан; йышăнмалли, илмелли; приёмная антенна хум тытакан антенна; приёмные экзамены вĕренме кĕмелли экзаменсем; усрама илнĕ, усрав; приёмный сын усрав ывăл; приёмная дочь усрав хĕр; приёмные родители ача усрама илнĕ мăшăр; 4. в знач. сущ. ж. приёмная йышăнмалли пӳлĕм.

прижить

сов. кого, разг. (упăшкасăр) туп, уйнаш ту (е çурат) (ача).

прилежный

прил. тăрăшуллă, тимлĕ; прилежный ученик тăрăшса вĕренекен ача.

примерный

прил. 1. (образцовый) кăтартуллă, примерлă, йĕркеллĕ; примерный мальчик йĕркеллĕ ача; 2. (приблизительный) çывхартнă, çывхартса шутланă, яхăн; по примерным подсчётам çывхартса шутланă тăрăх.

приходящий

прил. çӳрекен, килекен, пырса (е килсе) çӳрекен; приходящая няня ача пăхма килекен (çын).

приют

м. 1. (пристанище) хӳтлĕх, вырăн; 2. уст. приют, усрав çурчĕ; детский приют ача приючĕ.

проворный

прил. чĕрĕ, çивĕч, правур, йӳрĕк, йăрă, вăр-вар, йăлттам; проворный мальчик йăлттам ача; проворный человек йăрă çын.

пятилетний

прил. 1. пилĕк çуллăх (е çулхи), пилĕк çула пынă (е тăсăлнă); пятилетний план пилĕк çуллăх план; 2. (о возрасте) пиллĕкри, пилĕк çулхи; пятилетний мальчик пиллĕкри ача.

пятимесячный

прил. 1. пилĕк уйăхлăх; в пятимесячный срок пилĕк уйăх хушшинче; 2. (о возрасте) пилĕк уйăхри; пятимесячный ребёнок пилĕк уйăхри ача.

работящий

прил. ĕçчен, ĕçе юратакан; работящий парень ĕçчен ача.

разбиться

сов. 1. çĕмĕрĕл, ван; 2. (повредить себе что-л.) аман, суранлан; мальчик упал и разбился ача ӳксе аманнă; 3. (разделиться на части) пайлан, уйăрăл; разбиться на отряды отрядăн-отрядăн пайлан; 4. перен. разг. (разрушиться, погибнуть) çĕмĕрĕл, аркан, пĕт.

развиться

сов. 1. (раскрутиться) сӳтĕл, тăсăл; конец верёвки развился вĕрен вĕçĕ сӳтĕлнĕ; 2. (вырасти, окрепнуть) аталан, ӳс, çирĕплен; 3. (широко развернуться) ӳс, аталан, сарăл; развилась художественная самодеятельность художество пултарулăхĕ аталанчĕ; 4. ӳс, вăйлан, пысăклан; при спуске с горы развилась большая скорость сăртран аннă чух хăвăртлăх хытă ӳсрĕ; 5. (созреть духовно, умственно) тăн ил, аталан; ребёнок развился быстро ача часах тăн илчĕ.

разгуляться

сов. разг. 1. (начать кутить) ĕçкĕпе иртĕхме пуçла, ĕçкĕпе ашкăнма тытăн; 2. (дать себе волю) ирĕккĕн хăтлан, хăвна ирĕке яр; негде ему разгуляться ăна ирĕккĕн хăтланма вырăн çук; 3. (перестать хотеть спать) ыйхă тарт, выляса çывăрма пăрах; ребёнок разгулялся ача выляса çывăрма пăрахнă; 4. (о погоде) уярт; день разгулялся уяртрĕ.

разреветься

сов. разг. 1. макăрма тытăн, макăрса яр, йĕме тытăн, йĕрсе яр; малыш разревелся пĕчĕк ача макăрса ячĕ; 2. (долго реветь) мĕкĕрме тытăн, мĕкĕрсе яр, улама тытăн, уласа яр.

разрешиться

сов. 1. (стать решённым) татăл, уçăл; вопрос разрешился ыйту татăлчĕ; чем и без доп. (закончиться) пĕт, вĕçлен; все разрешилось хорошо пĕтĕмпех аван вĕçленчĕ; кем и без доп. (родить) çăмăллан, ача çурат.

разродиться

сов. разг. ача çурат.

разумник

м. разг. ăслă ача.

раскричаться

сов. разг. 1. (начать сильно и долго кричать) хытă кăшкăрма пуçла, кăшкăрашма тытăн; ребёнок раскричался ача хытă кăшкăрма пуçларĕ; 2. на кого кăшкăрса пăрах, вăрçма пуçла.

распашонка

ж. кипке, ача кĕпи.

распеленаться

сов. уçăлса кай, салтăн; дитя распеленалось ача уçăлса кайнă.

расцарапаться

сов. разг. 1. (поранить себя) чĕркеленсе (е чаваланса) пĕт; ребёнок расцарапался ача чаваланса пĕтнĕ; 2. (поранить друг друга) чавалашса (е чĕркелешсе) амант (пĕр-пĕрне).

рахитик

м. рахитик, рахитпа чирлĕ ача.

ребёнок

м. 1. (мн. ребята и дети) ача, пĕчĕк ача; грудной ребёнок чĕчĕ ачи; 2. (çын или дочь) ача; 3. (о наивном человеке) ача, пĕчĕк ача; он ещё совсем ребёнок вăл ача-ха.

ребячий

прил. 1. ача ⸗ĕ [⸗и]; 2. ачалла, ачанни пек; ребячье желание ачалла шухăш.

ребячливый

прил. разг. ача ⸗ĕ [⸗и], ачалла, айванла; ребячливое настроение ача камăлĕ.

рёва

м. и ж. разг. йĕре, макăра, макăравçă, макăракан ача, йĕрекен ача.

резвый

прил. 1. шухă, чĕрĕ, йăрă, çивĕч; резвый ребёнок йăрă ача; 2. (быстрый в беге) шухă, элчĕ, чалак, йăлттам; резвый жеребёнок йăлттам тиха; резвая лошадь элчĕ лаша.

родильный

прил. 1. ача çуратмалли, çăмăлланмалли; родильный дом ача çуратмалли çурт; 2. çуратнă вăхăтри, çуратнă чухнехи; родильная горячка ача çуратнă чухне вĕриленсе кайни.

родить

сов. и несов. 1. кого çурат, çăмăллан, ача ту; 2. что, перен. (создать, создавать) пуçла, пуçласа яр; З. что и без доп., разг. (дать, давать урожай) (çимĕç) пар, (çимĕç) кӳр; каменистая почва мало родит чуллă тăпра çимĕç сахал парать; ◇ в чём мать родила см. href='/s/мать'>мать.

родовой

прил. çурату ⸗ĕ [⸗и], ача çуратнă чухнехи; родовые боли ача çуратнă чух ыратни, пилĕк касни.

роды

мн. çурату, ача çуратни, çăмăлланни; трудные роды йывăр çурату.

рождение

с. 1. по гл. родить, 2 и родиться, 2; рождение ребёнка ача çурални; 2. (день, когда кто-л. родился) çуралнă кун.

рослый

прил. вăрăм пӳллĕ, пӳллĕ, вăрăм, çӳллĕ, хапаллă, чăсланкă; рослый мальчик хапаллă ача; рослые травы разг. çӳллĕ курăк.

сад

м. сад, сад пахчи; фруктовый сад улма-çырла сачĕ; ботанический сад ботаника сачĕ; ◇ детский сад ача сачĕ.

самокат

м. самокат (ача-пăча ярăнмалли тăркăч).

свивальник

м. ача чĕркемелли сурпан.

семимесячный

прил. 1. (продолжающийся семь месяцев) çичĕ уйăха пынă, çичĕ уйăхри, çиче уйăхлă (курс); 2. (о возрасте) çичĕ уйăхри; семимесячный ребёнок çичĕ уйăхри ача.

серия

ж. в разн. знач. сери; серия детских книг ача-пăча кĕнекисен серийĕ; паровоз серии ФД ФД сериллĕ паровоз; кинофильм в двух сериях икĕ сериллĕ кинофильм; номер и серия облигации облигаци номерĕпе серийĕ.

сиротка

м. и ж. уменьш.-ласк. от сирота тăлăх ача.

слепорождённый

прил. суккăр çуралнă (ача).

слушаться

несов. 1. кого-чего (повиноваться, подчиняться) итле, пăхăн, каланине итле, хушнине ту; ребёнок слушается родителей ача ашшĕ-амăшне итлет; 2. юр. пăхса тух; дело слушается в суде ĕçе судра пăхса тухаççĕ.

слюнявый

прил. разг. селекеллĕ; слюнявый ребёнок сĕлекеллĕ ача.

смышлёный

прил. разг. тăнлă, ăнкаруллă, тавçăруллă, чухлакан, ăнланакан; смышлёный мальчик ăнланакан ача.

снос

м. по гл. снести; купить дом на снос пăсса куçармалла çурт ил; ◇ на сносях кĕç-вĕç ача тăвас (хĕрарăм).

совершённый

прил. 1. (обладающий совершенством) пулса (е аталанса) çитнĕ, тĕрĕс аталаннă, питĕ лайăх (е аван), пур енчен те лайăх; совершённое произведение питĕ лайăх произведени; 2. (полный, абсолютный) тĕппипех, пĕтĕмпех, пуçĕпех, йăлтах, пачах, сĕм-, тар-, чăн, чăн-чăн, чи; совершённый дурак тăр-ухмах; в совершённой темноте сĕм-тĕттĕмре; ◇ совершённое дитя ирон. чăн-чăн ача, ача та ача.

сообразительный

прил. ăнлануллă, тавçăруллă, ăнкаруллă, сĕмлĕ; тĕшмĕртекен; сообразительный мальчик тавçăруллă ача.

стая

ж. в разн. знач. кĕтӳ, ушкăн, карта; стая волков кашкăр кĕтĕвĕ; стая журавлей тăрна карти; стая ребятишек ушкăн ача, пĕр кĕтӳ ача.

стерилизация

ж. стерилизаци, стерилизацилени (1. вĕретсе, фильтрпа тасатса е химилле веществосемпе микроорганизмсене пĕтерни; 2. операци туса ача çуратмалла мар туни).

стриженый

прил. çăмне илнĕ, кастарнă (сурăх); çӳçне кастарнă (ача); стриженая овца çăмне каснă сурăх.

сучить

несов. 1. что пĕтĕр; яв; сучить нитки çип пĕтĕр; сучить канат канат яв; 2. что (тесто) уна; 3. чем, разг. (двигать) сулла, яв (урасене е алсене); ребёнок сучит ножками ача урисене явать.

схватка

ж. 1. (стычка) тытăçу, тытăçни, çапăçу; вооружённая схватка хĕçпăшаллă тытăçу; словесная схватка тавлашни; 2. обычно мн. схватки (судорожные сокращения мышц живота, матки) касни, касса ыратни; родовые схватки пилĕк касни (ача çуратас умĕн).

телосложёние

с. тăлпу, пӳ-си, кĕлетке тытăмĕ; красивое телосложёние илемлĕ тăлпу; ребёнок слабого телосложёния нишлĕ ача.

тешиться

несов. 1. чем и без доп. разг. (развлекаться) йăпан, килен, савăн, выля; дитя тешится ача савăнать; 2. над кем (издеваться) кул, тăрăхла, мăшкăлла; тешиться над хвастуном мухтанчăкран кул.

тихий

прил. 1. (негромкий) йăпăш, хуллен, шăп, хытă мар; тихий голос йăпăш сасă; 2. (кроткий, смирный) лăпкă, сапăр, йăваш, тӳлек, тăнăç; тихий ребёнок йăваш ача; тихий нрав йăваш кăмăл; 3. (несильный) тӳлек, тăпă, лăп, лăпкă; тихий ветерок лапкă çил; 4. (медленный) ерипен, вăрах, хуллен, майĕпен; поезд пошёл тихим ходом поезд ерипен кайма пуçларĕ; ◇ тихий час кану сехечĕ (кăнтăр апачĕ хыççăнхи кану).

товарищ

м. юлташ; товарищ детства ача чухнехи юлташ; товарищ по работе ĕçри юлташ; товарищ по несчастью инкекри юлташ.

третьеклассник

м. виççĕмĕш класра вĕренекен ача.

трёхлетний

прил. 1. (о сроке) виçĕ çуллăх; трёхлетний план виçĕ çуллăх план; 2. (о возрасте) виççĕри, виç çулхи; трёхлетний ребёнок виççĕри ача.

тройня

ж. виççĕн йĕкреш, виç ача.

трудновоспитуемый

прил. вĕрентсе (е пăхса) ӳстерме йывăр (ача).

ужас

м. 1. (сильный страх) хăрани, хăраса ӳкни, сехре хăпни, сехĕрленсе ӳкнĕ; ребёнка объял ужас ача сехĕрленсе ӳкнĕ; 2. обычно мн. ужасы хăрушлăх, тискерлĕх; ужасы войны вăрçă хăрушлăхĕсем; 3. (трагичность, безвыходность) йывăрлăх, аптăраса çитни, ниçта кайса кĕме пĕлменни; 4. в знач. нареч. прост. çав тери, питĕ, ытла та; ужас как далеко çав тери инçе; ужас как жарко ытла та вĕри; ◇ до ужаса питĕ, ытла та.

умилить

сов. кого-что кăмăла çемçет; ребёнок умилил всех ача пурин кăмăлне те çемçетрĕ.

умница

м. и ж. разг. 1. (умный человек) ăслă çын; 2. (рассудительный ребёнок) ăслă (е тăнлă) ача.

уродиться

сов. 1. (созреть, вырасти) ан, пул, пиçсе çит, ăнăç, вăйăн; гречиха хорошо уродилась хуратул ăнăçса пулчĕ; 2. в кого, разг. пăх, пул (кам та пулин евĕрлĕ); мальчик уродился весь в отца ача ашшĕне пăхнă.

утробный

прил. 1. ăшри, хырăмри, варти; утробный период развития ребёнка ача хырăмра аталаннă тапхăр; 2. (глухой, низкийо звуке) янăравсăр, ăшри; утробный голос янăравсар сасă.

учащийся

прил. 1. вĕренекен; учащаяся молодёжь вĕренекен çамрăксем; 2. вшнач. сущ. учащийся м., учащаяся ж. вĕренекен ача.

ученик

м. 1. вĕренекен, вĕренекен ача; ученик средней школы вăтам шкулта вĕренекен ача; ученик токаря токаре вĕренекен; 2. (последователь, сторонник) ученик, вĕренекен; ученики Ленина Ленин ученикĕсем.

ходить

несов. (шагать) ут, çӳре; ребёнок начал ходить ача утма пуçларĕ; ходить на цыпочках чĕрне вĕççĕн ут; ходить в ногу харăссăн ут; ходить босиком çарран çӳре; ходить взад и вперёд калла-малла ут; 2. (о поездах, пароходах и т. п.) çӳре; пароходы ходят по расписанию пароходсем расписанипе çӳреççĕ; 3. (о плавании на чём-л.) иш, çӳре; ходить под парусами парăспа иш; ходить на пароходе матросом пăрахут çинче матросра çӳре; 4. (о небесных светилах) тух, хăпар, ан, куç, ярăн; 5. (о движении воздуха, воды, облаков) юх, ярăн; (о дыме) мăкăрлан; 6. (выступать в поход) кай, тапăн; ходить на неприятеля тăшмана тапăн; ходить в атаку атакăна кай; 7. (распространяться, передаваться) сарăл, çӳре; ходить из рук в руки алăран алла çӳре; 8. (о механизмах) ĕçле, çӳре; часы перестали ходить сехет çӳреми пулчĕ; 9. за кем-чем (ухаживать, ваботиться) пăх; ходить за больным чирлĕ çынна пăх; 10. в чём (носить) çӳре; ходить в шубе кĕрĕкпе çӳре; 11. (в игре) тух, кай, çӳре; ходить с козыря козырьпе тух; ходить ферзём ферзьпе çӳре; ◇ ходить колесом чикелен; ходить ходуном см. ходун; ходить в золоте питĕ пуян пурăн; ходить на голове ашкăн, пуçтахлан; ходить на задних лапках перед кем-л. йăпăлтат (кам та пулин умĕнче); ходить по миру ыйткаласа çӳре.

хотеть

несов. чего и с неопр. ⸗асшăн [⸗есшĕн] пул, ⸗ас [⸗ес] кил; кăмăл ту, ĕмĕтлен; я хочу пить ман ĕçес килет; он хочет отдохнуть вăл канасшăн; хотеть счастья телее ĕмĕтлен; ребёнок хочет спать ача çывăрасшăн; если хотите (хочешь) кăмăлăр (е кăмăлу) пулсан; как хочешь (хотите) хăвăн (е хăвăрăн) ирĕк; какой хотите (хочешь) хăшĕ килĕшет (çавна); хочешь не хочешь ирĕксĕрех.

хулиганистый

прил. разг. иртĕхен, каскăн, хулиганла; хулиганистый парень иртĕхекен ача.

цветник

м. 1. чечеклĕх, цветник; развести вокруг дома цветник пӳрт тавра чечек лартса тух; 2. перен. чечек пуххи, илĕртмĕш ушкăн (ача-пăча, хĕр арăмсем çинчен).

чадо

с. шутл., ирон. ача, пепке.

черномазый

прил. разг. (смуглый) хура, хура ӳтлĕ; черномазый мальчик хура ӳтлĕ ача; 2. (грязный) вараланчăк.

шаловливость

ж. айкашма (е ашкăнма) юратни, айкашу, иртĕхни; детская шаловливость ача-пăча айкашăвĕ.

шаловливый

прил. айкашма (е ашкăнма) юратакан, ашкăнчăк; шаловливый ребёнок ашкăнчăк ача; шаловливое настроение айкашас кăмăл.

шалость

ж. ашкăнни, ашкăну, айкашни, айкашу, алхасни, алхасу, иртĕхни; детская шалость ача-пăча ашкăнни.

шестеро

числ. ултă, улттăн; у них шестеро детей вĕсен ултă ача; их было шестеро вĕсем улттăн пулнă.

шестилетний

прил. 1. (о сроке) ултă çуллăх, ултă çула; 2. (о возрасте) улттăри, ултă çулхи; шестилетний мальчик ултă çулхи ача.

шпингалет

м. 1. шпингалет, питĕркĕч; оконный шпингалет чӳрече питĕркĕчĕ; 2. перен. разг. шĕвĕр, шĕшлĕ (çамрăк ача çинчен).

штанишки

мн. разг. ача йĕмĕ, кĕске йĕм.

шумливый

прил. шавлă, шавлакан, кĕрлекен, çуйхашакан; шумливые дети çуйхашакан ача-пăча; шумливая река кĕрлекен юханшыв.

шустрый

прил. разг. йăлттам, йăрă, çивĕч, чĕрĕ; шустрая лошадка йăрă ут; шустрый мальчик çивĕч ача.

щебетание

с. чĕвĕлтетни; детское щебетание ача-пăча чĕвĕлтетни.

щебетать

несов. 1. чĕвĕлтет (кайăк); 2. перен. разг. чĕвĕлтет, шăкăлтатса калаç (ача-пăча, хĕрарĕмсем).

юнец

м. разг. çамрăк, пĕве çитмен ача.

юноша

м. çамрăк, яш çамрăк ача.

юркий

прил. йăрă, çивĕч, йăлттам; юркий мальчик йăлттам ача.

Русско-чувашский словарь социальной лексики (2004)

бездетность

ачасăрлăх, ача пулманни; рост бездетности ачасăрлăх ӳссе пыни

беспризорность

1. килсĕрлĕх; çапкаланчăклăх; детская беспризорность ача-пăча килсĕрлĕхĕ, ачасен кил пулманни 2. асăрхавсăрлăх, хуçасăрлăх; беспризорность имущества пурлăха асăрхакан çукки

беспризорный

1. килсĕр, çапкаланчăк; беспризорные дети çапкаланчăк ача-пăча 2. асăрхавсăр, хуçасăр; беспризорные дома хуçасăр çуртсем

больница

больница; районная больница район больници; детская больница ача-пăча больници; больница скорой помощи васкавлă пулăшу больници

детский

ача-пăча -ĕ; ача -о; детские учреждения ача-пăча учрежденийĕсем; детский дом, детдом ача çурчĕ; детские ясли, детясли ача яслийĕ; детский сад, детсад ача сачĕ; детское пособие ача укçи; детская смертность ача-пăча вилеслĕхĕ

дошкольный

шкулчченхи; дошкольные детские учреждения шкулчченхи ача-пăча учрежденийĕсем; дошкольное воспитание шкулчченхи воспитани; дети дошкольного возраста шкул çулне çитмен ачасем

игротека

игротека, вăйă пуххи (ача-пăча вăййисен хатĕрĕсем; вĕсемпе вылямалли пӳлĕм)

иждивенец

иждивенец (ĕçлеймен пирки çын пăхнипе е патшалăх пулăшнипе пурăнакан ватă е ача)

комната

пӳлĕм; комната отдыха кану пӳлĕмĕ; комната боевой и трудовой славы çапăçури паттăрлăхпа ĕç мухтавĕн пӳлĕмĕ; детская комната милиции милиции ача-пăча пӳлĕмĕ

консультация

1. консультаци, сӳтсе яву, канашлу (ыйтăва ушкăнпа сӳтсе явни); дипломаты провели консультации дипломатсем ыйтăва сӳтсе яврĕç 2. канаш, сĕну; консультация врача врач канашĕ; обратиться за консультацией канаш ыйт 3. консультаци (преподаватель вĕренекенсене ăнлантарса пулăшни); консультация перед экзаменами экзамен умĕнхи консультаци 4. консультаци (учреждени); юридическая консультация юрист консультацийĕ; детская консультация ача-пăча консультацийĕ

лекторий

лектори (лекцисем ирттерекен организаци); лекторий для родителей ача ашшĕ-амăшĕсен лекторийĕ

мать-героиня

ача амăшĕ героиня (10 е ытларах ача çуратса ӳстернĕ хĕрарăмсене 1944—1991 çулсенче панă хисеплĕ ят)

мать-одиночка

мăшăрсăр ача амăшĕ

отпуск

отпуск; очередной отпуск черетлĕ отпуск; декретный отпуск декретлă отпуск (ача çуратма параканни); отпуск без сохранения зарплаты тӳлевсĕр отпуск

охрана

1. сыхлав; сыхлани; охрана здоровья сывлăх сыхлавĕ; охрана материнства и детства ача амăшĕсемпе ачасене сыхлани 2. хурал, хураллани; военизированная охрана хĕç-пăшаллă хурал; охрана границ чикĕсене хураллани

передача

передача; телевизионная передача телевидени передачи; передача для детей ача-пăча передачи

пионер

1. пионер, пуçаруçă; пионеры космических полётов космос вĕçевĕсен пуçаруçисем 2. пионер (пионер организацийĕнче тăракан ача)

пособие

1. пособи, пулăшу; детское пособие ача-пăча пособийĕ; пособие по уходу за ребёнком ача пăхнăшăн паракан пособи; пособие по безработице ĕçсĕрлĕх пособийĕ 2. пособи, вĕренӳ хатĕрĕ; наглядное пособие курăмлă вĕренӳ хатĕрĕ

родительский

ашшĕ-амăшĕ -ĕ; родительские права и обязанности ашшĕ-амăшĕн прависемпе тивĕçĕсем; родительский комитет школы ача ашшĕ-амăшĕн шкул комитечĕ

российский

Раççей -ĕ; Раççейри; Российская Федерация Раççей Федерацийĕ; Российская Академия наук Раççей Ăслăлăх академийĕ; российские реки Раççейри юхан шывсем; российская армия Раççей çарĕ; Российский детский фонд Раççейри ача-пăча фончĕ

сад

1. сад; городской сад хула сачĕ; ботанический сад ботаника сачĕ; коллективный сад коллективлă сад 2.: детский сад, детсад ача сачĕ, детсад

санаторий

санатори; детский санаторий ача-пăча санаторийĕ; отдыхать в санатории санаторире кан

смертность

вилеслĕх; детская смертность ача-пăча вилеслĕхĕ; снижение смертности вилеслĕх чакни

ясли-сад

ясли-сад (шкулчченхи ача-пăча учрежденийĕ)

утренник

утренник (ирхи спектакль е ача-пăча уявĕ)

Чувашско-эсперантский словарь

ача

[aĝa]
infano
ача-пăча — infanaro
ачаллă — kun infano, havante infanon
ачалла — infane
ача чухне — en infaneco
вăл ача çуратнă — ŝi naskis infanon
арçын ача — knabo, filo
ывăл ача — knabo, filo
шкул ачи — lernejano
эп(ĕ)чăваш ачи — mi estas ĉuvaŝa knabo (junulo), mi estas ĉuvaŝo
ачалăх — infaneco
ачалăх çулĕсем — jaroj de infaneco
ачалан — konduti kiel infano, infanumi

вăйă

[vojo]
ludo, distro, rondodanco
ача-пăча вăййи — infana ludo
спорт вăййисем — sportludo
уяв вăййи — festa rondodanco
атьăр вăйă вылятпăр – ni ludu!
вăйă-кулă — ludoj, kantoj kaj dancoj
сăнарлă вăйă — rolludo

йĕм

[jemj]
pantalon(et)o, kalson(et)o
ача йĕмĕ — infana pantalono
пепке йĕмĕ — bebbestaĵo, bebkalsono
айалти кĕпе-йĕм — subvestaĵo

кĕпе

[kebe]
robo, ĉemizo
ача кĕпи — bebĉemizo
кĕпешке — t-ĉemizo
пурçăн кĕпе — silka robo
тĕрĕллĕ кĕпе — brodita robo (ĉemizo)
кĕпе супăнĕ — mastrumsapo
кĕпе-йĕм — subvesto

куç

[kuŝj]
okulo
кăвак куçлă хĕр ача — bluokula knabino
куç хĕс — palpebrumi
куç умĕнчех — evidente, videble
куç вăйĕ — vidkapablo
куç харши — brovo

макăр

[magr]
plori (ploru), miaŭi (miaŭu), kvaki (kvaku)
макăрса ил — ploreti
макăрса яр — ekplor(eg)i
кушак макăрать — la kato miaŭas
шурта шапа макăрать — en la marĉo kvakas ranoj
ан макăр! — ne ploru!
эп(ĕ) уншăн макăрмастăп — mi ne ploros pro tio ĉi
макăрт, макăрттар — plorigi
макăраш — plor(plend)i
мак(ă)ра ача — plorema infano
вăл вара каллех макăрма тытăнчĕ — kaj li (ŝi) denove komencis plori

пăх

[poĥ]
rigardi (rigardu); helpverbo kun signifo "mallongeco aŭ provo de ago"
ача пăх — varti infanon
телевизор пăх — rigardi televidon
хурт пăх — bredi abelojn
пăхкала — rigardi (de tempo al tempo)
пăхмасăр — sen rigardi, parkere
пăхса ил — rigardeti, ĵeti rigardon
пăхса тух — trarigardi
хĕвел пăхать — la suna brilas
калаçса пăх — interparoli, provi interparoli
туса пăх — provi fari
шутласа пăх — pensi, pripensi
пăхăн — obei, subiĝi
пăхăнманлăх — sendependeco
пăхăнтар — subigi, konkeri
тĕнче уçлăхне пăхăнтар — konkreri kosmon
пăхăну — subiĝo

пĕчĕк

[peĉek]
malgranda, eta
пĕчĕк ача — infaneto
пĕчĕк сĕтел — tableto, malgranda tablo
пĕчĕклен — malgrandiĝi
пĕчĕклет — malgrandigi
пĕчĕкрен — de infanaĝo, ekde infaneco

пур

[pur]
esti; havi, ekzisti; ĉiu(j), ĉiu kiu estas
сан(ăн) вăхăт пур-и? — ĉu vi havas tempon?
ман(ăн) вулас кăмăл пур — mi havas deziron legi
ун(ăн) икĕ ача пур — li havas du infanojn
пур çын та — ĉiu homo
мĕнпур — tuta, ĉiuj
kuna
мĕнпурĕ — resume, entute, totale
мĕн пур майпа та — per ĉiuj rimedoj, ĉiel
пур енчен те — de ĉiuj flankoj
пурлă пур(ă)нăç — riĉa vivo
пурлăх — havaĵo

пушмак

[puŝmak]
ŝuo(j), boteto(j)
ача пушмакĕ — porinfana ŝuo
атă-пушмак — piedvestoj()
тăвăр пушмак — premantaj ŝuoj
пушмак тăхăн — surmeti botetojn
пушмак хыв — formeti ŝuojn

пӳлĕм

[pjulem]
ĉambro, ejo
икĕ пӳлĕмлĕ хваттер — duĉambra loĝejo
ача-пăча пӳлĕмĕ — infana ĉambro
çывăрмалли пӳлĕм — dormejo
пӳлĕмçĕ — ĉambristo

пысăк

[pyzok]
granda, grandforma
пысăк хула — granda urbo
пысăк ĕмĕтсем — grandaj esperoj
пысăк тав — granda(n) danko(n)
пысăк ăсталăх — granda majstreco
пысăк пахалăх — alta kvalito
пысăкăш — grandeco
пысăклан — grandiĝi
пысăклат — grandigi
ача пысăкланнă — la infano kreskis, grandiĝis

сасă

[sas (sazo)]
voĉo, sono, bruo, onidiroj
уçă сасăсем — vokaloj
хупă сасăсем — konsonantoj
сасă çырни — sonregistr(aĵ)o
хулăн сасă — basa (malalta) voĉa
çинçе сасă — alta voĉo
сасăпа вула — legi laŭtvoĉe
ача-пăча сасси — infana voĉo
сасăла — voĉdoni, baloti
сасăлав — voĉdonado
сасăсăр — senvoĉa, sensona
сас палли — litero

сирĕн

[sirenj']
ĉe vi, via, de vi
сирĕн ача пур-и? — ĉu vi havas infanojn?
сирĕн туссем — viaj amikoj
сирĕн патăра — al vi
сирĕн çинчен — pri vi
сирĕн хыççăн — post vi
сирĕн ятпа — je via nomo, honoro

çамрăк

[ŝja'mrok]
juna, junulo
хальхи çамрăксем — nuntempa junularo
çамрăк ача — adoleskanto
çамрăк мăшăр — junaj geedzoj, juna paro
çамрăк чух — dum (oni) estas juna(j)
çамрăкла — kiel junulo, junule
ekde junaĝo
çамрăклан — juniĝi
çамрăклăх — junularo
çамрăкранпа — ekde juna aĝo

çирĕм

[ŝirem]
dudek
çирĕм иккĕ — dudek du
ик çĕр çирĕм — ducent dudek
çирĕм ача — dudek infanoj
çирĕм çул иртсен — post dudek jaroj
çирĕммĕш — dudeka
çирĕмшер — po dudek, dudekope

çиччĕ

[ŝiĉe]
sep
çиччĕри ача — sepjara infano
çичче пайла — dividi je sep
çитмĕл — sepdek
çиччĕмĕш — sepa
çиччĕн — sepope
çиччĕшĕ — ĉiuj sep
çичшер — po sep

çул

[ŝjul(dalok)]
jaro
аллă çул — kvindek jaroj
аллă çулхи çын — kvindekajara homo
иртнĕ çул — lasta jaro
килес çул — sekva jaro, sekvajare
пĕр çул кайалла — antaŭ unu jaro
çĕнĕ çул — nova jaro
çĕнĕ çул ячĕпе! — feliĉan novan jaron!
çур çул — duonjaro
вĕренӳ çулĕ — lernojaro
вăрçă çулĕсем — militjaroj
çулталăк вăхăчĕсем — sezonoj
çулталăкра пĕрре — unufoje jare
çулталăкри ача — unujara infano
çулталăкри тупăш — jarprofito
çулталăк кĕнеки — kalendaro
çулташ — kunvojulo, samvojulo, kunvojaĝanto

çурт

[ŝjurt]
domo, konstruaĵo
йывăç çурт — ligna domo
шкул çурчĕ — lerneja konstruaĵo
çурт çийĕ — domtegmeno
ача çурчĕ — infana domo
çурт-йĕр — loĝataj konstruaĵoj
çуртсăр çын — senhejmulo

тум

[tum]
vest(aĵ)o
авалхи тум — malnova vestaĵo
капăр тум — eleganta vestaĵo
çиелти тум — supra vestaĵo
ача-пăча тумĕ — porinfana vestaĵo
хуратум — monako
тумлан — vesti sin, vestiĝi
тумлантар — vesti
тумтир — vestaĵo, kostumo

улттă

[u'lto]
ses
ултă çын — ses personoj
улттăри ача — sesjara infano
ултта пайла — dividi je ses
утмăл — sesdek
вун улттă — dekses
улттăмĕш — sesa
улттăн — sesope
улттăшĕ — ses (el ili)
ултшар — po sesope

усал

[uzal]
malbona, malica
усал ĕç — malbona ago, malbonaĵo
усал хыпар — malbona novaĵo
усал кала — diri malbone (pri iu)
усал ача — petolema infano, bubaĉo
усал çын — malica homo
усал-тĕсел — ĉio malbona, malbona spirito
усалла — malbone, malice
усаллан — malboniĝi, fariĝi malica
усаллантар — kolerigi, inciti
усаллăн — kun malico
усаллăх — malico

ушкăн

[ушкън]
aro, grupo, partio, kolektivo, teamo, kompanio
ача-пăча ушкăнĕ — infanaro
ушкăнпа ĕçле — labori kun grupo
тĕрĕк чĕлхисен ушкăнĕ — familio de tjurkaj lingvoj
ушкăн-ушкăн — grupe, are
ушкăнла / ушкăнлат — grupigi
ушкăнлан — grupiĝi
ушкăнлă — grupa, kolektiva
ушкăнлăх — grupeco, kolektiveco
пуçару ушкăнĕ — iniciata grupo
футбол ушкăнĕ — futabala (piedpilka) teamo
ӳкерӳ ушкăнĕ — filmogrupo

ӳс

[jus]
kreski (kresku)
ӳссе кай — kreskiĝi
ача хăвăрт ӳсет — la infano rapide kreskas
хăрушлăх ӳсет — la sekureco kreskas
ӳсен-тăран — planto, vegetaĵo
ӳсĕм — kresko
aĝo
ӳсĕмлет — efektivigi
altigi efikecon
ӳсĕмлĕ — efika, efektiva
ӳсĕмлĕн — efike, efektive
ӳсĕмлĕх — efiko (efikeco)
пирĕн ӳсĕмри çынсем — la homoj de nia aĝo
ӳсĕмсĕр — senefika, neproduktiva
ӳсĕн — kreski
ӳсĕнтер — kreskigi
altigi, efikigi

чух(не)

[ĉuĥ(ne)]
dum, (k)iam, en, fojo
ача чух — en infanaĝo
ĕçре чух — dum laboro
пĕр-пĕр чух — iam
сивĕ чух — dum malvarmo
тепĕр чух — alian fojon
ун чух — tiam, tiutempe
хăш чух (?) — kiam?, kelkfoje
ун чухне эп(ĕ) килте пулнă — en tiu tempo mi estis hejme
чухнехи — rilata al certe tempo
ун чухнехи — tiutempa
ача чухнехине аса ил — rememori sian infanaĝon

Немецко-чувашский словарь Йоханнeса Бeнцинга (Benzing)

Junge

(pĕcĕk) aca
(пĕчĕк) ача

Jüngling

zamrăk aca
çамрăк ача

Kind

pĕcĕk-aca
пĕчĕк ача

Knabe

pĕcĕk-aca
пĕчĕк ача

Этимологический словарь чувашского языка (1964)

амак

уст. «болезнь»; ачамак, ача амакĕ «послеродовая горячка»; тытамак «падучая», «эпилепсия»; кăсамăк «корь», «краснуха» сарамак «желтуха»; хăнтăрамак «сильная резь в животе». Слово амак известно только в упомянутых «сложных словах, в отдельном употреблении оно имеет несколько ругательное значение, соответствуюшее русскому выражению что за чёртӓмгӓк «мучение», «тягота». «притеснение»; Замахш. эмгег «страданне»; туркм. эмгек «труд», «хлопоты»; «мучение», «страдание»; «боль», «болезнь»; уйг. эмгэк «труд», «работа»; тур. эмек «работа», труд», «забота», «трудности», «утомление»; тат., башк. имгэк «беда», «хлопоты»; «увечье»; азерб. эмэк. В чувашском языке развитие значении слова шло так: «труд», «непосильный труд» > «страдание», «мучение» > «болезнь»; ӓмгӓк > амгак > амак. Ср. монг. эмгек «болезнь», «недуг»; «повреждение», «увечье»; «печаль», «скорбь»; . тюрк. ӓмгӓк позднее в чувашском дало инкек (см.).

арçын

«мужчнна»; арçын ача «мальчик-подросток». Сдово состоит из ар «мужчина» и çын «человек» (букв. «мужчина-человек»). Замахш. эр, азерб., туркм., уйг. әр, әр киши, башк., тат. ир кеше, тув. эр, эр кижи, хак. ир, ир кизи «мужчина», «муж»; ср. Авеста-ясна аршан «мужчина»; «самец»; греч. αрαην, αррην «мужской», «мужского пола»; «мужественный», «сильный»; αрοην «самец»; см. ар.

аçа

1. «отец»; аçу «твой отец»; аçăр, аçăвăр «ваш отец»; ашшĕ «его, их отец» < аçшĕ < аçăшĕ < аçа + шĕ, 2. «самец»; кăвакал аçи, аçа кăвакал «селезень». В настоящее время слово аçа употребляется только во втором значении; из второго значения сохранились только указанные выше притяжательные формы; др. тюрк. ачи, ичи «старший родственник», «старший брат», «дядя»; алт. И, тув. ача, ада «отец»; хак. ача «старший брат»; «дядя по отцу»; тур. эдже «сгарик»; ср. монг. эцэг. бур.-монг. эсэгэ, эцэге «отец».

атте

«мой отец»; аттемĕр «наш отец»; атте-анне «родители» др. тюрк., азерб., туркм., тур., кирг., уйг., АФТ, чаг., к. калп., кумык. ата, алт. В, тув. ада, ача, хак. ада, аба, узб. ота «отец»; казах., ног., тат., башк. ата «отец»; «самец»; кумык, ата-анаота-ана «родители». См. аçа.

ача

«ребёкок»; арçын ака «мальчик», хĕр ача «девочка», ача пăча «дети» в собирательном смысле, «детвора», енис, МК ӓчӓ, ӓчи, ӓчу «старший родственник», «старший брат», «дядя»; орх., КТ аты «внук», «племянник»; саг. ача «старший брат», ачазы «дядя по отцу» алт. В ачы «младший брат» «племянник», «двоюродный брат» тув. ана «отец»; уйг. ача, кирг., әже «старшая сестра» казах. әже «бабушка». Ср. монг. (письм.) ачи, калм. ач «внук» совр. монг. ач, бур.-монг. ачи хӳбӳн, аши хӳбӳн «внук от сына», «племянник». В чув. пăча слышится или словом-эхом, или заимствованным из перс (?): пӓчче «ребёнок». См. пичче.

ачаш

«изнеженный», «избалованный», ачашла «ласкать», «нежить»; ачашлан «ласкаться». Возможно, от ача (см.).

несĕл

«род», «племя», «потомство»; азерб, нэсл, туркм., тур. несил, уйг., тат. нәсил, узб. насл, башк. нәçел «род», «племя», «потомство», «поколение»; кирг. насыл, казах., к. калп. нәсил «происхождение», «потомство», «поколение», «порода»; кумык, наслу «потомство»; в том же значении («род», «потомство») известно в некоторых чувашских диалектах слово неслĕк < несĕл + лĕк, сохранившееся в выражениях: неслĕксĕр ача-пăяа «беспризорные», «безродные дети»; неслĕксĕр çын «человек без роду и племени»; ср. якут. насилиӓк. Заимствованы из араб. и перс. языков: араб. «потомство», «род», «поколение» от глагола «плодить», «производить на свет потомство», «порождать»; ср. перс (нӓсл) «поколение», «потомство», «племя»; «род человеческий». В якутском словаре Э. К. Пекарского почему-то этому слову приписывается русское происхождение. Здесь мы читаем: «Насилиӓк... (русск.) «наслег»... якутская административная единица, состоявшая из нескольких родов... из нескольких наслегов составлялся улус...“ (Сл. VI, 1697). А в Большой Советской Энциклопедии находим и совсем курьезное объяснение, что „термин наслег происходит от русского ночлег, он введен русской администрацией в первой половине XVIII века для обозначения якутских родов“ (том 29, стр. 194).

пичче

«старший брат»; азерб., тур» бачы, хак. пиче «сестра». Из бей, пӓг, пи «князь», «начальник», «господин» и тюрк. ӓчи (алт. В ача) «старший родственник» («старший брат», «дядя»); ср. тефс. ХII-ХIII вв. ечи «дядя по отцу».

тăв

первоначальное значение «родить», «родиться»; напр., кӳршĕ арăмĕ ача тунă «жена соседа родила ребенка»; тăван «родственник» (первоначально «рождённый», «единоутробный»); в новое время слово çурат (см.) окончательно вытеснило его в значении «родить», в настоящее время ту употребляется в значениях: 1. «делать», «устраивать», «созидать»; 2. «нести», «класть яйца»; др. тюрк., КБ, Зол. бол. moғ «родить», «родиться»; МК тоғ, АФТ, тур. дoғ, азерб., туркм. дoғ, доғул, узб. туғил, уйг. туғул, к. калп. туыл, ног. тув, тат. ту «родиться»; Замахш. тугур, АФТ, тур. дoғyp,. азерб. доғ, доғур, уйг., узб. туғ, к. калп., алт. ту, тат. тудыр, кирг., казах. туу «родить»; хак. туғ «телиться»; в некоторых языках также «нести яйца» и «восходить» (о солнце); ср. монг. тоғурби «родить».

Чувашско-русский фразеологический словарь

Алă сул

Алă (ал) сул махнуть рукой на кого-что.
Микуç та председатель пулчĕ, ĕçлерĕ виçĕ çул кăна. Пӳрт лартрĕ те вара ал сулчĕ — колхоз та кирлĕ мар ăна. П. Васильев. Камчатка çине те алă суласшăнччĕ ĕнтĕ Михаля, тăван ялне таврăнасшăнччĕ. В. Сатай. Ача пуçпах эп юлтăм тăлăха, аттен пур-çук «мулне» сулап та алă, хутаç çакса тухатăп халăха. Н. Янкас.

Ара çит

Ара [ар çулне, пĕве] çит достигать / достигнуть совершеннолетия, мужать / возмужать.
— И-их, тăрнаккай, — сурчĕ вăл пĕр айккинелле. — Сăмса тăсса тăратăн. Текех ача мар ĕнтĕ эс, ара çитнĕ. С. Аслан. Пуян кăна килйышра... Каччăн пĕр хĕр пулнă, тет, Пĕве çитсе пынă, тет. И. Ивник. Виктăр ар çулне çитсен хăй пекех тăлăх хĕре качча илнĕ. С. Аслан.

Ăса кĕр

Ăса [ăна] кĕр 1. умнеть / поумнеть, образумиться; 2. приходить / прийти в себя.
1. Ку ача-пăча хăçан ăса кĕрĕ-ши? 2. Вĕсем [ачасем] ашшĕ панă кучченеçсемшĕн савăннипе халь те ăна килсе кĕреймеççĕ.

Ăш çунать

Ăш [ăшчик, чĕре, чун] çунать [хыпать] 1. душа [сердце] болит у кого, чья; син.: чун [чĕре] ыратать, чун тулашать, ăшчик вăр-вăр çаврăнать; 2. испытывает сильную жажду кто.
I. Кулине инке çав Ăшĕ çуннипе, Ылханса выртать вăрçа Пĕтĕм чунĕпе. П. Хусанкай. Эпĕ киле таврăнтăм. Паллах, çĕрĕпе куç хупмарăм. Ăшчик çунса тухать. А. Лазарева. — Тĕрĕссипе каласан, аппа, чун çунать, — Тимахви макăрса ярас пек хурлăхлă каласа хучĕ. М. Ухсай. Ахаль те тӳсме çук хуйхăракан, ăшĕ хыпса тухакан çынна тата ытларах пăлхатса яма пултарăн çеç. Л. Агаков. Миккул шкул еннелле пăхасшăн мар: ача-пăча чупкаланине курсан, ун чĕри вутпах çунма тытăнать-çке-ха. В. Ухли. 2. Пусă шывĕ куç пек тăрă, Витре тĕпĕ курăнать. Кунĕ пулчĕ питĕ шăрăх, Сивĕ шывшăн чун çунать. Н. Евстафьев. Тарпала тусан пĕр хутăш Тек юхать, тумлать питрен. Çулăм хыпнă пек çунать ăш, Шыв ыйтать самантсерен. А. Алка. Ăш хыпнипе пӳлĕнсе çитнĕ Лариван çаплах-ха ĕне хыççăн чупнă. С. Аслан.

Йăл ил

Йăл ил входить / войти в силу; поправляться / поправиться, крепнуть / окрепнуть.
Вунă уйăх ытла вырăнпа выртнă ача кайран тин пĕчĕккĕн-пĕчĕккĕн йăл иле пуçланă, ура çине тăнă. С. Аслан. Аманнă офицер тăнĕнче, йĕп пек чиксе, иртнĕ пурнăç йĕрĕ йăл илчĕ. Юхма М.

Йĕркене кĕр

Йĕркене кĕр 1. приходить / прийти в порядок, налаживаться / наладиться; 2. образумиться, одуматься; 3. входить / войти в колею.
1. Кил-çуртра пурте йĕркене кĕчĕ. 2. — Хăçан мĕскĕн чурасем тăллисене татĕç-ши? Хăçан тĕттĕм халăхсем Çын йĕркине кĕрĕç-ши? Г. Краснов. — Мĕн пăшăрханмалли пур уншăн, ача вĕт-ха вăл. Çитĕнсен, ура çине ĕне пуссан, хăех йĕркене кĕрет акă. Л. Агаков. 3. Килекенсем, ку яланхи йăлана кĕнĕ темелле, пурте «Хĕвелтухăç» гостиницăна вырнаçаççĕ. И. Григорьев.

Кусси кус

Кусси (куссине) кус плясать под дудку чью. Ача-пăча кусси кусаймăн. Ваттисен сăмахĕсем. Çын кусси куссан, карта хутне хĕсĕнсе юлăн, теççĕ. Шешлĕ çине шанать, ун куссине кусать. М. Трубина.

Манăçа тух

Манăçа тух [пут, юл] подвергаться / подвёргнуться забвению, приходить / прийти в забвение, быть преданным забвению; син.: манăç пул.
Юман Каври ячĕ çаплах манăçа тухмасть-ха. С. Шавла. Романăн чĕлхи çăмăл, илемлĕ, халĕ манăçа тухнă сăмахсем нумай. Хв. Уяр. Хăй ĕнер вуланă çулăмлă сăвă йĕркисем сасартăк манăçа путрĕç. Ю. Званацкий. Ăна вăтăр çул ĕлĕкрех пулнă, халĕ манăçа путнă ĕçсем аса килчĕç. С. Аслан. Пĕччен ача шутласа кăларнă сăвă-юрă, юлташĕсем илтсе ăша илмесен, манăçа юлать. В. Канюков.

Мăшкăл ту

Мăшкăл ту позорить / опозорить кого-что, срамить / осрамить кого-что, осмеивать / осмеять кого-что.
Ман аслă, пуян Ирĕк çĕршыва Ĕмĕрне çич ют Мăшкăл тăвайман. Çеçпĕл çеçкисем. Чăнах, фашистсем пире мăшкăл туни, пирĕн ял-хуласене кĕл туни, ача-пăчасене тискеррĕн вĕлерни, паллах, кашни çын чĕринчех ĕмĕр çухалми йĕр хăварать, курайманлăх вутне чĕртет. В. Алентей. — Итле-ха: эпир, пĕтĕм çамрăксем пуçтарăнса, Айтар туйне мăшкăл тăвас тетпĕр, эсĕ мĕн шухăшлатăн? П. Осипов.

Никĕсре тăр

Никĕсре тăр лежать в основе чего.
Ушкăнлă пултарулăх, халăхлăх, ĕç массисен идейăлăхĕ ача-пăча поэзийĕнче те никĕсре тăраççĕ. В. Канюков.

Ниçта кайса ан кĕр

Ниçта кайса ан кĕр не находить / не найти себе места.
Тăрмитун мучие кичем. Çав тери, ниçта кайса кĕмелле мар кичем! Л. Агаков. Люда, чунĕ кӳтсе килнипе, ниçта кайса кĕреймесĕр пӳлĕм тăрăх утса çӳрет. Н. Терентьев. Садри çамрăк çĕмĕрт çил вĕрсен, кăтăклă ача пек, ниçта кайса кĕрейми хуçкаланать. Ю. Скворцов.

Пуç çине хăпарса лар

Пуç çине [тăрне] хăпарса лар садиться / сесть на голову кому, садиться / сесть верхом на кого.
Ача тени пысăккисенчен именекенччĕ, кусем пуç çине хăпарса ларĕç. Эсир, ачасем, пуç тăрнех хăпарса ларатăр. Е. Лисина.

Пуç тай

Пуç тай 1. кланяться / поклониться кому (делать поклон или поклоны в знак приветстовия, почтения, благодарности); 2. кланяться кому (униженно просить о чем-либо, заискивать перед кем-либо); 3. преклоняться / преклониться перед кем-чем (чувствовать глубокое восхищение к кому-либо, чему-либо); 4. преклоняпуся / преклониться перед кем-чем (покоряться).
1. Ĕçчене хыт хисеплет пучах. Пуç тайса кĕтсе илет. В. Харитонов. Телей сунса пуçа эп тайрăм, хастар бригадира курсан. К. Кольцов. Тухтар кĕрекери çынсене пуç тайрĕ те васкамасăр тухса кайрĕ. Н. Илпек. 2. Кун хыççăн ялти хресченсем те пуç тайма пуçлĕç. Кирлĕ пулсан, пуян хăта пулăшма та пултарать. Н. Мранькка. 3. Ача чухне пит шухă пулнă çав... Вăхăчĕпе, тен, та-ăхтарнă та. Каçар мана, пуриншĕн те каçар, учитель, Пуçа таятăп санăн умăнта. П. Васильев. Тусла пуплетĕн çамрăк сăвăçпа, ӳсме пиллетĕн, йывăр çул сунатăн. Сана пуç таяканĕ пĕччен мар, Нумай вĕсем, таçтан-таçтан килеççĕ. С. Шавли. 4. Чун илли мул пуçĕ пире хăратаймĕ. Унăн хăватне тек ĕççынни пуç таймĕ. С. Элкер.

Суд сакки çине лар

Суд сакки [тенкелĕ] çине лар садиться [попадать] / сесть [попасть] на скамью подсудимых.
Вун ача çуратрăм, терĕ пĕр анне, Пĕри те ларман-ха суд сакки çине. В. Урташ. Асăрхамасăр пĕр йăнăш утăм тусанах, эсир суд тенкелĕ çине ларма пултаратăр. И. Григорьев.

Çамкаран шаккаса

Çамкаран шаккаса (кала) стуча по лбу (говорить).
Иван çилленсех кайрĕ. Çамкаран шаккаса каларĕ: — Путсĕр çын эс, ача. Ухмах! В. Паймен.

Çăвар кар

Çăвар (çăвара) кар 1. разевать [раскрывать] / разинуть [раскрыть] рот; 2. разевать / разинуть глотку, драть [надрывать] глотку [горло].
1. Çăварне карса итлесе тăракан Ухливанов председателе ырламасăр чăтса тăраймарĕ. В. Краснов-Асли. Манпа юнашар ман пекех урине çăпата сырнă чăваш ачи çăвара карса тăрать. В. Паймен. Тĕлĕнсе, çăварне карса пăрахса пăхрĕ ача лĕпĕш вĕçсе кайнине. Юхма М. 2. Аллинчи туйи ун тимĕр, — Çăварна ан кар эс, хуп! Я. Ухсай. — Шăп, мĕскер çăвар каратăр! — Хĕр вăр-вар хурать пӳлсе. А. Галкин.

Çула çит

Çула çит быть (в каком-либо) возрасте.
Ярмуш, хăйĕн çулне çитнĕ ачасенчен çӳлерех пулсан та, имшеркке ача кăна-ха. К. Турхан. Каçпа Машуксем патне шкул çулне çитмен пĕчĕк ачасем пухăнчĕç. В. Эльби.

Çын ту

Çын ту выводить / вывести в люди кого.
Сахрун пиччепе инкен ача-пача пулман пирки вĕсем мана, арçын ачана, хăйсен тăван ачи пек пăхса ӳстерсе çын тунă. М. Данилов-Чалтун.

Тинкене кăлар

Тинкене кăлар [ил, хăрт] донимать / донять кого, мучить / измучить кого, выбивать / выбить из сил кого, доводить / довести до изнеможения кого, выматывать [вытягивать] / вымотать [вытянуть] всю душу кого, чью.
Кĕрхи кунсем йĕпе-сапаллă Тăрса кăларчĕç тинкене. Я. Ухсай. Кам сан тинкӳне кăларчĕ, каласа пар-ха йĕркеллĕ. Хв. Уяр. — Тинкене кăларать ку ача — шăп Эливан таврашех! — çиллине чараймасăр каларĕ Марье. П. Осипов. Лере йăлт тинкене илеççĕ. Кашни çул темиçе килсе çаратаççĕ ялсене. К. Турхан.

Утăм ту

Утăм ту 1. делать / сделать шаг (шаги); 2. иметь какие-либо успехи, результаты, показатели в чем-либо, по чему-либо.
1. Уксах ача, уххипе çĕмренне хатĕр тытса, кашкăрсене хирĕç темиçе утăм турĕ. Юхма М. Этем ывăлĕ çĕр çинче çирĕп утма тытăниччен пĕрремĕш утăм тăвать. Такăнать, ӳкет, çамкине кăвакартать. Ю. Семенов. 2. С. М. Михайлов статйисемпе кĕнекисем чăваш чĕлхине, историне, этнографийĕпе фольклорне сăнаса тĕпчес ĕçре чылаях пысăк утăмсем тума пулăшнă. Чăваш фольклорĕ. Совет Конституцине йышăнни хăлаха улăпла утăмсем тума пулăшрĕ. Чăваш календарĕ.

Уяв ту

Уяв ту праздновать.
Чылай халăхсем мĕн ĕлĕк-авалтанах ача-пăчана савăнмашкăн уявсем туса ирттереççĕ. В. Канюков. Чаплă уяв, паллă уяв туса ирттерчĕç ун чухне Çавал хĕрринче каччăсем. Юхма М.

Хант та тумасть

Хăнт та тумасть и в ус (себе) не дует.
[Ухтеркке:] Уншăн [киншĕн] пулсан, хуть вил, хуть чĕрĕл. Вăл, уншăн пулсан, хăнт та тумасть. Ф. Павлов. — Пăхăр-халĕ ăна! Выртать нимĕн те пулман пек. Ача алхасса çӳрет — вăл хăнт та тумасть! — сурчăксене сирпĕтсе кăшкăрса илчĕ Кавĕрле. П. Осипов.

Хуйха пут

Хуйха [хуйхă ăшне] пут [тӳн] впадать / впасть в горе.
Пирĕн анне шарламасть, Темĕн путрĕ хуйха. С. Шавли. Вилтăпри çине пуçне усса ларнă та çамрăк ача-салтак хуйха путнă. Юхма М. Сĕм хуйхă ăшне эп путап. Çук пирĕнпе тек Чкалов — Вĕçевçĕ, герой, депутат. И. Ивник. Вăл хуйха тӳннĕ.

Хутаç çак

Хутаç çак идти [ходить] / пойти по миру [с сумой].
Ача пуçпах эп юлтăм тăлăха, Аттен пур-çук «мулне» сулап та алă, Хутаç çакса тухатăп халăха. Н. Янкас.

Чĕлхе уçăлать

Чĕлхе уçăлать (уçăлчĕ) [салтăнать (салтăнчĕ)] 1. язык развязывается (развязался) у кого; 2. чĕлхе уçăлать (уçăлчĕ) начинает (начал) говорить кто; 3. чĕлхе уçăлать язык развивается у кого.
1. — Шерпет сыптарсан, чĕлхи уçăлнă пулĕччĕ тетĕп-çке, — ăшталанать Сăпани. В. Ухли. Ача пекех çурхи шыв-шур, Чĕлхи часах ун уçăлмасть. А. Воровьев. Виççĕмĕш черкке хыççăн Ванькка Козловăн чĕлхи салтăнчĕ. Л. Емельянов. 2. Пурăннă Вага [арçын ача]. Хăлхи илтмен, чĕлхи уçăлман. С. Аслан. Вăй илнĕ чăвашăн чĕлхе уçăлать, Хăюллăн пырать вăл ялав патнелле. С. Элкер. 3. Ялан çӳресен, чĕлхе уçăлать. Ваттисен сăмахĕсем.

Шанчăкран тух

Шанчăкран [шанăçран] тух выходить/ выйти из доверия кого-чего, чьего.
Кам мухтанма, кам палкама çеç юратать — Вăл шанчăкран тухать, Ун пеккине хавас тăшман. С. Шавли. [Итупай:] Шанчăкран тухмалла мар, итлес пулать: вара пурне те лайăх пулать. П. Осипов. Ача коллективĕнче пĕр те пĕри шанăçран тухассинчен инкек те çук. В. Канюков.

Ята кĕр

Ята кĕр бесславить / обесславить себя.
Мĕншĕн ку ача кунĕ-кунĕпе урам тăрăх ята кĕрсе çӳрет-ши, мĕншĕн чипер çӳремест-ши.

Неологический словарь чувашского языка

арçынлăх

п.с. 1. Арçын тивĕçлĕхĕ, пахалăхĕ; арçыннăн хăй евĕрлĕхĕ (тыткаларăшĕ, хăтланăшĕ т.ыт.те). Курччăр ял çыннисем Пăлаки мана епле нушалантарнине, арçынлăхран кăларса пăрахнине. Л.Таллеров, 1977, 39 с. Ача чĕринче каччă чунĕ вăраннă, арçынлăх йăва çавăрайман. Г.Ефимов, 1984, 210 с. Унăн сăнĕнче темле чăрсăрлăх..., арçынлăх сисĕнсе тăрать. В.Эктел, 1996, 39 с. Темле ыттисенче çук арçынлăх пурри палăратчĕ унра. Темле вăй туртатчĕ мана ун еннелле. ÇХ, 1998, 45 /, 11 с. — арçынлăха çухат (Д.Гордеев, 1986, 87 с.); арçынлăх символĕ (А-и, 1991, 24 /, 7 с.); арçынлăх туйăмĕ (ÇХ, 1998, 49 /, 10 с.); арçынлăх палли (Х-р, 5.06.2002, 4 с.). 2. Ар пултарулăхĕ, ар хевти. Лаша вити çумĕнчи ăнăçсăр каç хыççăн тепринче эсĕ клуба пымарăн. Арçынлăхна кăтартса парайманшăн вăтантăн-ши. В.Эктел //Я-в, 1991, 7 /, 9 с. Авланасси пуçра та çук. Сывлăха, арçынлăха упрас тесе çеç хĕрарăмсемпе çӳретĕп, çывăратăп. ÇХ, 2000, 14 /, 8 с.

асăм

п.с. Пулни-иртни е пĕлни-илтни чунпа ăс-тăнра упранни; ас. — Эпир большевиксене анчах мар, вĕсен асăмне те хĕртнĕ тимĕрпе сăтăрса çунтаратпăр! В.Бурнаевский, 1961, 18 с. Йĕрке тени Матви мучи асăмне вĕрен пăти пекех çирĕп кĕрсе ларнă. К.Чулкаç, 1961, 4 с. Манăн асăма вара, ача асăмне, кăпчанкă тымарĕ кăкласа хатĕрлени нăкă кĕрсе юлнă. А.Емельянов //Я-в, 1991, 7 /, 1 с. Хальхи власть, çынсен асăмĕнчен çак уявăн [Октябрь уявĕн] чăн-чăн пĕлтерĕшне сирсе ярас тесе, унăн ятне те улăштарса пăхрĕ. Ч-х, 1999, 28 /, 1 с.

ачапча

п.в. 14—16 çула çитмен ачасем; ача-пăча. Çуралтăр хурт кĕшки пек ачапча... П.Хусанкай, 1968, 68 с. Ачапча пек савăнать симĕс тумлă тĕнче. Н.Петровский, 1974, 8 с. Тĕлĕнетĕп эпĕ хамăр халăхран, президента ачапча шайĕнчи çынна (...) та суйлама хатĕр. Н.Исмуков //Х-р, 21.07.1992, 3 с; Я-в, 1992, 4 /. Ачапча ачапчах ĕнтĕ вăл, ашкăнасси, алхасасси унтах. Л.Мартьянова //Т-ш, 1999,10 /,8 с. — ачапча вăййи (А.Афанасьев, 1985, 98 с.); ачапча тетти (Г.Айхи, 1990, 34 с.); ачапчалла хăтлан (Ю.Артемьев, 1991, 7 с.); — ял ачипчи (М.Сениэль, 1990, 140 с.); чăваш ачипчи (ÇХ, 1999, 9 /, 12 с.). — Егоров, 1936, 69 с.; Егоров, 1954, 21 с.

ачапчалан

ç.с. Ача-пăчалла хăтлан, ача пек тыткала. Шкул тулашĕнче ачасем çеç мар, тепĕр чухне учительсем те çăмăлттайланса, ачапчаланса каяççĕ. В.Петров, 1987, 2 с. Çук, ачапчаланса выляни мар çакă. Х-р, 15.09.1999, 2 с.

вĕренӳçĕ

п.с. 1. Пĕлӳ илекен, вĕренекен ача; шкул ачи. Лараç лабораторире ик çамрăк вĕренӳçĕ. С.Шавлы //Хаваслăх. 1940, 34 с. Ирĕксĕрех вырăсла вĕрентме хăтланать кун пек учитель. Капла çăмăлрах. Паллаххăйне. Вĕренӳçе çăмăл-и, йывăр-иТурă пĕлтĕр. М.Волков //Х-р, 7.10.1992, 1 с. 2. Ăстаран (пĕлӳçĕрен) ăс илнĕ е унран вĕренсе пыракан çын. Ак вĕренӳçĕ-тĕк вĕренӳçĕвĕрентӳçин мухтанмалăх пур. Г.Волков //Х-р, 2.07.2002, 2 с.

видео

ç.с. 1. Электричество сигналĕсене экран çине куçарса информаци илмелли (курмалли тата илтмелли) мел. Хăвăрах шутлăр-ха, нивушлĕ видео юхăмне чарса çитереттĕмĕр. КЯ, 27.10.1990, 2 с. Пысăк тавракурăмлă вăл [хальхи ача]. Тĕрлĕ видео тата ытти техникăна пула хăвăрт аталанать. Х-р, 27.03.1997, 4 с. Кунта радио, телевидени, видео, Интернет системи т.ыт. те витĕм кӳреççĕ. УС, 10.04.1998, 7 с. 2. Видеокамера (туп.). Тем пулас пур тесе ун чухне видеопа ӳкерсе илнĕ. ÇХ, 1999, 29 /, 1 с. Ывăл эпир стройпа пынине видеопа ӳкерсе илнĕ те, пăхасшăн-ха. Х-р, 12.05.2000, 1 с. 3. Видеопленка (туп.). И.Ульянов çул çӳреври пур утăма та видео çине ӳкернĕ. ÇХ, 29.05.1998, 2 с. Эпĕ ку юрра ... видео çине пĕрремĕш хут 1993 çулхине çыртарнă. А-и, 2000, 1 /, 8 с. Хĕрарăмсем çак фильма видео çине çыртараççĕ те ... темиçе хут çавăрттараççĕ. Х-р, 12.07.2002, 3 с. 4. Видеофильм (туп.). Пушă вăхăтра видео курассине [йĕрке-леме] ... кирлĕ хатĕрсене штаб парса ячĕ. Х-р, 22.07.1992, 4 с. Юлташĕ видео курма пырса ларать. ÇХ, 10.04.1998, 5 с. Халь кашни килте видео пăхаççĕ. Х-р, 6.07.1999, 1 с. Видео, «Брил-лиантовый полицейский», «Конец света». ÇХ, 2000, 11 /, 12 с.

вич-инфекциллĕ

ç.с. СПИД (туп.) вирусĕпе сиенленнĕ, ВИЧ инфекцине ертнĕ. [Чăваш енре] ВИЧ-инфекциллĕ пĕрремĕш ача та паллă. ÇХ, 1997, 52 /, 6 с. Паян тĕнчере ВИЧ-инфекциллĕ çынсем 36 миллион ытла. Т-ш, 2001, 50 /, 9 с. Пирĕн республикăра ВИЧ-инфекциллĕ амăшĕсенчен 18 ача çуралнă. ХС, 2003, 84 /, 3 с.

гимназист

ч.с. Гимназире вĕренекен ача. Нумаях пулмасть ирттернĕ выставкăра гимназистсен вуншар ӳкерчĕкне кăтартнă. Х-р, 3.10.1992, 1 с. Пĕрремĕш кун шкула пынипех ача ăçтан-ха гимназист пулса тăтăр. Т-ш, 1999, 5 /, 1 с. Ачăра гимназире вĕрентес тесен шута илĕр, 1-мĕш класра гимназистсем çук, прогимназистсем кăна. Х-р, 29.05.2001, 1 с. — хулари гимназист (Т-ш, 1998, 3 /).

гомосексуалист

п.с., ç.с., калаç. Пĕрешкел арлăхлипе ар хутшăнăвне кĕрекен çын; арсене савакан арçын. Сана эпĕ арçын ача пуль тенĕччĕ, паянтан вара иккĕлене пуçларăм, е гомосек, е гермафрадит эсĕ! Б.Чиндыков //ТА, 1988, 10 /, 24 с. Вăл «гомосексуалистсен çĕнĕ культурине туса ху-малли» плансемпе паллашатарнă. Х-р, 26.08.1993. 4 с. Ĕлĕк йышсăр пулнă гомосексуалистсен шучĕ ӳссе кайнă пек туйăнать. ÇХ, 1999, 6 /. 8 с. Аслăраххисем хĕрсемпе те кăсăкланнă, хăйсене гомосексуалист тесе шутламан.~~ Т-ш, 2000, 31 /. 4 с. — гомосексуалистсемпе лесбиянкăсен союзĕ (Х-р, 15.05.1997, 3 с.).

гомосек

п.с., ç.с., калаç. Пĕрешкел арлăхлипе ар хутшăнăвне кĕрекен çын; арсене савакан арçын. Сана эпĕ арçын ача пуль тенĕччĕ, паянтан вара иккĕлене пуçларăм, е гомосек, е гермафрадит эсĕ! Б.Чиндыков //ТА, 1988, 10 /, 24 с. Вăл «гомосексуалистсен çĕнĕ культурине туса ху-малли» плансемпе паллашатарнă. Х-р, 26.08.1993. 4 с. Ĕлĕк йышсăр пулнă гомосексуалистсен шучĕ ӳссе кайнă пек туйăнать. ÇХ, 1999, 6 /. 8 с. Аслăраххисем хĕрсемпе те кăсăкланнă, хăйсене гомосексуалист тесе шутламан.~~ Т-ш, 2000, 31 /. 4 с. — гомосексуалистсемпе лесбиянкăсен союзĕ (Х-р, 15.05.1997, 3 с.).

гороскоп

п.с., астрол. Çăлтăрсемпе планетăсен тӳпери майлашăвне кăтартакан, çынсен шăпине тата пулăмсен малашлăхне пĕлме пулăшакан ӳкерчĕк; астрологи таблици. Зюганов юлташ хăйне гороскоп мĕн суннине яланах пĕлсе тăрать. ÇХ, 1999, 3 /, 8 с. Гороскоп пĕр-пĕрне ăнланма пулăшĕ. Т-ш, 1999, 9 /, 12 с. Ача çуратма хатĕрленекен хĕрарăм астролог патне пулас пепке гороскопне тутарма пынă. ÇХ, 2000, 27 /, 11 с. Ун чухне гороскопсем модăра та марччĕ. ÇХ, 2000, 37 /, 2 с. — эрнелĕх гороскоп (КЯ, 11.06.1991, 4 с.); Непал гороскопĕ (Т-ш, 27.02.1991, 7 с.); друидсен гороскопĕ (Я-в, 1991, 9 /, 28 с.).

гуманитари

ç.с. 1. Халăхсен культурипе историне ăнлантаракан пĕлӳ; ăс-хакăл культури. МВТУ, Физтех пек аслă шкулсенче те гуманитари, искусство кафедрисем уçма пуçларĕç. ТА, 1989, 9 /, 57 с. Гуманитарие аван чухлакан ача... ХС, 1999, 16 /, 2 с. — гуманитари предмечĕсене вĕрентекенсем (КЯ, 24.02.1989, 4 с.); гуманитари ăслăлăхĕсен институчĕ (Х-р, 29.07.1998, 3 с.); гуманитари университечĕ (Х-р, 25.08.1998, 2 с.); гуманитари вĕрентĕвĕ, гуманитари пĕлĕвĕ (ХШ, 1999, 2 /, 55—56 с.); гуманитари класĕ (ÇХ, 1999, 12 /, 12 с.); гуманитари факультечĕсем (ХШ, 1999, 4—5 /, 120 с.); гуманитари дисциплинисем (Я-в, 2000, 5 /, 54 с.). 2. Çынлăх, чунлăх, ыркăмăллăх (туп.). Унта [конгреса] хутшăннисем çарпа политика, экономикăпа гуманитари ыйтăвĕсене сӳтсе явнă. Х-р, 10.09.1992, 2 с. Кунта кăшт леш... гуманитари пулăшăвĕ текеннине параймĕç-ши. Я-в, 1995, 10 /, 110 с. Гуманитари пулăшăвĕпе Чечен çĕрне çитсен пирĕн машина патне пĕр салтак чупса килчĕ. ÇХ, 1998, 45 /, 5 с. 3. Халăхсен историйĕпе культурине (чĕлхине, сăмахлăхне, философине т.ыт.) тĕпчекен-вĕренекен çын. Ăна сутса пуйăпăр, вара гуманитарисене словарь çырса кăларма укçа хывăпăр. Х-р, 30.04.1992, 3 с. Манăн вăтам тата аслă шкулта вĕрентекен гуманитарисене ăнланмалла сăмахсар курас килет. Х-р, 16.05.2002, 3 с.

иккĕçĕ

п.с., калаç. Вĕренӳре юлсарах пыракан, иккĕсем илекен ача. Мила шкулта «иккĕ» илнĕ... «Иккĕçĕ» ашшĕне сывлăх сунмастăп»,кăмăлсăррăн хуравлать [килте] хĕрача. Т-ш, 1999, 1 /, 5 с.

импотенци

п.с. Ар пултарулăхĕ пĕтни; ар вăйсăрлăхĕ, халсăрлăх. Импотенцие сиплеме те пулăшать чечек тусанĕ. КЯ, 16.05.1991, 4 с. Ку чирпе [паротитпа] 11—15 çулсенчи арçын ача чирлесен, ... импотенци пулас хăрушлăх та пур. К-ш, 1998, 7 /, 8 с.; Х-р, 13.01.1998, 4 с. Импотенципе аптăракансен 80 проценчĕн суя импотенци шутланать. ÇХ, 2000, 11 /, 9 с. Импотенцирен ... аир тымарĕ чăмламалла. С-х, 2000, 37 /, 1 с. — психогенлă импотенци, чăн импотенци (Ар, 2001, 15 /, 4 с.); — импотенци паллисем, импотенци сăлтавĕ (ХС, 2003, 82 /, 2 с.); — ВЧС, 1971, 253 с.; ЧВС, 1961, 107 с.

инноваци

ç.с. Çĕнĕ техникăпа технологие тата ӳсĕмлĕ ăслайсене ĕçе кĕртесшĕн тимлени; çĕнетӳ. Аталану бюджетне инвестиципе инноваци ĕçĕ валли уйăракан укçа-тенкĕ тата производствăна пысăклатассипе çыхăннă ытти тăкаксем кĕреççĕ. Х-р, 17.03.1992, 4 с. Инноваци юхăмĕ республикăра анлă сарăлнăранпа 6 çул çитрĕ. Х-р, 10.09.1996, 2 с. Ялти 2500 ача инноваци шкулĕсенче вĕренеççĕ. ÇХ, 1997, 49 /, 1 с. — инноваци центрĕ (Х-р, 29.05.2001, 2 с.).

интимлă

1. Ç.п. Арлăх хутшăнăвĕпе çыхăннă; савăшуллă. Интимлă япала вăл пĕр-пĕрне юратакан мăшăр хушшинчи вăрттăнлăх пулмалла-çке. Х-р, 27.10.1992, 3 с. Анчах Раиса Васильевна интимлă ĕç-пуç пуçланасса кĕтсе илеймен. ÇХ, 30.04.1998, 2 с. Ача çуратиччен упăшкипе... интимлă пурнăçпа пурăннă. ÇХ, 1999, 10 /, 5 с. Ăнсăртран пулакан интимлă çыхăнусемвенери чирĕсемпе чирлессин чи анлă сарăлнă сăлтавĕ. С-х, 2000, 11 /, 4 с. — интимлă тема (Х-р, 17.06.1993, 4 с.; ÇХ, 2000, 34 /, 12 с.); интимлă тивĕç (ÇХ, 2000, 38 /, 8 с.); интимлă хутшăну (ÇХ, 2003, 2 /, 13 с.). 2. П.п. Вăрттăн, çепĕç, евĕклĕ. Интимлă çырусен минретĕвĕ [Пуçелĕк]. Х-р, 17.06.1993, 4 с. Пӳлĕмре çуртасем çунаççĕ. Интимлă лару-тăру. ÇХ, 1998, 1 /, 5 с. Çут çанталăкпа темле интимлă çыхăнăва кĕретĕн. Ар, 2001, 3 /, 2 с. — интимлă ен, интимлă тĕнче (ЧЛ, 1994, 11 кл., 192 с., 204 с.). — ВЧС, 1971, 258 с.; ВЧС, 1951, 225 с.

йога

ç.с. Авалхи Индирен килекен тĕнпе философи вĕрентĕвĕ çинче никĕсленнĕ ятарлă хусканусемпе хăтланăшсен пĕрлĕхĕ. Хальхи вăхăтра йога шкулĕсенче арçынна ар вăрлăхне кăлармасăрах оргазм туйма вĕрентеççĕ. С-х, 2000, 17 /, 3 с. Саккăрти ача «Огонек», «Вокруг света» журналсенче йога гимнастики пирки вуласа пĕлнĕ. ÇХ, 2000, 37 /, 4 с. — йога хусканăвĕсем (ÇХ, 2000, 37 /, 4 с.); йогăпа аппалан, йогăпа кăсăклан (Х-р, 12.07.2002, 3 с.).

кăларăм

ç.п. Радиопа паракан е телевиденипе кăтар-такан пĕр-пĕр программа; передача. Хамăр та пĕчĕк чухне «Спо-койной ночи, малыши» передачăна еплерех кĕтеттĕмĕр те. Ун чухне чăвашла тухакан унашкал кăларăм çукчĕ. ÇХ, 1999, 9 /, 12 с. «Ăраскал»наци кăларăмĕ [Пуçелĕк]. ÇХ, 1999, 29 /, 1 с. Миçе çул ĕнтĕ [Г.Вастрюкова] ача-пăча передачисен редакцине ертсе пырать. Вăл хатĕрлекен «Шăнкăрав» кăларăма итленĕ хыççăн чун çемçелет. Т-ш, 1999, 10 /, 1 с. — радио кăларăмĕсем (Д.Гордеев //В-х, 8.07.1991, 12 с.); — кăларăм хатĕрле, кăларăм пăх (Х-р, 21.08.1998, 1 с.); кăларăма хутшăн (ÇХ, 1999, 2 /, 12 с.).

кăруççел

п.в. Ача-пăчана е уяври халăха çавăрса ярăнтармалли хатĕр; карусель. Ни хатĕрленме, ни пуç тавра çавăрттарса пăхма! Чисти кăруççель! Хв. Агивер //К-н, 1982, 2 /, 6 с. Мĕнпур япала хăрушă кăруççель пек пăлтăртатура. В.Эктел, 1996, 89 с. Апла-тăк çаврăнтăр круççелĕ çак пысăк та хивре тĕнчен! Г.Ирхи, 1991, 69 с. (Çавах //ÇХ, 2002, 6 /, 10 с.). Виçĕ круççел умĕнче те çынсем туллиех. Х-р, 16.05.2002, 4 с. — «кăруççел» ту (В.Садай, 1969, 23 с.); кăруççел çаврăн (ХС, 1997, 32 /, 2 с.).

кăруççель

п.в. Ача-пăчана е уяври халăха çавăрса ярăнтармалли хатĕр; карусель. Ни хатĕрленме, ни пуç тавра çавăрттарса пăхма! Чисти кăруççель! Хв. Агивер //К-н, 1982, 2 /, 6 с. Мĕнпур япала хăрушă кăруççель пек пăлтăртатура. В.Эктел, 1996, 89 с. Апла-тăк çаврăнтăр круççелĕ çак пысăк та хивре тĕнчен! Г.Ирхи, 1991, 69 с. (Çавах //ÇХ, 2002, 6 /, 10 с.). Виçĕ круççел умĕнче те çынсем туллиех. Х-р, 16.05.2002, 4 с. — «кăруççел» ту (В.Садай, 1969, 23 с.); кăруççел çаврăн (ХС, 1997, 32 /, 2 с.).

круççел

п.в. Ача-пăчана е уяври халăха çавăрса ярăнтармалли хатĕр; карусель. Ни хатĕрленме, ни пуç тавра çавăрттарса пăхма! Чисти кăруççель! Хв. Агивер //К-н, 1982, 2 /, 6 с. Мĕнпур япала хăрушă кăруççель пек пăлтăртатура. В.Эктел, 1996, 89 с. Апла-тăк çаврăнтăр круççелĕ çак пысăк та хивре тĕнчен! Г.Ирхи, 1991, 69 с. (Çавах //ÇХ, 2002, 6 /, 10 с.). Виçĕ круççел умĕнче те çынсем туллиех. Х-р, 16.05.2002, 4 с. — «кăруççел» ту (В.Садай, 1969, 23 с.); кăруççел çаврăн (ХС, 1997, 32 /, 2 с.).

класташ

ç.с. Тепринпе пĕр класра вĕренекен ача; пĕрле вĕреннĕ юлташ. Йывăр тăпри çăмăл пултăрччĕ çамрăклах нӳрĕ тăпрапа хупланнă класташăмсен. А.Т.-Ыхра, 2000, 47 с. — танл., курсташ.

контрацептив

ç.с. Çие юласран сыхланмалли им-çам е хатĕр (тĕсл., презерватив). Тен, ача юласран хăтăлмалли эмелсенеконтрацептивсенеиленнĕ те пуль вăл. В.Эктел, 1996, 114 с. Анăçра çул çитмен хĕрачасем валли ятарлă контрацептивсем пур ĕнтĕ. ÇХ, 1999, 29 /, 8 с. Контра-цептивсемпе усă курнинчен лайăхраххи нимĕн те çук. Т-ш, 2000, 31 /, 3 с. — хими контрацептивĕ (ÇХ, 1998, 37 /, 5 с.); оральнăй контрацептив (С-х, 1999, 19 /, 4 с.); — контрацептив таблеткисем (С-х, 2000, 35 /, 4 с.).

контрацепци

ç.с. Çие юласран сыхланмалли пулăшу хатĕрĕпе (контрацептивпа) усă курни. Ача çуратнăранпа пĕр уйăх иртсенех контрацепци хатĕрĕсемпе усă курма тăрăшăр. ÇХ, 1997, 15 /, 6 с. Миçе çултан вĕсемпе [ӳсекен хĕрсемпе] ар çыхăнăвĕ, контрацепци çинчен калаçма пулать. ÇХ, 1999, 29 /, 8 с. Вăл хырăм пăрахас шухăшлă... Акă вăлконтрацепцин Раççейри чи анлă сарăлнă мелĕ! ÇХ, 2000, 17 /, 4 с. — гормоналлă контрацепци (ÇХ, 1998, 37 /, 5 с.).

курупка

1. П.в. Картон ещĕк, пĕчĕкçĕ арча, тăваткал йĕнĕ; коробка. Вăл ... хĕрлĕ хăюпа çыхнă пысăк курупка тата Хисеп грамоти тыттарчĕ. К-н, 1981, 16 /, 4 с. Атă-пушмак хумалли курупка хут укçасемпе тулма тытăннă. Т-ш, 1998, 6 /, 5 с. Автофургонран икĕ курупка çăмарта çухалнă. ÇХ, 1999, 41 /, 4 с. Курупкара 32 штук батарейка выртнă. Т-ш, 1999, 12 /, 3 с. — пуш курупка (И.Тукташ,1958, 131 с.); картон курупка (К-н, 1969, 14 /, 8 с.); тимĕр курупка (Паттăр пионерсем. 1971, 77 с.); хут курупка (Х-р, 27.02.1997, 3 с.); шăрпăк курупки (В.Садай, 1969, 49 с.; Л.Агаков, 1971, 172 с.; И.Шордан, 1985, 12 с.; Х-р, 13.03.1996, 4 с.); пирус курупки (К.Пайраш, 1976, 131 с.; Я-в, 1995, 9 /, 69 с.); эмел курупки (К-н, 1968, 18 /, 9 с.; Х-р, 27.06.1992, 3 с.); пĕр курупка фломастер (ÇХ, 1997, 28 /, 4 с.); пĕр курупка канфет (Т-ш, 1999, 4 /, 1 с.); телевизор курупки (Т-ш, 2001, 49 /, 7 с.). 2. Ç.п., калаç. Ещĕк евĕрлĕ, нумай хутлă тĕссĕр çурт. Тăхăр хутлă «курупкасем» туххăмрах пĕлĕтелле кармашрĕç. К-н, 1985, 3 /, 10 с. Эпир пилĕк хутлă тимĕр-бетон курупка умĕнче чарăнса тăратпăр. А.Емельянов, 1985, 261 с. Пĕр евĕрлĕ курупка-çуртсем, пĕр евĕрлĕ курупка-магазинсем, пĕр евĕрлĕ курупка-шкулсемпе ача сачĕсем. Х-р, 24.06.1992, 4 с. Темиçе курупка хушшинче хамăн çурта, подpезда тупаймастăп. В.Эктел, 1996, 126 с.

лицейçă

ç.с. Лицейра вĕренекен ача (çамрăк). Вĕренӳре ăнăçу сире, пĕрремĕш лицейçăсем! А.Крыльцов //КЯ, 27.10.1990, 2 с. Чăваш наци лицейĕн 8 класĕнче вĕрене-кенсене лицейçă ятне пачĕç. ÇХ, 1997, 52 /, 4 с. Ĕнерхи лицей-çĕсем — паян пурте студентсем. Т-ш, 1998, 12 /, 4 с. — чăваш-турккă лицейçи (Т-ш, 10.12.1994, 5 с.).

лицейçĕ

ç.с. Лицейра вĕренекен ача (çамрăк). Вĕренӳре ăнăçу сире, пĕрремĕш лицейçăсем! А.Крыльцов //КЯ, 27.10.1990, 2 с. Чăваш наци лицейĕн 8 класĕнче вĕрене-кенсене лицейçă ятне пачĕç. ÇХ, 1997, 52 /, 4 с. Ĕнерхи лицей-çĕсем — паян пурте студентсем. Т-ш, 1998, 12 /, 4 с. — чăваш-турккă лицейçи (Т-ш, 10.12.1994, 5 с.).

мĕншĕнкке

ç.с., шӳтл. Пĕрехмай ыйту парса аптăратакан, пĕлесшĕн çунакан пĕчĕк ача. Иван Чермаков ... «Курăнман суран» тата «Мĕншĕнкке» кĕнекесем кăларнăччĕ. Т-ш, 2000, 5 /, 6 с.

негр

ç.п. Хура сăнлă çĕр улми сорчĕ. Ача пуçĕ пысăкăш «негр». Х-р, 19.01.1999, 4 с.

номинаци

ç.с. 1. Анлă конкурсăн пултарулăха виçмелли кашни енĕ; пултарулăх ăмăртăвĕн пĕр майĕ. Шăмăршăсем фестиваль лауреачĕ пулчĕç, ... чи ăста драматург, композитор номинацийĕсенче çĕнтерчĕç. Ă-л, 1998, 4 /, 3 с. «Спорт журналисчĕ» номинацире пĕрремĕш вырăна Ю.Плотников йышăнчĕ. ÇХ, 1999, 4 /, 10 с. Фестивальте 13 номинаципе приз панă. Х-р, 7.06.2000, 4 с. Вăл [пултарулăх уявĕ] ... виçĕ номинаципе иртет. Т-ш, 2001, 39 /, 3 с. — тĕрлĕ номинациллĕ конкурс (ÇХ, 10.04.1998, 2 с.). 2. Пултарулăх ăмăртăвĕн çĕнтерӳçине тивĕçекен хисеплĕ ят палăртăвĕ. Çеçпĕл Мишши ячĕллĕ Чăваш патшалăх театрĕ те ... çĕнĕ спектакльсем хатĕрлеме, сумлă ят-номинацисем çĕнсе илме тытăнĕ. Х-р, 7.06.2000, 4 с. «Чи лайăх медицина сестри» номинацие Элĕкри «Хĕвел» ача сачĕн аслă медицина сестри Р.Тарасова çĕнсе илчĕ. ПÇ, 2.09.2000, 2 с.

нульмĕш

нульмĕш класс, ç.я. Ултă-çичĕ çулхи ачасене пĕрремĕш класа кайиччен вĕренĕве хăнăхтарни; хатĕрленӳ класĕ. М.Федотов профессора хаçатра еплерех «тăн кĕртнине» вуласан, атьсемри, ... нульмĕш класа пынă ача учителе ăс панă евĕр туйăнса каять. В-х, 15.07.1991, 13 с.

оргазм

п.с. Каçăху (туп.). Оргазмюратăвăн чи пылак саманчĕ. Я-в, 1991, 3 /, 32 с. Оргазм 20—24 çулсенче, ытларах ача çуратнă хыççăн, вăйлă палăрать. ÇХ, 1996, 2 /, 5 с. Ача çуратнă хыççăн оргазм туйми пултăм. С-х, 2000, 37 /, 4 с. — клиторлă оргазм, мышцăллă оргазм (ÇХ, 1998, 46 /, 5 с.); типĕ оргазм (С-х, 2000, 17 /, 3 с.); арçын оргазмĕ (Ар, 2001, 15 /, 4 с.); — оргазмпа килен (Ар, 2001, 15 /, 4 с.).

патакла

п.с. Патак пар, патак çитер; ислет, кӳпке. Анне пĕчĕкрен патакласа, ăс парса ӳстернĕ мана. В.Алендей, 1979, 412 с. Ну, ку ача-пăчана! Киле çитсенех патаклăп-ха пĕрре. К-н, 1985, 22 /, 10 с. Арçынна илсе тухса патакласа яраççĕ. Х-р, 20.10.1992, 4 с. Шипка тăвĕ çинче турккăсене епле патаклани çинчен кала-кала кăтартмалла. Н.Ларионов //Х-р, 7.06.1996.

пахча

ача пахчи, п.я. Шкул çулне çитмен (3—7 çулхи) ачасене ăс парса ӳстермелли учреждени; ача сачĕ, ача йăви. Ача пахчинчи е пуçламăш класри йăмăкăрсемпе шăллăрсем... ЧС, 1993, 10 кл., 41 с. Çул-йĕр кооперативĕ ача пахчи уçрĕ. Я-в, 1995, 9 /, 70 с. Ача пахчине çӳресе çĕр таран шутлама вĕреннĕ. Т-ш, 1998, 11 /, 3 с. — танл., ачасен пахчи (Егоров, 1936, 337 с.).

пĕçерт

п.п. Ют пурлăха вăрттăн ил; вăрла, йăкăрт. Каллех çурта укçине пĕçертнĕ ĕнтĕ çак эсрел. К-н, 1967, 7 /, 11 с. [Чанасем] сĕтел çинчи апат-çимĕçе пĕçертсе кайма та вăтанса тăмаççĕ. Хв. Уяр, 1978, 156 с. Кĕнекене пачах урăх арçын ача ... пĕçертсе тухнă-мĕн. В.Петров, 1989, 306 с. Вăрăсем 50 кĕленче эрех, 22 банка консерва ... тата ыттине пĕçертнĕ. ÇХ, 1999, 41 /, 8 с.

ăспаруçă

ç.с. Этеплĕ (туп.) пулма вĕрентекен, тăн паракан çын; воспитатель, наставник. Ача-пăчана чăвашлах вĕрентсе ăс паракан учительсемпе ăспаруçăсем. М.Волков //ЧЕ, 1998, 27 /, 5 с.

ĕштелен

п.в. Ăшталан; тăрмаш, хыпалан, тĕркĕш. Кунĕпех çак хура вучах патĕнче ĕштеленетпĕр. К-н, 1972, 5 /, 9 с. Вăл ача чухнех çак ĕçре ĕштеленетчĕ, паян кун та бригадирта ав. Ю.Силэм, 1989, 139 с. Çамрăк çыравçăсене хавхалантарма ĕштеленекенскер ... мана та ют вырăнне хуман вăл [А.Воробьев]. Ю.Айдаш //Т-ш, 1998, 9 /, 8 с. Депутата та пулин суйланасшăнччĕ. Чупрĕ, ĕштеленчĕ. Х-р, 11.08.2000, 1 с. — ĕштеленсе çӳре (К-н, 1979, 4 /, 3 с.; К-н, 1987, 18 /, 7 с.); ĕштеленсе ӳк (Д.Гордеев, 1983, 33 с.; Т-ш, 1992, 34 /, 8 с.).

Чăваш чĕлхин ретроспективлă ăнлантару словарĕ

кӳпчĕк

ача хыçĕ. Доктора чĕнме ак епле чух ямалла: <…> ача хыçĕ (кӳпчĕкĕ) сехет ытла тухмасăр тăрсан [Сборник 1903:50].

мăнаçлан

çуллан. Çын пурăнăçĕнче те çуркунне пур: вăл ача чухнехипе çамрăк чухнехи вăхăт; çу та пур: вăл çын мăнаçланса (çулланса) çитнĕ вăхăт <…> [Поучения 1904:33].

псаломщик

чиркӳре вуласа-юрласа пурăнакан çын. Тата Св. Димитрий пĕр чиркӳре вуласа-юрласа (псаломщик) пурăнакан çынна тӳрĕ пурнăç çине çавăрнă [Страдание 1897:11]; Агафопод ватă диакон пулнă, Феодул – вулакан (хальхи шутпа псаломщик) çамрăк ача пулнă; вĕсем иккĕшĕ те ырă пурăнăçлă, Турра юрăхлă çынсем пулнă [Избранные 1905:18].

сат-карта

пахча. Сат-картинче* улма пиçрĕ / ача-пăча кăмăлне. *Пахчара [Т.К.К. 1912:4].

сырăш

выльăхсене утă паракан çĕр. Таса Хĕр Мариянăн унта çăмăлланас вăхăчĕ çитнĕ, вăл Ывăл ача çуратнă та Ăна чĕркесе сырăш çине (выльăхсене утă паракан çĕре) вырттарнă [Книга 1910:66].

чĕрке

пиеле. <…> Хăвакла карчăк ача чĕркесе (пиелесе) тăратчĕ [Добродетельные 1910:7].

шатра чирĕ

чечек чирĕ. Пĕрре кĕркунне çанталăк хытă сивĕтсен манăн виçĕ ача шатра (чечек) чирĕпе вилес пек выртатчĕç [Добродетельные 1910:20].

çăва

масар. Курпун çынна çăва (масар) шăтăкĕ кăна тӳрлетет [Хыпар 1907, № 12:89]; Анчах пире ача пур чăвашăн та çуралманнипе чăваш чирлесе çăва (масар) çине шăна пек тăкăнни анчах мар кулянтарать [Комиссаров 1918:9]; Çăва (масар) çинче шăмă купаланса çĕрсе выртать [Внутреннее 1913:49].

Словарь Федотова «Тĕне кĕмен чăвашсен ячĕсем»

Сентрах

и. ч. Ача-к. (Ашм. Сл. XI, 95). См. Сентрухха.

Сентти

и. м. Ск. и пред. 85. Чипер ача Сентти пур, чупса çĕрет урамра. (Ашм. Сл. XI, 95). Этимология не выяснена.

Серентей

и. ч. Ача-к., Рысайк. (Ашм. Сл. XI, 96); мар. м. и. Серендей (Черн. СМЛИ, 408): Серен + -тей.

См. также:

-ши -шим -шин -шкел « «ача» » «Гринпис» «зелёные» ă ă-ă ă-ăк

«ача»
Свойства слова не указаны
 
Хыпарсем

2022, раштав, 08
Сайт дизайнне кӑшт ҫӗнетнӗ, саспаллисен страницинче хушма пайлану кӗртнӗ //Александр Тимофеев пулӑшнипе.

2015, утă, 30
Шыранӑ чухне ӑнсӑртран латин кирилл саспаллисем вырӑнне латин саспаллисене ҫырсан, сайт эсир ҫырнине юсама тӑрӑшӗ.

2015, утă, 30
Шырав сӑмахӗсене сӗннӗ чухне малашне вӑл е ку сӑмаха унччен миҫе шыранине тӗпе хурса кӑтартӗ.

2015, утă, 29
Сăмах шыранӑ чухне малашне сайт сире сăмахсарсенче тĕл пулакан вариантсене сĕнĕ.

2014, пуш, 25
Мобиллă хатĕрсемпе усă куракансем валли сайта лайăхлатрăмăр //Мирон Толи пулăшнипе.

2011, утă, 20
Вырăсла-чăвашла сăмахсарпа пуянланчĕ.

2011, утă, 19
Сăмахсарсен çĕнелнĕ сайчĕ ĕçлеме пуçларĕ.

2011, утă, 16
Сайтăн çĕнĕ версийĕ хатĕрленме пуçларĕ.

Пӳлĕм
Сайт пирки

Ку сайтра чăваш сăмахсарĕсене пухнă. Эсир кунта тĕрлĕ сăмахсен куçарăвне, тата ытти тĕрлĕ уйрăмлăхĕсене тупма пултаратăр.

Счетчики
Пулăшу

Эсир куçаракан укçа хостингшăн тӳлеме, çĕнĕ сăмахсарсем кĕртме, Ашмарин хатĕрленĕ сăмах пуххине сканерлама кайĕ.

RUS: Переведенные вами средства пойдут на оплату хостинга, добавление новых словарей, сканирование словаря Ашмарина.

Куçармалли счётсем:

Yoomoney: 41001106956150